เที่ยวกรุงโรมโบราณ วันละ 5 เดนารี
Published by arrangement with Thames and Hudson Ltd., London, © 2007 Thames & Hudson Ltd., London This edition first published in Thailand 2014 by Matichon Publishing House Thai edition © 2014 Matichon Publishing House
เที่ยวกรุงโรมโบราณ วันละ 5 เดนารี
Philip Matyszak เขียน ภัทรภร ภู่ทอง แปล
กรุงเทพมหานคร ส�ำนักพิมพ์มติชน 2557
เที่ยวกรุงโรมโบราณ วันละ 5 เดนารี • ภัทรภร ภู่ทอง แปล
จากเรื่อง ANCIENT ROME ON FIVE DENARII A DAY ของ Philip Matyszak Copyright © 2007 by Philip Matyszak Thai Language Copyright © 2014 by Matichon Publishing House. All rights reserved including the right of reproduction in whole or in part in any form. พิมพ์ครั้งแรก : ส�ำนักพิมพ์มติชน, ตุลาคม 2557 ราคา 220 บาท ข้อมูลทางบรรณานุกรม มาทีแชก, ฟิลิป. เที่ยวกรุงโรมโบราณ วันละ 5 เดนารี. กรุงเทพฯ : มติชน, 2557. 224 หน้า. 1. อิตาลี--ประวัติศาสตร์ 2. อิตาลี--ความเป็นอยู่และประเพณี 3. อิตาลี--ภูมิประเทศและการท่องเที่ยว I. ภัทรภร ภู่ทอง, ผู้แปล II. ชื่อเรื่อง 914.5 ISBN 978 - 974 - 02 - 1338 - 3 ที่ปรึกษาส�ำนักพิมพ์ : อารักษ์ คคะนาท, สุพจน์ แจ้งเร็ว, สุชาติ ศรีสุวรรณ, ปิยชนน์ สุทวีทรัพย์, ไพรัตน์ พงศ์พานิชย์, นงนุช สิงหเดชะ ผู้จัดการส�ำนักพิมพ์ : กิตติวรรณ เทิงวิเศษ • รองผู้จัดการส�ำนักพิมพ์ : รุจิรัตน์ ทิมวัฒน์ บรรณาธิการบริหาร : สุลักษณ์ บุนปาน • บรรณาธิการส�ำนักพิมพ์ : พัลลภ สามสี บรรณาธิการเล่ม : เฉลิมพล แพทยกุล • พิสูจน์อักษร : เมตตา จันทร์หอม กราฟิกเลย์เอาต์ : อัสรี เสณีวรวงศ์ • ออกแบบปก-ศิลปกรรม : อริญชย์ ลิ้มพานิช ประชาสัมพันธ์ : สุภชัย สุชาติสุธาธรรม หากท่านต้องการสั่งซื้อหนังสือเล่มนี้จ�ำนวนมากในราคาพิเศษ เพื่อมอบให้วัด ห้องสมุด โรงเรียน หรือองค์กรการกุศลต่างๆ โปรดติดต่อโดยตรงที่ บริษัทงานดี จ�ำกัด โทรศัพท์ 0-2580-0021 ต่อ 3353 โทรสาร 0-2591-9012
www.matichonbook.com บริษัทมติชน จำ�กัด (มหาชน) : 12 ถนนเทศบาลนฤมาล ประชานิเวศน์ 1 เขตจตุจักร กรุงเทพฯ 10900 โทรศัพท์ 0-2580-0021 ต่อ 1235 โทรสาร 0-2589-5818 แม่พิมพ์สี-ขาวดำ� : กองการเตรียมพิมพ์ บริษัทมติชน จำ�กัด (มหาชน) 12 ถนนเทศบาลนฤมาล ประชานิเวศน์ 1 เขตจตุจักร กรุงเทพฯ 10900 โทรศัพท์ 0-2580-0021 ต่อ 2400-2402 พิมพ์ที่ : โรงพิมพ์มติชนปากเกร็ด 27/1 หมู่ 5 ถนนสุขาประชาสรรค์ 2 ตำ�บลบางพูด อำ�เภอปากเกร็ด นนทบุรี 11120 โทรศัพท์ 0-2584-2133, 0-2582-0596 โทรสาร 0-2582-0597 จัดจำ�หน่ายโดย : บริษัทงานดี จำ�กัด (ในเครือมติชน) 12 ถนนเทศบาลนฤมาล ประชานิเวศน์ 1 เขตจตุจักร กรุงเทพฯ 10900 โทรศัพท์ 0-2580-0021 ต่อ 3350-3353 โทรสาร 0-2591-9012 Matichon Publishing House a division of Matichon Public Co., Ltd. 12 Tethsabannarueman Rd, Prachanivate 1, Chatuchak, Bangkok 10900 Thailand หนังสือเล่มนี้พิมพ์ด้วยหมึกที่เป็นมิตรกับสิ่งแวดล้อม เพื่อปกป้องธรรมชาติ ลดภาวะโลกร้อน และส่งเสริมสุขภาวะที่ดีของผู้อ่าน
สารบัญ
ค�ำน�ำส�ำนักพิมพ์ ค�ำน�ำผู้แปล
7 9
1. ออกเดินทาง ปูเตโอลี • เริ่มต้นเดินทาง
13
2. รอบกรุงโรม วิลล่า • สะพานส่งน�้ำ • สุสาน เขตแดนศักดิ์สิทธิ์ • ก�ำแพงและประตู
28
3. เข้าพักในโรม พักที่ไหน-เนินเขาทั้งเจ็ด • ประเภทที่พัก สิ่งอ�ำนวยด้านสุขอนามัย • เหตุฉุกเฉินด้านสุขภาพ สวมใส่อะไร • อาหารการกิน
44
4. ชีวิตประจ�ำวัน กินข้าวนอกบ้าน • พบปะผู้คน • ชื่อชาวโรมัน ระเบียบสังคม • ข้าทาส • ครอบครัว
72
5. ช้อปปิ้ง ร้านรวง • การแลกเปลี่ยนเงินตรา สินค้าน่าสนใจ • เจ้าหน้าที่รัฐ
113
6. กฎหมายและความสงบเรียบร้อย หน่วยเพรตอเรียน • ทหารเมืองหลวง ยาม • อาชญากรรม • ศาล คุก • การลงทัณฑ์
128
7. สิ่งบันเทิงเริงรมย์ โคลอสเซียม • เซอร์คัส แม็กซิมัส • โรงมหรสพ การค้าประเวณีและซ่องโสเภณี
143
8. ศาสนา วิหารที่น่าสนใจ • แพนธีออน • เทศกาลทางศาสนา
169
9. สถานที่ไม่ควรพลาด จัตุรัสโรมันฟอรั่ม • ซุ้มประตูติตุส • ฟอรั่มจักรพรรดิ เสาทราจัน • สุสานนักบุญปีเตอร์ • โรงอาบน�้ำ
186
1 0. เดินเล่นแบบโรมัน เนินปาลาทีน • ริมฝั่งแม่น�้ำไทเบอร์ • ทุ่งแคมปัส มาร์ติอุส
206
หมายเหตุผู้เขียน ที่มาภาพประกอบ
223 224
ค�ำน�ำส�ำนักพิมพ์
“ถนนทุกสายมุ่งสู่โรม...” ประโยคอมตะที่กล่าวถึงความยิ่งใหญ่แห่งกรุงโรมได้อย่างชัดแจ้งที่สุด เมือง หลวงของจักรวรรดิที่กว้างขวางที่สุดแห่งหนึ่งในโลกยุคโบราณ วางรากฐาน ด้านอารยธรรมต่างๆ ผ่านการกรีธาทัพไปทั่วทุกแห่ง จักรวรรดิโรมันมีชื่อเสียงโด่งดังในหลายด้าน เช่น เส้นทางแอพเพียน ถนนไฮเวย์ทางยาวสายแรกของโลก สะพานส่งน�้ำต่างๆ ทอดตัวยาวเป็นร้อย กิโลเมตรเพื่อส่งน�้ำมาบ�ำบัดความต้องการของชาวเมือง กองทัพอันเกรียงไกร ซึ่งเป็นรากฐานของระบบกองทัพแบบสมัยใหม่ โคลอสเซียมและการประลอง อันดุเดือด รวมถึงระบบกฎหมายพลเมืองที่ซับซ้อนที่สุดในยุคนั้น ที่ส่งต่อ แนวคิดสู่คนรุ่นหลัง (แม้จะล่มสลายไปเป็นช่วงระยะเวลายาวนานก็ตาม) หนังสือเล่มนี้เป็นเล่มที่ 3 ของชุด และจะพาผู้อ่านไปทัวร์สังคมโรมัน โบราณ เดินเลาะไปตามทางเดินใต้สะพานส่งน�้ำสู่ฟอรั่มต่างๆ พาเข้าร่วม เทศกาลและมหรสพจากที่นั่งชัดที่สุด (ส�ำหรับคนต่างถิ่น) ราวกับไปดูด้วย ตัวเอง แน่นอนว่า จะไปเยือนจักรวรรดิอันยิ่งใหญ่ทั้งที ก็ควรไปให้ถึงศูนย์ กลางของเมืองที่รวมเอาต�ำนานทุกอย่างเกี่ยวกับจักรวรรดิแห่งนี้เข้ามาอยู่ เที่ยวกรุงโรมโบราณ วันละ 5 เดนารี 7
ด้วยกัน ข้อดีของการไปเยือนโรมโบราณก็คือมีระบบการเงินค่อนข้างเป็นแบบ เป็นแผน จึงไม่ค่อยน่าปวดหัวในเรื่องการแลกเปลี่ยนเงินตรา ทั้งนี้ เหรียญ “เดนาเรียส” มีค่าสูงสุดในโรมัน แต่ถ้าประหยัดก็พอจะลดค่าใช้จ่ายต่อวัน มาเหลือวันละ 1-2 เดนารีได้ และไม่ต้องห่วงว่าจะอดเข้าชมสิ่งบันเทิงดีๆ เพราะส่วนใหญ่มักเป็นมหรสพสาธารณะ (และชาวโรมันก็มีเทศกาลระดับ ใหญ่ๆ ที่มีเครื่องดื่มและของกินฟรีแทบทั้งปี) นี่คือยุคทองของจักรวรรดิโรมัน ใน ค.ศ.200 ช่วงเวลาที่กรุงโรมเต็ม ไปด้วยสิ่งก่อสร้างตระการตา เป็นช่วงเวลาของกวี นักปราชญ์ นักการเมือง และจักรพรรดิ เป็นยุคที่สืบทอดต�ำนานความยิ่งใหญ่ไร้เทียมทานสู่คนรุ่นหลัง แต่ต�ำนานทุกต�ำนานย่อมเป็นแค่เรื่องเล่า ยกเว้นว่าเราจะได้ไปเห็นด้วยตา ตัวเอง...หรือไม่ก็ผ่านหนังสือเล็กๆ เล่มนี้ ส�ำนักพิมพ์มติชน
8 ภัทรภร ภู่ทอง แปล
ค�ำน�ำผู้แปล
เสน่ห์ในเรื่องเล่าโรมโบราณของฟิลิป มาทีแชกตราตรึงคนอ่านตรงที่ ว่า ตัวหนังสือของเขาจะค่อยๆ คลี่ภาพเมืองเก่าแก่ให้เห็นถนนสายยาวที่ รายรอบด้วยสุสาน แนวป่าร่มครึ้ม แนวเสาหินอันเป็นหมุดหมายเขตแดน ศักดิส์ ทิ ธิ ์ ซุม้ ประตูงามวิจติ ร ความอลังการของโคลอสเซียม หมูว่ หิ าร วัง และ บ้านเรือน และพลันนัน้ สุม้ เสียงของเช้าตรูแ่ ห่งกรุงโรมจะแว่วดัง กวักมือเรียก คนอ่านให้เดินตามเข้าไปในตรอกเล็กๆ หรือจัตุรัสกลางเมือง ผ่านผู้คนในชุด โทกาจับจีบประณีตและข้าทาสที่แบกคนโทไว้บนศีรษะ ชีวิตของเมืองก�ำลัง สื่อสารเรื่องราวของโรมโบราณ อาจไม่ใช่ขั้นตอน แต่หากเป็นความเคยชินติดตัวเมื่อลงมือแปลงาน เราจะวาดภาพเรื่องราวตรงหน้า และพยายามอธิบายสรรพสิ่งที่เห็นในนั้น ออกมาเป็นตัวหนังสือภาษาไทย หากเรื่องเล่าของมาทีแชกนั้นพิเศษกว่ายิ่ง เพราะเราไม่ได้เห็นเพียงภาพของกรุงโรมก่อนคริสตกาล หากคนเขียนได้จูง มือพาเราเข้าไปอยู่ในที่แห่งนั้นด้วย สัมผัสรอยขรุขระของผิวถนน ความ ร่มรื่นของป่าละเมาะ ความแข็งแกร่งของนักรบแกลดิเอเตอร์ พืชพรรณใน ตลาดนัด เนินเขาสูงต�่ำของเมือง รสหวานฉ�่ำของอินทผาลัมสอดไส้เค้กชิ้น เล็ ก ๆ กลิ่ น ดิ น และไอชื้ น ของแม่ น�้ ำ ไทเบอร์ สรรพสี ข องโทกาและสโตลา เที่ยวกรุงโรมโบราณ วันละ 5 เดนารี 9
ยิ้มยวนใจของหญิงงามเมือง สุขและทุกข์ในครัวเรือน อีกทั้งชีวิตประจ�ำวัน ของผู้คนที่นั่นท�ำให้การท�ำงานแปลสนุกและรื่นรมย์ยิ่งขึ้น มีผู้คนมากมายที่ท�ำให้หนังสือเล่มนี้สามารถน�ำประสบการณ์ของโรม โบราณมาสู่ผู้อ่าน เราขอขอบคุณส�ำนักพิมพ์มติชน คุณเฉลิมพล แพทยกุล บรรณาธิการหนังสือเล่มนี้ส�ำหรับความอดทน ความช่วยเหลือ และความ เข้าใจการท�ำงานในช่วงเวลายากล�ำบาก คุณพัลลภ สามสี คุณวรางคณา เหมศุกล เราต้องขอขอบคุณอาจารย์จันจิรา สมบัติพูนศิริ ผู้แนะน�ำงาน แปลนี้ และขอขอบคุณ คุณเยาวลักษณ์ เธียรเชาว์ คุณรัชดา อาภรณ์ ศิลป์ คุณมโนชา บุตรี คุณสุพจน์ ชุณหโชติอนันต์ ส�ำหรับความช่วย เหลือการแปลบางส่วน และสุดท้าย ขอขอบคุณก�ำลังใจจากครอบครัวของ เรา โดยเฉพาะพ่อและแม่ ถึงแม้พ่อจากลาไปไกลแล้ว เรารู้ดีว่า พ่อจะเห็น ความสุขทีม่ าจากหนังสือเล่มนี ้ ส�ำหรับความบกพร่องในการแปลหรือการถอด ความใดๆ ของหนังสือเล่มนี้ เป็นความรับผิดชอบและความบกพร่ อ งของ ผู้แปลเพียงผู้เดียว ภัทรภร ภู่ทอง ฤดูฝนที่ระนอง
10 ภัทรภร ภู่ทอง แปล
เที่ยวกรุงโรมโบราณ วันละ 5 เดนารี
ออกเดินทาง ปูเตโอลี • เริ่มต้นเดินทาง
1
ว่ากันว่าถนนทุกสายมุ่งสู่โรม แต่ต้องเลือกให้ถูกว่าจะใช้ถนนเส้นไหน และที่ ส�ำคัญ จะไปตอนไหนดี หากไปถึงเร็วเกิน คุณจะต้องรับมือกับพายุฤดูหนาว แต่หากถึงช้าเกินไป งานเทศกาลและการแสดงต่างๆ จะเลิกรา คนที่พอมี ปัญญาก็จะพากันหนีความระอุของฤดูรอ้ นไปยังรีสอร์ตแถบไบอา (Baiae) ซึง่ ตั้งอยู่ริมทะเล หรือไม่ก็ไปสูดอากาศเย็นสดชื่นที่เนินเขาทัสคัน และหากเดิน ทางมาถึงช้าจริงๆ ละก็ คุณจะพบกับความเย็นชื้นของฤดูใบไม้ร่วงอันเป็น ช่วงเวลาที่แย่ที่สุดของเมืองนี้ เมืองที่ขาดสุขลักษณะอยู่ทุกช่วงเวลา พูดให้สั้นเข้าก็คือว่า คุณจะต้องวางแผนการเดินทางอย่างรอบคอบ ยิ่งจัดการเดินทางได้ดีเท่าไหร่ จะยิ่งพบกับเรื่องที่ไม่พึงประสงค์ระหว่างการ เดินทางน้อยลงเท่านั้น อย่างที่ชาวโรมันพูดกันว่า เฟสติน่า เลนเต (Festina lente) หรือ ‘ช้าๆ ได้พร้าเล่มงาม’ ซึง่ เป็นค�ำแนะน�ำทีด่ ี จะพักทีไ่ หน? จะจ่าย เงินอย่างไร? จะเดินทางแบบไหนได้บา้ ง? คุณอาจได้รบั ค�ำตอบทีค่ าดไม่ถงึ โลกโรมันอยู่ในอดีตเมื่อสองพันปีมาแล้ว แต่ยังคงมีอารยธรรมชั้นสูงอย่าง เหลือเชื่อ เริ่มต้นเตรียมการให้เร็วที่สุดเท่าที่จะท�ำได้ด้วยการหาที่พักสักแห่งใน กรุงโรม คุณสามารถท�ำได้ดว้ ยการต้อนรับและเอือ้ เฟือ้ ทีพ่ กั อาศัยแก่ชาวโรมัน เที่ยวกรุงโรมโบราณ วันละ 5 เดนารี 13
ที่เดินทางมายังเมืองของคุณ ชาวโรมันเป็นนักเดินทางชั้นเลิศ และต้องการ ประหยัดทุกๆ เดนาเรียส (denarius) เหมือนกับคนอื่นๆ พวกเขามีความ ส�ำนึกรับผิดชอบอย่างแรงกล้าต่อหน้าที่ทางจริยธรรมข้อหนึ่ง นั่นคือเมื่อ ไมตรีจิตระหว่างเจ้าบ้านและแขก หรือที่เรียกว่า ฮอสปิติอุม (hospitium) ได้ก่อตัวขึ้นกับผู้มาเยือนชาวโรมัน ก่อนจากพวกเขาจะทิ้งค�ำชวนเชิญให้ไป พักกับเขาเมื่อคุณไปเยือนโรม นี่เป็นเหตุผลที่ว่า ผู้มาเยือนชาวโรมันไม่ว่า จะส�ำคัญหรือไม่เพียงใด ผู้คนมักจะกระวีกระวาดจัดหาอาหารและที่พักให้ จนแทบก้มลงกราบเลยทีเดียว ความไม่สะดวกสบายเล็กๆ น้อยๆ ในการ ต้อนรับแขกในช่วงระยะเวลาหนึ่ง เป็นวิธีการที่สร้างหลักประกันว่าคุณจะได้ รับการต้อนรับขับสู้เช่นเดียวกันเมื่อคุณไปเยือนอาณาจักรอันยิ่งใหญ่แห่งนี้ การพักอยู่ในโรมไม่ใช่ถูกๆ ล�ำพังการเดินทางก็แพงแล้ว แม้ใจกลาง กรุงโรมมีการควบคุมดูแลเป็นอย่างดี ถนนหนทางปลอดภัยจากโจรผู้ร้าย แต่พวกลักเล็กขโมยน้อยและขอทานมักมองนักเดินทางเป็นเหยื่ออันโอชะ นักเดินทางชาวโรมันส่วนใหญ่จะเก็บเงินไว้ในกระเป๋าคล้องคอหรือ ในกระเป๋าคาดเอว และเป็นเรื่องฉลาดที่จะพกเงินติดตัวให้น้อยที่สุดให้เพียง ส�ำหรับการเดินทาง แล้วไปรับเงินส่วนที่เหลือในโรม ขั้นตอนมีดังนี้ ห้างร้านขนส่งและห้างร้านชั้นน�ำทุกแห่งมีส�ำนักงาน นอกรัฐ และเมืองธุรกิจบางแห่งมีตัวแทนกระจายอยู่ทั่วอาณาจักร เพื่อดูแล สวัสดิการและผลประโยชน์ทางธุรกิจของคนเดินทางในเขตของตน เลือกบริษัทเหล่านี้สักแห่งหนึ่งที่มีส�ำนักงานในโรม น�ำเงินที่ต้องการ ใช้ในเมืองนิรันดร (Eternal City เป็นอีกชื่อเรียกหนึ่งของกรุงโรม) ไปฝากไว้ กับเขา เมื่อตกลงเปอร์เซ็นต์กันได้แล้ว (อย่าลืมต่อรองราคาด้วย!) ตัวแทน ห้ า งร้ า นจะมอบใบเสร็ จ เพื่ อ น� ำ ไป เรามีความสุขที่มาที่นี่ และสุขยิ่งกว่า เมื่อ ขึ้ น เงิ น ที่ ส� ำ นั ก งานในโรม วิ ธี นี้ จ ะ เดินทางกลับ เราอยากเห็นโรมอีกครัง้ รวม ช่วยให้คุณไม่ต้องถือเงินจ�ำนวนมาก ทั้งเทพเจ้าผู้คุ้มครองบ้านของเรา ระหว่างเดินทาง แล้วยังช่วยลดความ ข้อความบนผนังที่ปอมเปอี ยุ่งยากของการแลกเหรียญเป็นเงิน จาก CIL • 4.1227 โรมันเมื่อไปถึง (ดูที่ การแลกเงิ น 14 ภัทรภร ภู่ทอง แปล
หน้า 98 เพื่อให้การเดินทางเร็วขึ้นและประหยัดค่าที่พักค้างคืน วิธีที่ดีที่สุดคือ เริ่มเดินทางช่วงแรกโดยทางทะเลไปยังท่าเรือปูเตโอลี (Puteoli) ในแคมพาเนีย (Campania) ซึ่งอยู่ทางใต้ของโรมเพียงสองสามวัน ปรึกษาตัวแทน ขนส่งสินค้า ณ ท่าเรือหลักๆ ที่ใกล้ที่สุดเพื่อจัดการการเดินทางเที่ยวนี้ ตัว เลือกที่ดีที่สุดคือเดินทางไปกับเรือพาณิชย์ที่บรรทุกสินค้าสู่คาปัว (Capua) ในช่วงต้นฤดูใบไม้ผลิ ถ้าอยากเดินทางให้เร็วขึ้น ให้มองหาเรือขนธัญพืชที่ จะเข้าเทียบท่าเรือออสเตีย (Ostia) ของโรม แม้ว่าการเลือกเส้นทางนี้จะท�ำ ให้คุณพลาดประสบการณ์การเดินไปตามทางสายแอพเพียน (Appian Way) ซึ่งว่ากันว่าเป็นถนนโบราณที่มีชื่อเสียงที่สุด นอกจากเรือเฟอร์รี่ข้ามทะเลเอเดรียติก (Adriatic) ที่ให้บริการเป็น บางช่วงแล้วไม่มีเรือโดยสารอื่น อย่างไรก็ดีเรือขนส่งสินค้าส่วนใหญ่ยอม ให้ผู้โดยสารเดินทางไปด้วย และการใช้ตัวแทนขนส่งที่ดีหมายความว่า กั ป ตั น ใจคดจะไม่ ข โมยของของคุ ณ ก่ อ นจั บ คุ ณ โยนลงทะเลเมื่ อ เรื อ แล่ น ออกไปกลางมหาสมุทร โจรสลัดลดลงอย่างมากจากที่เคยชุกชุมในปลาย สมัยสาธารณรัฐโรมัน แต่ไม่ใช่ว่าเรือทุกล�ำจะไร้ข้อต�ำหนิ เมื่อก�ำหนดวันเดินทางเรียบร้อยแล้ว ทีนี้ก็ขึ้นอยู่กับว่าคุณอาศัยอยู่ที่ ใด เพราะอาจต้องมีการลงตราอนุมัติให้ออกนอกพื้นที่ ตรวจสอบให้รอบคอบ ว่ามีค่าใช้จ่ายในการขออนุมัติเท่าไหร่ เช่น ในภาคตะวันออกของอาณาจักร ราคาจะอยู่ที่ 8 ถึง 108 แดรกมา ซึ่งขึ้นอยู่กับบุคคล และการค�ำนวณของ เจ้าหน้าที่ว่าบุคคลนั้นมีมูลค่าต่อเศรษฐกิจท้องถิ่นเท่าไร (ตามธรรมเนียมของ ระบบราชการของจักรวรรดิ การมี “เพื่อน” ที่มีต�ำแหน่งสูงๆช่วยให้ปัญหา เล็กน้อยเหล่านี้หายวับไปกับตาได้ ลองถามให้ถี่ถ้วนดูว่า การผูกมิตรกับ เพื่อนเหล่านี้เสียค่าใช้จ่ายสักเท่าไหร่) น�ำเสบียงส�ำหรับเดินทางติดตัวไปด้วย กัปตันเรือจะจัดหาน�้ำดื่มและ น�้ำส�ำหรับท�ำอาหารให้ และหากร้องขออย่างสุภาพหรือจ่ายเงินเพิ่ม กัปตัน อาจอนุญาตให้ใช้ดาดฟ้าเรือ ซึ่งนักเดินทางหรือคนรับใช้ของเขาสามารถใช้ เป็นที่เตรียมอาหารได้ ตารางที่อยู่ในหน้า 17 แสดงเวลาขั้นต�่ำที่ใช้ในการ เที่ยวกรุงโรมโบราณ วันละ 5 เดนารี 15