Časopis Prostor broj 54 by Casopisi Prostor i Caffe Montenegro

PROSTOR

Broj 54 JUN / JUL 2019. cijena 3,50 eura CRNA GORA

ARHITEKTURA...GRAĐEVINARSTVO...ENTERIJER...DIZAJN...LIČNOSTI

Tema broja

enterijer

Javne ustanove Izonet/Istinska rješenja

Košuta Hub/ Studio Synthesis

Dizajn

Malo kupatilo/Još manji problem/ Cerovo

arhitektura Herzog & De Meuron

Intervju: Zoran Abadić/ 1X2STUDIO

Ulica Slovačka br. 65 info@cilimarapg.com 067 051 336 020 219 007

O: M A , UP golle T AS r,Ra ed Z t E OJ erflo socia K VI ei, G , As O ND , Map ssion rs. E BR kett bse ve a e r W Ta ra, O Ta

CILIMARA

Naslovna strana: Izonet/www.izonet.net

IMPRESUM Izdavač: Copy Book House Direktor: Danko Jokanović Programski direktor: Peđa Zečević Glavni i odgovorni urednik: Aleksandra Zečević Malović Grafički dizajn: Copy Book House Fotografija: Nenad Mandić Risto Božović Redakcija: Sandra Vahtel Marta Jovićević Krstinja Zečević Ana Đurković Sanja Golubović Tamara Rašović Branka Gardašević Saradnici: Bojana Đurović Nina Malović Vladimir Kovač Prof. Aleksandar Radojević Štampa: Merkator Bijelo Polje CIP - Каталогизација у публикацији Национална библиотека Црне Горе, Цетиње ISSN 1800-6124 = Prostor (Podgorica) COBISS.CG-ID 11306000 Kontakt: Tel +382 20 665 155 Mob +382 67 210 904 e-mail: casopisprostor@gmail.com Direktorica marketinga Andesilić Maja +382 69 429 375 10

Arhitektura 12

Herzog & De Meuron Umjetnos arhitektonskog stvaranja

Intervju: Zoran Abadić/1X2STUDIO

Maketa direktno sredstvo izražaja

JAVNE USTANOVE Helsinki Central Library Oodi

Federal Courthouse, Oksaka,

POETSKA PRAVDA

Blackstone Visitors Center,

ODA PROSVJETLJENJU

INDUSTRIJSKA EVOLUCIJA 28

Škola koja je promijenila svijet oko nas

100 godina Bauhausa

Arhitektonski studentski kongres ex YU

Predstavljamo

Građevina

Habitat/Brabantia DIZAJNIRANO ZA ŽIVOT.

FLUIDNA POMJERANJA

Fluid dizajn forum

Izonet /Istinska rješenja

Vaša zona konforra na obali mora/Soho City

Plafoni-važan element pasivne zaštite od požara u zgradi/Etex

Udobnost započinje okretom

Urbano ozelenjavanje

NOVO – TECEone/WC s funkcijom bidea

Green factory 74

Knauf Exterior Wall (spoljašnji zid) sa AQUAPANEL® tehnologijom

Enterijer 62

Košuta Hub/ STUDIO SYNTHESIS/rekonstrukcija i enterijer Biznis inkubatora inovativnog centra Košuta/ Prijestonica Cetinje

Mala kupatila? Još manji problem, Cerovo

108 Parče univerzuma/Žižo art grupa

VIJESTI KONKURS ZA IDEJNO ARHITEKTONSKO RJEŠENJE EDUKATIVNO– KONFERENCIJSKOG CENTRA CENTRALNE BANKE CRNE GORE Na osnovu člana 54 Zakona o planiranju prostora i izgradnji objekata („Službeni list CG“, br. 64/17, 44/18 i 63/18), i člana 6 Pravilnika o načinu i postupku raspisivanja i sprovođenja javnog konkursa za idejno arhitektonsko rješenje (“Službeni list CG“, br. 19/18), Ministarstvo održivog razvoja i turizma donijelo

je Odluku o raspisivanju konkursa za idejno arhitektonsko rješenje Edukativno – konferencijskog Centra

Centralne Banke Crne Gore, Opština Tivat. Predmet Konkursa je izrada idejnog arhitektonskog rješenja Edukativno – konferencijskog centra Centralne banke Crne Gore, na urbanističkoj parceli broj 10, u zoni A, koja je formirana od kat. parc broj 972/2 KO Tivat, u zahvatu Detaljnog urbanističkog plana „Tivat – Centar“, Opština Tivat. Lokacija na kojoj je planirana izgradnja objekta obuhvata katastarsku parcelu br. 972/2, površine 2.958 m². Konkurs je nacionalni, opšti, jednostepeni i anonimni i traje od 27. maja 2019. godine do 19. avgusta 2019. godine. Više informacija o Konkursu možete pronaći na sajtu Ministarstva održivog razvoja i turizma www.mrt.gov.me

ODRŽANA PROMOCIJA KNJIGE “ISLAMSKA ARHITEKTURA I UMJETNOST U HRVATSKOJ: OTOMANSKA I SUVREMENA BAŠTINA”

Promocija knjige “Islamska arhitektura i umjetnost u Hrvatskoj: Otomanska i suvremena baština” arhitekata Zlatka Karača i Alena Žunića održana je u četvrtak 23. maja 2019. u Sportsko-kulturnom centru Univerziteta Crne Gore. Uz predavanje autora knjigu će predstaviti i prof. Rifat Alihodžić sa Arhitektonskog fakulteta u Podgorici. Knjiga je nagrađena prestižnom nagradom “Ranko Radović” za 2018. godinu u kategoriji Publikacije.

ODRŽANA 69. GENERALNA SKUPŠTINA EVROPSKOG SAVJETA GRAĐEVINSKIH INŽENJERA / ECCE

Inženjerska komora Crne Gore (IKCG), sa oko 3.000 inženjera, koji se bave izradom dokumentacije i građenjem objekata, značajno doprinosi postavljanju jasnih pravila i poštovanju najviših kriterijuma, što rezultatira kvalitetnim poštovanjem prostora, objekata, te u krajnjem pokazuje brigu za čovjeka. To je ocijenio ministar održivog razvoja i turizma Pavle Radulović na otvaranju 69. Generalne skupštine Evropskog savjeta građevinskih inženjera (European Council of Civil Engineers – ECCE), koja je održana 31.05.2019. godine u Podgorici. On je istakao da je zahvaljujući ovakvim okupljanjima, struka u prilici da razmijeni mišljenja, iskustva iz prakse, da kao profesionalci budu u toku sa najsavremenijim dostignućima iz oblasti inženjerstva, posebno u oblasti građevine.

NAGRADNA IGRA ČASOPISA PROSTOR Časopis Prostor je i ove godine u partnerstvu sa La Mia Casa iz Podgorice uspješno realizovao nagradnu igru za čitaoce i pratioce časopisa pod nazivom “Naljepše ukrašeno uskršnje jaje”. Nagradna igra je trajala od 20. aprila do 06.maja 2019.god. U tom periodu u našem inboxu na Facebook i Instagram stranici stiglo je preko 100 kreativnih ideja ukrašenih vaskršnjih jaja i trpeza. Od tri fotografije sa najvećim brojem glasova, tim časopisa Prostor je odabrao pobjedničko “jaje”, autorke Marije Boričić. Autorka je osvojila vaučer u iznosu od 100,00eur za kupovinu u prodavnici La Mia Casa, koja se nalazi u Delta City-ju u Podgorici. Sem pobjedničke fotografije, odlučili smo da objavimo fotografije ukrašenih uskršnjih jaja i sledećih čitalaca. Zahvaljujemo se na velikom interesovanju i kreativnosti. Hvala što nas pratite.

Pobjednička fotografija

Marija Raosavljević

Green House Podgorica

cosmo.vix

“Ponosni smo što smo i ove godine uspješno organizovali nagradnu igru i obradovali naše pratioce, koji su svoj dom ukrasili proizvodima iz La Mia Case. U ovom duhu nastavićemo i tokom godine u saradnji sa našim dragocjenim partnerima.”

HERZOG & DE MEURON

UMJETNOST ARHITEKTONSKOG STVARANJA

PRIREDILA: TAMARA NOVAKOVIĆ

Mnogi kritičari arhitekture kao i oni koji je proučavaju rekli su da je rad Herzog - a & de Meuron - a kombinacija čulnog i intelektualnog zadovoljstva. To zaista dokazuju njihova djela koje je potrebno vidjeti, dotaći, oslušnuti da bi utisak bio potpun. Njihovi objekti su više od puke građevine sa utanačenom funkcijom, materijalizacijom i oblikom, zahvaljujući prije svega do maksimuma iskorišćenoj jednostavnosti i postulatima teorije arhitekture. Njihov rad se može tumačiti kao trud da se ponovo dođe do osnovnih ideja i temelja arhitekture koje i u kontekstu novog vremena i novih tendencija daju izuzetne rezultate. Bogati rezultati tima Herzog & de Meuron su plod duge saradnje i sličnih shvatanja u okviru stvaranja arhitekture, kao i formiranja prepoznatljivog cilja i tendencija. Jacques Herzog i Pierre de Meuron su prijatelji od djetinjstva. Ubrzo po diplomiranju na arhitektonskom fakultetu, u Bazelu su osnovali biro koji i dan danas, već 25 godina, traje noseći ime Herzog & De Meuron. Priznanja za njihove kvalitete i rezultate su mnogobrojna, ali svakako krunu njihovog stvaralaštva predstavlja Pritzker - ova nagrada koju je tim osvojio 2. aprila 2001. godine. Timu, koji danas broji preko 120 ljudi širom svijeta, na čelu sa Jacques Herzog - om i Pierre de Meuron - om, dodijeljena je ova nagrada, kao grupi koja je dala značajan doprinos čovječanstvu i izgrađenoj sredini u okviru umjetnosti arhitektonskog stvaranja. Kao obrazloženje svoje odluke žiri je naveo značajnu karakteristiku ovih arhitekata koja se može opisati sintezom umjetničkog pojma stare arhitektutre 14

„ARHITEKTURA NEMA PORUKU, VEĆ IMA JASAN UTICAJ NA LJUDE I TO JE RAZLOG ZAŠTO FUNKCIONIŠE ILI NE FUNKCIONIŠE. UVIJEK SMO GOVORILI, A TO JE MOŽDA I NAJVAŽNIJE, DA ARHITEKTURU RADE LJUDI ZA LJUDE. I TO JE TO. A LJUDI SU LJUDSKA BIĆA, A LJUDSKA BIĆA SU LJUDSKA BIĆA ZATO ŠTO IMAJU TIH PET ČULA. AKO POSTOJI NEŠTO ŠTO NAŠ DOPRINOS STAVLJA U ANTAGONISTIČKU POZICIJU NASPRAM SAVREMENOG TRENDA U SVIJETU, ONDA JE TO TO ŠTO MI TOLIKO INSISTIRAMO NA HOLISTIČKOM OPAŽANJU SVIM NAŠIM ČULIMA. NAŠA KULTURA IMA TENDENCIJU DA POSTANE SVE VIZUELNIJA I DA ZANEMARUJE DRUGA ČULA. BRZINA KOJA NAM JE SVIMA NAMETNUTA FATALNO UTIČE NA PERCEPCIJU NAŠEG FIZIČKOG STANJA, NA NAŠ OSJEĆAJ GRAVITACIJE, NA TAKTILNU PERCEPCIJU, NA MIRIS I UKUS. OPSJEDNUTOST FITNESOM I GIMNASTIČKIM DVORANAMA JE REAKCIJA UPRAVO NA ČINJENICU DA SMO NEGDJE U TOJ SULUDOJ TRCI NAŠIH SVAKODNEVNIH AKTIVNOSTI IZGUBILI SVOJE TIJELO.”

sa svježim pogledom i pristupom problemu kao načinu da se zadovolje tehnička očekivanja. Njihova genijalnost se otkriva kada se uvidi da se rješenja ovog tima baziraju na temeljima stare klasične evropske arhitekture, ali tako ukoponovane da zadovoljavaju najhirovitije potrebe i zahtjeve investitora. Stil Herzog - a & de Meuron - a može se porediti sa stilom Andy Warhol - a

koji je korišćenjem, za to vrijeme uobičajenih i popularnih slika i objekata, uspio da pokaže i iskaže nešto novo. Tako ovaj tim uspjeva da od poznatih formi i materijala stvori kompoziciju koja pokazuje nova stremljenja u pogledu shvatanja arhitekture. Još veći izazov predstavlja uklopiti novu ideju u već određenu i izgrađenu sredinu. Tada je potrebno umjeće, kao što su oni mnogo puta pokazali, a to je da se

NOVI STADION U BORDOU ZVANIČNO JE OTVOREN U MAJU 2015. GODINE. PROJEKTOVALI SU GA HERZOG & DE MEURON U SARADNJI SA INŽENJERSKIM FIRMAMA VINCI I FAYAT. SAM OBJEKAT SA 42 000 SJEDIŠTA, POD NAZIVOM NOUVEAU STADE DE BORDEAUX ILI JOŠ MATMUT ATLANTIQUE JE DOM FUDBALSKOG KLUBA GIRONDINS IZ BORDOA.

mane već postojećeg okruženja na taj način detektuju da postanu light motiv novog objekta koji će to upotrijebiti kao svoju korist, a samim tim i ublažiti negativan uticaj i akcenat starog okruženja na sredinu. Mnogi kritičari arhitekture kao i oni koji je proučavaju rekli su da je rad Herzog - a & de Meuron - a kombinacija čulnog i intelektualnog zadovoljstva. To zaista dokazuju njihova djela koje je potrebno vidjeti, dotaći, oslušnuti da bi utisak bio potpun. Njihovi objekti su više od puke građevine sa utanačenom funkcijom, materijalizacijom i oblikom, zahvaljujući prije svega do maksimuma iskorišćenoj jednostavnosti i postulatima teorije arhitekture. Njihov rad se može tumačiti kao trud da se ponovo dođe

do osnovnih ideja i temelja arhitekture koje i u kontekstu novog vremena i novih tendencija daju izuzetne rezultate. Akcentovanje sadejstva prirode i izgrađenog predstavilo je radnu filozofiju ovog tima, koju su godinama dosljedno razvijali. Jacques Herzog je jednom prilikom izjavio: „Zgrada je zgrada. Ona se ne može pročitati kao knjiga. Ona ne može imati podnaslove i tumačenja kao slika u muzeju. U tom smislu, naš rad je apsolutno nereprezentativan. Snaga naših objekata je u momentu, koji stvara jak unutašnji utisak na posjetioca.“ Herzog & de Meuron vjeruju u energiju misli arhitekte, ali i u perceptivnu energiju promatrača. Vjeruju u ulogu građevine kao urbanog magneta, kao 15

SKOLKOVO INSTITUTE OF SCIENCE AND TECHNOLOGY JE PROJEKTOVAN U CILJU CENTRALIZACIJE AKADEMSKIH ISTRAŽIVANJA U RUSIJI. SKOLTECH POVEZUJE BIOMEDICINU, RAČUNARSKE TEHNOLOGIJE, ENERGETIKU I SVEMIRSKA ISTRAŽIVANJA SA LIDERIMA NA TRŽIŠTU, ČIME SE STVARA TAKVO OKRUŽENJE U KOM NOVE GENERACIJE PREDUZETNIKA RJEŠAVAJU PROBLEME KOJI SE TIČU NE SAMO RUSIJE VEĆ I ČITAVOG SVIJETA.

i u njen ikonički kvalitet, neophodn za arhitekturu urbanog mjerila. Jacques Herzog je jednom prilikom tekst „Skrivena geometrija prirode“, koji su arhitekte objavile 1984. godine, a koji pokazuje njihov odnos prema arhitekturi, objasnio kao „pokušaj da se razumije kako priroda stvara kompleksnost kombinovanjem i rekombinovanjem „apstraktnih“ čestica, poput atoma ili molekula. Ono što percipiramo kao ljepotu vidljive prirode, rezultat je kompleksnih procesa i konfiguracija koje su nevidljive. Ali pogledamo li ih kroz elektronski mikroskop, otkrivaju svoju ljepotu koja je inače našim ljudskim očima skrivena. Smatramo da je zanimljivo da se objekti u prirodi spoznaju, ne izvana prema unutra, nego iznutra prema van. Proizvodnja vještačkih objekata, na primjer, umjetnosti ili arhitekture, većinom se čini kao da ih je autor stvorio i ispustio izvana. Mi pokušavamo usvojiti strategiju 16

prirode utoliko što smo od početka odbacili lični stil, a često za projekat nastojimo razviti konceptualni plan koji zatim generiše svoj oblik.” Pošto je njihov opus zaista nevjerovatan, iskoristili smo priliku da vas još jednom upoznamo sa nekim od njihovih novijih projekata.

veličine. Njegova jednostavnost i geometrijska čistoća izazivaju osjećaj monumentalnosti i gracioznosti. Velike ulazne stepenice brišu granicu između unutrašnjosti i spoljašnjosti, a brojni stubovi stojeći na stepenicama prave društvo posjetiocima na njihovom putu ka stadionu i pri izlasku sa stadiona.

Novi stadion u Bordou zvanično je otvoren u maju 2015. godine. Projektovali su ga Herzog & de Meuron u saradnji sa inženjerskim firmama Vinci i Fayat. Sam objekat sa 42 000 sjedišta, pod nazivom Nouveau Stade de Bordeaux ili još Matmut Atlantique je dom fudbalskog kluba Girondins iz Bordoa. Takođe, na ovom stadionu su odigrane i utakmice u okviru evropskog fudbalskog prvenstva održanog 2016.godine. Arhitekti Herzog & De Meuron detaljnije opisuju projekat: „Novi stadion u Bordou izgleda lagan i otvoren; elegantan je, ako taj termin može da se upotrijebi za objekat ove

Spoj stepenica i stubova čini izraz otvorenosti i pristupačnosti. Prozračan volumen stadiona otvara se ka okolnom pejzažu. Njegova transparentnost otkriva svu energiju i aktivnosti koje će transformisati ovo parče zemlje u novi i pulsirajući dio Bordoa.“ Ogromna krovna fotonaponska elektrana na stadionu, osim samog objekta, električnom energijom snadbijeva i obližnje građevine. Konkavan krov omogućava prodor dnevne svjetlosti uz istovremenu zaštitu gledalaca od atmosferskih elemenata. Francuski arhitekti Michel Desvigne i Vinci Fayat

su bili zaduženi za uređenje terena oko stadiona koji je smješten u zelenom pojasu Bordoa, tik do jezera. Skolkovo Institute of Science and Technology je projektovan u cilju centralizacije akademskih istraživanja u Rusiji. Skoltech povezuje biomedicinu, računarske tehnologije, energetiku i svemirska istraživanja sa liderima na tržištu, čime se stvara takvo okruženje u kom nove generacije preduzetnika rješavaju probleme koji se tiču ne samo Rusije već i čitavog svijeta. U pitanju je privatna inicijativa koja je podržana od strane države sa ciljem da se na 16 kilometara zapadno od Moskve na prostoru od 4,8 km2 osnuje novi poslovno - istraživački kvart. Nekadašnja ledina prošarana šumarcima, u blizini sela Skolkovo, po kojoj je i dobio ime, sada je istraživački centar

unutrašnjim prstenovima. Pravougaoni blokovi i spoljašnji prsten imaju karakteristične kose krovove koji vizuelno ujedinjuju cijelu zgradu. U unutrašnjosti, veći broj međusobno povezanih dvorišta služe za javna okupljanja, ali i kao pasaži u slučaju požara. Prvi utisak objekat ostavlja svojom dekorativnom fasadom od drveta koja je postavljena kao maska stakleno aluminijumske funkcionalne fasade. Gredice od punog drveta postavljene su vertikalno - cijelom visinom fasade čime ovaj objekat oponaša vertikalnost stabala u okolnim šumarcima. Odabirom prirodnog materijala i svedenim oblikovanjem fasade postignuto je da zgrada velikog gabarita zapravo izgleda prilično nenametljivo, iako sa druge strane svojim kvalitetom završne obrade i markantnom arhitekturom jasno odskače. Enterijer bi se najjednostavnije mogao opisati kao moderan, funkcionalan, a opet u isto vrijeme i kao ambijent koji odiše toplinom. To je prije svega postignuto upotrebom prirodnog materijala – hrastovog drveta, prisutnog na zidovi-

ma, parketu i namještaju, koji kontrira hladnim materijalima kao što su beton, teraco ili žičana mreža na stepenišnim ogradama. Prateći krug koja se pojavljuje u osnovi zgrade, arhitekte su predvidjele kružna stepeništa, okrugla rasvjetna tijela, zaobljene zidove kancelarija, namještaja i klupa. Poput društvene igre Jenka koja se sastoji od preciznog i strpljivog ređanja malih drvenih blokova, arhitekti Herzog & de Meuron osmislili su stambeni objekat u londonskom kvartu Canary Wharf. Radi se o prvom stambenom objektu čuvenog arhitektonskog dvojca u Velikoj Britaniji. Rasporedivši 483 stambene jedinice na 58 spratova, arhitekti su stvorili objekat formiran od balkona, terasa i erkera. Prilikom projektovanja primjenjena su tri stambena tipa koji se smjenjuju na etažama, a to je omogućilo formiranje balkona i erkera u svakoj stambenoj jedinici. Stanovi tipa „loft“, visokih plafona i prostranih terasa, smješteni su na nižim spratovima, manji stanovi zauzimaju središnji dio objekta, dok su na naj-

STAMBENI OBJEKAT U LONDONSKOM KVARTU CANARY WHARF. RADI SE O PRVOM STAMBENOM OBJEKTU ČUVENOG ARHITEKTONSKOG DVOJCA U VELIKOJ BRITANIJI. RASPOREDIVŠI 483 STAMBENE JEDINICE NA 58 SPRATOVA, ARHITEKTI SU STVORILI OBJEKAT FORMIRAN OD BALKONA, TERASA I ERKERA.

Rusije. Pored stambenih objekata namijenjenih zaposlenima, u Skolkovo je planiran i čitav niz drugih građevina koje poput Sberbank Technoparka potpisuju svijetski poznati arhitekti, kao što je Zaha Hadid Architects. Međutim, centralni objekat - Institut za nauku i tehnologiju je rađen po projektu Herzog & de Meuron - a. Objekat je impozantne površine i fascinantne spoljašnje arhitekture struktura od 64.000 kvadratnih metara smještena je u zgradu kružne osnove prečnika 280 metara na dva i tri sprata. Prostor instituta raspoređen je na pravougaone blokove koji su ispresijecani i međusobno povezani sa dva unutrašnja i jednim spoljašnjim krugom. Laboratorije su smještene u blokovima dok je zajednički i nastavni program organizovan u multifunkcionalnim

U NJUJORKU ZA KOMPANIJU KOJA SE BAVI ULAGANJEM I RAZVOJEM PROJEKATA NA TRŽIŠTU NEKRETNINA, U VLASNIŠTVU POZNATOG AMERIČKOG PREDUZETNIKA I HOTELIJERA IAN SCHRAGER - A, PROJEKTOVALI IMPRESIVAN REZIDENCIJALNI OBJEKAT 160 LEROY, KOJI KARAKTERIŠE SPECIFIČNA IGRA ZAOBLJENIM LINIJAMA.

višim spratovima smješteni trosobni stanovi. Geometrijski usklađeni, ali ipak složeni, ponovljeni su forma i slog opeke koji su Herzog i de Meuron upotrijebili na svom prethodnom projektu Switch House, dok su stambene jedinice složene u vidu slojeva, aludirajući na stambene objekte kao što su Barbican, Alexandra Road i Brunswick. Kako je Canary Wharf ne samo arhitektonski, već i socijalni eksperiment, okupljeni su najpoznatiji arhitekti koji će izgraditi identitet ovog kvarta. Osim studija Herzog & de Meuron, u kvartu su svoje projekte realizovali i Stanton Williams Architects, Allies and Morrison, Grid Architects, KPF, Darling Associates, Patel Taylor i Wirtz International, doprinijevši razvoju urbane transformacije. Herzog & de Meuron su u Njujorku za kompaniju koja se bavi ulaganjem i razvojem projekata na tržištu nekretnina, u vlasništvu poznatog američkog preduzetnika i hotelijera Ian Schrager - a, projektovali impresivan rezidencijalni objekat 160 Leroy, koji karakteriše specifična igra zaobljenim linijama. Inače, Ian Schrager suosnivač je boutique hotelske kategorije smještaja,ali najpoznatiji je kao jedan od osnivača kultnog njujorškog noćnog kluba “Studio 54”, simbola disco muzike, dekadencije, hedonizma i seksualne revolucije sedamdesetih godina prošlog vijeka. Velelepna zgrada od 12 spratova sastoji se od 56 luksuznih stambenih jedinica i nalazi se u kvartu West Village na ostrvu Manhattan, tik uz obalu rijeke Hudson. 18

Senzualan, zavodljiv i fluidan dizajn objekta 160 Leroy nadahnut je filozofijom velikog brazilskog arhitekta Oscar Niemeyer - a koju su Herzog & de Meuron koristili kao polazište u osmišljavanju ove originalne, nove gradske ikone koja se čini nestvarnom iz svake perspektive zahvaljujući dosljednom ritmu fasade koja blago oponaša talase. Jednostavno betonsko pročelje krase prozori ogromne površine, koji sežu od poda do plafona i omogućavaju jako puno dnevnog svjetla. Nadsvođeni ulaz vodi do prostranog privatnog dvorišta, prave male oaze za opuštanje, za čiji je izgled zadužen američki projektant vrtova i uređenja terena Madison Cox, koji budućim stanarima želi pružiti odvojenu intenziviranu realnost i transformativno iskustvo. Nakon ulaza slijedi lobi okružen staklenim zidovima i osvijetljenim panelima od mahagonija, odakle se pristupa prostoru za rekreaciju, klubu za djecu, gourmet restoranu, fitnes centru, bazenu i sauni. Proslavljeni francuski dizajner Christian Liaigre je za ovaj projekat dizajnirao ekskluzivan namještaj umirujućih tonova, dok je britanski dizajner rasvjetnih tijela Arnold Chan nadležan za dizajn rasvjete koja se može prilagođavati potrebama klijenta. Tour Triangle, još jedan u nizu projekata arhitekata Herzog & de Meuron, spreman je da postane prvi neboder izgrađen nakon toliko godina u centru Pariza i dugog sudskog spora. Upravni sud u Parizu potvrdio je

građevinsku dozvolu izdatu u aprilu 2015. godine, odbacivši dvije žalbe koje su bile podnijete protiv zgrade. Sud je utvrdio da građevinska dozvola izdata 2015. godine nije bila nezakonita. Posljednja odluka trebala bi otvoriti put za početak gradnje tornja visokog 180 metara. Građevinska kompanija Unibail - Rodamco namjerava započeti izgradnju kule 2020. godine, sa ciljem da je završi na vrijeme, do početka Olimpijade 2024. godine. Biće to prva kula viša od 100 metara koja će biti izgrađena u Parizu, izvan poslovne četvrti La Defense, budući da je Tour Montparnasse završen 1973. godine u Avenue du Maine. Nezadovoljstvo građana izgledom i visinom tornja Montparnasse dovelo

je do zabrane izgradnje zgrada iznad sedam spratova u Parizu, koje su uvedene dvije godine nakon završetka tornja Tour Montparnasse. Ova odluka se sada mijenja, a novi stakleni piramidalni toranj će se nalaziti pored trga Porte de Versailles na lokaciji Parc des Exposition. Jedinstveni oblik zgrade, u kombinaciji sa trapezastim frontom, znači da će ona izgledati potpuno drugačije u zavisnosti od toga odakle se gleda. Gledajući iz centralnog Pariza, zgrada će djelovati kao tanka kula, ali će istočni i zapadni trouglasti oblik biti očigledan. Detalji projekta i dalje nijesu poznati, mada se zna da se radi o višenamjenskoj zgradi koja broji 42 sprata i 180 metara u visinu, što je niže za 30 metara od sporne kule Montparnasse. Jedan od posljednjih objekata u nizu TOUR TRIANGLE, JOŠ JEDAN U NIZU PROJEKATA ARHITEKATA HERZOG & DE MEURON, SPREMAN JE DA POSTANE PRVI NEBODER IZGRAĐEN NAKON TOLIKO GODINA U CENTRU PARIZA I DUGOG SUDSKOG SPORA.

de Meuron su predstavili veoma hrabar plan koji podrazumijeva gradnju cijelog stambeno - poslovnog kompleksa na stubovima kog oni zovu Horizontal skycrapers.

arhitektonske firme Herzog & de Meuron je plan za revitalizaciju stare pivare koja leži kraj rijeke Moskve. Pivara Badaevskiy sagrađena je 1875. godine kao prepoznatljiva industrijska zgrada od opeke sa monumentalnom fasadom iza koje se skriva niz pomoćnih, ne tako reprezentativnih objekata. Od kako se pivara zatvorila 2000. godine, objekti su uglavnom zapušteni i ruinirani, a sačuvane su samo dvije zgrade od istorijske važnosti. Prva pripada ruskom romantizmu, a druga engleskom industrijskom stilu i obje su stavljene pod zaštitu države kao vrijedno kulturno nasljeđe. Međutim, pored njihove rekonstrukcije, plan je da se ovaj čitav potez pored rijeke potpuno revitalizuje, a Herzog &

Projekat Herzog & de Meuron - a podrazumijeva potpunu restauraciju dvije postojeće zgrade koje se zajedno prostiru na oko 20.000 kvadrata. Pod kitnjastim krovovom prve zgrade naći će se pijaca, butici, poslovni prostori i velika teretana, dok će druga ugostiti umjetničke centre i apartmane. Dva postojeća krila nekada su bila povezana centralnom strukturom koja je u međuvremenu porušena. Plan je da se ova zgrada podigne onakva kakva je nekada bila na osnovnu istorijskih dokumenata, što znači da će ona imati veliki centralni hol i malu lokalnu pivaru. Ova tri objekta zajedno će činiti srce kompleksa u kojem je glavni akcenat stavljen na povezanost sa rijekom. Objekat koji će lebdjeti iznad pivare će biti izdignut 35 metara od kote tla i oslonjen na stubove. Ovaj radikalni plan, prema riječima arhitekata, opravdan je iz dva razloga: održava se vizuelnu veza između starih objekata i susjedne rijeke, dok se u isto vrijeme iz novih izdignutih objekata nudi sjajan pogled na grad. Novi stambeno - poslovni kompleks prostiraće se na oko 100.000 kvadratnih metara, a najveću površinu zauzimaće stanovi koji će imati velike balkone sa privatnim baštama. Dio velikog plana jeste i pejzažno uređenje cijelog kompleksa.

HORIZONTAL SKYCRAPERS, PROJEKAT HERZOG & DE MEURON - A PODRAZUMIJEVA POTPUNU RESTAURACIJU DVIJE POSTOJEĆE ZGRADE KOJE SE ZAJEDNO PROSTIRU NA OKO 20.000 KVADRATA. POD KITNJASTIM KROVOVOM PRVE ZGRADE NAĆI ĆE SE PIJACA, BUTICI, POSLOVNI PROSTORI I VELIKA TERETANA, DOK ĆE DRUGA UGOSTITI UMJETNIČKE CENTRE I APARTMANE.

„Arhitektura nema poruku, već ima jasan uticaj na ljude i to je razlog zašto funkcioniše ili ne funkcioniše. Uvijek smo govorili, a to je možda i najvažnije, da arhitekturu rade ljudi za ljude. I to je to. A ljudi su ljudska bića, a ljudska bića su ljudska bića zato što imaju tih pet čula. Ako postoji nešto što naš doprinos stavlja u antagonističku poziciju naspram savremenog trenda u svijetu, onda je to to što mi toliko insistiramo na holističkom opažanju svim našim čulima. Naša kultura ima tendenciju da postane sve vizuelnija i da zanemaruje druga čula. Brzina koja nam je svima nametnuta fatalno utiče na percepciju našeg fizičkog stanja, na naš osjećaj gravitacije, na taktilnu percepciju, na miris i ukus. Opsjednutost fitnesom i gimnastičkim dvoranama je reakcija upravo na činjenicu da smo negdje u toj suludoj trci naših svakodnevnih aktivnosti izgubili svoje tijelo.”

INTERVJU: ZORAN ABADIĆ docent arhitektonskog fakulteta u Beogradu, osnivač i glavni arhitekta arhitektonskog biroa 1X2STUDIO Razgovarala: Aleksandra Zečević Malović

Zоrаn Аbаdić rоđеn је u Bеоgrаdu 1969. gоdinе. Diplоmirао je nа Univеrzitеtu u Bеоgrаdu – Аrhitеktоnskоm fаkultеtu 1997. gоdinе. Маgistrirао je nа Univеrzitеtu u Bеоgrаdu – Аrhitеktоnskоm fаkultеtu 2016. gоdinе u оblаsti Аrhitеktоnskе оrgаnizаciје prоstоrа, smjеr Аrhitеktоnskо i urbаnističkо prојеktоvаnjе sа tеzоm: „Маrsејski blоk аrhitеktа Lе Kоrbiziјеа – Primеnа principа i tеоriјskа оsnоvа u kоncipirаnju nоvih mоdеlа sоciјаlnоg stаnоvаnjа u Srbiјi“. Оd 2000. gоdinе је zаpоslеn nа Аrhitеktоnskоm fаkultеtu u Beogradu na Katedri za arhitektonsko i urbanističko projektovanje а od 2010. gоdinе u zvаnju dоcеntа nа Dеpаrtmаnu zа аrhitеkturu u оkviru Оsnоvnih, Integralnih i Маstеr аkаdеmskih studiја. Sаmоstаlnu аrhitеktоnsku prаksu 1X2STUDIO оsnоvао је 2005. gоdinе u Bеоgrаdu. Povod našeg razgovora je, između ostalog, to što je projekat novog objekta Prekršajnog suda u Pančevu nominovan za prestižnu Mies van der Rohe arhitektonsku nagradu za 2019. godinu. 22

MAKETA DIREKTNO SREDSTVO IZRAŽAJA

Povod našeg razgovora je, između ostalog, to što ste za projekat novog objekta Prekršajnog suda u Pančevu nominovani za prestižnu Mies van der Rohe arhitektonsku nagradu za 2019. godinu. Možete li nam malo približiti sam projekat? Da. Projekat nove zgrade Prekršajnog suda pored toga što je nominovan za tako značajnu nagradu je za nas autore željena posljedica i rezultat višegodišnjeg rada u oblasti projektovanja pravosudnih objekata. Na širem planu, za Srbiju kao državu koja teži da se dodatno ustroji, posebno u oblasti pravosuđa, objekat Prekršajnog suda predstavlja vrlo opipljiv pomak u uspostavljanju i primjeni programsko-prostornih standarda projekta pod nazivom “Unapređenje dostupnosti pravde u Republici Srbiji”. 2016. godine, sticajem po nas srećnih okolnosti od strane Ministarstva pravde RS smo pozvani da racionalizujemo

sopstveni projekat Prekršajnog suda u Pančevu iz 2009. godine koji je do tog trenutka čekao svoj red. Obzirom na to da je Prekršajni sud u Pančevu sve do useljenja u novu zgradu 2018. godine djelatnost suda obavljao u stanu višeporodične stambene zgrade u centru grada površine 200,00 m2, zadatak da se za 14 sudija ostvare primjereni uslovi za rad i sprovođenje specifičnih procedura u novoj racionalizovanoj površini od 1000,00 m2 je samo po sebi značilo unapređenje. Pored programskih uslova, ono čemu smo posebno pridavali pažnju jeste volumen, oblikovanje i pojavnost. Specifično okruženje predgrađa Pančeva u kojem se objekat izgradio, periferija grada sa strukturom stanovanja u porodičnim kućama, uz redovan lavež pasa kao dijelu identiteta mjesta je u izvjesnoj mjeri opredijelilo veličinu i formu objekta, položaj na parceli, orijentaciju i stepen željenog dijaloga koji smo u takvim okolnostima

ARHITEKTONSKI FAKULTET SAM UPISAO ZATO ŠTO SAM BIO POTPUNO SIGURAN DA VOLIM DA CRTAM. SADA KADA SE SJETIM MAKETE ROBOTA KOJE SMO NA LIKOVNOM U OSNOVNOJ ŠKOLI PRAVILI OD KUTIJA ZA SIJALICE, KEKS I CIPELE KAO I DA SAM U TOME NEIZMJERNO UŽIVAO MOGAO BIH REĆI DA SAM ZBOG TOGA tokom rada na projektu kontrolisali a sada čini mi se u velikoj mjeri ostvarili. Na poziciji nekadašnje “Stare fabrike obuće” u martu 2018. godine izgrađen je ne tako veliki objekat suda koji je uz međunarodnu saobraćajnicu usidren sa idejom da svjedoči, nadzire i upozorava. 23

PREKRŠAJNI SUD, PANČEVO RS, 2018.

Možete li nam ukratko opisati kako funkcioniše Vaš biro? Kako funkcioniše rad u timu, na koji način se stvara i razvija ideja? To je ono pitanje na koje nemam poseban odgovor osim da biro funkcioniše u pravom smislu te riječi ukoliko funkcionišu ljudi i međusobni odnosi okupljeni oko zajedničkog zadatka uslovno rečeno “problema”. Često volim da kažem da zajednički problem zasigurno ishoduje zabavu, smijeh, trenutke koje pamtimo, u svakom slučaju pozitivan ishod ma kako se on vrednovao od strane onih koji su u tom trenutku nominovani da ga vrednuju. Biro pod nazivom 1X2STUDIO je zvanično registrovan aprila 2005. godine i od tada je sve do danas po svojoj ideji, filozofiji i strukturi ostao nepromijenjen. Nas nekoliko (onih) koji imaju tu sreću da rade ono što vole će neko drugi umjeti bolje da opiše ali ono što mogu da priznam jeste da kao i tada, i sada još uvijek radimo bez vremenskog ograničenja sa istom energijom, voljom, ideologijom naročito na konkursima za koje smatram da su poseban dar jer tokom rada pružaju pravi osjećaj sreće, ispunjenosti i zadovoljstva bez “ometanja” sa strane. Ideje koje smo kroz rješenja, projekte i realizacije ostvarilii ili samo nametnuli tokom prethodnih 14 godina nastale su u momentima kada imate nešto da kažete u poslu kojim se bavite. Ideja postoji ili ne postoji. Citiraću “čovjek bez ideje i nije bog zna što” je ono što me motiviše, raduje i u šta silno vjerujem. Biti arhi24

tekta uz rizik da ću zvučati stereotipno jeste nešto naročito, poziv i privilegija da stvari oko sebe i za društvo u cjelini u pozitivnom smjeru mijenjate. Timski rad je nešto bez čega se arhitektura ne može ostvariti. Svaki projekat je unikatan te u tom smislu mislim da se trenutak u kojem ste pozvani da pomjerite granice ne smije relativizovati jer možda druge šanse neće biti. Razrada ideje je samo po sebi ideja u prevodu. Koje biste objekte istakli kao izrazite reprezente Vaše arhitekture? Ako mislite na realizovana djela, na kojima bih se i zadržao, zasigurno su to najprije objekti socijalnog stanovanja u Valjevu [02] izgrađeni 2007. godine a kasnije nagrađeni nagradom “Grand prix” Salona arhitekture u Beogradu 2008. godine. Poseban zadatak kojem smo posebno prišli. I u ovom slučaju je jednostavnost forme i racionalnost rješenja strukture opredijelilo elemente arhitekture. Obje zgrade i bijela manja i siva veća, kako ih u birou nazivamo jesu reprezenti jednostavnih nekonfliktnih volumena, lijepih formi bez suvišnih i nepotrebnih detalja. Nedavno realizovan objekat Prekršajnog suda u Pančevu zauzima mjesto na listi onih koje mogu proglasiti reprezentima arhitekture koja se prepoznaje ne kao naša ili moja arhitektura, što u osnovi ne prihvatam, već kao ostvareno djelo arhitekture koje izgleda u skladu sa onim čemu je priređeno, bez želje da bude ono što nije ili ne može biti. Kao treći primjer sa posebnim zadovoljstvom ističem po svemu specifičan

STVARALAČKI PROCES JE JEDNO POSEBNO STANJE U KOJEM SVAKI STVARALAC AKO JE RIJEŠEN DA NEŠTO STVORI MORA PRONAĆI SVOJE ALATE DA DO CILJA DOĐE. ZA MENE, ZAHVALJUJUĆI MOM MENTORU I PROFESORU, MAKETA JE TAJ SVOJEVRSNI NEPRIKOSNOVENI ALAT KOJIM SE SLUŽIM I BEZ KOJEG JE I DANAS RAD NA BILO KOM ZADATKU PRAKTIČNO NEZAMISLIV. objekat Data Centra u Prilepu u Makedoniji koji je u ovom trenutku u samoj završnici i koji iznova ukazuje na osnovne vrijednosti i načela arhitekture izražene kroz liniju, površinu i volumen. Objekat Data centra u formi cilindra utopljenog u teren nalik nagaznoj mini u odnosu na tajne i virtuelne podatke koje u digitalnom obliku čuva unutar sebe predstavlja odgovor na zadatak da se za potrebe državnih organa Ministarstva unutrašnjih poslova realizuje sklonište podataka koje će biti sposobno da odolijeva svim poznatim i nepoznatim uticajima tokom različitih nepogoda, ratova, prirodnih i stvorenih katastrofa. I u ovom slučaju je arhitektura primjetna u mjeri i ideji da bude kontrolisano bezlična, svedena i neutralna. Ko je najviše uticao na Vaš rad i shvatanje arhitekture?

Naizgled lako pitanje sa velikom šansom da odgovor ne bude do kraja precizan. Rekao bih da na rad i shvatanje arhitekture utiču mnogi, vidljivi i nevidljivi. Arhitektonski fakultet sam upisao zato što sam bio potpuno siguran da volim da crtam. Sada kada se sjetim makete robota koje smo na likovnom u osnovnoj školi pravili od kutija za sijalice, keks i cipele kao i da sam u tome neizmjerno uživao mogao bih reći da sam zbog toga danas arhitekta. Da budem precizan, profesor Timotijević je u velikoj mjeri uticao na moj rad posebno kroz prepoznavanje sposobnosti da se pomoću makete kao najdirektnijeg sredstva izražavanja i fotografije, kojom sam se tokom studija intenzivno bavio, razvijam u pozivu. Od velikog značaja je prepoznavanje

onih vrijednosti od strane drugih za koje nekada niste ili ne možete biti svjesni. Profesor je tada a i danas neko ko u kontinuitetu prati, ukazuje, bodri i kritikuje ono čime se bavite što je u svakom smislu velika podrška. Na žalost moram da kažem da nisam imao sreću da upoznam svog djeda Petra Osghiana arhitektu o kojem i dalje saznajem iz priča moje majke. U odnosu na to da mi je jedan od ujaka Stijepo Osghian takođe arhitekta koji se tokom svog rada uglavnom posvetio pedagoškom radu kao nastavnik u arhitektonskoj tehničkoj školi a potom do kraja radnog vijeka modelarstvu, mislim da jedan dio dara i zasluga dugujem njima. U kojoj ste mjeri znanje svojih mentora i profesora prenijeli na

sopstveni stvaralački proces? U prethodnom pitanju sam donekle dao dio odgovora na ovo pitanje. Mislim da se ovdje radi, ponoviću se o prepoznavanju sposobnosti i razvoju vještina a ne znanja koje su tokom dosadašnjeg perioda u radu njegovane i u kontinuitetu razvijane. Stvaralački proces je jedno posebno stanje u kojem svaki stvaralac ako je riješen da nešto stvori mora pronaći svoje alate da do cilja dođe. Za mene, zahvaljujući mom mentoru i profesoru, maketa je taj svojevrsni neprikosnoveni alat kojim se služim i bez kojeg je i danas rad na bilo kom zadatku praktično nezamisliv. Maketa je nešto čemu vjerujete. Ako izazove radost i sreću, posebno osjećanje zadovoljstva tada sam gotovo

SOCIJALNO STANOVANJE, VALJEVO RS, 2007.

akteri danas potvrđuje odsustvo ideje tako važne u svakom segmentu života, posebno u arhitekturi. Prvi konkurs pamtim i ne samo da pamtim već ga često studentima prepričavam. Konkurs za rješenje kuća u nizu u Lazarevcu 1992. godine ako se ne varam. 31 kuća u nizu, poređane kao u stroju mirno čekajući naredbu “na mestu voljno”. Bilo je obazrivo, disciplinovano, dosledno ali bez onog više koje se uvijek očekuje. Od tog momenta sve je bilo drugačije. Koju biste od nagrada ili priznanja istakli?

siguran da smo na pravom putu. Konkursi predstavljaju jedan od sastavnih djelova arhitektonske projektantske prakse, posebno u Evropi. Kakav je Vaš odnos prema instituciji konkursa u Srbiji? Pamtite li svoj prvi konkurs? Šta je bila tema? O da. To je nešto najljepše u svakom smislu. Trenuci u kojima stvarate bez pritiska potencijalnih naručioca, bez stvarnih kontakata koji nerijetko odmažu i stvaraju šum koji ideju ne bistri već muti su na osnovu ličnog iskustva skoro pa jedino mogući tokom rada na konkursima. Arhitektonski konkurs kao institucija se u Evropi razvila do mjere da se veliki broj konkursa posebno onih projektantskih zaista i realizuje. Ne mogu u ovom trenutku ukratko objasniti ali mi se čini da je to zato što su projektni zadaci smisleni dobro odmjereni pružajući onaj očekivani i poželjni stepen slobode istovremeno obavezujući učesnike na odgovornost. U Srbiji nije tako. Konkursi nisu raspisani sa jasnim ciljem iako se to u naslovu konkursa čini. Nisu odmjereni, često nije jasno da li su projektni, anketni, programski ili kakvi već. Čini se da su naručioci željni svega. Očekuju sve a to nije moguće i ne treba. I tako se od svega ne realizuje ništa ili skoro ništa. Kao da se tek nakon završenog konkursa počne misliti što liči na zakasnelu pamet. I pored svega mislim da ukoliko imamo šta da kažemo na konkursu bez obzira šta ko očekuje onda to predajom rada i posebne ideje treba reći. To nije samo zadovoljstvo već i obaveza. U brojevima mislim da smo uradili blizu pedeset konkursnih projekata. Samo 26

jedna prva nagrada od nekoliko je realizovana. Ostale nagrade i priznanja su ostale na listovima. Posebno mjesto zauzima idejno rješenje trga Slavija, pod zvaničnim naslovom “Trg Slavija sa fontanom” . To je bio jedan bizaran naziv koji kao realizovana kompilacija nekoliko nagrađenih Autora začinjena rješenjima onih koji su tada bili gradski

Da se ne vraćam u daleku prošlost (osmijeh) pored pomenute nagrade Grand prix 30. Salona arhitekture u Beogradu 2008. godine izdvojio bih sledeće: Nagrada 37. Salona arhitekture u Beogradu 2015. godine I Special Mention Award of Council of Europe za stručnu monografiju “Uputstvo za definisanje modela tipskog suda RS”, Special Mention Award of S.ARCH 20116 za projekat Trg Slavija sa fontanom, za objekat Prekršajnog suda u Pančevu

pomenuta Nominacija za nagradu Mies van der Rohe Award 2019, Specijalno priznanje 21. Salona arhitekture u Novom Sadu 2018. Godine i Big See Architecture Award 2019 u Ljubljani. Nekada su arhitektonski biroi bili specijalizovani za određene funkcije arhitekture (javne, sportske objekte, bolnice…) danas se to dosta izmijenilo. Koji je Vaš stvaralački fokus i od čega on zavisi ? Ja umijem da kažem da smo mi arhitekte često vrlo slični doktorima opšte prakse. Sve možemo da radimo ali do određenih granica. Mislim da to u izvjesnom smislu uopšte nije loše posebno onda kada znate da je ideja ono što projekat čini. Vratio bih se na citat o Ideji uz malu korekciju “Projekat bez ideje i nije bog zna što”. Istovremeno u odnosu na one specijalizovane biroe oni dođu zaista kao specijalisti u svojoj oblasti što je takođe u redu. Ko kako izabere i kome je šta važno tako i radi. U svom radu kada se osvrnem na projekte koje smo izradili i one koji su realizovani izdvajaju se dvije oblasti. Stanovanje i oblast pravosudnih objekata. Sticajem raznih okolnosti od 2003 godine kada sam za potrebe tadašnjeg Okružnog suda u Beogradu ispred Ministarstva pravde bio pozvan da izradim projekat rekonstrukcije i adaptacije velike sudnice u prizemlju objekta Palata pravde [05] nisam pomišljao da će to biti samo jedan od sada već desetak projekata koji su aktuelni. Poslednji koji je trenutno u fazi realizacije jeste rekonstrukcija objekta Palata pravde u Beogradu [06] koji negdje potvrđuje da se studio koji vodim sada već specijalizovao za

DATA CENTAR, PRILEP NMK, 2019.

projektovanje pravosudnih objekata. Pored njih veliki broj projekata je iz oblasti stanovanja posebno socijalnog i pristupačnog stanovanja što potvrđuje nekoliko realizacija koje su izvedene i one koje se u okviru RHP programa u ovom trenutku realizuju u devet gradova na teritoriji Republike Srbije. Koliko je u arhitekturi nužno teorijsko razmišljanje? Da li mislite da arhitekte treba da pišu ili je njihovo primarno izražajno sredstvo crtež? Je li uopšte moguća kompetentna „teorija bez prakse“? U poslednjih par godina se ovo pitanje intenziviralo pa čak i kod arhitekata. Kao društvo smo skloni da se dijelimo,

sortiramo u ovom slučaju privremeno i prividno u one koji pišu i one koji projektuju. I tako se na prvi pogled dođe do dva pola teoretičar i praktičar. Postoje arhitekte koji se u osnovi posvete teoriji arhitekture što smatram važnim posebno za one u praksi. Generalno sam mišljenja da je za bilo koji poziv naročito arhitekturu od važnosti da se njeguju obje discipline ako ih tako mogu nazvati. Ne bih odvajao jedno od drugog niti je to na kraju i moguće. Svaki projekat jeste kompletan onda kada se može kroz više različitih medija iskazati. Mnogi će reći da je pisanje za arhitekte “otežavajuća okolnost”. I to je samo donekle tačno. Ono čemu nas iskustvo uči jeste da se djelo arhitekture može podjednako ostvariti u oba polja i teoriji i praksi. Kao neko ko je prilično kasno magistrirao (2016.) teoriju arhitekture odnosno teorijsko razmišljanje o kojem govorite razumijem kao sastavni i važan dio cjeline koji često nedostaje. Da li pratite ono čime se bave Vaše

TRGS SLAVIJA SA FONTANOM, BEOGRAD RS, 2012. 27

kolege u regionu? Kolike su, po Vama, razlike između prakse u Srbiji, Crnoj Gori i republikama bivše Jugoslavije?

je arhitekta potreban današnjem društvu – inženjer, filozof, umjetnik, menadžer, IT ekspert...?

To je odlično pitanje. Ja pokušavam da u nekom ritmu pratim ono što rade kolege u regionu. Prije svega mislim na Crnu Goru, Hrvatsku, Sloveniju, Bosnu i Hercegovinu, Makedoniju. Neke sredine su zaista odmakle što je sagledivo kroz projekte koji se realizuju. Čini se da su svjesniji. Uočava se podrška od strane društva, struke i javnosti i to nije

Prilično korektan odgovor bi mogao da bude pa sve to zajedno ali to samo po sebi ne znači uspijeh. Današnjem društvu ukoliko govorimo prije svega o Srbiji je potreban arhitekta sa integritetom, moralom, stavom, inicijativom, podrškom onih koji će omogućiti neometano bavljenje svojim pozivom za dobrobit zajednice. Ne slažem

mala stvar. Gostujući na više konferencija u Makedoniji, Sloveniji, Crnoj Gori, Bosni i Hercegovini i stručnim studijskim eksurzijama sa studentima Master studija imao sam priliku da upoznam sjajne kolege i njihove radove. U razgovorima se prepoznaje veoma slična energija, volja, upornost i ukupan entuzijazam što nas mislim dovodi na istu ravan. U Hrvatskoj i Sloveniji se dodatno prepoznaje podrška okruženja, nivo svijesti kolektiva i neophodni uslovi za rad arhitekata koji su još uvek veoma drugačiji u odnosu na Srbiju. Jesu od velike važnosti naručioci da ih ne nazivam Investitorima, taj mi se naziv ne dopada, ali je takođe promocija arhitekture u društvu kao stvarne umjetnosti koju svakodnevno živimo neophodna. U Crnoj Gori se kroz nedavne realizacije jednog broja arhitekata objavljenih i u Vašem časopisu napori da taj mali ali poseban svijet učine boljim uočavaju i to me zaista raduje.

se da se odgovornost podrazumijeva dobijanjem licence odgovornog projektanta. Vrlo često napominjem da je odgovornost pojedinca ono bez čega nema pozitivnih pomjeranja u bilo kojoj oblasti. Tehnologija je u našem radu neizostavna i dugo već skoro pa neophodna. Sve su to alati i sredstva pomoću kojih se dolazi do željenog cilja. Na tom putu tehnologija može da zakaže, pojedinac ne bi trebalo.

Tehnologija izuzetno napreduje, znanja su danas neograničena, pa se logično postavlja i pitanje kakav 28

Studijski program arhitekture u Beogradu doživio je promjene..Kako, kao predavač ocjenjujete reforme sistema studija? Jesu li studenti koje upoznajete kroz praksu ili kao mlade saradnike u birou uporedivi sa ranijim generacijama? Po čemu su drugačiji? Studijski program jeste doživio promjene taman onolike koliko se i društvo promijenilo. Teško je to razdvajati. Prijemni ispit na Arhitektonskom fakultetu u Beogradu već izvjesno vrijeme po mom mišljenju nije u dovoljnoj mjeri osmišljen da prepozna profil, talenat, ono nešto što je za poziv arhitekte

od suštinske važnosti. Mislim da se reforma nije dotakla suštine već u najvećoj mjeri forme. Studenti danas i studenti ranijih generacija su ponoviću se, različiti koliko smo i mi različiti, mislim na društvo u cjelini. Tehnologija o kojoj smo maloprije govorili čini da je sve dostupno i da je sve moguće, da je sve u redu. Kod velikog broja studenata takav tehnološki napredak utiče na sopstveni fokus koji studenti gube. Interesovanja jednog broja studenata su opšta, često neutvrđena i rekao

JA UMIJEM DA KAŽEM DA SMO MI ARHITEKTE ČESTO VRLO SLIČNI DOKTORIMA OPŠTE PRAKSE. SVE MOŽEMO DA RADIMO ALI DO ODREĐENIH GRANICA. MISLIM DA TO U IZVJESNOM SMISLU UOPŠTE NIJE LOŠE POSEBNO ONDA KADA ZNATE DA JE IDEJA ONO ŠTO PROJEKAT ČINI. bih u izvesnoj mjeri konfuzna. I pored takvih okolnosti moram da naglasim da studenti umiju da budu nerijetko bolji od nas kojima su povjereni. To je ona odgovornost o kojoj sam maločas govorio. Odgovornost nastavnika da izazove, prepozna i usmjeri je ono čime bi studenti trebalo da se rukovode u reformi sistema studiranja koja im dozvoljava da biraju, da budemo birani.

OSVJEŽAVAJUĆE DRUGAČIJI! TECEone – WC s funkcijom bidea

Izgleda kao običan WC, ali u sebi skriva mnogo toga:

integrirana funkcija bidea čisti nježnom, toplom vodom i pruža Vam osjećaj čiste svježine. I to jednim okretajem kotačića. Jer se WC školjkom TECEone može upravljati potpuno intuitivno. Bez struje. Bez nepotrebnih dodataka. Savršena higijena uz atraktivnu cijenu.

www.tece.com/hr/teceone Dobro izgleda - i ugodan je za korištenje: temperatura i količina vode namještaju se vrlo jednostavno bočnim okretnim gumbima.

100 GODINA BAUHAUSA

ŠKOLA KOJA JE PROMIJENILA SVIJET OKO NAS

TEKST: SANJA GOLUBOVIĆ

Njemačka, ali i cijeli svijet ove godine proslavljaju 100 godina od otvaranja čuvene škole umjetnosti, dizajna i arhitekture - internacionalne škole Bauhaus (1919 – 2019). Iako je škola trajala svega 14 godina i imala samo 1.250 studenata, njeno ime je postalo mit, a imena studenata Bauhausa su postala velika u svojoj oblasti. Danas nakon vijeka od otvaranja škole Bauhaus nastavlja da živi i kao stil i kao koncept i sveprisutan je svuda oko nas. Arhitektonski fakultet Univerziteta Crne Gore, u saradnji sa Ambasadom Savezne Republike Njemačke u Crnoj Gori i Glavnim gradom, obilježio ovaj jubilej kroz interpretaciju studentskih aktivnosti u javnim prostorima Podgorice

BAUHAUS – KOSMOPOLITSKI DUH I NAČIN RAZMIŠLJANJA I STVARANJA Bauhaus je čuvena njemačka škola zanata i umjetnosti koju je osnovao arhitekta Walter Gropius 1919. u Veimaru. Međutim, Bauhaus je i način razmišljanja, filozofija, poseban pravac koji je ostavio trag u arhitekturi, dizajnu, uopšte umjetnosti u cijelom svijetu. Naziv Bauhaus potiče od njemačke riječi za kuću konstrukcije ili školu o zgradama. Arhitekta iz Veimara, Walter Gropius 1919. godine je imao veliki i izazovan zadatak: povezati umjetnost i industrijsku proizvodnju radi uzajamnog poboljšanja, uvezivanja i uljepšavanja obje grane. Kao produkt tog zadatka osniva se škola

za arhitekturu i primijenjenu umjetnost „Bauhaus“. Ova škola uvela je novine u svijet dizajna koje su se reprodukvale u pogledu uvođenja geometrijskog ideala i jednostvanosti oblika. Nijesu to bile jedine inovacije, naime škola je zahtijevala multidisciplinarnost učenika koju jasno možemo sagledati preko širokog opsega kurseva iz: stolarstva, tkanja, keramičkih zanata, slikarstva, grafike, fotografije kao i teorijskog dijela o percepciji i boji. Uspjehu ove škole veoma je doprinio odnos učenika i profesora i atmosfera u kojoj su zajedno, aktivno radili. Ovakav sistem brzo je urodio plodom i raširio se po cijeloj Njemačkoj, a kasnije i po cijeloj Evropi i šire. Bauhaus se u međuvremenu preselio u Dessau gdje je i 1933. godine dočekao kraj svoje revolucionarne karijere.

Dessau: Bauhaus – glavna zgrada • Izvor: Mette Willert Autor: Littlemycph

JUBILEJ - Bauhaus Asocijacija otpočela je 2019. godinu velikim festivalom u Berlinu. Svi znameniti gradovi Bauhausa predstavljaju velike izložbe, a vodeća izložba, pod nazivom Bauhaus: produkcija-reprodukcija posvećena je odnosima između unikatnih djela i masovne proizvodnje, originala i reprodukcija. Za stogodišnjicu je upriličena i „Velika tura modernizma“ koja vodi na stotinak mjesta koja predstavljaju vijek Bauhaus uticaja.

BAUHAUS ZGRADU DIZAJNIRAO JE WALTER GROPIUS. ZID OD STAKLENE ZAVJESE I ČELIČNI RAMOVI SU ZAŠTITNI ZNACI MODERNIZMA 1926.

MUZEJ BAUHUS U BERLINU U Berlinu je osnovan mujzej Bauhaus-arhiv kojim je zapečaćen i ovekovječen originalni pokret koji balansira između jednostvanih okvira i apstraktnih ideja.

Dessau: Bauhaus – glavna zgrada • Izvor: Mette Willert • Autor: Littlemycph

ZAŠTO SE ŠKOLA ZATVORILA Bauhaus školu su nacisti označili kao centar “komunističkog intelektualizma” i 1933. godine su je zatvorili. Uprkos tome iz škole su se napredne ideje proširile nezaustavljivo širom svijeta. Kao simbol njemačkog modernizma, Bauhaus je prerastao u jedan od najuticajnijih umjetničkih pokreta 20. vijeka. Moto Bauhausa je bio da se potrebe čovjeka stave prije potreba za luksuzom. Time su stvorili jednostavnu formu kojom su njihovi proizvodi doveli do

dizajnerske revolucije, jer kroz prethodne SPOJ LIJEPOG I KORISNOG periode se dizajn zasnivao na potrebama – ZAJEDNICA UMJETNIKA i zahtjevima pojedinaca i individualizam I MAJSTORA kao takav je bio opšte zastupljen. Iako je njihova ideja bila da se dizajn i Stil Bauhausa se može objediniti pod umjetnost približe svim ljudima, nijesu terminom Internacionalni, baš zbog naišli na odobravanje od pojedinaca. njegovog uticaja na projektovanje svuda Baš ovakav princip koji je bio dosta u svijetu. Odlike tog stila su prije svega komunistički i dovodio do ravnopravodsustvo ornamenata, koji su postojali nosti i izjednačavanja svih ljudi, kod u svim pravcima prije modernizma, pa individua koje su željele da ostanu takve se po prvi put pojavljuje funkcija kao ovakav način razmišljanja nije dolazio najbitniji faktor za projektovanje koja u obzir. Baš zbog toga, nije prihvaćen ni je u harmoniji sa dizajnom. Racionaliod strane političkih neistomišljenika zam, funkcionalizam i masivna proi-

zvodnja su bili od esencijalnog značaja kada je u pitanju sam koncept škole. „Bauhaus nije stil“, kazao je Walter Gropius. To je više pravac razmišljanja koji je uticao na arhitekturu, grafički i industrijski dizajn, slikarstvo, pa čak i na fotografiju. Poštujući to načelo studenti umjetničke škole su razvijali brojne objekte primijenjene umjetnosti, poput namještaja ili predmeta za svakodnevnu upotrebu. Pri tom je važna bila čista elegancija, umjesto zaigranosti umjetničkih linija. Mnogi prototipovi iz tih radionica su išli u serijsku proizvodnju. No, samo

POSEBNO DOBRI PRIMJERI INDUSTRIJSKE BAŠTINE ČIJA JE MODERNISTIČKA ARHITEKTURA BILA DALEKO ISPRED SVOG VREMENA - VODENI TORANJ I MOST U HALLEU (SAALE). je manji broj njih uspio da ostvari i drugi Gropiusov cilj: cijenu za svačiji džep. Za Valtera Gropiusa je izgradnja kuća bila „konačni cilj svih oblikovnih djelatnosti“. Zbog toga su studenti ne samo učili teoriju i vježbali u školskim radionicama. Gropius ih je slao na gradilišta, kako bi u praksi primjenjivali učenje o formama, bojama i materijalima. Godine 1923. slogan škole postaje „Umjetnost u industriji“.

FORMA U SLUŽBI FUNKCIJE

Halle: Most i zamak Giebichenstein • Izvor: Mette Willert • Autor: Littlemycph

Radionica za dizajn namještaja је bila jedna od najpopularnijih u Bauhausu. Pod rukovodstvom Marsela Brojera od 1924. do 1928. ovaj studio je osmislio suštinu namještaja, često pokušavajući da dematerijalizuje konvencionalne forme. Tekstilna radionica, posebno pod rukovodstvom dizajnerke Gunte Stolzl, stvorila je apstraktne tekstile, pogodne za upotrebu u samom Bauhausu. Stolzl je podstakla eksperimentisanje sa netradicionalnim materijalima, uključujući celofan, fiberstaklo i metal. U metaloprerađivačkoj radionici – studiju dizajneri kao što su Mariane Brandt, Vilhelm Vagenfeld i Hristian Del, stvorili su moderne predmete rasvjete i namještaja. Brandt je bila prva žena koja je pohađala studije metala. Mnogi njeni dizajni su postali ikonični izrazi estetike Bauhau-

DOMOVI MAJSTORA - U BLIZINI BAUHAUSA WALTER GROPIUS JE DIZAJNIRAO „DOMOVE MAJSTORA” GDJE SU PROFESORI, KAO ŠTO JE MIES VAN DER ROHE I GROPIUS LIČNO, ŽIVJELI. NAMJEŠTAJ JE DIZAJNIRAO MARCEL BREUER, ČIJA JE STOLICA WASSILY I DAN-DANAS KLASIK. ČUVENI SLIKAR, PAUL KLEE JE BIJELI ENTERIJER SVOGA DOMA ZAMIJENIO ŽUTIM PLAFONIMA, PLAVIM ZIDOVIMA I CRVENIM VRATIMA.

Dessau: Dom majstora • Izvor: Mette Willert • Autor: Littlemycph

VELIKE IZLOŽBE POSVEĆENE BAUHAUSU ŠIROM NJEMAČKE Weimar: U novom Bauhaus muzeju Weimar postavljen je 6. aprila izložbeni ciklus “Bauhaus je iz Weimara” koji stavlja osnivanje Bauhausa u pokret modernizma te baca svjetlost na

uticaj osnivača Waltera Gropiusa. Berlin: Muzej enterijera u Berlinskoj galeriji 6. septembra otvara izložbu naslovljenu “Original Bauhaus” posvećenu odnosu unikata i serije, originala i reprodukcije, gdje će posjetioci moći da vide klasike dizajna kao i današnje replike Bau-

haus djela i odgovore savremenih umjetnika na ikone modernizma. Dessau: Fondacija Bauhaus Dessau će od 8. septembra u novom Bauhaus muzeju prikazati izložbu u kojoj je Bauhaus kao polje eksperimenta za modernu kulturu praktičnog života stavljen u fokus izložbe “Bauhaus zbirka”. 33

sa kao što je na primjer skulpturalni i geometrijski srebrni i ebanonski čajnik, iako nikada nije masovno proizveden. Radionica za tipografiju, iako ne u početku prioritet rada Bauhausa, postala je važnije pod uticajem Moholi-Nagi i Herberta Baiera. U Bauhausu, tipografija je zamišljena kao empirijsko sredstvo komunikacije i umjetnički izraz, sa vizuelnom jasnoćom prije svega. Istovremeno, tipografija je postala sve više povezana sa korporativnim identitetom i oglašavanjem.

BAUHAUS HOTEL - BAUHAUS HOTEL JE IZGRAĐEN 1927. GODINE I NEKO VRIJEME JE BIO SKORO PA ZABORAVLJEN. MEĐUTIM, HOTEL JE OŽIVLJEN KADA JE NOSTALIJA ZA 1920OM I 1930-OM UZELA MAHA, PA DANAS RADI PUNOM PAROM. U NJEMU JE IZLOŽENA STALNA HRABAR I FUNKCIONALAN POKRET

Bauhaus je sinonim za hrabar i funkcionalan pokret u umjetnosti, arhitekturi i dizajnu. Principe koje su stvorili su U PODGORICI temelji svih modernističkih i savremePROSLAVLJENO nih pravaca u projektovanju, dizajnu 100 GODINA BAUHAUSA i umjetnosti. Pročišćena forma, lakoća i snaga elemenata je ono čemu Arhitektonski fakultet Univerziteta se i danas teži i o čemu se i danas Crne Gore u saradnji sa Ambasauči na fakultetima koji su nastavidom Savezne Republike Njemačke li da se bave temama Bauhausa. u Crnoj Gori i Glavnim gradom, Spajanjem umjetnosti i zanata, Bauhaus organizovao je izložbe, gdje su je uspio da kreira novu estetiku, koja je i prikazane raznolike studentske danas aktuelna, pa tako komadi Bauhaus aktivnosti u javnim prostorima namještaja nerijetko bivaju dio enterijera Podgorice. Jubilej je obilježen modernih domova i poslovnih prostora. otvaranjem izložbe studentske Jedan od takvih komada nameštaja je replike stolice i postera u stilu i stolica Mercela Breuera koju odlikuje Bauhausa, kao i studentske izložbe laka industrijska proizvodnja kao i svederadova, 30.05.2019. u Podgorici. na estetska ljepota što je ustvari ovaj poPrva izložba se odnosila na direkkret primarno htio da postigne. Ova stolitnu eksplikaciju tipičnih elemenata ca je svoju popularnost zadražala i danas. konceptualne i praktične proKao i škola pa tako i pokret odlikuje multidisciplinarnost u pogledu primjene to jest bauhaus možemo manifestovati u VELIKANI BAUHAUSA arhitekturi (zgrade..), dekoraciji (igračke, slike,satovi,...), namještaju (stolovi, Bauhaus kao i svaki revolucionarni stolice, fotelje,...), odjeći, posuđu... pokret izrodio je i ostavio iza sebe mnoštvo umjetnika iz raznih oblasti. Najpoznatiji su: Valter Gropijus BAHAUSLAND JE ČITAVA RE(arhitektura),Vasilije Kandivski GIJA U OKOLINI VAJMARA U (slikarstvo), Josef Albers (teoretiDESAUA U KOJOJ SE I DALJE čar umetnosti), Mies van der Rohe (arhitektura) i NEGUJE BAUHAUS TRADICIJA. 34

dukcije iz vremena Bauhausa, u formi infografičkog banera, koji je specijalno dizajniran za ovu priliku i instalaciju upotrebnog predmeta-stolice na glavnom gradskom trgu u Podgorici. Na ovoj lokaciji izložbeni elementi će javnosti biti dostupni narednih četiri mjeseca. Izložbu je otvorio Ambasador Savezne Republike Njemačke u Crnoj Gori, dr Robert Weber, a na otvaranju su govorili i sekretarka Sekretarijata za kulturu i sport Glavnog grada Podgorice, Ana Medigović i dekan Arhitektonskog fakulteta Univerziteta Crne Gore, prof. dr Svetislav G. Popović. Studenti Arhitektonskog fakulteta državnog univerziteta Crne

Paul Klee, Josef i Anni Albers najpoznatiji umjetnički par Bauhausa…

PORED GLAVNIH KUĆA TU JE I BAUHAUSOVSKI-DIZAJNIRAN RESTORAN KORNAUS, KOJI POSLUŽUJE NE-MINIMALISTIČKU PUB-OVSKU HRANU

Halle: Vodotoranj • Izvor: Mette Willert • Autor: Littlemycph Gore pod vođstvom prof. Svetislava Popovića i mentora, u saradnji s njemačkom ambasadom, replicirali su senzacionalnu konstruktivističku stolicu iz 1922. godine, “Armchair”, arhitekte i dizajnera mađarskog porijekla Marsela Brojera (Marcel Breuer, 1902-1981), jednog od prvih studenata i mladih predavača na Bauhausu, a kasnije profesora na Harvardu (USA, 1938-1945). Stilicu su studenti napravili u dimenzijama 2,5 puta većim od originala. Infografički baner, dimenzija 5,5x6.5m, čiji je dizajn inspirisan prepoznatljivim elementima grafičkog oblikovanja iz doba Bauhaus-a, postavljen je na frontalnoj fasadi narodne biblioteke Radoslav

Halle: Vodotoranj - južna strana Izvor: Mette Willert Autor: Littlemycph Ljumović u centru Podgorice. Drugom izožbom, u JU Muzeji i galerije Podgorice, prikazano je 37 studentskih radova, koji su nastali kroz nastavni proces na Arhitektonskom fakultetu u Podgorici u prethodne dvije studijske godine. Izložba će biti otvorena za posjetioce do 10.06.2019. Izložbu je otvorila konzul u Ambasadi Savezne Republike Njemačke u Crnoj Gori, Ursula Romerskirhen, a prisutnima su se obratili i sekretarka Sekretarijata za kulturu i sport Glavnoga grada Podgorice, Ana Medigović i dekan Arhitektonskog fakulteta Univerziteta Crne Gore, prof. dr Svetislav G. Popović, koji su ujedno i glavni organizatori događaja.

Dessau: Kornhouse restoran • Izvor: Mette Willert • Autor: Littlemycph

Halle: Katolička crkva „Zur heiligsten Dreieinigkeit“. 1929/30. Arhitekta: Wilhelm Ulrich Izvor: Mette Willert Autor: Littlemycph 35

BENT ARCHITECTURE

PASIVNI DIZAJN za toplotnu udobnost PRIREDILA: Sandra Vahtel

U Melburnu, u Australiji, porodična kuća iz šezdesetih godina proširena je novim modernim nastavkom koji inspiriše putujući karavan. Nastavak pretvara mračnu i introspektivnu rezidenciju u veći, svjetliji dom koji privlači osvježavajući povjetarac i pogled na vrt. Okružen bujnim zelenilom, dodatak pod nazivom Bent ispunjen je prirodnim svjetlom i dizajniran je da prati pasivne solarne principe za energetsku efikasnost. 36

Moderni dodatak je dizajniran od strane australijske arhitektonske prakse BENT Architecture za četvoročlanu porodicu i njihova dva aktivna jazavičara. Izađite iz kamp-kućice u hlad i na svjež vazduh, zaštićeni dodatkom za platno koji daje pogled na bujni pejzaž. Primarni cilj Bentovog aneksa bio je da se introvertiran duh srednjeg vijeka otvori relativno do vrta i donesu veće količine prirodnog svjetla i ventilacije u životne prostore. U tom cilju, arhitekte su uklonile postojeće pomoćne strukture u zadnjem djelu objekta kako bi napravile prostor za novi dodatak. Arhitekta Paul Porjazoski iz BENT Architecture preradio je prostrane sobe u postojećoj kući i stvorio odvojeni dnevni prostor koji je ispunjen dnevnim svjetlom i hladnim povjetarcima. Uz primarne stambene prostore koji se sada nalaze u aneksu, arhitekte su takođe iskoristile priliku da preurede postojeće prostore, u kojima se sada nalaze veće spavaće sobe, porodično

DNEVNA SOBA JE MASIVNA SA PROZORIMA OD PODA DO PLAFONA I MANJIM PROZORIMA PORED KAMINA, DODAJUĆI DODATNO ŽARIŠTE PROSTORU.

kupatilo i ostali stambeni prostori. “Trik da se aneks učini kao dio vrta je stvaranje zelenih površina sa obje strane, odvajanjem dodatka od originalne kuće sa dvorištem”, objašnjavaju

arhitekte njihov proces dizajniranja. „Naravno, centralno dvorište poboljšava prolaznu ventilaciju i pušta sjevernu svjetlost u glavnu spavaću sobu, ali s prozorima pune visine na obje strane stambenog prostora, ona takođe stvara iluziju jednog kontinuiranog prostora, zamagljujući granicu između unutrašnjih i vanjskih prostora.” Izgrađen da bi se omotao oko originalne kuće ispod neprekidne linije krova, u produžetku se nalaze otvoreni dnevni prostori koji gledaju na pejzaž kroz 37

SVAKI PROSTOR GLEDA NA BAŠTU I ČINI UNUTRAŠNJOST JOŠ VEĆIM. OBJE STRANE NASTAVKA UPOTPUNJENE SU ZELENIM POVRŠINAMA, STVARAJUĆI DVORIŠTE IZMEĐU STAROG I NOVOG.

kamin. Novi stambeni prostori hrle ka spoljašnjosti, ostavljajući utisak unutrašnjeg vrta. Kameni zidovi na istoku i zapadu štite otvorene prostore od susjeda na obje strane i fokusiraju pažnju na vrt. Centralno dvorište poboljšava protočnu ventilaciju i pušta sjevernu svjetlost u glavnu spavaću sobu, ali s prozorima pune visine na obje strane dnevnog prostora, ona takođe stvara iluziju jednog kontinuiranog prostora, zamagljujući granicu između unutrašnjosti i spoljašnjosti. Cigla u podu u dnevnoj sobi - na pravoj visini za sjedenje - proteže se u vrt. Iz trpezarije izlazi posebno prozorsko staklene stijene i prozorska okna pune visine. Uvlačenje uređaja za hladovinu - element u obliku platna inspirisan karavanom - pruža sijenku na otvorenu trpezariju koja jača novu unutrašnju i spoljašnju vezu u kući. Upotreba betonskih podova za toplotnu masu i operativne prozore lamele pomažu pasivno zagrijavanje i hlađenje prostora kako

bi se smanjili računi energije u kući. Popločavanje cigle prelazi prag, zamagljujući granicu između unutrašnjosti i spoljašnjosti. Originalne sobe u kući su obnovljene tako da sadrže spavaće sobe, dok odvojeni dnevni boravak u prednjoj sobi koristi postojeće prozore i

NASTAVAK JE IZGRAĐEN UPRAVO ISPOD POSTOJEĆIH NADSTREŠNICA KUĆE SA NOVIM PROSTORIMA OKO ORIGINALNE STRUKTURE, KOJI SU SVI POVEZANI ZAJEDNO ZAHVALJUJUĆI NEPREKIDNOJ KROVNOJ LINIJI.

sjedište kako bi kuhinji i trpezariji osvijetlilo i pogled na dvorište. Prozori od poda do plafona sa obje strane dnevnog prostora stvaraju iluziju kontinuiranog, otvorenog prostora. Betonski podovi pomažu kod pasivnog hlađenja. Stakleni prozori se otvaraju prema dvorištu, a posebno sjedište je okupano zlatnom sjevernom svjetlošću, što ga čini savršenim mjestom za sjedenje sa čašom vina i knjigom. Aneks se izliva van na spoljnu trpezariju, koja je zaštićena uvlačivim uređajem za sjenčenje. Sa kružnim ronilačkim bazenom na kratkoj crti, ovo je savršeno mjesto za zabavne i duge ljetnje večeri na otvorenom. Kuća je pasivno dizajnirana da smanji potrebu za grijanjem i hlađenjem. Prozori na visokom nivou u dnevnom boravku osvajaju pogled na nebo i dopuštaju sjeverno svjetlo duboko u kuću, zagrijevajući betonske podove za pasivno grijanje. U međuvremenu, prozori sa roletnama se mogu otvoriti kako bi se ohrabrio povod za pasivno hlađenje. BENT Aneks ispunjava potrebu za dodatnim životnim prostorom, ali i stvara dom koji se osjeća kao dio vrta.

BENT architecture Arhitektonski studio Bent je inovativna dizajnerska praksa bazirana u predgrađu Brunsvicka u Melburnu. Praksu vode direktori Paul i Merran Porjazoski. Od svog osnivanja 2003. godine, BENT arhitektura je završila niz različitih projekata koji su lokalno i međunarodno nagrađeni, objavljeni i izloženi. Praksa je osvojila dva takmičenja u otvorenom dizajnu (‘rastući’ zeleni krov i ‘stambeni objekat’ Living Places ‘, oba izgrađena) i etablirala se kao lider u svim aspektima stambenog dizajna, ekološki održivog jeftinog stanovanja, komercijalnih i insti-

tucionalnih obnova. Stvaranje ekološki i socijalno održivih izgrađenih sredina je od ključne važnosti za ovu praksu. BENT arhitektura je strastvena za integraciju arhitekture i pejzaža i način na koji ljudi mogu koristiti i oblikovati svoje izgrađeno okruženje. Raznovrsni

rad ove prakse, koji pokriva obrazovne, komercijalne i stambene projekte u različitim disciplinama (arhitektura, dizajn enterijera, urbani i pejzažni dizajn), vođen je procesima, uspostavljajući bogate dijaloge između konteksta, programa i ljudi da bi se stvorila odgovarajuća izgrađena okruženja prilagođena potrebama njihovom prostoru. Njihovi projekti istražuju ravnotežu između arhitekture kao mjesta za sklonište i platforme za perspektivu i, bilo da se radi o stambenom projektu srednje gustoće, maloj obnovi ili krovnom vrtu na znamenitoj gradskoj lokaciji, uvijek nastoje stvoriti uzbuđenje, iznenađenje i angažman.

Cetinjski put bb, Donja Gorica â&#x20AC;&#x201C; Podgorica Tel. +382 69 206 602 eurotrade@t-com.me www.lagalleria.me

IZONET ISTINSKA RJEŠENJA

uspostaviti i doživiti ukoliko vam dječija soba ima crne, vlažne i pljesnive mrlje na zidovima. Pod ovim okolnostima, vi ne možete imati dom u pravom smislu riječi, a to je velika šteta. Suprotno od ovoga, imate pravu ljudsku traumu od istog tog prostora, vašeg prostora.

Šta Izonet može ponuditi da ne dođe do ovakvih štetnih događaja? Projektujemo i izvodimo najranjiviji dio nečijeg objekta, sa namjerom da taj objekat postane uistinu nečiji dom ili po-

Razgovarali smo sa Tomislavom Bralom, voditeljem projekata kompanije Izonet u Crnoj Gori, čovjekom sa zavidnim petnaestogodišnjim internacionalnim i domaćim iskustvom i znanjem na polju hidroizolacione zaštite objekata. Kreirao je i vodio hidroizolacione radove od Hrvatske, Njemačke, Bosne i Hercegovine, a zadnjih nekoliko godina dio je tima kompanije Izonet iz Podgorice, kompanije koja se specijalizovano bavi projektovanjem i izvođenjem hidroizolacionih i ostalih povezanih sistema u građevinarstvu.

Šta je to što kompaniju Izonet čini posebnom i drugačijom, a čini mi se da ste i posebni i drugačiji u pozitivnom smislu, naravno? Svakako težimo biti svoji, težimo profesionalizmu, dosljednosti, principijelnosti i ustrajnosti kada je u pitanju naš rad i struka u Crnoj Gori, a to je rad na projektovanju i izvođenju hidroizolacionih i ostalih povezanih sistema u građevinarstvu, težimo uvođenju, za naše područje, novih i provjerenih tehnologija, maksimalno težimo razvijanju majstorskih vještina i kompetencija u izvođenju radova. U hidroizolacijama, na kraju ništa i ne vrijedi bez vrijednih, obučenih i stručnih majstora.

Kako Vi gledate na važnost hidroizolacionog sistema jednog objekta u građevinskom smislu? Upravo ste mi Vi u vašem pitanju dali odličan smjer za moj odgovor. Objekat koji u svojoj projektovanoj fazi i naravno u izvedenoj fazi, nema uspostavljen efikasan, dugoročan i stručan hidroizolacioni sistem, takav objekat nikad neće biti dom ili kuća. U takvom objektu se nikad neće i ne mogu razviti kvalitetne ljudske emocije poput emocije pripadnosti, ona ljudska potreba za „ušuškanošću“ u pravom smislu riječi, bezbrižnosti i sreći na kraju krajeva. Najveći izazov i arhitekture i građevine imperativno treba biti da svaki stambeni objekat ili bilo koji drugi objekat, treba biti tako zamišljen i napravljen da u jednom trenutku postane dom, obožavani dom njegovih korisnika. Uvjeren sam da atmosferu doma nije moguće

TEŽIMO BITI SVOJI, TEŽIMO PROFESIONALIZMU, DOSLJEDNOSTI, PRINCIPIJELNOSTI I USTRAJNOSTI KADA JE U PITANJU NAŠ RAD I STRUKA U CRNOJ GORI slovni objekat ili javni objekat, svejedno je i isti je pristup, dio koji je u direktnom srazu sa majkom prirodom, sa kišom, vjetrom, snijegom, suncem, radimo na nečemu gdje će nastati nečiji snovi, gdje će se smjenjivati idilične slike života, tamo gdje se trebate osjećati sigurni i zaštićeni, upravo je tu naša najveća odgovornost i vrhunski izazov. Da bi imali sve navedeno, da bi vaš dom bio siguran, topao i suv, neko se mora pobrinuti da hidroizolaciona rješenja vašeg objekta budu primjerena i primjereno izvedena, baš vašem objektu i vašim

potrebama. Mi u Izonetu smo sretni i ponosni što možemo ljudima ponuditi navedeno.

Kako ocjenjujete sadašnje prilike na građevinskom sektoru u Crnoj Gori kada su u pitanju hidroizolacioni sistemi i shvatanje važnosti istih? Investicioni i graditeljski populizam koji je obilježio građevinski sektor u Crnoj Gori i cijeloj Regiji zapravo, u dosadašnjem i sadašnjem periodu je nametnuo i u prvi plan istaknuo objekat i građevinu kao jedino mjerilo vrijednosti ne ulazeći suštinski u građevinsku kvalitetu i održivost tih novoizgrađenih objekata kroz vremenski period. Ne ulazeći u arhitektonsko-urbanistička rješenja većine izgrađenih objekata, o građevinskoj kvaliteti velikog broja do sada izvedenih objekata po pitanju hidroizolacionih sistema je u većini slučajeva i uglavnom ispod minimuma ili ne zadovoljavaju standarde i potrebe savremenog življenja. Čast izuzecima. O urbanizmu i arhitekturi se barem javno raspravlja, o građevinskoj kvaliteti objekata i njihovoj dugovječnosti i funkcionalnosti, se i ne raspravlja. Tu prvenstveno mislim na javne objekte, javne infrastrukturne objekte, objekte kolektivnog stanovanja, itd.

su propusti u hidroizolacionom smislu u pitanju, u Njemačkoj se za navedene propuste odgovara krivično. Njemačko društvo smatra da kupac nekretnine ima zagarantovano pravo da živi u npr. kući koja ne smije i ne može imati problema sa vlagom jer ti ljudi znaju da je vlaga u nekretnini uzročnik mnogih hroničnih bolesti, pogotovo kod djece, bolesti poput bronhitisa, raznih alergija, itd. Kupci nekretnina na zapadu, generalno, kupovinu vrše tek na osnovu detaljnih analiza kvalitete gradnje i to uvijek uz pomoć neovisnih i stručnih procjenitelja. Ista nepovoljna situacija je i sa zvučnim i termičkim izolacijama. Odluka da kupite npr. stan u višestambenoj zgradi vam može vrlo brzo zagorčati život jer prisustvo vlage, buke ili loše energetske vrijednosti zgrade vam već u prvim danima zagorčavaju život. Ako ste pritom kupili vašu prvu nekretninu i pritom ste se u banci zadužili na idućih 30 godina i nemate mogućnost za zamjenu ili preprodaju te nekretnine, život u takvom prostoru postaje agonija. Znam jako puno ljudi, pogotovo mladih, porodičnih mladih ljudi koji imaju ove probleme. Jako se teško nose s tim ili gotovo nikako. Po meni je ovo veliki društveno-sociološki problem.

Kakvo je Vaše mišljenje, ko je tome kriv i ko je pridonio ovakvoj situaciji?

Kako unaprijediti i riješiti sadašnje, uglavnom nedovoljno dobro stanje i kvalitet izgrađenih objekata po pitanju hidroizolacionih vrijednosti?

Imam osjećaj da uglavnom svi zatvaraju oči. Krivce imamo na svim stranama, nemamo usvojene i propisane standarde, nemamo niti dovoljno pozitivnih stručnih običaja. Struka se uglavnom povukla pred invazijom brzih i instant projekata kojima je glavni cilj brzo i površno sagraditi te isto tako brzo prodati. Na neki način razumijem investitore i razumijem njihovu volju i potrebu za brzom zaradom, ali ne razumijem kupce i krajnje korisnike neke nekretnine. Kupci su ti koji bi trebali više gledati šta kupuju. Imam osjećaj da su se kupci pomirili sa svim štetama koje im donose napola vlažni i pljesnivi zidovi i slične posljedice koje imaju u svojim nekretninama, nekako na to gledaju kao na normalnu pojavu. Kod nas kupac ili krajnji korisnik troši manje vremena za upoznavanje sa svojom budućom nekretninom nego na vikend shoping. Spomenut ću njemačko iskustvo kada

Po pitanju zaštite objekata od negativnih uticaja vode i vremenskih atmosferilija, a svakako na ovu temu možemo nadovezati i zvučnu i termičku problematiku, mislim da cijelo ovo područje treba zakonodavno regulisati, to je početak. Međutim, suštinske promjene će donijeti ipak samo neka nova generacija kupaca nekretnina, zatim projektanata i na kraju neka nova generacija investitora. Pravila diktiraju kupci i projektanti, investitori su tu samo da se prilagode i udovolje specificiranoj potražnji i to investitorima nikad i nije bio problem. Ako pravila diktiraju samo investitori, što je kod nas uglavnom slučaj, tada projektanti postaju nemoćni i podložni kompromisu u većini slučajeva iz egzistencijalnih razloga, a kupci zatečeni i bez mogućnosti za korekcijom i izlazom iz problema. Smatram da onog trenutka kada kupac bude tražio istinski građevinski kvalitet i kada kupac shvati da

se kvaliteta novoizgrađenog objekta ne mjeri samo na osnovu oku vidljivih detalja poput boje i tipa keramike, kvalitet će i dobiti i to ne po višoj cijeni, nego po postojećim cijenama.

Imate li neku poruku za kraj ovog intervjua? Stručna javnost treba znati da su dugoročni, kvalitetni i održivi hidroizolacioni sistemi jedne građevine preduslov za njenu pozitivnu budućnost kao građevine i preduslov za sretnu budućnost njenih stanara. Oronuli objekti nikome ne trebaju, a voda dovodi kroz kratak period objekat u oronulo stanje. Oronuli objekti su izvor frustracije, najviše za korisnike, ali i za društvo u cjelini. Krajnji korisnici nekretnina trebaju znati i prepoznati važnost ove vrijednosti koja će u budućnosti direktno uticati i na kvalitetu njihovog života. Investitori trebaju znati da je isticanje kvalitetnih hidroizolacionih rješenja njihovog projekta jedan od glavnih prednosti s kojim mogu dodatno usrećiti i zadovoljiti kupca te to može biti njihova značajna tržišna i komparativna prednost. Da sam investitor višestambene zgrade, reklamirao bih tu svoju zgradu kroz savršeno izvedene hidroizolacije koje je izvodila specijalizovana firma za hidroizolacione sisteme sa reputacijom, isto vrijedi i za zvučne i termičke izolacije. Siguran sam da bi privukao više kupaca nego sa reklamom za italijansku keramiku ili slične stvari. Arhitekti, inžinjeri i Nadzorni organi trebaju dodatno poraditi na svom specijalističkom znanju i shvatiti da funkcionalan hidroizolacioni sistem jednog objekta svakako nije samo projektanska crno-bijela šrafura, provučena po konstrukciji građevine. Uspješan hidroizolacioni sistem čini cjelokupni paket svih slojeva, računajući od AB konstrukcije pa sve do završnog popločanja, odnosno samo svi ispravno projektovani i izvedeni slojevi uz primjenu adekvatnih materijala, mogu da dovedu do krajnjeg rezultata, a to je ponavljam, funkcionalno, dugoročno i kvalitetno rješenje zaštite objekta od negativnih uticaja vode. I na kraju, sve skupa mora izvesti i implementirati specijalistička firma sa reputacijom, ne amateri ili građevinski radnici drugih zanimanja jer su ruke specijalističkog majstora nezamjenjive u bilo kojoj kombinaciji.

Firma IZONET predstavnik je i uvoznik za Crnu Goru proizvoda kompanija ARDEX, ETERNO IVICA i L’ALTRA PIETRA. Proizvodi ovih kompanija će Vam biti prikazani na narednim stranicama. ETERNO IVICA® Srl, kompanija iz Italije, ima više proizvoda ali mi ćemo Vam predstaviti njihov PEDESTAL program prilagodljivih distancera. ARDEX Baustoffe® je proizvođač premium hidroizolacije iz Austrije. L’ALTRA PIETRA®, Granulati Zandobbio S.p.A., takođe italijanska firma, proizvodi keramičke ploče od prirodnih materijala, vrhunskog kvaliteta, u velikom broju boja i različitih dimenzija.

model bazena sa slojevima hidroizolacije i završnim popločanjem

1A. ARDEX 8+9 hidroizolacija 1B. ARDEX S 7 PLUS hidroizolacija 2. ARDEX X77W- ljepilo za mozaik keramiku, bijele boje 3. ARDEX RG 12 epoksidne fuge 4. distancer ETERNO IVICA SEO 5. keramika L’ALTRA PIETRA 60x60x2 cm 6. ARDEX SK 12 IZONET D.O.O. ADRESA 1: Jovana Popovića - Lipovca b.b., blok IX (ATC Top Plus), 81000, Podgorica ADRESA 2: Kovačko polje b.b., 85330, Kotor E-MAIL: team@izonet.net MOB 1: +382 68 17 88 44 MOB 2: +382 68 42 49 17 TEL/FAX: +382 32 32 66 96

www.izonet.net

Vizualizacija: IZONET TIM Milena Jauković dipl.ing.arh.

Bojana Krstonijević dipl.ing.arh.

Dozvoljava prelaz iz zatvorenog u otvoreni prostor bez denivelacije: npr. dozvoljava da završna kota sobe bude u istom nivou sa završnom kotom terase. Hidroizolacija nije opterećena ostalim slojevima klasičnog popločanja poput keramike na sloju ljepila. Dozvoljava da „sakrijemo“ donji štok od vrata terase i da na ovim i sličnim pozicijama nemamo uzdignuća iz unutrašnjeg u vanjski prostor.

kondenzacija vode iz proﬁla nesmetano i nevidljivo izlazi vani kroz kondenz proreze na bravariji

ARDEX 8+9 u sistemu sa trakom ARDEX SK 12 zadiže se do kondenz proreza na bravariji. Na taj način voda može izlazii nesmetano a da je istovremeno spoj bravarije i konstrukcije hidroizolaciono zaššćen.

1. ARDEX 8+9 hidroizolacija 2. ARDEX SK 12 3. distancer ETERNO IVICA SEO 4. keramika L’ALTRA PIETRA 60x60x2 cm

ASK 2019

ARHITEKTONSKI STUDENTSKI Kolašin - Herceg Novi KONGRES EX YU 08 -13 maj 2019 PRIPREMILA: Ema Alihodžić Jašarović

U periodu od 8 - 13 maja 2019. godine održan je osamnaesti po redu Arhitektonski studentski kongres ex YU, pod nazivom ASK Karavan _19. Šezdeset studenata, sa jedanaest fakulteta iz šest republika, pod mentorstvom stručnog mentorskog tima, mislili su prostor i arhitekturu u tranzitu, na tri teme: Trace spirit, Feel the borders i Liquid reflection. Karavan u trajanju od šest dana kretao se od Podgorice, preko Kolašina, Nikšića, Grahova i završio svoj put 13 maja u Herceg Novom. 50

Svi studenti su na početku radionice, umjesto uobičajenog arhitektonskog materijala, kao pribor za rad na radionicama dobili bijeli peškir dimenzija 90x140cm. Mentori su definisali peškir, kao jedinicu mjere turizma, kojom se u Crnoj Gori često barata kao statističkim pokazateljem uspješnosti minule sezone. Karakterističan je za primorje, ali i za sjeverne krajeve, simbolično, kao ležaj, krevet, i samim

ce su od ranih jutarnjih časova započinjale brainstormingom, razgovorima i konceptima unutar timova sa mentorima, nakon čega se rad nastavljao na terenu, gdje su studenti intervenisali na prostoru grada, Biogradskog jezera, na Bjelasici, ski centru 1600, bilježeći rezultate u vidu fotografije, video zapisa, performansa, instalacije, priča... što se u večernjim časovima, uz pomoć mentora dalje razrađivalo, i dokumentovalo. U tranzitu na putu do

to nije omelo studente da odreaguju i na prostoru šetališta Pet Danica. Poslednjeg dana šestodnevne radionice, u večernjim satima održane su prezentacije odabranih - najuspjelijih rješenja. Zapažen je disperzan rezultat nastao u okviru tri zadata tematska okvira. Rješenja su se kretala od analize peškira kao modula i jedinice mjere, kojim su mjereni prostori kojim je Karavan prošao, trgovi, ulice, nadmorska visina...Peškir kao modul

Herceg Novog, studenti su obišli Nikšić i Krupačko jezero, a inspirisani Grahovom, intervenisali su u vidu performansa. Veoma loše vremenske prilike u Herceg Novom, djelimično su uticale na promjenu koncepcije radionice, ali

koji se multiplikuje u nekom prostoru, postajao je medij za refleksiju okoline, sjenki, naglašavajući teksture i kontekst u kome se nalazi. Jedan od timova ispitivao je temu identiteta kroz provokaciju, prekrivajući najznačajniji

RADIONICE SU KONCIPIRANE KAO CJELODNEVNE AKTIVNOSTI U KOJIMA STUDENTI OBILAZEĆI RAZLIČITE KONTEKSTE I PROSTORNE SCENARIJE, INTUITIVNO REAGUJU NA PROSTOR, KORISTEĆI PEŠKIR. tim predstavlja vezni element za dva turistička grada Kolašin i Herceg Novi. Sa druge strane, peškir, kao marama, postaje element omladinskog zajedništva za sve mlade sa prostora bivše SFRJ. Ali, peškir se može razumjeti i kao sredstvo manipulacije, koji ujedno posjeduje mogućnost različitog i brzog ad hoc apliciranja. Izvija se, veže, širi…. a onda nastavlja put karavana. Multiplikacijom, ovaj element postaje čitan kao individua, čovjek, turista, pri čemu usamljen peškir simbolizuje elitni turizam, takođe sintagmu koja je često korištena kao željeni pravac razvitka Crne Gore. Na kraju, peškir, kao parče tkanine, biva gradivni element neke nove izmišljene legende ili mita, koji kao parče folklora ASK Karavan ostavlja za sobom… Koristeći peškir kao alat, pribor, sredstvo za rad, i novi medij komunikacije i izražavanja, studenti su interpretirali ono što su doživjeli u novom prostornom smislu, i što je na njih ostavilo dominantno najsnažniji utisak. Kroz rad na Asku-u prvobitni čisti bijeli peškir se tokom kretanja karavana reciklira i dekontekstualizuje i na kraju nosi kao uspomena. Radionice su koncipirane kao cjelodnevne aktivnosti u kojima studenti obilazeći različite kontekste i prostorne scenarije, intuitivno reaguju na prostor, koristeći peškir. U tom smislu, radioni-

spomenik ključne istorijske ličnosti u Kolašinu - Veljka Vlahovića, kojim su studenti pokušali dokazati da su mještani skloni reakciji ukoliko uđete u zonu njihovog identiteta, pa čak i u vidu spomenika, koji naizgled predstavlja samo dio uličnog scenarija. Pitanje javnog i privatnog prostora, bila je inicijalna ideja tima, koji je peškir posmatrao kroz prizmu jedne od opšteprihvaćenih metoda zauzimanja mjesta na plaži peškirom. Samim tim, studenti su peškir razumjeli kao mogućnost privatizovanja i zauzimanja javnog prostora, čime su na duhovit način kreirali kupo-prodajni ugovor, kojim možete kupovinom peškira kupiti komad javnog prostora, u površini peškira, i po cijeni tog istog peškira. Zanimljiv pristup markiranja prostora kojim je prolazio Karavan, bio je inicijalna ideja tima, koji je peškir koristio kao sredstvo obilježavanja teritorije, i prisustva u nekom prostoru. Tako je nastala serija fotografija kojim su studenti intuitivno reagovali na mjesto, ostavljajući svoj trag, ali i trag Karavana. Prolazeći Karavanom, studenti su sakupljali priče o mjestima. One su bile 52

veoma autentične, emotivne... o crnogorskoj ženi sa Grahova, o poslednjoj crnogorskoj virdžini, o krvnoj osveti, o međi, o vilama iz jezera koje liječe neplodnost, o pet Danica... i kao takve, ostavljale su snažan utisak na Karavan. Jedan tim, upravo koristi narativ mjesta, kako bi kreirao seriju fotografija koje će kroz razglednice, i poruke bilježene na licu mjesta, ispričati crno-

gorske priče na drugačiji način, i poslati ih i van teritorije Crne Gore. Studenti su koristili i metodu kreiranja narativa, stvarajući nove mitove o mjestu, što je proizvelo nove crnogorske priče. Studenti su kroz jedan rad, takođe konstatovali nedostatak ljudi u gradovima, u periodu van njihovog sezonskog protokola. Upravo taj dominantan utisak o ,,gradu duhova’’, interpretirali su kroz Ghost city performans, koji su izveli u glavnoj gradskoj ulici u Kolašinu, ali i na Bjelasici, koristeći peškir, pokret i masovnost grupe. Osamnaesti po redu ASK, završio je put 13 maja u Podgorici, sa ciljem da zapisi sa Karavana, rezultati radionice u narednom periodu budu objavljeni i dostupni javnosti. Mentori ASKa: MSc Ema Alihodžić Jašarović (Arhitektonski fakultet, UCG), MSc Sanja Paunović Žarić (Arhitektonski fakultet, UCG), MSc Zdravko Beli Delibašić (LA UCG), MSc Ana Dobrašinović, Marko Stjepčević (UDG), Marko Radonjić, Prof.dr Miljana Zeković (FTN Novi Sad). Organizatori ASKa: Studenti : Bojan Drljević, Anja Vučeljić, Đorđe Doderović, Milica Doderović.

ZANIMLJIV PRISTUP MARKIRANJA PROSTORA KOJIM JE PROLAZIO KARAVAN, BIO JE INICIJALNA IDEJA TIMA, KOJI JE PEŠKIR KORISTIO KAO SREDSTVO OBILJEŽAVANJA TERITORIJE, I PRISUSTVA U NEKOM PROSTORU. 53

DIZAJNIRANO ZA ŽIVOT. “Prije 100 godina poceli smo dizajnirati proizvode za nacin na koji danas živite i volite.”

Znamo da mnogi ljudi ne vole da obavljaju kućne poslove, ali ipak provodimo i do 6 godina života radeći ih. Vrijeme je previše dragocjeno da bismo ga gubili! Zašto ne zavoljeti svakodnevne obaveze i pretvoriti ih u priliku za opuštanje? Živite u trenutku! Brabantia je tu da pomogne sa predivno dizajniranim proizvodima za prijatan život. Koncept koji obećava bolji svijet generacijama koje dolaze.

rabantia se može naći širom svijeta. Imaju kancelarije i fabrike od Austrije do SAD-a i od Kine do Finske, ali njihovi korijeni su u Holandiji—preciznije u provi nciji Brabant. 1919. godine, u malom holandskom gradu Aalst, Van Elderen osniva kompaniju Brabantia sa grupom od 15 ljudi i malom fabrikom. Kao porodična kompanija uvijek su imali za cilj stvaranje proizvoda sa integri tetom, od strane ljudi koji vjeruju u kvalitet. Brabantia ideje su dizajnirane za život i kreirane da traju. Sa ponosom predstavljaju novu limitarnu seriju BO kanti za otpatke od 100% veganske kože, napravljenu u saradnji sa Dutchdelux kompanijom. Proslavimo zajedno 100 godina predivnog holandskog dizajna!

Zbog velike ljubavi prema našoj planeti, mogućnost recikliranja je sastavni dio samog dizajna svakog njihovog proizvoda. Počeli su sa recikliranjem 40ih godina prošlog vijeka, prije nego što je i sama riječ nastala. Danas, njihovi proizvodi omogućavaju da i vi doprinesete očuvanju životne sredine. Samo neki od tih proizvoda su: kuhinjska pomagala sa višestrukom primjenom, kante sa mogućnošću separacije otpada, sušila za prirodno sušenje veša, posude za odlaganje hrane, čak i pametne navlake za daske za peglanje. Pored svega toga, podržavaju velike i male inicijative koje čine svijet ljepšim. Zajedno sa WeForest organizacijom su zasadili više od 1 500 000 stabala u Africi. To je 1.5 miliona koraka ka zelenijoj, pravednijoj i bo ljoj planeti. Cilj je 2 miliona stabala! Kupovinom Brabantia sušila, i vi možete doprinijeti ovom projektu. Pored toga, kupovinom kante za otpad iz serije newIcon i BO, Brabantia donira sredstva The Ocean

Cleanup projektu, koji je posvećen čišćenju plastike iz okeana. Ovo je jedan od najvećih projekata toga tipa ikada, zahvaljujući kome se predviđa smanjenje i do 50% otpada u okeanima u narednih 5 godina. 2017. ujedinili su snage sa The Hunger Project organizacijom i žele da okončaju glad u svijetu do 2030. godine. To čine edukacijom i obučavanjem stanovništva rura lnih predjela Afrike, Južne Azije i Latinske Amerike. Sredstva za ovaj projekat se prikupljaju prodajom teglica sa mjericom. Svaki proizvod ovog brenda ima i do 10 godina garancije!

Od 2009. godine firma SOFA BED je generalni zastupnik brenda Braba ntia. Nalaze se na bulevaru Džordža Vašingtona 3/19. Tel: +382 69 134 032 Mail: sofabed@t-com.me

^ od 1919. godine, porodična kompanija sa porodničnim vrijenostima 55

F LU I D D I Z AJN F O RUM

FLUIDNA POMJERANJA Pod nazivom “Shiftings / Pomjeranja”, od 8-14. aprila 2019. godine održan je sedmi po redu FLUID dizajn forum. Prva sesija održana na Cetinju (8-12. april), a druga u Tivtu (12-14. april). Tekst: Ana Matić Autori fotografija: studenti, učesnici FLUID fotoradionice (voditelj radionice Duško Miljanić, asistent Krsto Vulović).

Ovogodišnje izdanje FLUID dizajn foruma definitivno je učvrstilo status festivala u crnogorskom i regionalnom dizajnerskom, umjetničkom i uopšte kulturnom prostoru. Ako je u to i bilo neke sumnje, sedmo izdanje FLUID-a je definitivno otklonilo: može se reći da je dostigao nivo u kojem samo ime festivala konotira određena značenja i vrijednosti, makar u dizajnerskoj zajednici: FLUID je postao podrazumijevajuća referenca, pa kad danas čujete da neko kaže „samo fluidno“ ili „kao na fluidu“, nema dieme na što se misli. Etabliranje FLUID-a kao jednog od regionalno najvažnijih događaja za oblast dizajna (ali ne samo njega) došlo je, može se reći spontano, ne kao ostvarivanje zacrtanog cilja, već skoro kao usputna posljedica misije organizacionog tima na čelu sa profesoricom Anom Matić, inicijatorkom i glavnom koordinatorkom. I sam njegov naziv to najbolje odražava. FLUID je, prema zamisli osnivača, trebao da bude široka, neobavezujuća i otvorena platforma za povezivanje različitih činioca, institucija i pojedinaca koji se dizajnom bave ili su na njega upućeni, koja bi mogla da se realizuje periodično i u različitim formama. Prije svega pokrenut je da bude dio/ dopuna nastave na Studjskom programu

Grafički dizajn Fakulteta likovnih umjetnosti Cetinje. Ciljevi nijesu strogo postavljani, nije planirano nikakvo „pozicioniranje“ niti je pravljen dugoročni formalni plan razvoja. Kao principi su postavljeni fleksibilnost, „pružanje“ prema mogućnostima i oslanjanje na dobru volju i entuzijazam ne samo organizacionog tima već i spoljnjih saradnika. Ova „fluidnost“ je trebala da FLUID dizajn forum rastereti od imperativa rasta, stalnog podizanja kvaliteta i prestiža, ali ga je izgleda, na kraju tamo i dovela - po broju učesnika ovo je do sada najveći FLUID, a po procjeni mnogih - najbolje izdanje FLUID dizajn foruma i jedan od najperspektivnijih edukativnih festivala u Crnoj Gori.

Ovogodišnja tema “Shiftings/Pomjeranja” u potpunosti je opravdala svoju “misiju”. Po izjavama učesnika - i predavača i mladih dizajnera iz regiona, energija koja je “zračila” tokom tih sedam aprilskih dana, zaista je napravila da se mnoge stvari drugačije percipiraju. Trebale bi stranice i stranice, a opet nismo sigurni da bi smo uspjeli da prenesemo makar dio onoga što su učesnici nakon FLUID-a “ponijeli” sa sobom. Ovim prikazom, one koji su bili - podsjećamo, dajemo im opet malo “fluidne energije”, no onima koji nisu bili ne možemo nadomijestiti što su propustili, ali možemo pokušati da prenesemo dio atmosfere, prije svega fotografijama i kratkim programskim referencama, a onda, kako to danas biva: alat u ruke - search… fb.me/fluidForum ili Instagram @FLUID_dizajn…

Program FLUID-a počeo 8. aprila, u „Galeriji 42” na Cetinju, gdje je otvorena Internacionalna izložba „SHIFTINGS“ koju su činili plakati odabrani na regionalnom konkursu za nagradu FLUID – Regional Poster Award for Young Designers 2019 / SHIFITNGS. Dobitnici nagrade su Petar Stošić (SRB), Stella Dujmušić (BIH) i Lana Bulatović (CG). Nakon toga, na Balšića Pazaru na Cetinju otvorena je izložba plakata prošlogodišnjih dobitnica nagrade FLUID – Regional Poster Award for Young Designers 2018 / CONTAMINATION - Sanje Planinić (BIH/USA), Olge Mandić (SRB) i Helene Tošić (CG). U nastavku programa, koji se odvijao u Biznis inkubatoru Cetinje, kao dio programskog segmenta FLUID

Friends - Natalija Vujošević je predstavila ISU - Institut za savremenu umjetnost, kustoskinja Maida Gruden je govorila o akitvnostima Doma kulture Studenski grad, Novi Beograd, a Pavle Ćosić je predstavio rad izdavačke kuće „Kornet“. Drugog dana promovisana je knjiga Slavice Stamatović Vučković „Arhitektonska komunikacija – objekti kulture u Crnoj Gori 1945-2000“. O značuju ove knjige, pored autorke govorili su kolege, predavači Univerziteta Crne Gore: Rifat Alihodžić, Ana Matić, Tatjana Koprivica i Lazar Pejović. Nakon promocije knjige, grafički dizajner, reditelj nagrađivanog sprskog SF filma„Ederlezi Rising“ - Lazar Bodroža govorio o svom pocesu rada na filmu,

izazovima i kreativnim mogućnositma. Trećeg dana, teoretičar umjetnosti Slobodan Mijušković i filozof i konceptualni umjetnik Jovan Čekić održali su predavanje pod nazivom „Dva kvadrata i fontana – Maljevič i Dišan 100 godina kasnije“. Pored predavanja otvorenih za javnost, važan dio FLUID dizajn foruma čine i studentske radionice, čiji su rezultati prezentirani četvrtog dana. Ove godine realizovano je šest radionica u kojima je učestvovalo preko devedeset studenata sa šesnaest fakulteta iz Crne Gore i iz regiona. Voditelji su bili: Lazar Bodroža, Nenad Trifunović, Franćesko Defilipis, Lana Grahek, Niko Mihaljević, Dejan Drašković, Duško Miljanić, Maida Gruden i Pavle Ćosić.

Fluid dizajn forum je danas na nivou u kojem samo ime festivala konotira određena značenja i vrijednosti, makar u dizajnerskoj zajednici: FLUID je postao podrazumijevajuća referenca, pa kad danas čujete da neko kaže „samo fluidno“ ili „kao na fluidu“, nema dieme na što se misli.

. Cetinjska sesija završila je petog dana, otvaranjem dveju izložbi u Crnogorskoj galeriji „Midorag Dado Đurić“. Izložba „ARCHI_MORPH“, italijanskog arhitekte i ilustratora Federika Babine i izložba fotografija “Photo SHIFTINGS” autorke Sandre Đurović koja je u svoju selekciju uvrstila osam mladih autora koji su svoje obrazovanje stekli na Fakultetu likovnih umjetnosti na Cetinju: Ana Janković, Sara Jolić, Ana Mitrović, Iva Marinović, Sara Petrović, Željka Pestorić, Novak Saveljić i Ivan Velimirović. Istog dana, FLUID se seli u Centar za kulturu u Tivtu, gdje smo imali prilike da pratimo veoma bogat i kondenzovan predavački program. Tivatsku sesiju svečano je otvorio je ministar kulture Aleksandar Bogdanović. Predavački dio otpočela je Iza Rutkovska iz Poljske, socijalno angažovana dizajnerka i edukatorka, koja nam je ukazala na značaj direktne komunikacije i socijalne angažovanosti dizajnera. Italijanski arhitekta i ilustrator Federiko Babina, 58

otkrio nam je razloge i način kako povezuje svoja interesovanja sa poznatim objektima savremene arhitekture, kao i željom da kroz jednostavnost u komunikaciji, pronađe jezik kojim njegovi radovi komuniciraju sa publikom kojoj je arhitektura daleka. Holandski nezavisni kustos Dennis Elbers, predstavljajući svoj rad osvrnuo se na par angažovanih radova, kojima je „odogovrio“ na ovogodišnju temu festivala, pokazavši kako je moguće minimalnim sredstvima ukazati na univerzalne probleme u lokalnom kontekstu. Drugi dan Tivatske sesije, ujedno i najzgusnutiji programski dan bio je zaista dinamičan, smjenivale su se teorija i praksa. Ključne odrednice ovog dana mogli bi definisati kroz tri pojma: kreativnost / angažovanost / odgovornost. Svoje radove prezentirali su mladi veoma uspješni dizajneri: freelance grafička dizajnerka Lana Grahek i konceptualni umjetnik i dizajner - Niko Mihaljević iz Hrvatske, kao i ilustrator i grafički dizajner Srđa Dragović

- jedan od najupečatljivijih predstavnika crnogorske i regionalne dizajnerske scene. Lazar Bodroža i Nenad Trifunović, osnivači dizajnerskog studija „Metaklinika“ iz Beograda pokušali su da publici prenesu kako oni funkcionišu u dizajnerskom poslu, kako / u kojoj mjeri se može ostvariti autorski izraz/potreba, a kako istovremeno biti uspješan studio tj. opstati tržišno.

Kao i na svim prethodnim izdanjima, FLUID ima okvirnu temu koja definiše sadržaj programa usmjeravajući ga ka povezivanju stručnih umjetničkih praksi sa javnim interesom zajednice u kojoj djeluje.

U okviru programskog segmenta FLUID Friends, Dennis Elbers predstavio je „Graphic Matters“, dizajnerski festival koji se bijenalno odvija u gradu Breda u Holandiji. Pofesor Predrag Cvetičanin govorio je o poljima kulturne produkcije u društvima jugoistočne Evrope i posebno ulozi, značaju i problemima nezavisne kulturne scene u regionu. Filozof, konceptualni umjetnik i teoretičar umjetnosti i medija, profesor Jovan Čekić je u svom predavanju sublimirao filozofska razmišljanja i svoju višegodišnju analizu umreženih društava kroz posmatranje efekata sila koja djeluju u umreženim sistemima. U dinamičnom razgovoru koji su Ana Matić i Borut Vild vodili sa poznatim ilustratorom i dizajnerom iz Njujorka - Mirkom Ilićem, predstavljen je presjek Mirkovog bogatog autorskog, prije svega angažovanog opusa, a poseban akcenat dat je internacionalnom projektu - izložbi „Tolerancija“ - na kome Mirko Ilić predano radi posljednjih par godina. Posljednjeg dana festivala, profesor na Politehničkom Univerzitetu u Bariju - Franćesko Defilipis koji je bio i voditelj jedne od radionica, prezentirao je primjere dobre prakse interakcije urbanih struktura i lokalne zajednice. Festival je zatvorio Info tabla pored magistralnog puta član Savjeta FLUID-a, profesor Borut

Vild iz Beograda, koji se u svom predavanju bavio etičkim pitanjima vezanim za dizajn kao aktivnost, naglasivši da dizajn kao disciplina jeste dio problema, pa tako i odgovori na današnje stanje društva mogu poteći i od dizajnera. On je naveo istorijske primjere dizajnera koji su promišljanjem, hrabrošću, nesebičnošću i kreativnošću otvorili prostor da dizajn postane dio rješenja problema. Glavna poruka mladim dizajnerima je molba da posvete dio svog vremena za neprofitne ali društveno značajne, „prave“, dizajnerske projekte u lokalnoj zajednici. Kao i na svim prethodnim izdanjima, FLUID ima okvirnu temu koja definiše sadržaj programa usmjeravajući ga ka povezivanju stručnih umjetničkih praksi sa javnim interesom zajednice u kojoj djeluje. Već smo na početku pomenuli, tema ovogodišnjeg FLUID-a je bila “Pomjeranja / Shiftings“ i referiše na dramatične promjene neprestano ubrzavajućeg svijeta koje se reflektuju na političku, ekonomsku i kulturnu sferu naših života. Ova tema opominje na to da je neophodno preispitati utemeljene društvene dogovore i da podrazumijevane slobode i vrijednosti treba osvajati i braniti iznova. Svijetu je potrebno spašavanje i neprestano se traže rješenja za taj veliki poduhvat. Ovogodišnje

izdanje FLUID dizajn foruma preispivalo je mogućnost pronalaska ovih rješenja u oblasti dizajna i arhitekture. Završićemo ovaj prikaz citirajući profesora Boruta 2 Vilda: „Posvetimo bar deo našeg vremena stvarima od opšte važnosti i preuzmimo za to 100% odgovornosti - kao Mirko Ilić“. Organizator FLUID dizajn foruma je Fakultet likovnih umjetnosti Cetinje, izvršni producent MAS Trade, Cetinje, pokrovitelji: Ministarstvo kulture Crne Gore, Univerzitet Crne Gore, Prijestonica Cetinje, Turistička organizacija Tivat, Opština Tivat, Ambasada Republike Poljske u Podgorici. Partneri: NVU FLUX, Narodni muzej Crne Gore, Arhitektonski fakultet, Podgorica, Centar za kulturu Tivat i Biznis centar, Cetinje.

3 59

GREEN FACTORY MONTENEGRO/SISTEMI ZELENIH KROVOVA HARPO VERDEPENSILE I ZELENIH ZIDOVA MOBILANE.

URBANO OZELENJAVANJE Sa rastom gradova, urbanih sredina, sve je manje prostora za zelenilo. Ono što je nekad bila zelena površina ili šuma, sada je pokriveno betonom. Kako vratiti zelenilo u urbane sredine? Ovo pitanje posebno je aktuelno tamo gdje je gusta gradnja kao što su centri gradova, odnosno tamo gdje je zemljište relativno skupo i gdje je potrebno iskoristiti što više prostora za građevinu kako bi investicija bila isplativa.

Zeleni krov hotel Chedi, sistem Harpo Verdepensile, izvođenje Green Factory Montenegro

Zeleni zid u Erste banci u Podgorici, izvođenje Green Factory

Tamo gdje nije moguće praviti parkove ili druge oblike većih zelenih površina, ostaju rješenja poput zelenih krovova i zelenih zidova. Zeleni krovovi omogućavaju da se nadoknadi dio zelenila koji je neki objekat u osnovi „uzeo“. Zeleni zidovi mogu biti odlično rješenje kao dodatak krovovima ili kao zamjena za njih. Zeleni zidovi, poput rješenja koja proizvodi holandski Mobilane (http://mobilane.nl/), mogu se podjednako upotrijebiti u enterijeru kao i eksterijeru. „Zelena slika Mobilane“

Mogućnosti personalizacije su neograničene, a postoji rješenje za svaki prostor i budžet. Na primjer, “zelena slika” je zanimljiv izbor za stambeni prostor ili komercijalni prostor.

Turistička marina u Trstu, “Porto Piccolo”, sistem zelenih krovova proizvođača Harpo Verdepensile, ukupna povrišina krovova 19.000 m2

Zeleni krovovi mogu doprinijeti da i sasvim obični objekti, poslovne ili stambene zgrade, postanu atraktivna nekretnina. S druge strane, oni su sve više nezaobilazan dio luksuznih objekata, poput zelenog krova na Hotelu Chedi u Lustica Bay na kojem je korišćen sistem italijanskog proizvođača Harpo Verdepensile (http://harpogreenroofs.com/) u izvođenju Green Factory Montenegro”. Doprinosi ovakvih rješenja, pored podizanja vrijednosti objekta, višestruki su i prije svega se ogledaju u zaštiti biodiverziteta, smanjenjem potrebe za potrošnjom energije i snižavanju, odnosno regulisanju temperature, smanjenju CO2 i drugih zagađivača. Zeleni krovovi imaju važnu ulogu u zaštiti propusnosti površina, i uopšte rečeno poboljšavaju uslove stanovanja u urbanom okruženju za sve građane u cjelini. Green Factory Montenegro zastupnik je i ovlašćeni izvođač za sisteme zelenih krovova Harpo Verdepensile i zelenih zidova Mobilane. Zeleni krov hotela Chedi, sistem Harpo Verdepensile, izvođenje Green Factory Montenegro

ZELENI KROVOVI SU SVE VIŠE NEZAOBILAZAN DIO LUKSUZNIH OBJEKATA, POPUT ZELENOG KROVA NA HOTELU CHEDI U LUSTICA BAY NA KOJEM JE KORIŠĆEN SISTEM ITALIJANSKOG PROIZVOĐAČA HARPO VERDEPENSILE (HTTP:// HARPOGREENROOFS.COM/) U IZVOĐENJU GREEN FACTORY MONTENEGRO

STUDIO SYNTHESIS/rekonstrukcija i enterijer Biznis inkubatora inovativnog centra Košuta/Prijestonica Cetinje

KOŠUTA

HUB

Adaptacija bivše upravne zgrade fabrike obuće ‘Košuta” za potrebe smještaja Biznis inkubatora i Inovativnog centra U sjeverozapadnom dijelu crnogorske Prijestonice Cetinje 1960-e godine je podignuta fabrika cipela koja je tada nazvana “Oro”. Nakon rekonstrukcije i proširenja taj ozbiljan industrijski kompleks dobija ime “Fabrika obuće Košuta”. Nekada moćna fabrika nažalost već dugi niz godina nije bila u funkciji i uporno se tražilo rješenje, tj. projekat koji će kompleksu ili njegovom dijelu dati upotrebni smisao. Konačno 2016-e godine se došlo do definisanja projektnog zadatka koji je naredne godine realizovao Studio Synthesis architecture&design. Projektom je obuhvaćen dio objekta koji je služio kao upravna zgrada koji se sa svojih 1453m2 nalazi u jugoistočnom dijelu kompleksa fabrike. Upravna zgrada Košute je indentifikovana kao adekvatan objekat za sanaciju u svrhu smještanja funkcionalne cjeline Biznis inkubatora i inovativnog centra.

Foto: Relja Ivanić

Planirano je da kao što je to i trend u mnogim evropskim državama napušteni objekat postane Biznis inkubator i Inovativni centar. To je prilika da se u tom renoviranom objektu kreiraju uslovi za preduzetnike koji će u ovom prostoru da otpočnu novi biznis, koji se smatraju ključnim faktorom za podsticanje ekonomskog rasta, kako bi stvorili uslove da nakon određenog vremenskog perioda samostalno na tržištu funkcionišu. Zamišljeni su kao „fabrika“ malih biznisa i podrška inovativnim idejama. Takođe, zamišljeno je da to bude ključno mjesto za dodatne obuke i prekvalifikacije radne snage, tj nešto što je prijeko potrebno u današnjem vremenu. Multidsciplinarni tim arhitektonskog biroa Studio Synthesis iz Podgorice u sardanji sa Prijestonicom Cetinje poduhvatili su se ovog izazovnog zadatka. Projekat je rađen na način da omogući korisniku prostora da prvenstveno sačuva i zaštiti od propadanja objekat koji svojom pozicijom, gabaritima i sadržajima zaslužuje dužnu pažnju i buduća ulaganja, a potom i prostornom reorganizacijom zadovolji potrebe

PROJEKTANT: STUDIO SYTHESIS, PODGORICA PROJEKTANTSKI TIM: DR SONJA RADOVIĆ JELOVAC, DIA, MR MAJA DAPČEVIĆ, DIA MR MILENA OBRADOVIĆ, DIA., MR MILJANA RADOVIĆ, DIA SARADNIK ANĐELA ĐAKOVIĆ,DIA INVESTITOR: PRIJESTONICA CETINJE IZVODJAČ: DECO MNE, PODGORICA PODRŠKA: UNDP MONTENEGRO

U KATEGORIJI ‘ENTERIJER’ NA 41. SALONU ARHITEKTURE U BEOGRADU PROJEKAT JE IZABRAN OD STRANE SELEKCIONOG ŽIRIJA. OD UKUPNO 230 KANDIDOVANIH RADOVA U SVIM KATEGORIJAMA U ZVANIČNU SELEKCIJU, SELEKCIONI ŽIRI JE UVRSTIO 104 RADA, OD KOJIH JE U KONKURENCIJI ZA NAGRADE RAZVRSTANO 78 RADOVA U 6 KATEGORIJA. 66

budućeg korisnika. Postojeće stanje je pružalo dosta ograničenja, ali ih je projektant zapravo vidio kao šansu. Objekat bivše upravne zgrade Košute ima prizemlje i sprat. Na ulaznom frontu u prizemlju se nalazi hodnik sa vertikalnim komunikacijama dok se u nastavku nalaze prostori gdje je bila kuhinja i manji restoranski prostor. Na spratu su organizovane kancelarije, manje sale, mokri čvorovi i pomoćne prostorije. Objekat je bio u izuzetno lošem stanju. U proteklom vremenu kompletan inventar je uklonjen, kao i unutrašnja stolarija. Većina pregradnih zidova je srušena, tako da je i fasadna stolarija, sa većinom polomljenih staklenih ploča i oštećenih okvira, u jako ruiniranom stanju. Imajući u vidu značajna oštećenja dvovodnog krova i izolacije, kao i nedostajuće pozicije fasadne stolarije, upad atmosferskih padavina u objekat je bio ogroman. Sve je to uticalo i na podne obloge koje su u potpunosti propale. Kompletne instalacije su bile van funkcije, tako da se može reći da su od nekadašnje upravne zgrade ostali samo goli zidovi, a i oni u oštećenom stanju.

Svojom pretpostavljenom specifičnom namjenom objekat je donekle i koncepcijski usmjerio sami projekat, jer je zacrtan cilj da bude reper u širem okruženju centralne Crne Gore. Upravo je veoma atraktivna i inovativna funkcija objekta, u velikoj mjeri, uticala na koncipiranje arhitekture objekta, kako enterijera tako i eksterijera. Koncept industrijskog dizajna, jednostavnih, svedenih linija sa veoma pažljivo odabranom, ali jednostavnom materijalizacijom, je osnovni motiv intervencije. Naravno prije svega se vodilo računa da sve bude zaista fukcionalno tako da je na prizemlju organizovan smještaj javnih i proizvodnih funkcija i to na način

PROJEKAT JE RAĐEN NA NAČIN DA OMOGUĆI KORISNIKU PROSTORA DA PRVENSTVENO SAČUVA I ZAŠTITI OD PROPADANJA OBJEKAT KOJI SVOJOM POZICIJOM, GABARITIMA I SADRŽAJIMA ZASLUŽUJE DUŽNU PAŽNJU I BUDUĆA ULAGANJA, A POTOM I PROSTORNOM REORGANIZACIJOM ZADOVOLJI POTREBE BUDUĆEG KORISNIKA. 67

što je podijeljeno na operativnu i uslužnu djelatnost. Operativnu djelatnost čine radionice koje su koncipirane na fleksibilan način, kako arhitektonski tako i instalaciono, tako da se mogu prilagoditi raznim vrstama proizvodnje i prerade. Ovakvi objekti su nezamislivi bez uslužne djelatnosti tako da je projektovan bar koji je organizovan u prednjem dijelu objekta, uz glavni ulaz. Osmišljen je kao moderan prostor za druženje, odmor, kao i prostor za kratke konsultacije i sastanke sa strankama. Laboratorija za podršku sektoru proizvodnje hrane

i sektoru ugostiteljstva je smještena u zadnjem dijelu objekta, kako bi dobila poseban tretman i instalacije, jer je sama po sebi zahtjevnija u tom smislu. Na prizemlju se nalazi servisni blok sa sanitarnim čvorovima. S obzirom na specifične klimatske uslove u kojima se nalazi objekat, poseban akcenat je stavljen na zajedničke prostorije i hol koji je veoma atraktivno koncipiran. Hol koji se nalazi u sredini objekta, javlja se kao prostor koji bi se koristio za određenu vrstu pauza između radionica koja omogućava

korisnicima da se odmore i obave kraće konsultacije. Na drugom spratu su smještene prevashodno kancelarijske i konferencijske prostorije, dakle administrativni prostori. U prednjem dijelu objekta, na spratu, se nalazi Uprava budućeg Biznis inkubatora sa kancelarijama klasično koncipiranim. Na drugom kraju etaže, neposredno uz vertikalne komunikacije, su smještene javne funkcije. Tu se vodilo računa da se obezbijedi dovoljno veliki kapacitet multimedijalne sale i čini se da se u tome zaista i uspjelo jer se sa

svojim kapacitetotom od oko 80 mjesta može opslužiti širok opseg dešavanja. Ova sala je projektovana kao multifunkcionalna prostorija koja se, po potrebi, može koristiti kao sala za konferencije i prezentacije sa ’bioskopskom’ konfiguracijom ili kao velika sala za prezentacije i projekcije, a može se koristiti i kao velika sala za sastanke. Pored multimedijalne sale, predviđena je veća sala za sastanke sa pretprostorom. Ovaj prostor ujedno ima ulogu lobija kada su u toku dešavanja u velikoj multimedijalnoj sali. Centralni dio sprata je osmišljen kao kancelarijski prostor, open-office koncepta koji je veoma fleksibilan i adekvatan za interakcije i kreativan rad. U blizini se nalazi i poseban dio za kancelarije, koji je izdvojen lakim klirit pregradama, a namijenjen je IT sektoru i sličnim djelatnostima koje zahtijevaju malo veću intimu. Odabir materijalizacije je usklađen sa inovativnom funkcijom i svedenom arhitekturom objekta. Čelični lim u kombinaciji sa blažujkom i akcentima u hrastovom masivu su odlična materijalizacija kako za radnu tako i za proizvodnu namjenu. Pregrade su osmišljene kao lagane leksan pregrade na čeličnoj potkonstrukciji. Veoma ekonomične i lako pomjerljive, odličan su izbor za fleksibilan koncept. Podovi su epoxy tipologije, jednostavni za ugradnju i za održavanje. Pored navedenih materijala, veoma interesantan detalj jesu plafoni sa ogoljenim gredama i vidnim instalacijama. Instalacije termotehnike i rasvjete su vidne, u bijeloj boji, tako da se odlično uklapaju u generalnu atmosferu. Zadržane su grede iz nekadašnje sitnorebraste međuspratne tavanice, tip „AVRAMENKO“, visine 32cm. Stolarija je od hrastovog masiva u natur koloru, u vidu kliznih i većih pivot vrata.

STOLARIJA JE OD HRASTOVOG MASIVA U NATUR KOLORU, U VIDU KLIZNIH I VEĆIH PIVOT VRATA.

VAŠA ZONA KOMFORA NA OBALI MORA Soho City je kompleks koji svojom arhitekturom, nestandardnim sadržajima i atraktivnom lokacijom na samo 250m od mora već duže vrijeme privlači pažnju kako naših, tako i inostranih kupaca. Drugačiji, moderno dizajnirani izgled koji broji ukupno 224 stambene jedinice, površine od 34-245 m2, nudi različitim profilima klijenata izbor stanova prema sopstvenim afinitetima. Na raspolaganju imamo garsonjere, jednosobne, dvosobne i lux trosobne stanove sa predivnim pogledom na more koji će biti upotpunjen uređenom

zelenom površinom ispred objekata. Svaki stan ima ugrađen Tesla smart system - sistem pametnih soba koji odvaja naš kompleks u odnosu na ostale i pruža našim kupcima mogućnost kontrolisanja svog stana preko jednostavne aplikacije na mobilnom uređaju. Posebna pažnja je posvećena sigurnosti stanara koja će biti postignuta video nadzorom i fizičkim obezbjeđenjem čije će prisustvo biti 24 sata. Ispod kompletne površine kompleksa nalazi se podzemna garaža, koja pruža mogućnost da se stanari direktno liftom popnu do svog sprata. Po želji

može se koristiti i otvoreni parking prostor iza kompleksa. Tekuće aktivnosti odnose se na montažu skele, nakon čega će se pristupiti fasaderskim radovima i montaži staklene ograde. Montaža bravarije se nalazi u završnoj fazi. Osim stambenih jedinica u ponudi su i poslovni prostori u prizemlju objekata sa mogućnošću organizacije unutrašnjosti na dva nivoa. Ulazi u objekte predstavljaju veliki hol sa recepcijom i lobi zonom koja ima predivni panoramski pogled na planine.

Trenutno se privodi kraju malterisanje, dok se ostali unutrašnji radovi: izrada košuljica, izolacija, gletovanje, postavljanje keramike i ostalo, odvijaju se po planiranoj dinamici. Kreiranje show room-a, čija se realizacija očekuje u skorije vrijeme, pomoći će našim klijentima da u pravom svijetlu dožive svoj budući dom.

Prvi sprat Objekta 2 je rezervisan za Hotel koji će sadržati 24 apartmana, restoran sa 50 mjesta i sopstvenu recepciju. Kupci koji su se odlučili na stan kao investiciju mogu u saradnji sa hotelom dogovoriti izdavanje svog stambenog prostora i značajno olakšati i ubrzati povraćaj uloženih sredstava. Takođe svi stanari će moći koristiti usluge restorana i vešeraja

koji će se nala-ziti u sklopu hotela. Iako je više od 60% stambenih jedinica već dobilo svog vlasnika, na vrijeme ste da posjetite kancelariju Prodaje na adresi Bulevar Revolucije 10A u Baru, kako biste u komunikaciji sa agentima Prodaje definisali najbolje rješenje za Vas.

Knauf Exterior Wall (spoljašnji zid) sa AQUAPANEL® tehnologijom Knauf Exterior Wall – rješenje za suvu gradnju Sistemi suve gradnje su dostupni sa jednostrukom ili dvostrukom potkonstrukcijom uz niz različitih kreativnih opcija za dizajn. I mada se najčešće koristi kod armirano-betonskih konstrukcija, suva gradnja je takođe podesna za potkonstrukcije od lakih drvenih ili čeličnih ramova.

Knauf Exterior Wall –ventilisana fasada Kod ventilisanih fasada sa oblogom za zaštitu od kiše, koje se koriste preko čvrstih struktura kao što su zid od opeke ili betona, toplotna izolacija je odvojena od sloja koji štiti od vremenskih uticaja, pri čemu je omogućen neprekidan protok vazduha u ventilisanom prostoru, čime se odvodi vlaga iz zgrade i optimizuje klima u zatvorenom prostoru. Čak i ukoliko se fasada ošteti, izolacija ostaje netaknuta.

NEOGRANIČENA KREATIVNA SLOBODA Arhitekte i dizajneri širom svijeta otkrivaju ovaj oslobađajući potencijal Knauf Exterior Wall sa AQUAPANEL® tehnologijom. Čvrst, lak i jednostavan za oblikovanje u inspirativne dizajne, ovaj sistem se takođe može koristiti sa velikim opsegom završnih obrada kako bi se dobio lijep efekat. Zahvaljujući svojoj prilagodljivosti i jednostavnoj integraciji u tehnologiju gradnje, Knauf Exterior Wall uvijek ostaje fleksibilan za svaku upotrebu – ili vremenske uticaje.

NOVA ARHITEKTONSKA DOSTIGNUÄ&#x2020;A:

JAVNE USTANOVE

Helsinki Central Library Oodi, Finska: Oda prosvjetljenju

Federal Courthouse, Oksaka, Meksiko: Poetska pravda

Blackstone Visitors Center, Vuster: Industrijska evolucija

HELSINKI CENTRAL LIBRARY OODI, FINSKA, ALA ARCHITECTS

Oda prosvjetljenju Smjeli dodatak gradskom kulturnom centru mjesto je koje podstiče razmjenu ideja i poziva na kreativnost FOTO: TUOMAS UUSHEIMO

ISTUPANJE Na južnom kraju, zgrada ima izgled brodskog pramca. Plafon od smreke se spušta u sredini.

Hladno jutro u Helsinkiju, olovno nebo i blijedo-zlatni odsjaj sa istočne strane idealna su pozadina za Oodi - novootvorenu centralnu biblioteku grada, koja blista i svijetli sa svog mjesta u kulturnom srcu finske prijestonice. “Narodni dar” u slavu stogodišnjice nezavisnosti za ovaj najpismeniji narod svijeta, Oodi (što znači “oda” na finskom) je monumentalna struktura obložena smrekom koja se podiže prema nebu svojim luminiscentnim staklastim gornjim nivoima i, iznutra, zuji od aktivnosti. Dizajn ALA Architects iz Helsinkija, ova javna biblioteka završni je element dugo planiranog i rađenog „Kansalaistori“ ili Građanskog trga na južnom kraju gradskog zaliva Toolo. Zgrada Oodi, dugačka 325 metara, oblikovana je pravolinijski sa tri strane a iskrivljena i zarotirana sa istočne strane, (strane) koja je njeno građansko lice i koja je vezuje za okruženje kulturne cjeline u kome su susjedi Kiasma - Muzej savremene umjetnosti (Steven Holl Architects, 1991); Sanoma House, sjedište novinske korporacije u Helsinkiju (SARC, 1993); i Muzički centar u Hel-

sinkiju (LPR Architects, 2011). Energija i simbolički karakter trga dodatno su naglašeni željezničkom stanicom Helsinki (1915), kao i J.S. Sirenovim Domom Parlamenta (1929) i Alva Aaltoovim Finlandia Hall-om (1974), za koji je enterijer radila Elise Aalto. U pristupu dizajnu arhitekte ALA studija pokušali su da se pozabave složenim gradskim ansamblom i visokim ambicijama postojeće arhitekture sa karakterističnom direktnošću. Kao što direktor Antti Nousjoki kaže: „Izazov je bio iskoristiti sve mogućnosti ove nevjerovatne situacije - urbano prisustvo i mogućnosti za programsko eksperimentisanje, strukturne inovacije, javni angažman i tako dalje. Bili smo odlučni da budemo pozitivno, optimistično neustrašivi.“ ALA-evo hrabro rješenje odgovorilo je na ovaj izazov i dodatno obezbjedivši savremenoj biblioteci da bude prepoznata kao“ urbana dnevna soba ” za razmjenu ideja i informacija i, da svojim prostranim studijskim prostorima služi kao javna radionica za podsticanje kreativnosti cijele zajednice. Stakleni ulazi na dvostruko zakrivljenoj

Centralno spiralno stepenište proteže se od prizemlja do spratova iznad.

prednjoj fasadi od drveta (kao i do onih na sjevernom i južnom uglu), uvode posetioce u prostrano prizemlje bez stubova, u kome se nalaze šalteri za povraćaj knjiga, izložbeni prostori, fleksibilan prostor za nastupe, kafić i restoran, dječji prostor i auditorijum. Horizontalno prostranstvo ovog nivoa je ispresijecano ogromnim betonskim i čeličnim stepeništem nalik na dvostruku spiralu, koje se spušta do kreativnih prostorija i prostorija za sastanke na srednjem nivou (koje su dizajneri nazvali “tavan”) i čitaonica ili “Knjiški raj”, iznad toga. Srednji nivo “Tavan” otkriva robusnu strukturu koja omogućava otvorena prostranstva iznad i ispod. Inače, inovativna lučna čelična rešetka proteže se dužom osovinom zgrade i vezana je za armirano-betonsku ploču. Neprimijetna spolja, kompleksna konstrukcija diktira komprimovane enterijere salone, radionice, prostorije za probe, objekte za snimanje i rad, kao i hodnike i stepenice za slučaj nužde, koje su ušivene u i oko strukture. Za razliku od gornjeg i donjeg nivoa, potkrovlje koje

gleda prema unutra ima minimalnu dnevnu rasvjetu, što je prikladno za radna mjesta koja zahtijevaju potpunu intimu i neprozirnost iz akustičkih razloga. Uspon na najviši nivo tj “Knjiški raj“ ima restorativni i uplifting efekat. Redovi knjiga na policama ovdje svjedoče da su intimne radnje pretraživanja i čitanja još uvijek vrijednovane. Prostrana soba za čitanje je osvijetljena i vizuelno proširena ka spolja kroz staklene zidove od poda do plafona. Svaki od krovnih otvora koji probijaju talasastu bijelu ravan plafona koji lebdi iznad, osvjetljava jedno od deset stabala u saksiji koje će vremenom rasti. Tim je dizajnirao gornji sprat kao konturni drveni teren - neku vrstu “šumskog prostora” - čije se hrastove podne rampe i stepenice podižu dramatično naviše na sjevernom i južnom kraju i formiraju platoe, terase i pogled. I pored svih ambicija da postane čitaonica, je uvijek u zimskim mjesecima, „Knjiški raj“ funkcioniše kao društveni centar, gotovo uvijek aktivan. Fasetirane drvene podne površine privlačne

su kao igralište pa djeca veselo klize niz njih dok roditelji šetaju u blizini. Živi razgovori odzvanjaju iz centralnog kafića na ovom nivou a izletnici stalno kruže po perimetru prostora oko radnih stolova i stolica za čitanje. Ono što se sa lijepim vremenom još uvijek čeka je terasa sa zapadne strane koja će sigurno postati jedna od omiljenih gradskih panorama. Misija ponovnog osmišljavanja javne biblioteke izvan njene funkcije kao spremišta za knjige bila je očigledna u rješenju koje su iz ALA studija ponudili na konkursu 2014. godine, jednako kao i u završnom uređenju zgrade u kojem se čita jasan i intenzivan doprinos osoblja biblioteke i javnosti. Nova uloga zgrade vidljiva je i u paralelnim promjenama zaduženja osoblja i usluga biblioteke, što je diktiralo odsustvo administrativnih kancelarija i dodavanje poboljšanih tehnologija za rukovanje knjigama. Ovi potezi će pomoći da se maksimalno poveća dostupnost osoblja korisnicima biblioteke, što je neophodna strategija, s obzirom

PROSTOR ZA UČENJE Glavna čitaona na gornjem spratu prima obilje dnevne svjetlosti koja ulazi kroz široka prostranstva stakala i krovnih prozora izrezanih u valovitom akustičnom plafonu. Podna ravan je kao topografija, podiže se prema gore s rampama i stepenicama na sjevernim i južnim krajevima.

da objekat predviđa 10.000 posjetilaca dnevno ili 2.5 miliona godišnje. “Duboko je zadovoljstvo vidjeti biblioteku koja je sada u upotrebi”, kaže Nousjoki. „To je tako širok presjek finskog društva čitav spektar godišta, polova, prihoda i korijena - koji u potpunosti koristi svaki sprat i resurs.“ Efikasnost biblioteke u planiranju i dnevnim operacijama se takođe može vidjeti u cjelokupnom pristupu projektovanja pasivne energije - upotreba finske smreke i staklenih površina prilagođena je lokalnim klimatskim uslovima i osmišljena za maksimalan upliv dnevne svjetlosti. Toplotne karakteristike dizajna i potrošnja energije su kalibrisani preko BIMa na skoro nulti nivo Net Zero Energy Building level). Oodi je savršena kombinacija intimnosti javne biblioteke i ambijenta najsavremenijeg centra za savremenu kulturu, čija moćna arhitektura projektuje instituciju kao mjesto od građanskog značaja sa društvenim angažmanom - ono koje podstiče intelektualnu radoznalost i kreativnost uz istovremeno jačanje građanskog identiteta i težnji zemlje.

ARHITEKTE: ALA Architects — Juho Grönholm, Antti Nousjoki, Janne Terävirta, Samuli Woolston; Niklas Mahlberg DIZAJN ENTERIJERA: ALA Architects — Heikki Ruoho INŽENJERI: Ramboll Finland; Rejlers Finland; Sipti Infra; Granlund GLAVNI IZVOĐAČ: YIT Rakennus KLIJENT: Opština Helsinki DIMENZIJE: 17.279 m2 BUDŽET: 112 miliona dolara DATUM ZAVRŠETKA: Decembar 2018.

FEDERAL COURTHOUSE, OKSAKA, MEKSIKO, TEN ARQUITECTOS

Poetska pravda Savremen pristup dao je dinami훾nu formu ina훾e prili훾no ograni훾enom tipu zgrade

OBLINE Isti crni materijal korišten za kružne prolaze oblaže i klupe spratova. Parcijalne terase na svakom spratu nude panoramski pogled na polja i planine u daljini.

Sa izuzetkom nekoliko impozantnih kamenih zvonika, često na samom kraju nekog velikog trga, skoro sve drugo u Oksaki prilično je blizu zemlje. Šarene jednospratne i dvospratne zgrade koje naseljavaju ulice ovog centralnomeksičkog grada, skrivaju šarmantna dvorišta, bogata zasadima ili arhitektonskim detaljima. Odete li van guste mreže centra, pronaći ćete isti prizemni način gradnje. Regionalni opštinski kompleks oko pola sata vožnje od grada, u blizini grada San Bartolo Coyotepec, sastoji se iz nekoliko tipično niskih i ne naročito markantnih struktura koje su dom za specijalizovanu bolnicu, kliniku za AIDS i krivični sud. Izuzetak je, međutim, najnoviji dodatak kolekciji. Sa svojih deset spratova, nova

sudnica je najviša građevina nadaleko. Njena visina, u kombinaciji sa zapanjujućim okruglim oblikom i upečatljivom perforiranom fasadom, pretvorila je ovu birokratsku zgradu u svetionik iznad pretežno poljoprivrednog kraja. “Ovo je očigledno zgrada objekat”, kaže njen arhitekta, Enrique Norten iz Meksiko Sitija i studija TEN Arquitectos sa sjedištem u Njujorku, koji je pobijedio na konkursu za ovaj projekat. “Tako je izolovana od svega; nedostaje osjećaj urbanosti.” Dok mnogi od 750 radnika u novoj zgradi negoduju selidbu sa brojnih raspršenih lokacija u centar Oksake, nova centralizovana ustanova koja se primarno bavi ustavnim i građanskim pravom obezbjeđuje učinkovitije

procesuiranje slučajeva, olakšavajući komunikaciju između sudija. Ukupno devet od jedanaest saveznih sudija u državi Okaca služe ovdje. U ovoj zgradi vodi se mali procenat krivičnih predmeta, ali glavna krivična zgrada je odmah do, odvojena uređenim dvorištem i zidom od tri metra. Ipak, ulaz unutra je strogo ograničen, tako da će većina ljudi samo doživjeti novu sudnicu kao objekat u pejzažu. Kružna forma zgrade iznikla je i rasla oko želje za centralnim dvorištem ili terasom, toliko bitnoj u tradicionalnoj meksičkoj arhitekturi. Ali ovdje je ona potpuno savremena. Ogromni prostor, kao i većina staza, obložen je zelenilom i otvoren ka nebu. Zeleni, tikovinom obloženi prizemni dio u centru ima

Kružna forma zgrade iznikla je i rasla oko želje za centralnim dvorištem ili terasom, toliko bitnoj u tradicionalnoj meksičkoj arhitekturi. Ali ovdje je ona potpuno savremena. Ogromni prostor, kao i većina staza, obložen je zelenilom i otvoren ka nebu.

PLAN PRIZEMLJA

1 ULAZ 2 DVORIŠTE 3 KAFE ZA GOSTE 4 KAFETERIJA ZA ZAPOSLENE 5 AMBULANTA 6 PRIJEMNICA 7 JAVNE KANCELARIJE 8 PRIVATNE KANCELARIJE 9 TERASA 10 ČEKAONA 11 PARKING

TIPIČAN PLAN PODA

DETALJ

SEKCIJA A-A

kafiće za posjete advokata. Krivudavi hodnici služe uglavnom kao mjesta za cirkulaciju i čekanje, izloženi su vremenskim elementima - u ovoj klimi to često znači blagi nalet vjetra i ne mnogo šanse za kišu. Prostori u zgradi postaju sve više privatni kako se udaljavate od centra prema obodu kružnog plana, gdje se nalaze kancelarije i sudske komore. Smještene iza perforirane fasade, ove prostorije imaju ili prozore koji ma se može upravljati, koji omogućuju povjetarac, ili fiksno staklo sa klima uređajem. „Dali smo opciju korisnicima“, kaže arhitekta projekta Melissa Fukumoto. “Mnoge sudije su više voljele da budu zatvorene. Pretpostavljam da to ima veze sa tim kako oni rade.” U trenucima kada žele odmor od posla, svaki sprat je opremljen velikom terasom, zasađen i obložen istom tikovinom kao i pod unutrašnjeg dvorišta.”Terase su za razgovore, za gledanje planina sa jedne strane i doline s druge.”, kaže Norten. Položaj ovih “spoljnih prostorija”, kako ih naziva, postaje dio plana na svakom nivou, tako da spiralni otvori duž fasade dodaju dinamičnost cilindričnom obliku. Perforirani betonski paneli fasade su napravljeni u pogonu u Meksiku i instalirani kao moduli, visine gotovo 5 metara. Razvijeno je osam različitih geometrijskih šablona - oni koji su otvoreniji bili su korišteni za oblaganje kancelarija a oni manje otvoreni za intimnije prostore. Sveukupni efekat je smio, čak i razigran, s obzirom na ono što se dešava iznutra. Ali, više od svega, upotreba gotovih panela bila je nevjerovatno pametna odluka. Nortenova kancelarija je razvila dizajn zgrade znajući da neće moći da nadgleda izgradnju. Svaki element, uključujući i strukturu - beton u kombinaciji sa čeličnim prstenima oko jezgra zgrade - zbog toga je osmišljen što je moguće jednostavnije. Nortenova kancelarija imala je određene prednosti i nedostatke prilikom izgradnje ove nove zgrade suda. Pošto je to federalna zgrada, TEN Arquitectos je imao veći budžet za svoj dizajn, ali manje kontrole nad gotovim proizvodom. Ovo je zgrada koja je u potpunosti na svom mjestu, ali ona koja se bukvalno i figurativno podiže iznad onoga što je tamo izgrađeno posljednjih godina.

U KRUG Centralno dvorište je otvoreno prema nebu. Svaki nivo je okružen zasadima sa lokalnim cvijećem i zelenilom. Daske od lokalne tikovine spajaju se sa zasađenim površinama na podu prizemlja.

ARHITEKTE: TEN Arquitectos — Enrique Norten; Melissa Fukumoto; Ernesto Vázquez, Eduardo Ezeta, Daniel Hernández, Aarón Pérez, Carlos Salas, Emelio Barjau, Elvia Navarrete, Roberto Cerezo, Edgar Durán, Salvador Arroyo ARHITEKTA SARADNIK: Daniel López Salgado INŽENJERI: CTC Ingenieros Civiles; High Tech Services KONSULTANTI: TGC Geotécnia; Ideas en Luz GLAVNI IZVOĐAČ: Secretaría de la Defensa Nacional KLIJENT: Consejo de la Judicatura DIMENZIJE: 64.010 m2 BUDŽET: nije poznat DATUM ZAVRŠETKA: Februar 2018.

NEKAD I SAD Izložbena sala, koja uključuje interaktivne displeje koji slave kulturu i nasljeđe Vustera, ima velike staklene površine. Površine od jelovine daju topli kontrast. 88

WORCESTER BLACKSTONE VISITORS CENTER, VUSTER, MASAČUSETS, DESIGNLAB ARCHITECTS

Industrijska evolucija Centar za posjetioce na mjestu nekadašnje fabrike jasno označava novi pravac gradnje grada u razvoju

Prepun polusrušenim relikvijama urbane Amerike, upečatljivih prodavnica sa izblijedjelim natpisima, praznih parcela i fabrika, ponekim retro restoranom - možda bi nekoga iznenadilo saznanje da je Vuster u Masačusetsu drugi najnaseljeniji grad u Novoj Engleskoj. Nekada napredan industrijski grad je u velikoj mjeri napušten kada su se njegovi proizvodni pogoni raspali a stanovnici migrirali negdje drugdje decenijama nakon Drugog svjetskog rata. Ali i pored laganog propadanja, robusna jezgra u centru grada pokazuju znakove da se stvari mijenjaju. Tehnološka i biomedicinska preduzeća odabrale su grad za svoje uporište, stvarajući nove konstrukcije u ovoj pristupačnijoj alternativi Bostonu, na samo 45 minuta vožnje istočno. U mnoštvu projekata koji se finansiraju iz javnih sredstava, novi centar za posjetioce obuhvata program grada koji razmišlja o budućnosti, nastojeći da povrati bogato nasljeđe koje je prošlo kroz godine ekonomskog i ekološkog slobodnog pada. BlackStone Visitors Center - zgrada od čelika i stakla od 1000 kvadratnih metara, koja se nalazi na otvorenom prostoru za rekreaciju - nalazi se na zemljištu

površine 18.210m2 koje je okruženo železničkim prugama i prometnim putevima i odvojeno rijekom Blackstone, koja teče od Vustera do Providensa, na Rod Ajlandu. Od sredine 1800-tih do sedamdesetih godina prošlog vijeka, lokacija je bila dom kompanije Washburn & Moen, prosperitetnog proizvođača čeličnih kablova koji su između ostalog korišteni za izradu njujorškog Brooklin Bridge-a. Projekat je najnoviji od sedam centara

za posjetioce koji će biti izgrađeni duž trase dugačke 72 km duž rijeke, trasa poznatija kao Koridor nasljeđa Blekstona. Njegov završetak se podudara sa najsjevernijom fazom susjedne staze Blackstone Bikeway, tekućim projektom koji će, kada bude dovršen, služiti kao glavni rekreacijski prostor, kao i alternativni način prevoza, povezujući drugi i treći najveći grad Nove Engleske. Nedavne inicijative za revitalizaciju regiona - koje je široko priznato kao

Nekadašnji izgled industrijskog grada Vuster

američko industrijsko mjesto rođenja rezultat su tri decenije javnih investicija čiji je cilj čišćenje rijeke, nekada jedne od najzagađenijih u zemlji, i obnova istorijskih objekata duž obala. Minimalni, jednospratni centar za posjetioce brzo se etablirao kao vrijedan ambijent za bicikliste koji koriste stazu, kao i mjesto za razne programe u zajednici i događaje koje vodi lokalni koledž i finansijska podrška Holy Cross. Njegov glavni javni prostor, prozračna i svjetlom ispunjena galerija obložena je daglasovom jelom i ima rotirajuće eksponate i interaktivne predstave koje ističu kulturu Vustera i razvijaju svijest o čuvenoj istoriji ovog regiona. “Jedan od glavnih ciljeva je da se ljudi dovedu ovdje i da im se pokaže gdje dalje da idu”, rekao je Devon Kurtz, izvršni direktor Blackstone Heritage koridora. Koridor nasljeđa, zajedno sa Odeljenjem za očuvanje i rekreaciju (DCR), imaju kancelarije u zgradi. Za studio designLAB iz Bostona, završetak projekta se pokazao kao test izdržljivosti. Firma se prvi put uključila 2008. kada je izabrana da transformiše posljednju od tri originalne ciglene i čelične zgrade preostale na lokaciji, u objekat u kome će se nalaziti Blackstone Visitors Center i Vuster Historical Museum. 2010. tim je završavao građevinsku dokumentaciju kada je požar uništio staru strukturu, ne ostavljajući gotovo nikakve ostatke. Sljedeće godine, studija koju je naručio nacionalni park pružio je arhitektima mogućnost da zamisle kako bi samostalni centar za posjetioce (bez muzeja) mogao da

radi na sada upražnjenom mjestu. Tim je potom predao novi RFP za izgradnju projekta, za koji su ponovo nagrađeni. Tamo gdje je prethodnim projektom zauzeta sjeverna strana, sada prazan prostor omogućio je timu da postavi novi objekat južno, preko uskog toka rijeke, radi bolje vidljivosti sa susjednog autoputa. Ovaj potez je takođe omogu-

ćio da zgrada funkcioniše kao spoj između dva glavna prostora za rekreaciju: otvoreno polje do početka biciklističke staze i paviljon za koncerte na otvorenom i događaje na drugoj strani. Kako kaže jedan od partnera Sam Batcheloru, glavni izazov bio je povezivanje ova tri elementa kako bi se stvorila koherentna cjelina na pješačkoj skali. Kao rješenje,

OSNOVNI PRINCIP Nova zgrada, okružena rekreativnim prostorom uključuje simbole originalnih fabrika - opeku i čelik. Serija čeličnih rešetaka, vodi pješake od jednog do drugog kraja.

tim je osmislio strukturu čeličnih okvira širine od oko 12 metara i 200 metara dužine koji je nazvan Heritage Walk. Ova staza prolazi pored zgrade, preko novoizgrađenog mosta sa rešetkom od čelika iznad rijeke. Pored toga što su time stvorili osjećaj kontinuiteta na cijeloj lokaciji, ovi okviri drže i rasvjetu i drugu infrastrukturu za posebne događaje i performanse. Dok otvorena upotreba čelika ovdje odaje počast prvobitnim zgradama i njihovoj industrijskoj prošlosti, upotreba opeke, iz pogona lokalnih istorijskih mlinova, daje posebnu vrijednost centru za posjetioce i duž djela Heritage koridora. Cilj, kaže osnivački partner dizajnera Robert Miklos, bio je da stvori “izmišljenu arheologiju”. Kada nije potpuno zatvorena staklima, na prednjem dijelu zgrade do izraza dolazi zid od opeke, koji se drži na posebnoj košuljici čiji je dizajn još jedna referenca na stare industrijske pogone koji su nekad ovdje stajali. Najistaknutija

povezanost sa nasljeđem lokacije je profil krovne konstrukcije zgrade, koji imitira originalnu fabričku liniju krova, ali modifikovan tako da dopušta nešto manje dnevne svjetlosti. Da bi pojednostavili konstrukciju, arhitekti su osmislili dizajn koji oponaša oblik, ali funkcioniše kao tradicionalni krovni sistem, sa kontinuiranom kičmom. Da bi se postigao ovaj efekat, tim je uzeo standardni krovni otvor i iz njega izdubili trouglaste zaslone za nazubljeni izgled. Građen više od decenije, centar za posjetioce je dugo očekivana zgrada

simbol promjene za ovaj kutak Vustera koji je među posljednjima imao koristi od nedavnih poboljšanja. Smještena na velikoj ulaznoj tački grada, u blizini Massachusetts Turnpike, ona je brzo postala nova kapija i izvor ponosa za lokalno stanovništvo. “To je kritičan dio napornog puta ka revitalizaciji”, kaže Batchelor. “Imati nešto što slavi naslijeđe grada i istovremeno prati njegovu ogromnu transformaciju naglašavajući repozicioniranje u odlično mjesto za rad i život.”

ARHITEKTE: designLAB architects — Sam Batchelor, Robert Miklos, Mary Ann Upton, Jason Van Ypren, Austin Ward INŽENJERI: Structures Workshop; AECOM; Architectural Engineers KONSULTANTI: Landworks Studio; Exp Design GLANI IZVOĐAČ: Daniel O’Connell’s Sons KLIJENT: MassDOT SIMENZIJE: 1000 m2 BUDŽET: 14 miIiona dolara DATUM ZAVRŠETKA: Oktobar 2018.

NOVO – TECEONE /WC S FUNKCIJOM BIDEA

UDOBNOST ZAPOČINJE OKRETOM

HIGIJENA Savršena higijena s toplom vodom Na prvi pogled izgleda kao običan WC – samo upravljačko dugme s lijeve ili desne strane keramičke školjke upućuje na to da ovaj dizajnerski WC ima puno više za ponuditi: potpuno integriranu funkciju bidea. TECE je tradicionalan bide, uz pomoć moderne tehnologije, integrisao u WC: tako je nastala povoljnija varijanta tuš WC-a, koja ne zavisi od tehničkih tričarija, ali u završnici pruža intimnu higijenu s toplom vodom. Prilikom osmišljavanja izostavljena je upotreba elektronike, pumpe i električnog zagrijavanja vode – a sve u prilog dizajnu i udobnosti korištenja. Higijena u kupatilu može biti tako jednostavna.

UDOBNOST Bez spremnika za vodu, priključka za struju i bojlera – samo svježa, topla voda Inovativno na TECEone s funkcijom bidea je njegovo dosljedno svođenje na bitno: ne postoji spremnik za vodu, priključak za struju i bojler, uokolo provučeni kablovi ili cijevi – samo svježa, topla voda koju je moguće regulisati u stepen . I do pet litara vode u minuti omogućava obilan i topao vodeni mlaz, a potrošnja mu je pritom jednaka štednoj slavini za umivaonik, a pritom pruža daleko veću udobnost pranja od poznatih tuš WC-a s izrazito niskim pritiskom ispiranja.

. DIZAJN Jednostavna elegancija s dva dugmeta Cilj dizajnera bio je korisnu funkciju neupadljivo integrirati u siluetu WC-a: lijevo i desno od sjedišta, vrlo elegantno prilagođeno, nalazi se po jedan regulator pomoću kojeg je intuitivno i primjereno potrebama, moguće podesiti količinu vode (desno) i temperaturu vode (lijevo). Centrirano postavljen štap za tuširanje, izlazi iz školjke uz pritisak vode, kada se ta funkcija aktivira okretom regulatora. Svojim dizajnom TECEone orijentiče se na moderan dizajn kupatila i time se savršeno integriše u ambijent svakog kupatila.

POVOLJNA CIJENA Higijena ne mora biti luksuz TECEone koncipiran je kao potpuno normalan WC s dizajnerskim zahtjevima – šlag na vrhu je integrirana funkcija bidea. Viseća zidna keramika dosljedno je svojoj temeljnoj funkciji WC-a, zasjala svojom obradom i opremom. Keramika je savremena bez ivice – time se vrlo brzo i jednostavno čisti. Daska za WC takođe je ergonomski optimisana, s ugrađenim soft-close sastavom za tiho zatvaranje kao i upravo za tu namjenu razvijeno pričvrsno rješenje za sjedište bez klimanja – za dugotrajno korišćenje. TECE ovim proizvodom cilja na široko tržište. Pored dizajna, ovaj proizvod oduševit će kupce koji žele bolji dizajn uz higijenu, ali do sada nisu pronašli proizvod koji zadovoljava u okviru cijene i kvaliteta. www.tece.hr 93

PLAFONI

– važan element pasivne zaštite od požara u zgradi

Zahtjevi savremenih objekata kao i zahtjevi protivpožarne zaštite objekata visokogradnje (hoteli, poslovne i stambene zgrade, trgovački centri, logistički centri, multiplex bioskopi i sl.) nameću potrebu za izradom Suvomontažnih spuštenih plafonskih konstrukcija sa izraženom otpornosti prema požaru.

U pasivnoj zaštiti od požara, plafon se definiše kao obloga plus bilo koji noseći ram, uključujući i držače vešaljke, elemente za pričvršćivanje i bilo koji izolacioni materijal. Po pravilu, plafoni se ne smatraju konstrukcionim elementom, već završnom površinom koja zaklanja donju stranu krovne konstrukcije ili konstrukciju sprata koji se nalazi iznad njega. Plafon se može pričvrstiti direktno na konstrukcioni element, može da visi na njemu ili da bude samonoseći. Svrha plafona u protivpožarnoj zaštiti jeste doprinos horizontalnoj podijeli zgrade na požarne sektore ili određenom požarnom sektoru. Horizontalna podjela na požarne 94

sektore (sektorizacija) je izuzetno važna jer se sprečava širenje vatre i vrelih gasova s jednog sprata na drugi, što daje vrijeme osobama prisutnim u gornjem dijelu zgrade (koji je najopasniji u slučaju požara) da se na bezbjedan način evakuišu. KAKO DA ODABEREM NAJBOLJI PROTIVPOŽARNI PLAFON ZA MOJ PROJEKAT? Postoje različite vrste plafona, sa različitom namjenom i predviđenom upotrebom, kojima može da se poboljša bezbjednost zgrade. Pravi izbor se zasniva, prije svega, na stepenu otpornosti na požar požarnog sektora i na

namjeni plafona (doprinos otpornosti na požar postojećeg elementa ili plafon koji ima određen stepen otpornosti na požar, tj. vatrootporni plafon), ali i na akustičnim i estetskim aspektima. Prema opštem pravilu, plafon se mora ugrađivati kao što je opisano u izvještaju o ispitivanju otpornosti na požar ili u klasifikacionim izvještajima, uključujući sisteme za vješanje i pričvršćivanje. Osim toga, odnos ukupne površine koju zauzimaju oprema i pribor za pričvršćivanje i površine plafonske obloge ne može se povećavati, a maksimalna dimenzija ispitanog otvora u oblozi mora se poštovati. Drugim riječima, ako se plafon ispituje sa jednim poklopcem svetiljke na svakih 10 kvadratnih metara, isti procenat se mora primjeniti i na licu mjesta. Ako je ispitivanje obavljeno bez njega, ne može se koristiti nijedan poklopac svetiljke. Isti koncept važi i za sve druge elemente i pribor ili za specifične prodore. VRSTE PLAFONA ZA PASIVNU ZAŠTITU OD POŽARA Plafon može biti kontinualna obloga ili sistem ploča i rešetke (600 x 600 mm ili 600 x 1200 mm) i može biti monolitna ploča ili kombinacija

različitih proizvoda (kao što su kruta ploča i mineralna vuna itd.). U suštini, postoje četiri osnovne vrste plafona koje se koriste u okviru strategije protivpožarne zaštite: NEGORIVI ILI TEŠKO GORIVI PLAFONI Glavna svrha ovih plafona jeste da se izbjegne širenje požara na krov i ograniči doprinos požarnom opterećenju u

Negorivi ili teško gorivi plafoni

sektora. Plafoni koji se koriste za zaštitu od požara mogu biti negorivi, mogu da kombinuju protivpožarnu zaštitu i sprečavanje požara. SPUŠTENI PLAFONI KOJI DOPRINOSE OTPORNOSTI NA POŽAR NOSEĆIH ELEMENATA (ZAŠTITNI SISTEMI) Ovi plafoni, koji imaju naziv “horizontalna zaštitna membrana”, imaju mogućnost da doprinesu otpornosti

požarnom sektoru. Oni su klasifikovani prema lokalnim standardima za “reakciju na požar”. Reakcija na požar se odnosi na gorivost i zapaljivost materijala, tj. na njegov doprinos širenju požara. Sa ove tačke gledišta, najbolja klasifikacija je: “nije goriv” (kao što je klasa A1 prema klasifikaciji Euroclass ili slično). Sistem klasifikacije za građevinske proizvode u EU, u skladu sa EN 13501-1, definiše 7 klasa prema

Nezavisni plafoni (plafonske membrane)

klasifikaciji Euroclass (A1, A2 i B do F), na osnovu različitih ispitivanja i takozvanog referentnog scenarija. Ovi proizvodi ne doprinose pasivnoj zaštiti od požara, ali se mogu koristiti kao dio strategije za “sprečavanje požara”. Plafon koji je klasifikovan samo prema reakciji na požar ne može se koristiti za povećanje otpornosti na požar elemenata požarnog

Spušteni (viseći) plafoni, koji doprinose otpornosti na požar nosećih elemenata (zaštitni sistemi)

na požar horizontalnih konstrukcionih građevinskih elemenata do 2 sata ili više (R 30 – R 120). Konkretnije, otpornost na požar nosećeg elementa zaštićenog plafonom može se klasifikovati na osnovu temperature unutar šupljine ili na samom elementu (u Evropi je standard za ispitivanje EN 13381-1: Metode ispitivanja za određivanje doprinosa otpornosti konstrukcijskih elemenata na požar – Deo 1: Horizontalne zaštitne membrane), a klasifikacija u skladu sa EN 13501-2.

Plafon kao komponenta krovne konstrukcije koja ima određenu otpornost na požar, tj. vatrootporne krovne konstrukcije, sa ili bez šupljina

Ove vrste plafona uglavnom se koriste za zaštitu čeličnih greda koje podupiru noseću betonsku ploču međuspratne konstrukcije ili, u nekim slučajevima, drvene međuspratne konstrukcije. Prednost ovih plafona je to što su zaštitni materijali, tako da se mogu koristiti za zaštitu različitih nosećih elemenata, sa širokim područjem neposredne primjene. Doprinos vatrootpornosti postoji samo ako se sistem ugradi upravo na isti način kao i tokom požarnog ispitivanja, 95

mora biti visoka najmanje koliko i ona koja je ispitivana: šupljina se može povećati, ali ne i smanjiti. Kompletan krovni sistem, uključujući i plafon, ispituje se na integritet, izolaciju i kapacitet nosivosti (REI), a što se tiče konstrukcionog građevinskog elementa, maksimalni momenti i transverzalne sile ne smiju biti veći od ispitanih. U šupljinu se ne može dodati gorivi ili izolacioni materijal, osim ako je ista količina (u smislu požarnog opterećenja) bila uključena i to-

U Evropi se ovi krovni ili međuspratni sistemi ispituju prema standardu EN 1365-2, a klasifikacija

kom požarnog ispitivanja. U Evropi se ovi krovni ili međuspratni sistemi ispituju prema standardu EN 1365-2. Po pravilu, takvi sistemi postižu otpornost na požar do 120 minuta (REI 120) ili do 180 minuta (REI 180) za betonske ploče.

u skladu s a EN 13501-2. Sistemi (plafon + komponente za vešanje/pričvršćivanje) su potrebni da bi se obezbjedili integritet i performanse izolacije, nezavisno od međuspratne konstrukcije (po pravilu EI 30 ili EI 120). Osim toga, važan je i smjer zaštite od požara, koji može biti odozgo a → b, odozdo a ← b ili sa obe strane a ↔ b. Ovi plafonski sistemi omogućuju zaštitu instalacija ili zaštitu od instalacija koje se nalaze u praznom prostoru spuštenog plafona. Preciznije, plafon bi trebalo da štiti instalacije u plafonskom prostoru od požara u prostoriji ili hodniku; isto tako, otpornost na požar može biti potrebna kako bi se hodnik zaštitio od gorenja električnih kablova i drugih instalacija koje se nalaze u prostoru iza spuštenog plafona. Klasifikacija otpornosti na požar važi samo ako se sistem ugradi upravo onako kao i tokom požarnog ispitivanja, uključujući vješanje (sistem vješanja), veze između membrane i zidova/ivičnih panela, spojeve i materijale za ispunu. Ne može se smatrati da su plafoni klasifikacije EI isti kao noseći plafoni klasifikacije REI, uprkos njihovim sposobnostima da zaustave širenje požara i toplote. Plafoni klasifikacije EI su testirani prema EN 1364-2, dok su plafoni klasifikacije REI testirani pod punim opterećenjem prema 1365-2 tako da oni štite i nosivost konstruktivnih elemenata zgrade.

uključujući vješanje (sistem vješanja), veze između membrane i zidova/ivičnih panela, spojeve i materijale za ispunu. PLAFON KAO KOMPONENTA KROVNE KONSTRUKCIJE KOJA IMA ODREĐENU OTPORNOST NA POŽAR, SA ILI BEZ ŠUPLJINA Ovi plafoni se smatraju dijelom cijelog sistema (krov/ploča + plafon), a klasifikacija požara važi samo za čitavu noseću konstrukciju (identičnu ili sličnu onoj koja je ispitivana). Dakle, stepen otpornosti ostvaruje sistem kao cjelina, što obuhvata i gornju konstrukciju, kao i mehanizam za vješanje ili pričvršćivanje i, konačno, najnižu membranu ili plafon. U ovom slučaju, plafon se definiše

VAŽNO: doprinos vatrootpornosti postoji samo ako se sistem ugradi upravo onako kao i tokom požarnog ispitivanja, uključujući vešanje (sistem vešanja), veze između membrane i zidova/ivičnih panela, spojeve i materijale za ispunu. NEZAVISNI PLAFON (PLAFONSKA MEMBRANA)

kao “obloga plus bilo koji noseći ram, uključujući i držače - vješaljke, elemente za pričvršćivanje i bilo koji izolacioni materijal. U Evropi je standard za ispitivanje 1365-2, a klasifikacija prema EN 13501-2. Plafon se može pričvrstiti direktno na konstrukcioni element, može da visi na njemu ili da bude samonoseći. Ako je u pitanju viseći, odnosno spušteni plafon, izuzetno je važna visina šupljine (prostor između gornje površine plafona i donje strane bilo koje međuspratne konstrukcije, krova ili njegove noseće konstrukcije), koja

Plafon se definiše kao “nenoseći element građevinske konstrukcije koji je projektovan kako bi obezbjedio horizontalno odvajanje požara”.Plafon ima samostalan stepen otpornosti na požar i koristi se za obezbjeđivanje zaštite od dejstva požara sa donje i/ ili gornje strane. Drugim riječima, ovi plafoni posjeduju sebi svojstvenu vatrootpornost, nezavisno od bilo kog građevinskog elementa iznad njih. Plafoni mogu biti viseći, odnosno spušteni, uz korišćenje vešaljki, pričvršćeni direktno na noseći ram/konstrukciju ili mogu biti samonoseći plafoni.

10 mm

CEMENTEX

Fiber cementna ploča za unutrašnju i spoljašnju primenu www.siniat.rs

N AR O DNO GR ADITELJST V O SJE V E RA CRN E G O RE -T RAD I CI O N ALNA OSNOVA ZA EKO LO ŠKU G RAD N JU U E KO LO Š KO J CRN O J G O R I

U skladu sa prirodom

Potrebno je očuvati našu tradicionalnu seosku gradnju, ne samo kao istoriju, već i kao osnovu za našu novu-staru arhitekturu, koja će sadržati mnoge elemente tradicionalne gradnje naših predaka. Jedino tako možemo biti originalni i istrajni. Ako čuvamo svoje izvorno, i svaki put ga nadograđujemo nečim novim i praktičnijim, ne narušavajući onu tradicionalno-iskonsku arhitektonsku viziju naših djedova, tek onda ćemo biti na pravom putu stvaranja kontinuiteta našeg narodnog graditeljstva, koje obavezno mora biti u skladu sa prirodom... jer ekološka smo država. Tekst: Vaso Knežević Fotografije: Vaso Knežević, avlija.me

Tradicionalna arhitektura na sjeveru Crne Gore, na prostoru Polimlja i Potarja, nosila je određene osobenosti koje je iznjedrilo narodno graditeljstvo, usklađeno sa prirodom, kada čovjek još uvijek nije težio da pokori prirodu, već da joj se povinuje i prilagodi. Takva gradnja i arhitektura bila je u skladu sa prirodom, od prirodnih materijala, i kao što su Eskimi gradili svoju kuću – „iglo“ od leda i snijega, a graditelji iz Afrike svoj dom pravili od blata i trske, tako su i naši preci gradili od onih materijala koji su ih okruživali, kako zbog blizine materijala, tako i zbog ekonomičnosti. Najizrazitiji takvi primjeri pripadaju tradicionalnoj seoskoj arhitekturi pravoslavnog življa u sjevernoj regiji

Crne Gore, sve do perioda kada se selo počelo ugledati na grad i kada se počinju koristiti i neki savremeniji materijali u gradnji. Ljudi na selu su birali mjesto gde će graditi kuću. Trudili su se da to bude na zemljištu od koga inače nikakve koristi ne bi imali, i da je to negdje na kraju imanja, obično u stranama sa većim nagibom terena, gdje je lošija zemlja. Ali, seljak je vodio računa i o tome da kuća bude na ocjeditom mjestu, u zavjetrini, gdje se manje snijeg zadržava, na osunčanijem mjestu, ako je imao uslova za sve to. Najstariji tip kuće na području sela na sjeveru Crne Gore, koliko se danas zna,

bila je jednostavna brvnara, bez maltera. Imala je samo jedan mali prozor, 40 x 30 cm, sa podapetom ovčijom ili kozjom kožom. Glavni materijal za gradnju je bilo drvo, i u početku su bile čiste brvnare, koje su naročito bile zastupljene u šumovitijim krajevima na sjeveru Crne Gore. Izgled i građa kuće zavisila je mnogo i od toga da li u okolini ima dovoljno šume za građu ili ne; na primjer u Potarju, koje je obilovalo kvalitetnom crnogoričnom šumom (crni bor, lučevina), kuće su bile znatno ljepše i tvrđe od onih između Rijeka Ćehotine i Lima, gdje su više zastupljene bile lišćarske šume.

Ostojići, Đurđevića Tara

Tradicionalno seosko graditeljstvo, sa svim svojim regionalnim i istorijskim specifičnostima, predstavlja važan segment kulturne baštine naroda koji žive u dinarskim oblastima Crne Gore.

Kombinacija brvna i dizme

Tipične karakteristike seoske gradnje su bile da kuća bude nešto malo duža no šira, koja gotovo uvijek zauzima sredinu između ostalih zgrada razbacanih oko nje, zida se uvijek na ocjeditom mjestu, u zavjetrini i na zemljištu malo strmijem. Na donjem nižem dijelu kuće diže se prvo zid od kamena — pozida do visine gornje strane; na zid dolaze brvna, koja se na gornjoj strani na zemlju oslanjaju. Nad brvnima se diže obično visok krov pokriven šindrom, cijepanom daskom, dugom oko 1 m, širokom do 20, a debelom 2-3 cm. Donji dio kuće koji je malo ukopan u zemlju i ide u visinu do visine pozide, zove se magaza. Dužina magaze je širina cijele kuće a širina joj ide do blizu polovine dužine cijele kuće. Gornji dio kuće, dijelio se obično na dva dijela: prednji dio — soba u kojoj se konačilo bila je popatošena daskom i zadnji dio kuća (u najužem smislu) gdje se obitavalo, sa ognjištem na sredini, oko kojeg su se ukućani okupljali i koje je predstavljalo glavno grejno tijelo u 100

Kuća na ćelici

objektu gdje se spremala hrana, dok je dim sa ognjišta izlazio iz prostorija preko badža - otvora na krovovima u vidu otvorenih ispupčenja. Pod kuće bio je niži od sobnog. Pored obične brvnare prizemljuše, javljale su se i kuće sa jednim spratom, takozvane “kuće na ćelici” to jeste “kuće na magazi”, koje su građene najčešće na terenima sa nagibom, kako bi se nagib iskoristio za magazu, koja se podziđivala ili kamenom ili brvnima. Način života, rada i privrede na selu presudno su uticali na osnovni oblik kuće i objekata uz glavnu kuću, građevinski materijal koji je stajao na raspolaganju uslovio je oblik i konstrukciju seoske kuće, a klimatske prilike određivale su da li će akcenat biti stavljen na zaštitu od snijega, kiše, vjetra ili žege. Pored kuće, seoska domaćinstva imala su i druge privredne zgrade koje su pratile seosku privredu sela (štala, ambar, koliba, kokošinjac, svinjac, sušara, uljanik za pčele itd).

U izgradnji svojih staništa čovjek je sve više pokoravao prirodu i težio da ispravi njenje „nesavršenosti“. Kako je vrijeme odmicalo građevinski materijal za svoj dom prestao je crpiti iz prirode i svoje neposredne okoline. Tridesetih godina ovoga vijeka stara brvnara je zamijenjena drvenom kućom na dizmu. Njena brvna, debela 30 x 20 cm postavljena su vertikalno i uglabana u donje i gornje vjenčanice. Preko njih su prešivane uzane letve i malterisane krečom. Krov se izvodio na dvije ili na četiri vode. Kuća je mogla imati tri-četiri odjeljenja. Poneka je imala i divananu. Zatim dolaze i noviji materijali, šegane drvene daske zamijenili su zidovi od obrađenog kamena, obrađeni kamen su potom zamijenile cigle, blokovi, siporeks, armirani beton i savremeni građevinski materijali. Badže i otvore na šindranom krovu zamijenili su dimnjaci različitih oblika na krovu od crijepa ili lima. Ognjište je zamijenio šporet, a pod je od daske...

Divanhana muslimanskih kuća

Seoske kuće muslimanskog stanovništva imale su određene osobenosti, ali što se više pelo u planinske krajeve i što su domaćini bili siromašniji, seoska arhitektura muslimana i pravoslavaca manje se razlikovala.

Ganića kula nekada

Unutrašnjost seoske kuće

Domaćinstvo Hasana Bećiragića u Rožajama Foto Ahmet Ademagić

Tradicionalno seosko graditeljstvo, sa svim svojim regionalnim i istorijskim specifičnostima, predstavlja važan segment kulturne baštine naroda koji žive u dinarskim oblastima Crne Gore. U odnosu na prethodno navedene karakteristike seoske stambene ahitekture kod pravoslavnog stanovništva, kuće muslimanskog seoskog stanovništva (ne računajući kule i čardake bogatijih domaćina koji su bili dosta tvrđi i veći) imale su određene osobenosti, ali što se više pelo u planinske krajeve i što su domaćini bili siromašniji, seoska arhitektura muslimana i pravoslavaca manje se razlikovala. Seoske kuće muslimanskog življa su najčešće bile zidane od ćerpiča (nepečene cigle pravljene od ilovače ili blata i sušene na suncu) ili čatme (letvice prikovane na drvenu strukturu i oblijepljene ilovačom), koje su se krečile. Prozori na njihovim kućama su bili znatno veći, a krovovi umjesto šindre bili su prekriveni ćeramidom (crijepom). Uz kuće su

obično prizidane divanane (divanhane), a čitave kuće su bile ograđene visokim ogradama ili zidovima. Muslimanske kuće aga i begova su bile dosta tvrđe i veće u odnosu na ostale, i zovu se kule i čardaci. Još uvijek se ovakvi očuvani primjerci ovih građevina mogu naći na području Plava i Rožaja (Redžepagića kula, Ganića kula). Kule su tvrđe i cijele su od kamena, dok su čardaci od kamena i ćerpiča. Gradska ili varoška arhitektura na području sjevera Crne Gore (Pljevlja, Bijelo Polje, Rožaje) umnogome se razlikuje od seoske, naročito one kuće čiji su tadašnji vlasnici bili imućniji, koji bi angažovali majstore sa strane i pratili određene trendove iz drugih većih varoši i gradova. Međutim, u varošicama je bilo i kuća koje su u potpunosti odgovarale onim na seoskom području, jer su njihova domaćinstva bila siromašnija i više su se oslanjala na narodno graditeljstvo a ne na ono viđeno po „bijelom“ svijetu. 101

Način života, rada i privrede na selu presudno su uticali na osnovni oblik kuće i objekata uz glavnu kuću, građevinski materijal koji je stajao na raspolaganju uslovio je oblik i konstrukciju seoske kuće.

Kuća sa divananom

Gradnja i arhitektura objekata je bila lična karta njihovih domaćina, njihovog društveno-ekonomskog statusa, ali i odraz tadašnjih istorijskih i osvajačkih poduhvata na našim prostorima. Ono što je sigurno, jeste da je naš seljak bio tradicionalan, prirodno usklađen sa prirodom i klimom, izborio se da opstane sa svim patnjama koje su nosila burna vremena u prošlosti, oslanjajući se na kamen i drvo kao glavni građevinski materijal, i ono malo mala (stoke) koja mu ne dade da okonča, već da produži živote čiji smo vlasnici i mi danas. To je neophodno znati, i zbog toga je potrebno 102

Kuće od dizme

Nova kuća po ugledu na tradicionalnu gradnju, selo Pušanjski do, Pljevlja

da očuvamo tradicionalnu seosku gradnju, ne samo kao istoriju, već i kao osnovu za našu novu-staru arhitekturu, koja će sadržati mnoge elemente tradicionalne gradnje naših predaka. Jedino tako možemo biti originalni i istrajni. Ako čuvamo svoje izvorno, i svaki put ga nadograđujemo nečim novim i praktičnijim, ne narušavajući onu tradicionalnoiskonsku arhitektonsku viziju naših djedova, tek onda ćemo biti na pravom putu stvaranja kontinuiteta našeg narodnog graditeljstva, koje obavezno mora biti u skladu sa prirodom... jer ekološka smo država.

103

ONE THOUSAND MUSEUM MIAMI

Obnova katedrale nakon velikog požara Francuski Senat je propisao da katedrala Notre-Dame mora biti obnovljena upravo onako kako je bilo prije velikog požara. Prema izvještaju francuskog informativnog programa The Local, francuski Senat je odobrio vladin zakon o obnovi, ali je dodao klauzulu da mora biti vraćen u stanje prije požara, naizgled okončavajući međunarodnu konkurenciju koju je planirala francuska vlada za nove ideje za restauracija katedrale. Zakon će obezbijediti da se katedrala u potpunosti obnovi na vrijeme za Olimpijadu u Parizu 2024. godine, ali zahtijeva da se katedrala vrati u svoju „poslednju poznatu vizuelnu državu“.

104

NJENO VELIČANSTVO KATEDRALA NOTRE DAME DE PARIS TEKST: SANDRA VAHTEL

Notre Dame de Paris najpoznatija je katedrala u Parizu i u svijetu. Izgrađena u gotičkom stilu na Île de la Cité i sjedište je pariškog nadbiskupa. Legenda kaže da je u 12. vijeku pariški biskup imao viziju o najljepšoj katedrali, koju je tad i nacrtao u blatu gradilišta budućeg hrama, na mjestu srušene stare crkve. Sredinom 13. vijeka izgrađeni su tornjevi visoki 69 metara, dok je cijela katedrala dovršena sredinom 14. vijeka. Tokom istorije proživjela je mnoge neprilike, od kojih su najgore bile tokom pobune Hugenota i Francuske revolucije, kad je dijelom bila uništena i opljačkana. U 19. vijeku počela je restauracija i obnova, najviše zahvaljujući Victoru Hugou i njegovom romanu “Zvonar Bogorodične crkve“, kojim je želio podići svijest o gradskoj kulturnoj baštini. Međutim, od sredine aprila 2019. godine, kada je izbio požar tokom velikih restauratorskih radova, nažalost, veliki dio istorije je otišao u pepeo i zauvjek je izgubljen, kao što je toranj koji je podlegao plamenu i pao 15. aprila. Iako su neki aspekti zauvijek izgubljeni, kao što ćete pročitati dalje, mnogo toga ostaje i istorija katedrale Notre Dame će se nastaviti kroz obnovu ove veličanstvene građevine za uživanje u svijetu budućim generacijama. pročelja, elegancija njenih kontrafora, savršenstvo vitraža, potpuno opravdavaju njen status “najpopularnije” crkve u Francuskoj. Katedrala je petobrodna, duga je 130 m široka 48, a visoka 36 m. Osnova je zbijena. Fasada je vertikalno podjeljena stubovima na tri dijela, a horizontalno galerijama takođe na tri dijela. Ima tri portala, iznad njih galerija kraljeva sa 28 statua, rozeta prečnika 10m sa vitražima iz XIII vijeka i dvije nedovršene kule sa prozorima visokim 16m. Dvostruki deambulatorijum hora nadovezuje se neposredno na bočne brodove, a kratki

Gradnja katedrale Notre Dame de Paris započinje 1163. godine za vrijeme biskupa Mauricea de Sullyja, a dovršena je tek 1345. godine kao prvo remekdjelo gotičke umjetnosti. Sama crkva je impoznatnih proporcija, naročito za vrijeme u kojem je građena - duga je 128 metara, široka 48 metara, a njeni su tornjevi visoki 69 metara. Katedrala je čuvena po nizu ukrasnih dijelova, ali ponajviše po oslikanim prozorima, veli-

čanstvenoj rozeti i čudesnim vitražima. Na popisu je svjetske baštine UNESCO-a. Kamen temeljac za crkvu Notre Dame položen je 1163. za vladavine Luja VII., u vrijeme kada se srednjovjekovni Pariz širio u broju stanovnika i jačao kao političko i ekonomsko središte francuskog kraljevstva. Ističe se simetričnošću i uravnoteženošću arhitektonskih elemenata. Njena prostranost, savršena uravnoteženost

U katedrali je čuvana jedna od najvažnijih relikvija katoličkog svijeta – Hristova kruna od pruća– koja je, srećom, spašena. Kruna je izgubila trnje još u 18. stoljeću, a sada se sastoji tek od snopa trske vezane zlatnom žicom koja je naknadno postavljena u zaštitni kontejner od kristala i zlata. 105

transept jedva prelazi širinu fasade i daje crkvi oblik latinskog krsta. Sistem potpornih stubova i lukova koji okružuju cijelu građevinu nose glavni dio težine

konstrukcije. Potporni lukovi i stubovi raspoređeni su u više redove u vidu kaskada. Zapadno pročelje katedrale primjer je neponovljive elegancije gotike. Pročelje uokviruju dva zarubljena tornja. Strelasti završeci uobičajeni u gotici, nijesu nikad bili izvedeni, tako da su kule prekrivene terasastim krovovima. Potporni stupci pojačavaju uglove kula i dijele pročelje na tri glavna dijela. Rješenje je trospratno. Na zapadnom pročelju skulptura je teško oštećena za vrijeme francuske revolucije. Gotički je vertikalizam unutrašnjeg prostora kao i veliki prozori u prozorskom zidu, kao i lakoća

i vitkost oblika. Katerdala Notre Dame de Paris često se iz ljubavi naziva šumom zbog mnogih drvenih greda koje su korišćene u njenoj izgradnji, a svaka od greda potiče iz drugog stabla, od kojih su mnoge stare oko 300 do 400 godina. Zapravo, ova zgrada je sačinjena od 1.300 hrastova što predstavlja oko 21 hektar šume. Tehnički su gotički lukovi zahtijevali oštro krovove, a krov katedrale je na 55 stepeni nagiba, a tokom 11. i 12. vijeka crkveni krovovi bili su prekriveni ravnim pločicama koje su dolazile iz naslaga gline. Međutim, u blizini Pariza nije bilo naslaga gline, pa je olovo postao materijal izbora. Nosna konstrukcija podupire krov koji se sastoji od 1326 pločica debljine 5 mm i težine 210.000 kg. Prvi toranj izgrađen je na prelazu koji je bio zvonik, ali je srušen nakon 1786. godine.

Arhitektura katedrale je jedinstvena. Ova petobrodna građevina je duga 130m, široka 48m i visoka 36m. Ukrašava je 2230 statua rađenih u gotskom stilu. Ovaj projekat je finansiran od poreza građana koji su se 1223. godine pobunili protiv sveštenstva i nadbiskupa zbog prevelikih nameta. Sukob je okončan djelovanjem Pape i surovim kažnjavanjem svih pobunjenika. Gradnja je ubrzo nastavljena, ali je završena tek 1345. godine. Ipak, tokom projekta obnove koji je nadgledao Eugene Viollet-le-Duc, odlučio je sagraditi zvonik, ali ne u potpunosti da izgleda kao zvonik i to je trebalo biti nezavisno od glavne katedralne strukture. U njemu su dominirali bakreni kipovi 12 apostola visine od 93 m. Za dovršetak je trebalo 500 tona drveta i 250 tona olova, ali na sreću, kad su se tornjevi srušili tokom neočekivane i tragične vatre, bakreni apostoli već su bili uklonjeni radi restauracije, pa će kasnije biti zamijenjeni. Na donjoj visini zapadnog pročelja nalaze se tri portala, ali nijesu identični jer

106

su građeni u različita vremena. Središnji Portal se naziva Portal Posljednjeg suda i viši je od ostala dva. Desno od ovog ili južno je Portal Svete Ane, koji je bio prvi izgrađen i lijevo ili sjeverno je Portal Bogorodice koji je došao sljedeći, a srednji je bio poslednji izgrađen portal. Zapadna fasada ima izuzetno impresivnu dimenziju, jer je 63m do vrha kule, 43m visoka baza tornjeva i 41m širine. Katedrala Notre Dame bila je jedna od prvih zgrada na svijetu koja je koristila sistem leteće potpore, iako to nije bilo u prvobitnim planovima i završavalo se tek tako što je dizajnirano ovako zbog nedostatka stabilnosti unutar visine konstrukcije, zidovi su se klanjali prema van. Tehnički, sa gotikom, postavljanje bojnih glava zahtijevalo je strme krovove; Notre-Dame de Paris ih ima 55. Štaviše, oskudica velike drvne građe, zbog krčenja šuma i urbanog razvoja u to vrijeme, dovela je do potrebe za korištenjem manje i stoga lakše drvne građe koja je omogućila podizanje okvira i povećanje njihove kosine. Orgulje katedrale Velike orgulje su najveće orgulje u Francuskoj i vjerovatno najpoznatije orgulje na svijetu koje datiraju iz 1401. godine i iako je bilo mnogo izmjena, poboljšanja i promjena koje su ih proširile kroz vjekove, još uvijek postoje neke srednjevekovne cijevi koje opstaju. Nalaze se u kamenom potkrovlju iznad velikog zapadnog portala i ispod zapadne rozete. Do sada je bilo 50 stalnih orguljaša, iako je nedeljno popodne pred večerom gostujućim orguljašima iz cijelog svijeta dozvoljeno da sviraju recitale. Jedan od

prvih orguljaša bio je Arnoul Greban koji je bio poznati autor Vrai Mistere de la Passion koji je počeo svirati u katedrali Notre Dame 1450. godine. Nastavio je

Za vrijeme Francuske buržoaske revolucije katedrala je poharana i teško oštećena. Sve statue sa fasade su uništene, a zvona koja su se nalazila unutar katedrale su istopljena. Godine 1793. francuski filozof i začetnik sansimonizma u Francuskoj, Henri de Saint-Simon, imao je namjeru da kupi katedralu kako bi je kasnije srušio. Sa dolaskom Napoleona na vlast, akt o prodaji je

da radi kao glavni orguljaš sve do svoje smrti u junu 1937. godine, i zapravo je umro kod Velikih orgulja od srčanog udara dok je izvodio svoj 1750. Koncert. Nakon rada koji je pokrenuo Eugene Viollet-le-Duc i vodio ga je poznati graditelj orgulja Aristide Cavaille-Coll 1868. godine, orgulje su postale pune simfonijske orgulje sa 86 stanica na 5 klavijatura i pedala. Danas, ovaj impresivni muzički instrument ima 56 nota, 32 notne pedale, 111 registara, 5 klavijatura, 109 kravata i nevjerovatnih 1.840 cijevi Zvona u katedrali Notre Dame Južni toranj je dom velikog Zvona Emmanuel koji datira iz 15. vijeka, koji je preuređen 1681. godine na zahtjev kralja Luja XIV, koji je takođe zvonu dao naziv. Teži 13 tona. Sjeverni toranj je prvobitno imao osam zvona, ali su svi bili uništeni tokom Francuske revolucije, a zatim tokom restauratorskih radova

poništen. Napoleon je ubrzo sa Papom Pijom VII potpisao sporazum iz 1801. godine. Prema datom sporazumu, Francuska je priznala katoličanstvo kao primarnu religiju zemlje, dok se crkva odrekla teritorija koje su osvojene revolucijom u korist Napoleona. Ubrzo je Napoleon naredio dodatno ukrašavanje Notre Dama jer je u katedrali trebalo da se održi njegovo krunisanje 1804. godine.

107

koji su sprovedeni 1800. godine, četiri nova zvona su bačena, međutim, 2013. godine kada se proslavljalo 850 godina katedrale, postavljeno je osam zvona, baš kao što je prvobitno bilo. Ali tu je i drugo zvono nazvano Marie, ali se istopilo tokom Francuske revolucije, međutim, novo zvono, koje će se ponovo zvati Marie zazvonilo je 2013. godine. Napoleon Bonaparte I je želio da spasi katedralu Notre Dame de Paris od uništenja i uputio dva nevjerovatna arhitekte, Jean-Baptiste Lassus i Eugene Viollet-le-Duc da nadgledaju kompletan projekat obnove, međutim kada je JeanBaptiste Lassus umro, cijeli projekat je bio odgovornost Eugena Viollet-le-Duc. Dimenzije katedrale Notre Dame u

Parizu Notre Dame ima ukupnu površinu od 4.800 metara kvadratno, ima dužinu od 128 metara, a visina tornja je 96 metara. Spoljni oslonci za zaustavljanje zidova od klanjanja ili raspada pod težinom

i široka 40 metara. visina ispod svoda 33m, a visina ispod krova 43 metra, visina tornjeva je 69 metara, a do tornjeva se nalazi ukupno 380 stepenica. Uveče 15. aprila 2019. godine, jednom od najrazornijih događaja u istoriji događaja u katedrali Notre Dame, kada je izbio požar, uništio je toranj izgrađen od strane Viollet-le-Duc i krov zajedno sa djelom zasvođenog plafona. Srećom,

Godine 2013. četiri istrošena i dotrajala zvona su zamijenjena sa osam novih, od kojih je svako teško po jednu tonu. Povod za ovakvu odluku je da se u katedrali ponovo začuje

usklađeni zvuk zvona koji se mogao čuti sve do 1686. Godine, nakon čega je usledila Francuska buržoaska revolucija u kojoj su revolucionari istopili zvona.

veliki dio strukture je spašen ogromnim naporima vatrogasaca, zajedno sa mnogim istorijskim artefaktima i neprocjenjivim predmetima koji su pronađeni kroz koordinaciju policijskih napora iz zgrade koja gori, uključujući i poznatu krunu trnja. Već su podvrgnuti većim renovacijama, 12 bakarnih apostola je uklonjeno prije požara, a sada će u narednih 10 do 20 godina biti kompletan plan za obnovu katedrale Notre Dame de Paris na njenu bivšu slavu, što je potvrdio i francuski predsjednik i gradonačelnika Pariza. Notre Dame je bila duga 128 metara i široka 48 metara. Katedralom su dominirala dva tornja visoka 69 metara do kojih je vodilo 387 stepenica. Iako su vatrogasci uspjeli spasiti konstrukciju od urušavanja, plamen je progutao krovnu drvenu konstrukciju dužu od stotinu metara te dobar dio njene unutrašnjosti, kao i njen zvonik visok oko 92 metra.

krova, započete su mnogo kasnije od prvobitne konstrukcije, a poslednje se dodaju oko apside. Inovacija kada su prvi put instalirani u 1200-ima, neke od visećih konstrukcija su zamijenjene u 1300-tim godinama snažnijim osloncima koji su dostigli 15m i izbrojano je ukupno 36 arhitektonskih aspekata leteće potpore. Širina bočnih prolaza je 12m, a visina 10m, ali širina transepta je zapanjujućih 48 metara i dugačka je 14m, a isto tako impresivna je Zapadna fasada, koja je nevjerovatnih 43 metra

108

* Stara škola meksiko tel/fax: +382 (0) 30 34 61 36 mob: +382 (0) 69 33 22 69 mail: angliancentar@t-com.me www.angliancentar.com

*** PO MJERI IZRAĐUJEMO

ZA VAS

58. BIJENALE SAVREMENE UMJETNOSTI U VENECIJI

MAY YOU LIVE IN INTERESTING TIMES PRIREDILA: MARTA JOVIĆEVIĆ

Sa preko 80 glavnih umjetničkih postavki, 90 nacionalnih paviljona, izložbama po cijelom gradu, Venecija je centar svijeta umjetnosti

Bijenale u Veneciji, najstarija međunarodna izložba savremene umjetnosti, predstavlja u 58. izdanju, koje je zvanično otvoreno 11. maja dodjelom nagrada, više od 80 umjetnika na centralnoj izložbi “Da živite u zanimljivim vremenima”. Tom izložbom umetnički direktor Ralf Rugof pruža svojevrsni odgovor na brojna pitanja današnjice, opterećene krizama, previranjima, lažnim vijestima i opštom nesigurnošću. Na 58. Bijenalu, koje je počelo vernisažom od 8. do 10. maja, učestvuje i

110

90 nacionalnih paviljona, među kojima su ponovo i sve bivše jugoslovenske republike. Uz zvaničan program, 58. Bijenale umjetnosti nudi više desetina pratećih izložbi i drugih programa, a biće otvoreno sve do 24. novembra. Tema ovogodišnje smotre umjetnosti je“May You Live in Interesting Times” (Da živite u zanimljivim vremenima) engleska fraza koja je dugo pogrešno citirana kao stara kineska poslovica, a

odnosi se na periode nesigurnosti, krize i previranja – na “interesantno vrijeme” kakvo je ovo koje živimo danas, kako je naveo u obrazloženju koncepta Rugof, direktor londonske Hejvord galerije. “U trenutku kada digitalna diseminacija lažnih vijesti i „alternativnih činjenica” korodira politički diskurs i povjerenje od kojeg on zavisi, vrijedno je pauzirati kada god je to moguće i preispitati naše referentne pojmove”, izjavio je Rugof povodom 58. Bijenala. Prema njegovim riječima, naslov 58. Bije-

i “SUNCE I MORE” (MARINA)

LITVANSKI PAVILJON NAJBOLJE NACIONALNO PREDSTAVLJANJE

Detalj postavke litvanijskog paviljona nala ne naglašava tu temu samu po sebi, već opšti pristup umjetnosti i pogled na njenu društvenu funkciju, kako u pogledu zadovoljstva koje pruža, tako i u smislu kritičkog mišljenja. Žiri na čelu sa umjetničkim direktorom Ralf Rugofom i predsjednikom Bijenala Paolom Baratam proglasili su 11. maja dobitnike nagrada i svečano otvorili

najnovije izdanje te međunarodne izložbe savremene umjetnosti koja predstavlja do kraja novembra više od 80 umetnika na centralnoj postavci i 90 nacionalnih paviljona. U nastavku su neki od nagrađenih radova kao i oni koji su pridobili najviše pažnje.

Nagrada ‘’Zlatni lav’’ za najbolje nacionalno predstavljanje na 58. Međunarodnoj izložbi savremene umjetnosti u Veneciji pripala je Litvaniji za izložbu “Sun & Sea (Marina)” čiji su autori Lina Lapelite, Vaiva Grainite and Rugile Barzdziukaite. Litvanski paviljon je prema obrazloženju žirija, nagrađen za “eksperimentalni duh i neočekivan pristup nacionalnom predstavljanju”. Žiri je impresioniran inventivnom upotrebom prostora za prezentaciju brehtovske opere, kao i uključenjem samog litvanskog paviljona u gradski život Venecije i njenih stanovnika. Izložba “Sunce i more (Marina)” kritički je prikaz uživanja i opuštenosti u današnjem vremenu, uz pesmu o životima običnih ljudi koju izvode performeri i dobrovoljni učesnici tog performansa/instalacije na otvorenom, predstavljene u Arsenalu.

“UMETNOST NE MOŽE DA ZAUSTAVI USPON NACIONALISTIČKIH POKRETA I AUTORITARNIH VLADA U RAZLIČITIM DJELOVIMA SVIJETA… NITI MOŽE DA UBLAŽI TRAGIČNU SUDBINU RASELJENIH LJUDI ŠIROM SVIJETA”, REKAO JE RUGOF, DODAJUĆI DA UMETNOST MOŽDA MOŽE NA POSREDAN NAČIN DA BUDE SVOJEVRSNI VODIČ O TOME KAKO ŽIVJETI I MISLITI U “ZANIMLJIVIM VREMENIMA”

“UŽASAN SPOJ”“Barca Nostra” je rad švajcarskog umjetnika Kristofa Buchela, sa ribarskim brodom koji je potonuo kod Sicilije 2015. godine sa više od 800 migranata na brodu. Ova razorna relikvija je smještena tik do kafića, gdje ljubitelji umjetnosti u Ferragamovim trenerkama ispijaju kafu ne obraćajući ni najmanju pažnju na olupinu.

111

k BANKSY - “VENECIJA U NAFTI” (VENICE IN OIL)

BANKSY MEĐU VENECIJANSKIM ULIČNIM PRODAVCIMA Iako zapravo nije bio pozvan da izlaže, ovogodišnje izdanje Bijenala u Veneciji je proteklo u znaku Banksy-a. Banksy je odlučio da sam sebe pozove u italijanski grad vizuelne umjetnosti i predstavi svoj rad i to na njemu svojstven način. Anonimni britanski ulični umjetnik je na svom Instagram profilu objavio kratak video snimak iz Venecije, sa radovima pod nazivom Venecija u nafti (Venice in oil). Koristeći pop-up štand na kojem se obično prodaju slike i suveniri, izložio je 9 radova koji zajedno predstavljaju sliku masivnog broda koji blokira grad. Jasno adresirajući pitanje negativnog efekta pretjeranog turizma u tom području i velikih kruzera koji pristaju u krhki “tonući” grad - koje već godinama podiže tenzije između stanovnika Venecije i turističke industrije, Banksi je svojim radom predstavio realniju sliku grada. Izložba je završena tako što je lokalna policija izmjestila osobu zaduženu za štand, jer nije imala ispravnu akreditaciju. 112

k VESKO GAGOVIĆ: ODISEJA

PAVILJON CRNE GORE NA 58. VENECIJANSKOM BIJENALU UMJETNOSTI Vesko Gagović: Odiseja (An Odyssey) Projekat nas vodi kroz vrijeme, kroz duhovna prostranstva od praistorije do sadašnjosti. Umjetnik je inspiraciju kao početnu tačku našao u filmu Stenlija Kjubrika - 2001: Odiseja u svemiru. Postavka izložbe obuhvata 4 prostorije koje sadrže geometrijske

objekte označene metalno-zlatnim, srebrnim i crnim tonalitetima. Njihovi asocijativni narativi odražavaju Sunce, Mjesec i Zemlju, tj. njihovu kosmičku prirodu nad kojom je savremena civilizacija opsjednuta stvaranjem budućih perspektiva civilizacija koje dolaze.

ARHITEKTURA, DIZAJN, UREĐENJE: AMEY KANDALGAONKAR ZAMIŠLJA DOM UGRAĐEN U DŽINOVSKU STIJENU Arhitektonski dizajner Amey Kandalgaonkar stvorio je vizualizaciju kuće Inside a Rock, koncepta za modernističku betonsku kuću izgrađenu unutar divovske stijene. Rođen u Mumbiju, sa sjedištem Kandalgaonkar u Šangaju, arhitekta je dizajnirao kuću kao savremeni preokret u arhitekturi nekropole Mada’in Saleh, svjetske kulturne baštine UNESCO-a u Saudijskoj Arabiji. Mada’in Saleh je sagrađen u prvom vijeku rezbarskim grobnicama s razrađenim fasadama u kamenarima. “Kada sam prvi put vidio slike arhitekture izrezanih u kamenu, znao sam da ga moram koristiti kao inspiraciju u arhitektonskom projektu”, rekao je Kandalgaonkar. “Postoji ogromna količina arhitektonske baštine koju su nam postavili prošli graditelji i vjerujem da su učinili veliki posao integracije izgrađenih okruženja u prirodne elemente.” Kandalgaonkar je dizajnirao House Inside a Rock kako bi izgledao kao da je izrastao iz stijene. Monumentalna ulazna osovina u prizemlju povezuje se sa širokim pravouglim stambenim prostorom otvorenim prema vazduhu duž spoljašnje strane. Neobrađene betonske ploče uklapaju se u stjenovite izbočine. Na tom se prostoru nalazi terasa koja vodi do više terase i bazena smještenog na vrhu pored zasjenjenog predsoblja.

TOUR TRIANGLE ĆE BITI IZGRAĐEN U PARIZU NAKON ŠTO JE PROŠAO KONAČNU PRAVNU PREPREKU Tour Triangle, koji je dizajnirao Herzog & de Meuron, spreman je da postane najviši neboder izgrađen u centru Pariza od 1973. godine, nakon što je osvojio dugačku sudsku bitku. Upravni sud u Parizu potvrdio je građevinsku dozvolu izdatu u aprilu 2015. godine, odbacivši dvije žalbe koje su ispunjene protiv zgrade. Sud je utvrdio da građevinska dozvola izdata 2015. nije bila nezakonita. Posljednja odluka trebala bi otvoriti put za početak gradnje na tornju visokom 180 metara, koji je zahvaćen pravnim bitkama od 2014. godine.”Gradonačelnik Pariza nije učinio očiglednu grešku u procjeni kada je smatrao da projekat vjerovatno neće uticati na karakter ili interes susjednih mesta i monumentalnih perspektiva”, rekao je sud, kako navodi Le Parisien. Developer Unibail-Rodamco namjerava započeti gradnju kule 2020. godine, s ciljem da se završi na vrijeme za Olimpijadu 2024. godine.To će biti jedna od zbirki tornjeva preko 100 metara koja će biti izgrađena u Parizu, izvan poslovne četvrti La Defense, pošto su pravila planiranja u gradu nedavno bila opuštena. Nezadovoljstvo zloglasne Tour Montparnasse, koja je završena 1973. godine, dovela je do zabrane izgradnje zgrada iznad sedam spratova u gradu, koje su uvedene dvije godine nakon završetka.

113

PARČE UNIVERZUMA Autor: mr Milena Živković, art grupa Žižo

“Parče Univerzuma” je projekat inspirisan naukom i umjetnošću, nastao 2017 godine u okviru art grupe Žižo. Radovi sadrže seriju crteža i kolaža, zatim murali i intervencije u javnom prostoru. Najznačajniji mural, pobjedničko rješenje na konkursu nauka i umjetnost 2018 godine, realizovan u holu zgrade tehničkih fakulteta u Podgorici, svijetli u holu Univerziteta a inspirisan projektom Elektrotehničkog fakulteta, unapređenje algoritama. Ovaj rad je posvećen slavnom naučniku Nikoli Tesli. Intervencija u prostoru je realizivana u Berlinu, u blizini bivšeg aerodrome Tempelfof 2018. godine. 114

Posebna zanimljivost kod ovog murala je sledeća, realizovan je na zidu biblioteke, na kom je veći dio zida dotrajalo, debelo, slaboprozirno staklo u mutno zelenoj boji. Zbog nedostatka dnevne svjetlosti biblioteka je koristila vještačko osvetljenje u toku dana. Postavljanjem gipsanih ploča za mural ukida se i ta mala količina svjetlosti, koja ionako nije bila dovoljna. A mural dobija naziv “Prostor za svjetlost”, pored paradoksa sa nazivom, ovo je ujedno najfrekfentniji prolaz sa najviše prirodne svjetlosti koja dolazi sa suprotne strane. Enterijer zgrade tehničkih fakulteta ima “katakomba” utisak socijalističkog dizajna i ovaj dio zaista jeste jedini prostor za svjetlost. Nakon godinu i po dobijam fotografiju srušenog murala, što je u meni izazvalo ispunjenje, opet novi paradoks. Šta je i koga podstaklo da se posle nepune dvije godine sruši mural, i umjesto njega postavi stakleni zid, postaje nebitno. Čak se nijesam ni raspitala, dovoljno mi je, da je tu bio mural “Prostor za svjetlost”, i posle njega dolazi stakleni zid, ovim bilioteka dobija potpunu prirodnu svjetlost. Misija je završena.

Ovim tekstom želim istaći, koliko je važan angažman umjetnika, gledanje na problem kao izazov. Podjednako koliko i ne vezanost za svoj rad, jer je on fizička realizacija ideje, koja kao i sve, ima svoj rok i prirodu propadanja. Bitna

je namjera i djelovanje, u onim pa i najmanjim mogućnostima da umjetnost zaista ima moć da mijenja realnost. Samo treba vjerovati.. ŽIŽO U BERLINU. Zima 2018. Oslikani univerzum u formi kvadrata je nastao u spontanoj šetnji gradom. Nalazi se na uglu ispred cafe-a Engels, u blizini bivšeg aerodroma Tempelhof koji je pretvoren u park. Kad takvo čudesno mjesto u sred grada posjetite u januaru sve vam miriše na film Melanholija, i uopšte ne brinete o smaku

ŠTA GOD DA TKAMO TREABA VEZIVATI KONCE ZA NEBO, JEDNA JE OD PORUKA VLADIKE NIKOLAJA VELIMIRVIĆA. 115

svijeta. Baš na tom uglu sam pronašla pravo mjesto za univerzum, iz ovog grada on putuje dalje. U Berlinu je sve mirno i moguće. Zima blaga, stanovi mirišu i ljudi vole pse. PROJEKAT 21 Ciklus radova i serija crteža-kolaža nastalih sinhronicitetom broja 21. Inspirisan energijom fizičkog i duhovnog prostora, kadrova iz svakodnevice, ovi radovi su ezoterični dokumenti posmatranja situacija i emocija u toku jednog dana. Crteži-kolaži su rađeni u dimenzijama 21x21cm, a sam ciklus realizaicje trajao je 21 dan. Na ovaj način afirmišem ideju o spajanju nauke, duhovnosti i umjetnosti kroz mali format.

116

OMAŽ KAZIMIRU MALJEVIČU Kroz oslikavanje murala i dizajn enterijera upoznajemo našu publiku sa djelima poznatih umjetnika i dizajnera. Ovom prilikom jedan od mojih omiljenih umjetnika je Kazimir Maljevič, ruski slikar i teoretičar umjetnosti, jedan od najvažnijih članova ruske avangarde. Oslikani mural u Barley pabu u Podgorici je posvećen njemu. “Preobrazio sam se u nulu forme i izvukao sebe iz vrtloga besmislice akademske umjetnosti” K.M HUGO Ovo je jedan od meni zanimljivijih projekata, inspirisan je psom i to baš u godini koja je u znaku psa po kineskom kalendaru 2018. Ovo jeste novina u uređenju enterijera pored murala. Diza-

jn se odnosi na: studijsko snimanje psa po kojem je Hugo bar dobio ime, zatim na kombinovanu tehniku - oslikavanje fotografije velikog formata, slika manjeg formata koje prave kompoziciju na glavnom zidu i dovršavanje enterijera laviranim zidom. Sve začinjeno univerzumom. Sa velikim zadovoljstvom sam radila na ovom projektu, u dobrom timu sa sjajnom arhitekticom Emom Alihodžić, vlasnikom koji želi drugačije i njegovim psom Hugom koji je svoj dio uradio kao pravi čovjekov prijatelj. Zajedničko za sve ove radove jeste to što svi u svojoj kompoziciji sadrže veće ili manje parče univerzuma. Šta god da tkamo treba vezivati konce za nebo, jedna je od poruka Vladike Nikolaja Velimirovića.

ARHITEKTURA, DIZAJN, UREĐENJE: JEVREJSKA ŠKOLA I JAVNI PROSTOR U BRUKLINU Njujorška arhitektonska firma ODA je objavila vizualni prikaz centra za jevrejsku zajednicu u Brooklinu sa školama, sportskim objektima i kancelarijama koji su postavljeni jedan na drugi. Projekat, proširenje postojeće škole za djevojčice, ima kocku od 12 spratova sa šupljinama urezanim u njih i sferičnim prostorima za igru predškolske djece. Dizajn je vođen principom da je kocka najkompaktniji oblik gdje svaki složeni element projekta ima svoju posebnu formu.”Naseljeni kampus koristi prednosti gustog otiska, dok se bavi nedostacima vertikalne izgradnje. “Kako bi se osigurala upotrebljivost, svaki element stoji na vlastitim zaslugama i mogao bi samostalno funkcionisati u tradicionalnoj horizontalnoj kompoziciji.” Zgrada je proširenje sjedišta Beth Rivka, međunarodne mreže škola djevojaka za djecu ultraortodoksnih jevreja. Projekat od 19.788 kvadratnih metara uključuje srednju školu i predškolsku ustanovu sa fitnesom i zajednicom. Vrt na krovu koji služi kao igralište upotpunjuje strukturu.

PERKINS + VILL DIZAJNIRA “NAJVIŠU HIBRIDNU DRVENU KULU NA SVIJETU” ZA VANKUVER Laminirano drvo i beton će formirati hibridni konstruktivni sistem kanadskog Zemaljskog tornja visokog krova koji je globalna kompanija Perkins + Vill predstavila za Britansku Kolumbiju. Projekat, nazvan Kanadski zemaljski toranj, planiran je za zemljište od 1,3 hektara duž osme avenije u blizini četvrti Burrard Slopes u Vankuveru. Ovaj lokalitet trenutno zauzima nedovršena, četvorospratna zgrada s kraja 1970-ih. Postavljen na oko 120 metara, zgrada će biti “najviša hibridna drvena kula na svijetu”, kaže Perkins + Vill, 84-godišnja praksa sa kancelarijama širom svijeta, uključujući i Vankuver. Investitor je lokalna firma Delta Land Development. U toku je izgradnja još jedne hibridne kule za drvo u Vankuveru, Terrace House, japanskog arhitekte Shigeru Ban, koji je takođe tvrdio da je najviša hibridna struktura na svijetu. Stambena zgrada imaće gornju granicu od 71 metra Kanadski zemaljski toranj, koji obuhvata 31.587 kvadratnih metara, imaće oko 200 stanova, zajedno sa prodavnicama, restoranima i kancelarijskim prostorom. Zgrada mješovite namjene imaće od 35 do 40 spratova. Masa se sastoji od kule koja se uzdiže iz podijuma u obliku slova U. Na podijumu se nalazi ulazno dvorište sa biljkama, drvećem i sjedištima. Jedan prikaz pokazuje dio podijuma uklesan da formira veliki, zaklonjeni prolaz sa lišćem i kamenjem. Strukturni sistem zgrade će koristiti hibridni pristup kako bi se smanjile emisije štetnih gasova.

117

VAŠ POTPIS U DVORIŠTU

DIVLJE, ZDRAVE, LJEKOVITE… TEKST: KRSTINJA ZEČEVIĆ

U poslednje vrijeme vrlo često se čuju mnogi svijetski stručnjaci koji govore o zdravlju koje se može sačuvati samo vodeći računa o zdravoj ishrani. Tu se obično misli na organsku hranu i zdrav način korišćenja mnoštva biljaka koje nam priroda nudi a koje se tu oko nas i prosto nas upozoravaju da ih koristimo jer su zdrave, ljekovite, hranljive, osvježavajuće. To su divlje biljke od kojih se prave ukusna jela, sirupi, čajevi, melemi a na nama je da ih iskoristimo i poboljšamo vitalnost i zdravlje. A pored svih ovih benefita jako su dekorativne pa ih možete imati u svom dvorištu ili balkonu.

Kopriva, Livadsko zelje, Kiseljak, Loboda, Štir, Vodopija, Bokvica, Maslačak, Sremuš, samo su neke od mnoštva biljaka koje rastu u našoj okolini. Mnoge od njih koristimo ali nedovoljno jer još nemamo potrebno znanje o njihovim vrijednostima u ishrani.

Kopriva je višegodišnja zeljasta biljka koja je rasprostranjena po čitavom svijetu i poznata je i kao hrana i kao lijek. Raste pored puteva uz razne ograde i zapuštene terena. Njezini listovi imaju sitne dlačice koje kad dodirnemo žare jer sadrže mravlju kisjelinu.

SIRUP OD KOPRITE PROTIV UPALE DESNI, GRLA, MALOKRVNOSTI: 1L SOKA OD SVJEŽE KOPRIVE ISCIJEDITI, PROKUVATI I PROCIJEDITI KROZ GAZU. DODATI 2 KG MEDA ILI 1,5 KG ŠEĆERA I KUVATI 15 MINUTA. SIPATI U ČISTE ZAGRIJANE FLAŠE, DOBRO ZATVORITI I ČUVATI NA SUVOM I HLADNOM MJESTU. Visa je oko 1,5 metara a muški i ženski cvjetovi su na različitim biljkama. Cvjetovi su žućkasto zeleni. Za koprivu kažu 118

da je prava riznica sastojaka koji imaju hranljivu i ljekovitu vrijednost. Najviše ima mineralnih sastojaka među kojima prije svih je gvožđe, magnezijum, kalcijum, fosfor, natrijum, sumpor, mangan i dr. Od vitamina najviše ima vitamina C i K, a sadrži i Karotin, provitamin A. Kopriva je značajna i zbog toga što sadrži velike kolišine hlorofila koji ima važnu ulogu u stvaranju krvi i sprečavanju malokrvnosti. Poznata je i po mravljoj, sirćetnoj i maslačnoj kisjelini i nizu drugih elemenata, bogatija je od većine gajenih biljaka. Za ishranu se beru mladi listovi i vrhovi, a za čajeve, sokove, tinkture bere se čitava biljka u vrijeme kad počinje da cvjeta. Ako koprivu puštimo da procvjeta i da sjeme sazrene onda imamo još jedan proizvod izuzetno ljekovit kao dodatak hrani. Znači da je kopriva izuzetno korisna biljka zajedno sa korijenom, od koga se mogu praviti razni preparati za kosu. Kada beremo lišće ili čitavo stablo sa cvijetom, sušimo je u hladovini na promajnom mjestu. Suvi listovi su

dobri za čajeve, a možemo ih samljeti u prah i dodavati jelima. Zaista imamo dug spisak ljekovitih sastojaka ove izuzetno korisne biljke. Zato se koristi u domaćinstvu za pravljenej raznih čorbi,

pirea, pita, šnisli isl. a posebno se cijeni njena upotreba za pravljenje čaja, sirupa, raznih losiona. Maslačak je korovska višegodišnja

119

Magnolia stellata

biljka koja raste svuda oko nas. Njegov snažan korijen prodire duboko u zemlju a listovi su pri zemlji skupljeni u rozetu i pri obodu su duboko nazubljeni. iz rozete niče cvjetna drška a iz nje se razvija glavičasti cvijet, jarko žute boje sa mnoštvo latica. Sa cvjetanjem počinje u martu ali cvjeta i do oktobra. Kad procvjeta izgleda kao ogromna pahuljica puna sjemena koje vjetar lako raznese. Kad ga beremo pojavi se bijeli mliječni sok koji je gorkog ukusa. Mladi listovi maslačka koriste se za spremanje mnogih salata i jela jer su ljekoviti i sadrže ugljene hidrate, bjelančevine, masti, vitamine, gvožđe, kalijum, hlorofil i dr. I korijen maslačka je vrlo zdrav a vadi se u proljeće ili u jesen i može se jesti sirov ili kuvan uz druge dodatke, a može se sušiti i propržiti i to je dobra zamjena za kafu. Pošto su svi djelovi maslačka dobri za upotrebu poznat je kao jedna od najčešće 120

SIRUP OD MASLAČKA: 200 GR CVJETOVA MASLAČKA PROKUVATI U 2 L VODE. PROCIJEDITI I DODATI 1,5KG ŠEĆERA I SOK OD 2 LIMUNA. KUVATI DOK SE TEČNOST NE PRETVORI U SIRUP, PA OSTAVITI U FLAŠAMA. OVO JE SIRUP ZA JAČANJE I ČIŠĆENJE KRVI.

korišćenih biljaka u medicini. Posebno je koristan za liječenje bubrega i jetre, dobro djeluje na želudac i skoro na sve unutrašnje organe. Štir je jedan od najčešćih korova u našim baštama. Visok je od 15 - 150cm zavisno od vrste i jednogodišnja je biljka i prava napast za gajene kulture. Vrlo je hranljiv i ljekovit jer lišće sadrži velike količine vitamina C, zatim provitamin A, ugljene hidrate, bjelančevine i gvožđe. Štira ima više vrsta a u mnogim zemljama Azije i Afrike gaje

se posebne vrste kao povrće i žitarice. Neke vrste porastu i do 2,5m. Sjeme štira je posebno bogato vitaminima i bjelančevinama, pa se koristi za razna variva, peciva i sl. Postoje čak i ukrasne vrste. Kao korov beru se dok je lišće mlado za pravljenje raznih salata i gotovih jela. Za salate se koristi sa drugim dodacima a za gotova jela kao razna variva. Od lišća se dobijaju i proteinski koncetrati. Vrlo su ukusne i pite sa štirom uz određene dodatke. U novije vrijeme sve više se poklanja pažnja ovoj kod nas uglavnom korovskoj biljci

ali izuzetno značajnoj u savremenoj ishrani. Neke gajene vrste imaju listove koji su tako veliki da služe za savijanje sarmi koja ima poseban ukus. Iako je štir jednogodišnja biljka zahvaljujući ogromnoj količinio sjemena lako se rasijava i niče tako da se ne moramo mučiti oko kultivisanja. Izuzetak su naravno gajene vrste. Od velikog broja divljih, zdravih i ljekovitih biljaka odabrala sam ove tri, iako su i ostale vrlo korisne i značajne u zdravoj ishrani, odnosno organskoj proizvodnji.

www.studiosynthesis.me

architecture & design

STUDIO SYNTHESIS

Studio SYNTHESIS architecture&design Bul. Džordža Vašingtona 3/4 81 000 Podgorica, Montenegro www.studiosynthesis.me tel. +382 20 / 228 083 fax. +382 20/ 228 081 e-mail: info@studiosynthesis.me Company no: 02695049 V.A.T.: 30/31-07165-7 Acc.no.: 510-20271-46

Join us on:

URBAN DESIGN | ECOLOGICAL URBANISM | URBAN REGENERATION LANDSCAPE DESIGN | ARCHITECTURE AND RESEARCH DESIGN | INTERIOR DESIGN

124