Medical 140

5. DECEMBAR 2020.

GODINA XII BROJ 140

www.medicalcg.me

1.50

Primljene značajne donacije od Svjetske zdravstvene organizacije i NATO-a

Digitalno zdravlje i Covid

Vulvovaginalna kandidijaza

Alfa liponska kiselina i Covid

Problem neplodnosti

Zaštita jetre

Dijabetes u trudnoći

Psorijazni artritis

Štitasta žlijezda i dijabetes

Karcinom bubrega

Komplijansa i liječenje dijabetesa

Značaj nuklearne medicine u dijagnostici i terapiji malignih tumora Značaj i dileme vezano za mamografski pregled

Impresum Izdavač: doo Flaer i NVO MedicalCG, Podgorica Izvršni direktor: Slavica Pantelić Glavni i odgovorni urednik: Dragan Nikolić UREDNIŠTVO Dr Aleksandar Mugoša, kardiohirurg Dr Ana Mrdak, spec.ped.

Prof. dr sc med. Aneta Bošković Dr Ilija Ašanin, spec.hir.

Dr Jelica Stanišić, spec.ped.

Dr Majda Šahman Zaimović, spec. pulm.

Prof. dr sc med. Marina Mugoša Ratković Milanka Žugić, dipl. ph Dr Milorad Drljević, spec. urolog Prof. dr sc med. Miroslav-Braco Radunović Prim. dr. Veselin Stanišić, mr sc Doc. dr sc med. Zoran Srzentić STALNI SARADNICI Dr Biljana Ivelja, pedijatar Prof. dr sci med. Božidar M. Bojović Dr Branko Rašović Dr Danijel Gogić, spec. opšte hirurgije Spec. pedag. Dragana Marković Doc. dr. sc Dragan Čabarkapa Dr Igor Mićunović, dr sci med.

Prim dr Julija Bošković Mr ph. Maja Stanković M. sc Marija Šćepović, dipl. psiholog Prim. dr Milica Šofranac, pedijatar Prof. dr Mirko Peković, spec. neuropsihij.

Dr pharm. Nemanja Turković Dr Olivera Kovačević spec. dermatoven.

Prim. dr Sabahudin Pupović Dr Sanja Čizmović, spec pedijatar Prim. mr sci dr Slobodan V. Radonjić Dr Snežana Grubač Dr Snežana Tomić Dr Vasilije Bošković Dr sci Velimir Milošević Verica Pantelić Dr Vesna Mitić-Lakušić Dr Zorica Bajović, radiolog Mr ph spec. Zorica Potpara, dr sci Dizajn i tehnički urednik: Petar Nikolić Štampa: AP Print Adresa: Momišići S1-3 81000 Podgorica Tel. redakcije: 067 803 697 E-mail: redakcija@medicalcg.me E-mail: marketing@medicalcg.me Marketing: 067 395 032 www.medicalcg.me ISSN 1800-7708 COBISS.CG-ID 13921296

Redakcija ne odgovara za sadržaj oglasa

IZ SADRŽAJA Svjetski dan borbe protiv šećerne bolesti Institut za javno zdravlje Crne Gore 8–9 Komplijansa – ozbiljna prepreka u liječenju dijabetesa Dr Emir Muzurović 10 – 11 Štitasta žlijezda i dijabetes Dr Violeta Vukićević 12 – 13 Dijabetes u trudnoći Dr Elzana Čikić 14 – 16 Značaj nuklearne medicine u dijagnostici i terapiji malignih tumora Dr sci med. Ljiljana Bojić 20 – 22 Značaj i dileme vezano za mamografski pregled Mr sci med. Sanja Čejović 23 – 25 Karcinom bubrega Dr Nevenka Lukovac 26 – 27 Psorijazni artritis – target terapija Dr Rifat Međedović 49 – 51 Digitalno zdravlje i Covid pandemija Kompanija Hoffmann La Roche 52 – 53 Alfa liponska kiselina i Covid infekcija Mr sci med. Brankica Dupanović 54 Zaštita jetre Dr Dušanka Milatović Perović 58 – 59 Liječenje vulvovaginalne kandidijaze Dr Vojislav Miketić 61 Problem neplodnosti Dr Željko Lazović 62 – 63 Per aspera ad astra (II) Mr Slobodan Radonjić 67 – 69 Degenerativna skolioza Mr Bojan Kraljević 72 – 73

Da nos ponovo diše i miriše!

ksilometazolin Lek je namenjen olakšanju simptoma kod: • zapušenog nosa • hroni�nog i i alergijskog rinitisa (alergijskog zapaljenja nosne sluznice) • sinuzitisa (zapaljenja sinusa) SNUP (0.05%) sprej za nos, rastvor namenjen je deci uzrasta od 6 do 12 godina..

SNUP (0.1%) sprej za nos, rastvor namenjen je odraslima i deci starijoj od 12 godina. odinaa.

Pre upotrebe detaljno pro�itati uputstvo!

O indikacijama, merama opreza i neželjenim reakcijama na lek posavetujte se sa lekarom ili farmaceutom.

CRNA GORA INSTITUT ZA JAVNO ZDRAVLJE

Svjetski dan borbre protiv šećerne bolesti, 14. novembar

U Crnoj Gori ima više od 50.000 osoba u stanju dijabetesa Registar šećerne bolesti prikuplja podatke na osnovu prijava izabranih doktora, endokrinologa i ljekara svih nivoa zdravstvene zaštite, tako da je preko 29.000 oboljelih, u periodu 1959-2020. godine, prijavljeno u Registar šećerne bolesti.

Prikupljeni podaci nam daju sliku o karakteristikama oboljelih osoba u trenutku postavljanja dijagnoze oboljenja, pa na osnovu nje zaključujemo da dijabetes daleko najviše pogađa odraslo stanovništvo u Crnoj Gori. Od ukupnog broja oboljelih, odrasli čine preko 98%. Najzastupljeniji tip dijabetesa je tip 2 koji ima između 92-93% oboljelih odraslih osoba.

Crnogorska nacionalna prevalenca u 2013. godini, kad je Registar počeo sa radom, iznosila je 10,5%, a već 2014. godine

08

ona je porasla na 10,9%. Starenjem naše populacije očekuje se i da će nacionalna prevalenca rasti. Stoga procjene ukazuju da broj oboljelih od dijabetesa u Crnoj Gori u budućnosti može toliko porasti da će nacionalna prevalenca iznositi i do 12%.

Kada je riječ o zastupljenosti dijabetesa među polovima, možemo konstatovati da imamo približno jednak broj muškaraca i žena oboljelih od šećerne bolesti. Razlika među polovima u broju oboljelih se ispoljava u populaciji između 55. i 64. godine strosti. Upravo u ovoj životnoj dobi je 1/3 oboljelih. U ovoj populaciji je više oboljelih muškaraca (52%) koji su često suočeni sa komplikacijama šećerne bolesti. Svaka deseta osoba ove starosne dobi, u trenutku otkrivanja bolesti, već ima razvijene komplikacije.

Takođe, oboljeli muškarci imaju veći broj komplikacija nego žene, koje i kasnije obolijevaju. Žene više obolijevaju od muškaraca poslije 65. godine, što može imati uticaja na životni vijek. Veći broj komplikacija zastupljen je kod mlađih od 65 godina, koji su radno sposobni. Prevalenca komplikacija usljed manje populacije veća je kod starijih od 65 godina. Šećerna bolest tipa 2 kod odraslih praćena je faktorima rizika. Međutim, u Crnoj Gori kod odraslih osoba oboljelih od ove bolesti, 16% nema nijedan faktor rizika koji dovodi do njene pojave. Nažalost, 75% oboljelih osoba već ima prisutne faktore rizika koji direktno doprinose pojavi šećerne bolesti, kao i razvoju komplikacija. Komplikacije šećerne bolesti (kardiovaskularna ili neka druga teška oboljenja) prisutne su kod 9% oboljelih.

Izuzetno je važno ozbiljno shvatiti činjenicu da 50.000 osoba u stanju dijabetesa predstavlja populaciju sa povećanim zdravstvenim rizikom za dalje narušavanje zdravlja. Ako osoba u stanju dijabetesa oboli od druge bolesti, prisutan je rizik da ta bolest poprimi teži tok, a moguće i fatalni ishod. Šećerna bolest ne mijenja samo kvalitet života, ona značajno utiče i na skraćenje životnog vijeka - godišnji podaci ukazuju da je preko jedne petine umrlih osoba u Crnoj Gori imalo dijabetes tokom života.

Institut za javno zdravlje Crne Gore

09

Komplijansa - ozbiljna prepreka u liječenju dijabetesa Dr Emir Muzurović, internista endokrinolog Klinički centar Crne Gore

Šećerna bolest (diabetes mellitus) je stanje hronično povišenog nivoa glukoze u krvi koje dovodi do nastanka hroničnih komplikacija na mnogim sistemima organa, čime se značajno smanjuje kvalitet života i životni vijek bolesnika. Takođe, predstavlja veliki zdravstveni i socio-ekonomski problem svakog društva.

Adekvatan i ozbiljan pristup u liječenju ove bolesti je ključ prevencije mikro i makrovaskularnih komplikacija. Jedna od najvećih prepreka u adekvatnom liječenju šećerne bolesti je komplijansa pacijenta, a taj pojam podrazumijeva sposobnost pacijenta da se pridržava terapijskog režima propisanog od strane ljekara. U širem kontekstu, komplijansa podrazumijeva poštovanje svih preporuka dobijenih od strane ljekara, uključujući uz medikamente i izmjene životnog stila, promjenu ishrane, bavljenje sportom, posjete psihilogu itd. Šećerna bolest je izazovna za liječenje. Endokrinolozi/ dijabetolozi su posljednjih godina sve svjesniji da bi njihovi pacijenti mogli biti još kvalitetnije liječeni ukoliko bi se pridržavali ljekarskih preporuka i terapije, posebno u vremenu kada nam je dostupno sve više kvalitetnih ljekova. I pored ovoga, veliki broj pacijenata ne postiže dobru kontrolu glikemije i kao rezultat trpe zdravstvene probleme. Činjenica da veliki broj pacijenata

10

ne može postići adekvatnu glikoregulaciju je vrlo frustrirajuća, i tjera nas da nađemo prave razloge za loše rezultate liječenja.

Za liječenje dijabetesa i prevenciju komplikacija je ključna saradnja pacijenta i ljekara. Loša komplijansa, kada je u pitanju uzimanje terapije, obično vodi do ozbiljnih zdravstvenih komplikacija poput srčanog i moždanog udara, sljepila, amputacija, neuropatija i popuštanja funkcije bubrega. Procjenjuje se da na uzorku od 100 pacijenata samo 50 do 70 pacijenata uopšte ode u apoteku po određeni lijek. Određeni broj pacijenata, iz nekog razloga, uopšte ne preuzme propisana terapijska sredstva, bilo da su dostupna ili ne. Samo 25-30% pacijenata uzima ljekove u skladu s preporukom i samo 1/5 pacijenata uzima lijek onako kako mu je rečeno i uzima lijek dovoljno dugo.

Razlozi loše komplijanse su ubrzan tempo života, radne i druge obaveze, needukovanost pacijenta, kao i terapija koja nije prilagođena pacijentovom načinu života. Takođe, edukacija je bitna komponenta pacijentove komplijanse. U kojoj će se mjeri pacijent pridržavati terapije zavisi od toga koliko smo jednostavno uspjeli da mu objasnimo čemu služi neki lijek, koliko smo uspjeli da broj ljekova prilagodimo njemu, koliko smo uspjeli da mu objasnimo kako sebe da ”kontroliše” itd.

Ključni razlozi koji utiču na komplijansu u liječenju šećerne bolesti su: očekivanja od određenih ljekova/terapijskih režima, potencijal ljekova da izazovu pad nivoa šećera u krvi (hipoglikemiju), troškovi liječenja, složenost i pogodnost terapijskog režima, unaprijed prisutna uvjerenja vezana za određene ljekove i naravno, povjerenje prema ljekaru.

Pacijenti će se vjerovatnije pridržavati režima liječenja kada imaju neki “jasan znak” da propisani ljekovi doprinose njegovom zdravlju tj. kada pacijenti jasno “vide i osjećaju” efekte ljekova.

Drugo, ukoliko su pacijenti doživjeli tešku hipoglikemiju

tokom liječenja, značajno povećavaju otpor za svaki novi terapijski režim.

Cijene ljekova su vrlo značajan faktor kada se radi o komplijansi. Međutim, ovaj razlog je trenutno u Crnoj Gori od manjeg značaja posmatrano iz ugla pacijenta, jer je većina kvalitetnih ljekova za liječenje šećerne bolesti za pacijente besplatna, pod određenim uslovima. Ipak ne može se zaobići činjenica da sve ovo ima svoje finansijske posljedice i može se zaključiti da što je manja komplijansa pacijenata, veći su troškovi liječenja.

Lošoj komplijansi doprinosi što mnogi pacijenti imaju izrazito negativna ili krajnje skeptična uvjerenja u vezi s novim ljekovima, često strahujući da će dugoročni rizici nadmašiti bilo kakvu vjerovatnu korist.

I na kraju, složenost liječenja dobro je prepoznata prepreka komplijatnosti tokom liječenja šećerne bolesti, posebno kada se zna da ovi pacijenti najčešće imaju i udružene komorbiditete kao što su povišen krvni pritisak ili povišene masnoće u krvi. Propisani broj tableta dnevno značajno utiče na komplijansu i doprinosi neadekvatnom uzimanju propisanih ljekova. Neke skorije studije su pokazale da se stopa pridržavanja kod pacijenata sa tipom 2 šećerne bolesti smanjuje sa povećavanje broja tableta dnevno (sa 79-94% kada se doziraju jednom dnevno na 38-67% kada se doziraju tri puta dnevno). Zbog toga je prisutan trend da se režim liječenja u dijabetesu pojednostavi, zahvaljujući kombinovanju ljekova u pojedinačne tablete.

Kombinacije fiksnih doza od 2-3 lijeka u jednoj tableti već su u širokoj upotrebi i za liječenje dijabetesa, i prisutne su i kod nas u Crnoj Gori (kombinacije metformina i DPP-4 inhibitora). Kombinovane tablete mogu poboljšati komplijansu pacijenata, što definitivno poboljšava kvalitet liječenja pacijenata sa tipom 2 šećerne bolesti i prevenciju komplikacija.

11

Štitasta žlijezda i dijabetes Dr Violeta Vukićević, internista-endokrinolog Dom zdravlja, Nikšić

Budući da je normalna funkcija štitaste žlijezde od suštinske važnosti za regulaciju energetskog metabolizma, poremećena funkcija štitaste žlijezde može imati veliki uticaj na kontrolu dijabetesa. Neliječeni poremećaj štitne žlijezde može povećati rizik od određenih dijabetičnih komplikacija i može pogoršati mnoge simptome dijabetesa Ljudi sa dijabetesom imaju povećan rizik od razvoja poremećaja štitaste žlijezde. U opštoj populaciji približno 6% ljudi ima neki oblik poremećaja štitaste žlijezde, međutim, prevalencija poremećaja štitaste žlijezde povećava se na preko 10% kod ljudi sa dijabetesom.

S obzirom na to da ljudi sa jednim oblikom autoimunog poremećaja imaju povećanu šansu da razviju druge autoimune poremećaje, pacijenti sa tipom 1 dijabetesa imaju veći rizik od autoimunog poremećaja štitne žlijezde.

12

Na samom početku šećerne bolesti tip1 15 do 30% djece pozitivna su antiTPO i antitireoglobulinska antitijela. Antitijela su češća kod djevojčica nego kod dječaka. Kod polovine te djece će se razviti klinički manifestna autoimuna bolest štitaste žlijezde.

Do 30% žena sa dijabetesom tip1 ima neki oblik autoimune bolesti štitaste žlijezde. Pospartalni tiroiditis tri puta je češći kod žena sa dijabetesom. Disfunkcija štitaste žlijezde u vezi sa trudnoćom tri puta je češća kod žena sa dijabetesom i treba je predvidjeti kod svake trudnice sa dijabetesom tipa1.

Iako dijabetes tip2 nije autoimuni poremećaj, ima mnogo podataka koji pokazuju veću pojavu bolesti štitaste žlijezde, posebno hipotireoze, među ljudima sa dijabetesom tip2. Takođe, insulinska rezistencija je povezana sa češćom pojavom nodusa u štitastoj žlijezdi. Kod pacijenata sa Gravesovom bolešću češće dolazi do gubitka vida ukoliko imaju koegzistirajući dijabetes.

Hipertireoza je obično povezana sa pogoršanjem kontrole glukoze u krvi i povećanim potrebama za insulinom. Prekomjerni hormoni štitaste žlijezde uzrokuju povećanu proizvodnju glukoze u jetri, brzu apsorpciju glukoze kroz crijeva i povećanu insulinsku rezistenciju. Ukoliko osoba ima neobjašnjiv gubitak u tjelesnoj težini, pogoršanje kontrole glikemije ili povećane potrebe za insulinom, svakako treba misliti na mogući poremećaj štitaste žlijezde.

Ponekad hipertireoza razotkrije latentni dijabetes.

Svakako je poznato da dijabetes povećava rizik od kardiovaskulranih bolesti i da mnogi pacijenti sa dijabetesom imaju srčana oboljenja (koronarna bolest, srčana insuficijencija). Budući da hipertireoidizam uzrokuje ubrzan rad srca, povećava rizik abnormalnog srčanog ritma, može dovesti do pogoršanja i otežanog liječenja već postojećeg srčanog oboljenja.

Smanjena stopa proizvodnje glukoze u jetri primijećena je kod hipotiroidizma i objašanjava smanjenje potrebe za insulinom kod pacijenata sa hipotiroidnim dijabetesom.

Ponavljajuće hipoglikemijske epizode mogu između ostalog, biti znak razvoja hipotiroidizma kod pacijenata sa tipom 1 dijabetesa.

Hipotireoza je praćena poremećajem lipidnog statusa koji se u dijabetesu dodatno pogoršava, i na taj način povećava

ionako visok rizik od kardiovaskularnih bolesti kod pacijenata sa dijabetesom.

Primijećena je veća učestalost retinopatije i nefropatije, kao i teža retinopatija kod dijabetičara sa subkliničkim hipotiroidizmom.

S obzirom na to da poremećena funkcija štitaste žlijezde može imati veliki uticaj na kontrolu dijabetesa i povećati rizik od razvoja dijabetičnih komplikacija, preporučuje se redovni skrinig kako bi se omogućilo rano otkrivanje i liječenje. Kod osoba sa tipom 1 šećerne bolesti preporučuje se godišnji pregled, a kod pacijenata sa tipom 2 pregled treba obaviti u vrijeme postavljanja dijagnoze, a zatim na 5 godina. Kod starijih od 60 godina, posebno žena, zbog veće učestalosti skrining treba raditi godišnje.

Sa druge strane, kod poremećaja štitaste žlijezde treba pratiti metabolizam ugljenih hidrata, radeći pretrage šećera u krvi, insulin, HbA1c, OGTT.

Sponzorisan članak Glosarij CD

13

Dijabetes u trudnoći Dr Elzana Čikić Spec. interne medicine – endokrinolog Klinički centar Crne Gore

Prevalencija dijabetesa u trudnoći se povećava paralelno sa povećanjem prevalencije dijabetesa tipa 1, kao i svjetskom pandemijom gojaznosti i dijabetesa tipa 2 kod žena u reproduktivnom dobu, uz porast prijavljenih stopa gestacijskog dijabetesa.

Hiperglikemija, hronične komplikacije dijabetesa i komorbiditeti nose značajno veći rizik za majku i dijete. Dodatno, dijabetes u trudnoći povećava rizik od gojaznosti, hipertenzije i tipa 2 dijabetesa kod djeteta, kasnije u životu. Šećerna bolest u trudnoći može da se ispolji u dva oblika: pregestacijski (oko 10%) i gestacijski (oko 90%). Pregestacijski dijabetes je tip 1 ili tip 2 šećerne bolesti koji je prisutan prije začeća. Gestacijski dijabetes je poremećaj glikoregulacije koji se po prvi put javlja u trudnoći.

UTICAJ LOŠE REGULISANOG PREGESTACIJSKOG DIJABETESA NA FETUS Trudnice koje imaju pregestacijski dijabetes tipa 1, sa lošom glikoregulacijom ili ne optimizovanim hroničnim komplikacijama prije začeća i u periodu organogeneze, u toku prvih 10 nedjelja trudnoće imaju visok rizik za brojne poremećaje koji su direktno proporcionalni stepenu hiperglikemije.

t Spontani pobačaj se javlja češće u žena sa pregestacijskim dijabetesom i u direktnoj je korelaciji sa stepenom hiperglikemije prije koncepcije. Rizik se smanjuje na rizik u opštoj populaciji ukoliko je hiperglikemija regulisana prije začeća i u periodu organogeneze, HbA1C< 6,5% (48 mmol / mol).

t Kongenitalne anomalije ploda (dijabetesna embriopatija). Najčešće su anomalije kardiovaskularnog sistema (tetralogija

14

Fallot, transpozicija velikih arterija, septalni defekti i anomalije ušća plućnih vena), slijede anomalije centralnog nervnog sistema (anencefalija, mikrocefalija, encefalocela, hidrocefalija, spina bifida, sakralna ageneza / kaudalna displazija, izostanak razvoja kaudalne kičme fetusa i odgovarajućih segmenata kičmene moždine koja je rijetka u opštoj populaciji, ali je visoko povezana s dijabetesom majke, a čini 15 do 25 posto svih slučajeva. Tu su i anomalije skeleta, te anomalije urogenitalnog sistema.

t Zastoj rasta se odnosi na nemogućnost fetusa da postigne svoj genetski potencijal rasta. Žene sa dijabetesom tipa 1 s razvijenim mikrovaskularnim komplikacijama, češćim hipoglikemijama ili hipertenzijom imaju 6 do 10 puta veći rizik od zastoja rasta fetusa u odnosu na žene bez postojeće vaskularne bolesti. Zastoj rasta je povezan s povećanim mortalitetom, kratkoročnim i dugoročnim morbiditetom.

t Makrozomija ploda - težina novorođenčeta iznad 4000 grama, javlja se u 40 do 60% trudnoća žena s neregulisanim pregestacijskim dijabetesom nasuprot 6 do 10% trudnoća u opštoj populaciji trudnica. Visok nivo glukoze majke prolazi

placentnu barijeru i kod bebe stimuliše sekreciju insulina, koji onda izaziva rast svih organa. Makrozomni fetusi imaju povećani rizik od porođajne trauma, iščašenja ramena, paralize brahijalnog pleksusa, fraktura, ako se vaginalno porađaju. Vrlo čest je porođaj carskim rezom ili elektivno, ili zbog slabog napredovanja porođaja.

Ove bebe često nazivamo “džinovima na staklenim nogama”, jer iako su velike, imaju nedovršeno sazrijevanje organa, naročito pluća i sklone su svim novorođenačkim komplikacijama povezanim sa dijabetesom.

t Prijevremeni porođaj: Žene s pregestacijskim dijabetesom izložene su znatno većem riziku i od medicinski /opstetrički indikovanih prijevremenih porođaja i od spontanih prijevremenih porođaja u poređenju sa ženama bez dijabetesa. Prerano rođena djeca imaju povećani rizik od respiratornog distress sindroma i raznih drugih komplikacija povezanih s prijevremenim porođajem, posebno u uslovima loše kontrole glikemije majke.

UTICAJ LOŠE REGULISANOG DIJABETESA NA NOVOROĐENČE: Loše regulisan dijabetes povećava učestalost novorođenačke žutice (29-55%), hipoglikemije (9-29%), nezrelosti pluća sa ARDS (3-8%), hipokalcemije (1-4%), policitemije (1-3%).

UTICAJ LOŠE REGULISANOG DIJABETESA NA MAJKU: Povećan je rizik pojave akutnih i pogoršanja hroničnih, vaskularnih komplikacija dijabetesa. Hipoglikemija je češća u prvom trimestru. Ketoacidoza se razvija pri nižim nivoima glikemije. Češće su urinarne infekcije.

t Pogoršanje nefropatije: Tokom trudnoće se povećava intravaskularni volumen i JGF za 30-50%, dolazi do povećanja proteinurije i pogoršanja hipertenzije, što može dovesti do preeklampsije i eklapmsije. Ukoliko je glikoregulacija prije koncepcije i tokom trudnoće bila adekvatna, ovo pogoršanje se nakon 3 mjeseca od porođaja vraća na nivo prije trudnoće.

t Pogoršanje retinopatije: Usled djelovanja placentnih faktora rasta, povećanja volumena krvi za 20-30%, anemije, hipertenzije, hiperkoagulabilnosti krvi, dislipidemije dolazi do progresije retinopatije tokom trudnoće. Vjerovatnoća napredovanja retinopatije povezana je s dužinom trajanja dijabetesa i stanjem glikemijske kontrole prije koncepcije i tokom trudnoće.

Potrebno je upozoriti žene sa već postojećim tipom 1 ili tipom 2 dijabetesa koje planiraju trudnoću, ili su već trudne na rizik od razvoja i/ ili napredovanja dijabetesne retinopatije. Obavezan je pregled oftalmologa prije koncepcije, potom pregled u svakom trimestru tokom trudnoće i oftalmološki nadzor godinu

dana posle porođaja. Laser fotokoagulacija tokom trudnoće je bezbjedna. Ukoliko je glikoregulacija bila zadovoljavajuća u prekoncepcijskom periodu, promjene na očnom dnu su nakon porođaja reverzibilne.

t Pogoršanje hipertenzije: U normalnoj trudnoći krvni pritisak je niži nego kod opšte populacije. Rizik od pogoršanja hipertenzije, time i rizik pojave eklampsije je jednak kod žena sa tipom 1 i tipom 2 dijabetesa, čak iako je dijabetes u tipu 2 bolje kontrolisan i kraćeg trajanja, sa većom prevalencijom pobačaja u trećem trimestru u poređenju sa tipom 1 dijabetesa i većom prevalencijom pobačaja u prvom trimestru. U prevenciji preeklampsije preporučuje se primjena aspirina u niskoj dozi 60-150 mg do kraja prvog trimestra. Hipertenziju trudnica sa tipom 1 ili tipom 2 dijabetesa treba liječiti ukoliko je krvni pritisak veći od 135/85 mmHg, sa ciljnim vrijednostima ne nižim od 120/80 mmHg, jer niži krvni pritisak može ugroziti fetalni rast.

Bezbjedni antihipertenzivi u trudnoći su metil-dopa, nifedipin, labetalol, diltiazem, klonidin i prazosin. Atenolol se ne preporučuje, a ostali beta blokatori se mogu koristiti ukoliko je neophodno. Hronična primjena diuretika se ne preporučuje zbog povećanog rizika od smanjenja uteroplacentne perfuzije.

Ljekovi iz grupe ACEi, ARBs su kontraindikovani u trudnoći i treba ih isključiti prije koncepcije. Mogu uzrokovati renalnu displaziju, nerazvijenost pluća fetusa, oligohidramnion, restrikciju rasta fetusa. Takođe, prije koncepcije treba isključiti statine, lijekove koji se koriste za liječenje hiperholesterolemije, ukoliko su korišteni.

PLANIRATI TRUDNOĆU KOD ŽENA SA PREGESTACIJSKIM DIJABETESOM Da bi se rizik po majku sa pregestacijskim dijabetesom, fetus i novorođenče sveo na rizik u opštoj populaciji neophodno je planirati trudnoću.

Prekoncepcijsko savjetovanje t ,PE TWJI äFOB TB EJKBCFUFTPN V reproduktivnom dobu, počevši od puberteta, edukaciju o planiranju trudnoće treba provoditi rutinski, na svakoj posjeti. t Podizati svijest o značaju postizanja dobre glikoregulacije u prekoncepcijskom periodu, ciljni HBA1C<6,5% kako bi se minimizirao rizik po majku,

fetus i novorođenče.

t &WBMVBDJKB TUBOKB LBTOJI LPNQMJLBDJKB EJKBCFUFTB o Oftalmološki pregled; o Procjena proteinurije i bubrežne funkcije; o EKG kod žena počev od 35 godina, koje imaju kardiološke znake i simptome, ili faktore rizika. Ako postoje promjene potrebna je dalja kardiološka evaluacija.

t 1SPDKFOB UJSFPJEOF GVOLDJKF

t ;BNijeniti oralnu terapiju insulinom kod bolesnica sa tipom 2 dijabetesa

t *TLMKVʊJUJ QPUFODJKBMOP ÝUFUOF MJKFLPWF "$&* * "3#T

t 6WFTUJ GPMOV LJTFMJOV NKFTFDJ QSJKF USVEOPʉF

t 0CVTUBWJUJ QVÝFOKF J LPO[VNJSBOKF BMLPIPMB

t Primijeniti kontracepciju do postizanja navedenih ciljeva.

15

FARMAKOLOŠKA TERAPIJA PREGESTACIJSKOG DIJABETESA U TRUDNOĆI I TOKOM POROĐAJA Izbalansirana ishrana i individualno prilagođena fizička aktivnost su bazični princip liječenja uz insulin i u tipu 1 i u tipu 2 dijabetesa. Metformin koji je uveden ženama sa PCOS i tipom 2 dijabetesa treba isključiti nakon prvog trimestra gestacije.

Potrebe za insulinom variraju zavisno od fizioloških promjena koje se dešavaju tokom gestacije. Za vrijeme prvog trimestra dolazi do povećanja insulinske senzitivnosti, povećan je rizik od hipoglikemije, te je potrebno prilagoditi dozu insulina, naročito tokom noći. Tokom drugog i trećeg trimestra posteljica stvara brojne hormone kontraregulatorne insulinu (humani placentni laktogen, placentni faktori rasta, kortizol), te se 2-3 puta povećava potreba za insulinom. Potreba za insulinom se smanjuje pred kraj trećeg trimestra starenjem placente. Naglo smanjenje potrebe za insulinom može ukazati na insuficijenciju posteljice. Ciljevi glikoregulacije tokom trudnoće su: glikemija natašte do 5.3 mmol/L, 1h posle obroka do 7.8 mmol/L, 2h poslije obroka do 6.7 mmol/L. Postprandijalni (nakon obroka) monitoring je povezan sa boljom metaboličkom kontrolom i sniženjem rizika od eklampsije. HBA1C je u trudnoći niži nego van trudnoće zbog bržeg obrta eritrocita tokom gestacije. HBA1C<6,0% je poželjni nivo ukoliko se može postići bez rizika od hipoglikemije, a ukoliko postoji rizik, svakako treba dostići nivo HBA1C<7,0%.

vno dne ĆE VR ica PO mjer 3-5

2-4 mje rice VOĆ dne E vno

VE , SU AJA I, J RKE, NE AS E OR HUNA AMJ evno MA SNE Z ce dn i ME mjer 2-3

ML I 2-3 JEKO mje , SIR rice , dne JOGU vno RT

SLATKIŠI, MASNOĆE, SO, ULjE koristiti štedljivo

ŽlTARICE, HLEB, PIRINAČ, TJESTENINA I OSTALI PROIZVODI OD ŽITARICA 5-11 mjerica dnevno

Porođaj kod žena sa regulisanom hiperglikemijom se očekuje u 40. nedjelji. Dijabetes u trudnoći nosi rizik prijevremenog porođaja, a često se zavšava carskim rezom. Tokom porođaja glikemiju treba održavati između 4 i 7 mmol/l kontinuiranom infuzijom glukoze i insulina. Nakon porođaja i tokom laktacije insulinska senzitivnost dramatično raste i smanjuje se potreba za insulinom. Tada posebnu pažnju treba posvetiti prevenciji hipoglikemije, naročito tokom noći.

16

GESTACIJSKI DIJABETES (GDM) Gestacijski dijabetes je poremećaj tolerancije glukoze, koji se po prvi put javlja u toku trudnoće. Najčešće nastaje između 24. i 28. sedmice trudnoće.

Javlja se u 2-5% trudnoća, obično nestaje nakon poroda (u 80-94% slučajeva).

Rastom posteljice u drugom i trećem trimestru se u sve većim količinama sekretuju hormoni kontraregulatorni insulinu, sprečavaju njegovo djelovanje u periferiji i razvijaju insulinsku rezistenciju. Porast glukoze iz majčine cirkulacije prolazi kroz posteljicu i kod fetusa izaziva pojačano lučenje insulina, što vodi razvoju makrozomije (veću težinu fetusa u odnosu na gestacijsku dob), što povećava rizik od komplikacija za majku, pri porođaju i kod novorođenčeta. U prevenciji komplikacija preporučuje se već na prvoj prenatalnoj posjeti procjena faktora rizika za GDM (starija životna dob, prekomjerna tjelesna težina ili gojaznost, pozitivna porodična anamneza za dijabetes, PCOS, postojanje GDM u prethodnoj trudnoći, loši ishodi prethodnih trudnoća, porođajna težina prethodne djece>4 kg).

Standardni dijagnostički kriterijumi za procjenu glukozne tolerancije se provode odmah kod trudnica sa pozitivnim faktorima rizika. Kod svih trudnica se provodi OGTT sa 75 grama glukoze u periodu od 24-28 nedelje. Dijagnostički kriterijumi za GDM tokom OGTT-a sa 75 grama glukoze su glikemije veće od: 0min: 5.1 mmol/L (92 mg/dL); 60 min: 10.0 mmol/L (180 mg/dL); 120 min: 8.5 mmol/L (153 mg/dL).

Neposredno po postavljanju dijagnoze potrebno je započeti liječenje radi zaštite bebe i majke. Neophodno je insistirati na striktnoj kontroli glikemije. Dobru glikemijsku kontrolu najveći broj žena sa GDM postigne promjenom životnog stila, adekvatnom ishranom i prilagođenom fizičkom aktivnošću.

Ukoliko se ciljevi glikoregulacije ne postignu promjenom životnog stila inzulin je terapija izbora u trudnoći. Iako neke studije podržavaju efikasnost i kratkotrajnu sigurnost metformina i gliburida, ovi lijekovi prelaze placentu, a dugoročni podaci o sigurnosti još uvijek nisu dostupni za bilo koji oralni preparat.

Kod 30-40% pacijentica sa gestacijskim dijabetesom razvije se dijabetes tokom narednih 10-20 godina. Preporučuje se retestiranje za trajni dijabetes OGTT om sa 75 grama glukoze 4-12 sedmica nakon porođaja, a potom svakih 3 godine, doživotno. Ženama sa GDM kojima se utvrdi predijabetes preporučuje se trajna promjena životnog stila, dijeta, fizička aktivnost i/ili metformin u prevenciji dijabetesa tipa 2.

Sponzorisan članak Glosarij CD

Naučnici tvrde da bebe počinju da uče maternji jezik, odnosno jezik kojim govori njihova majka, već u materici.

Kada pričamo sami sa sobom to jača nervne ćelije i čini da smo bolje koncentrisani i fokusiraniji.

Žene provedu godinu dana života ispred ormana odlučujući šta će da obuku.

Horofobija je psihički poremećaj koji uzrokuje da se ljudi plaše da budu srećni, jer smatraju da će im se zbog toga dogoditi neka tragedija.

Depresivne osobe mnogo češće imaju grip, dok su optimisti jačeg imuniteta i rjeđe pate od virusnih i bakterijskih infekcija.

18

Na ostrvu Okinava živi više od 450 stogodišnjaka, zbog čega se ovo mjesto smatra najzdravijim na planeti.

Svakog minuta na planeti ispari milijardu tona vode.

Posljednjih godina više od 38% raskida obavlja se mejlom ili preko SMS poruke.

Cvijet koji se zove Psychotria elata ima identičan oblik kao ženske nakarminisane usne.

U Indiji postoje klubovi za smijanje, gdje ljudi odlaze ne samo da bi se smijali, nego i da bi poboljšali svoje zdravlje.

Četvorogodišnje dijete postavi preko 400 pitanja dnevno.

Konzumiranje kozjeg mlijeka automatski neutrališe loš zadah.

U Misuriju postoji Muzej psihijatrije Glore koji je posvećen mentalnim bolestima. Najneobičniji eksponati su: 63 dugmeta, 453 eksera, 9 zakovica, 115 ukosnica, 42 vijka i 942 komada različitih metala. Svi su oni prije 70 godina pronađeni u jednom pacijentu.

Ljubavni odnos sa kondomom negativno utiče na mentalno zdravlje.

19

ZNAČAJ NUKLEARNE MEDICINE U DIJAGNOSTICI I TERAPIJI MALIGNIH TUMORA

Dr sci med. Ljiljana Bojić, spec. nuklearne medicine Načelnica Centra za nuklearnu medicinu Institut za onkologiju, Klinički Centar Crne Gore

Nuklearna medicina je oblast medicine u kojoj se dijagnostikuju i liječe razne bolesti korišćenjem radioaktivnih materijala. Osnovu primjene radioobilježivača i radiobilježenih supstanci u nuklearno/medicinskoj dijagnostici čini mogućnost praćenja fizioloških i patofizioloških procesa u organizmu. Klinička informacija se dobija upravo registrovanjem kretanja i biodistribucije radioobilježivača unijetog u organizam, pomoću spoljašnje detekcije gama kamerom koja predstavlja osnovni vizualizacioni uređaj u nuklearnoj medicini, a koji je u upotrebu uveo H. Agner 1958. godine. Metode dijagnostičke nuklearne medicine su neinvazivnog karaktera i za njihovo izvođenje se koriste male količine radioaktivnih materijala koje ne remete fiziološke procese u organizmu.

Scintigrafija je metoda kojom se na osnovu vizuelnog prikaza (scintigrama) dobija uvid u distribuciju radiofarmaka u organu od interesa. S obzirom da raspored radiofarmaka u organu zavisi u prvom redu od njegovih funkcionalnih, a potom i anatomskih karakteristika, scintigram pruža informaciju prvenstveno o funkciji, a potom i morfologiji ispitivanog organa.

Scintigrafske tehnike imaju široku primjenu u velikom broju kliničkih grana (endokrinologija, nefrologija, kardiologija, pulmologija, gastroenterohepatologija, neurologija, itd), ali može se reći da metode nuklearne medicine ipak najveći značaj imaju u onkologiji gdje se koriste kako u dijagnostici, tako i u liječenju malignih tumora.

20

Dijagnostičke scintigrafske metode se mogu podijeliti na statičke, dinamske i tomografske (SPECT i PET) studije. Posljednjih decenija u širokoj upotrebi su hibridni SPECT/CT, PET/CT, PET/MR uređaji koji zahvaljujući objedinjavanju modaliteta za nuklearno-medicinska i radiološka ispitivanja omogućavaju fuziju funkcionalnih i morfoloških karakteristika, čime se značajno poboljšavaju ukupni dijagnostički potencijali pomenutih tomografskih tehnika.

SCINTIGRAFIJA SKELETNOG SISTEMA je jednostavna metoda koja omogućava brzi uvid u stanje cjelokupnog skeleta uz visoku senzitivnost u otkrivanju promjena u kostima.

Indikacije za ovu metodu su brojne, ali najveći značaj ima u ranom otkrivanju, lokalizaciji i procjeni stepena proširenosti koštanih metastaza. Scintigrafija kostiju se izvodi primjenom obilježenih fosfatnih i difosfatnih jedinjenja koja pokazuju visok afinitet za organski matriks kosti ili površinu hidroksiapatita.

Standardna scintigrafija kostiju prezentuje scintigram cijelog tijela u anteriornoj i posteriornoj projekciji, dok se primjenom SPECT i SPECT/CT scintigrama dobijaju ciljani snimci regiona od interesa i bolja korelacija morfoloških sa funkcijskim i metaboličkim procesima. Koštane metastaze se obično javljaju na mjestima pojačanog protoka i aktivnog djelovanja koštane srži, a promjene se na scintigramu prikazuju u vidu multiplih, asimetrično raspoređenih fokusa pojačane akumulacije radiofarmaka (slika broj 1), mada se mogu prezentovati i u vidu solitarnih

zona hiperfiksacije, difuzno pojaÄ?ane akumulacije ili u vidu â&#x20AC;&#x153;hladnihâ&#x20AC;?, fotondeficijentnih lezija. Ova metoda najÄ?eĹĄÄ&#x2021;u primjenu ima kod pacijenata sa karcinomom dojke, prostate i pluÄ&#x2021;a.

Slika broj 1. AP i PA scintigrami cijelog tijela (WB) â&#x20AC;&#x201C; multipli sekundarni depoziti u kostima PET (POZITRONSKA EMISIONA TOMOGRAFIJA) predstavlja jedinstvenu nuklearno-medicinsku tehniku koja zahvaljujuÄ&#x2021;i moguÄ&#x2021;nosti vizuelizacije i mjerenja biohemijskih i fizioloĹĄkih procesa na Ä&#x2021;elijskom i molekularnom nivou, posjeduje ogromne dijagnostiÄ?ke i istraĹživaÄ?ke potencijale, posebno u oblasti onkologije, ali i kardiologije i neurologije.

PET se zasniva na upotrebi radiofarmaka u Ä?ijem su sastavu kratkoĹživeÄ&#x2021;i pozitronski emiteri. U upotrebi su savremeni PET/CT ureÄ&#x2018;aji koji predstavljaju hibridne vizuelizacione ureÄ&#x2018;aje, koji objedinjavanju modalitete za nuklearno-medicinska (PET) i radioloĹĄka (CT) ispitivanja. Naime, simultanom primjenom ovih tehnika neposredno se dobijaju fuzionisani funkciono-morfoloĹĄki snimci, Ä?ime je omoguÄ&#x2021;ena ne samo dobra vizuelizacija funkcionalnih karakteristika, veÄ&#x2021; i precizno utvrÄ&#x2018;ivanje topografske, anatomske lokalizacije i veliÄ?ine patoloĹĄkih promjena (slika broj 2).

proliferativne aktivnosti i agresivnosti tumora. Na taj naÄ?in se omoguÄ&#x2021;ava vizuelni i kvantitativni uvid u metabolizam, proĹĄirenost, vijabilnost i proliferativnu sposobnost tumorskog tkiva. S druge strane, procjena metabolizma glukoze pomoÄ&#x2021;u PET predstavlja mnogo osjetljiviji pokazatelj rezultata primijenjene terapije (indikator vijabilnosti tumora) u odnosu na procjenu zapremine tumora pomoÄ&#x2021;u radioloĹĄkih metoda.

OpĹĄte onkoloĹĄke indikacije za primjenu PET/CT-a bile bi:

t 1SPDKFOB QSP�JSFOPTUJ CPMFTUJ TUFKEäJOH

t Potreba ponovne procjene proťirenosti bolesti (restejEäJOH

t &WBMVBDJKB SF[JEVBMOJI UVNPSTLJI NBTB

t 5FSBQJKTLJ NPOJUPSJOH LWBOUJÄ&#x2022;LBDJKB NFUBCPMJ[NB UV mora) nakon zavrĹĄetka lijeÄ?enja ili tokom trajanja lijeÄ?enja, ukoliko TF QMBOJSB QSPNKFOB UFSBQJKF

t Prisustvo pozitivnih tumorskih markera uz negativne SF[VMUBUF TUBOEBSEOJI NFUPEB QSBĘ&#x2030;FOKB

t 6 SJKFULJN TMVĘ&#x160;BKFWJNB LPE JOJDJKBMOF EJKBHOPTUJLF 18F-FDG se danas rutinski primjenjuje u dijagnostici i praÄ&#x2021;enju tumora glave i vrata, malignih limfoma, melanoma, karcinoma dojke, karcinoma pluÄ&#x2021;a, karcinoma jajnika, karcinoma grliÄ&#x2021;a materice, kolorektalnog karcinoma...

Osim 18F-FDG koriste se i 18F-holin kao marker aktivnosti holin kinaze (koristi se kod pacijenata sa karcinomom prostate ili hepatocelularnim karcinomom), kao i radioobiljeĹžene aminokiseline kao ĹĄto su 11C-metionin, 11C-tirozin (kod tumora mozga), ali i mnogi drugi.

Za detekciju neuroendokrinih tumora (NETs) koji ispoljavaju ekspresiju somatostatinskih receptora i njihovih metastaza danas su u upotrebi analozi somatostatina obiljeĹženi tehnecijumom, od kojih je u rutinskoj upotrebi 99mTc-EDDA/ HYNIC- octreotate, koji je odliÄ?na alternativa 111In-pentetreotidu (Octreoscan â&#x20AC;&#x201C; slika broj 3). Ipak, najveÄ&#x2021;u senzitivnost, specifiÄ?nost i dijagnostiÄ?ku taÄ?nost u ovoj grupi NETs imaju 68Ga-DOTA peptidi (97%, 92% i 96%) koji imaju visok afinitet za vezivanje za somatostatinske receptore 2, 3 i 5 (slika broj 4). Prednost imidĹžinga sa 68Ga-DOTA peptidima jeste ĹĄto preciznije doprinosi odluci o primjeni peptid receptor radionuklidne terapije (PRRT) u ovoj grupi pacijenata.

Slika broj 2. 18F-FDG PET/CT MIP i aksijalni CT, PET i PET/CT tomografski scintigrami Multiple visceralne i koĹĄtane metastaze NajÄ?eĹĄÄ&#x2021;e primjenjivan radiofarmak u onkoloĹĄkoj PET dijagnostici je 18F-FDG. Ovaj analog glukoze se u metaboliÄ?ki aktivne tumorske Ä&#x2021;elije (koje inaÄ?e karakteriĹĄe pojaÄ?an metabolizam glukoze) transportuje kao glukoza. Naime, tumorske Ä&#x2021;elije pokazuju intenzivniji metabolizam glukoze zbog veÄ&#x2021;eg broja glukoza membranskih transportnih proteina (GLUT) i viĹĄeg nivoa intracelularnih enzima koji potpomaĹžu glikolizu. PraktiÄ?no, zahvaljujuÄ&#x2021;i razliÄ?itom intenzitetu posmatranog metaboliÄ?kog procesa (zone sa poveÄ&#x2021;anom ili smanjenom aktivnoĹĄÄ&#x2021;u), a na osnovu kvalitativne i kvantitativne procjene metabolizma glukoze, mogu se razlikovati benigni od malignih tumora. UtvrÄ&#x2018;ena je korelacija izmeÄ&#x2018;u stepena maligniteta i metabolizma glukoze u tumoru Ä?iji intenzitet predstavlja parametar

Slika broj 3. 111In-pentetreotid (OCTRESCAN) â&#x20AC;&#x201C; metastatski karcinoid

Slika broj 4. 68Ga-DOTATOC â&#x20AC;&#x201C; metastatski karcinoid kod istog pacijenta

Za dijagnostiku NETs simpatoadrenalnog porijekla (feohromocitoma, paraganglioma, neuroblastoma...) i njihovih metastaza veliki kliniÄ?ki znaÄ?aj ima imidĹžing sa 123/131J-mIBG koji utiÄ?e na dalji terapijski menadĹžment, dok je radiofarmak

21

18F-DOPA veoma senzitivan za metastaze medularnog karcinoma.

Za imidžing pacijenata sa karcinomom prostate u poslednje vrijeme koristi se savremeni PET/CT radiofarmak 68Ga-PSMA. LIMFOSCINTIGRAFIJA SENTINEL NODUSA Uvid u zahvaćenost regionalnih limfnih žlijezda je bitan dio dijagnostičkog postupka u onkologiji. Na primjer, prisustvo metastaza u aksilarnim i/ili drugim regionalnim limfaticima u vrijeme postavljanja dijagnoze karcinoma dojke ili melanoma značajno pogoršava prognozu i nalaže agresivnije terapijske postupke. Danas se najčešće primjenjuju preoperativna (limfoscintigrafska) i/ili intraoperativna detekcija metastatske zahvaćenosti jednog ili više sentinel limfnih čvorova (sentinel – eng. stražar).

Po definiciji sentinel nodus je prvi limfni čvor u koji tumor metastazira, tj. limfni čvor sa kojim tumor ima direktnu komunikaciju putem limfne drenaže. Dalja metastatska komunikacija se može nastaviti putem drugog ili trećeg ešalona (basena) limfnih čvorova.

Preoperatvna limfoscintigrafija ima za cilj da hirurgu olakša planiranje i izvođenje hirurške intervencije koja slijedi. U toku same intervencije prvo se vrši identifikacija suspektnog sentinel limfnog nodusa, zahvaljujući prethodnoj aplikaciji radioobilježenog nanokoloida i registrovanju radioaktivnosti u zoni operativnog polja pomoću posebno konstruisane sonde - scintilacionog detektora (gama proba). Potom se vrši ekstirpacija sentinel nodusa i histološka dijagnostika “ex tempore”. Ukoliko se konstatuje da sentinel nodus(i) nisu zahvaćeni metastazom, hirurška intervencija koja slijedi je znatno manjeg obima, izbjegava se radikalno odstranjivanje cjelokupne grupacije limfnih nodusa i prateći komorbiditet, a prognoza bolesti je dobra. Ukoliko je patohistološki nalaz pozitivan vrši se eksploracija šireg regiona i ekstirpacija svih dostupnih limfnih žlijezda. Ova nuklearno-medicinska metoda se najčešće primjenjuje u hirurgiji karcinoma dojke i melanoma, a u poslednje vrijeme i u hirurgiji malignih tumora glave i vrata, malignih tumora vulve, penisa, prostate i drugih.

TERAPIJA U NUKLEARNOJ MEDICINI Terapijska primjena radiofarmaka je u stalnoj ekspanziji tako da je postala sastavni dio protokola za liječenje više tipova karcinoma i njihovih metastaza, ali i nekih benignih stanja kao što su hipertireoza i inflamatorno/degenerativna oboljenja zglobova.

Za ovaj vid terapije primjenjuju se radiofarmaci koji se selektivno i u visokoj koncentraciji preuzimaju od strane ciljnog tkiva i u njemu se dugo zadržavaju. Zračenje, koje potiče od radionuklida, izaziva jonizaciju materije kroz koju prolazi, a kao rezultat ovog efekta dolazi do inflamacije i nekroze, praćene fibrozom tumorskog ili hiperfunkcijskog tkiva. Aplikovana aktivnost radionuklida znatno je veća od aktivnosti koje se koriste u dijagnostičke svrhe, pa se ova terapija bolesti koristi uglavnom kada drugim metodama nije moguce postići željeni efekat, ili u odmaklim stadijumima malignih bolesti.

Danas se radionuklidna terapija bazira na primjeni radionuklida ili radiofarmaka obilježenih radioizotopima koji emituju beta minus čestice, Augerove elektrone ili alfa čestice.

Terapija sa 131J se koristi za liječenje diferentovanih (papilarni i folikularni) karcinoma štitaste žlijezde, a nakon operativnog liječenja (totalna tireoidektomija). Cilj ove terapije je da se uništi

22

preostalo jod-avidno žljezdano tkivo ili metastaze tumora. Destrukcija rezidualnih tumorskih ćelija i preostalog zdravog tiroidnog tkiva dovodi do naglog snižavanja koncentracije tireoglobulina u serumu, što je od velikog značaja u daljem praćenju, jer kasniji rast ovog tumorskog markera ukazuje na pojavu recidiva bolesti ili metastaza. S obzirom na veličinu terapijskih doza koje se daju ovim bolesnicima njihovo liječenje se sprovodi u posebnim, namjenski građenim bolničkim terapijskim blokovima.

Nakon sprovedene aplikacije 131J terapijske doze radi se scintigram cijelog tijela (WB postterapijski sken) kojim se potvrdjuje koncentracija radioaktivnog joda u tiroidnoj loži, lokoregionalnim ili udaljenim metastazama.

Primjena radiofarmaka za liječenje neuroendokrinih tumora (NETs) je bazirana na osobini da ovi tumori najčešće posjeduju mehanizme akumulacije neuroamina ili ekspresiji somatostatinskih receptora na ćelijskim membranama. Za liječenje inoperabilnih tumora simpatoadrenalnog porijekla (feohromocitomi, neuroblastomi, paragangliomi...) visoku efikasnost je pokazao 131JmIBG koji je analog norepinefrina, pa se mehanizmom aktivnog transporta koncentriše u neurosekretornim granulama i adrenergičnim nervnim završecima.

Otkriće da izvjesni tumori posjeduju receptore za peptidne hormone, posebno za somatostatin, pružilo je molekularnu bazu za uspješnu primjenu radioobilježenih analoga somatostatina. Kod bolesnika sa NETs koje karakteriše ekspresija somatostatinskih receptora, prethodno utvrđena scintigrafijom, prema indikacijama je moguće primijeniti i radionukliudnu terapiju analozima somatostatina (peptid-receptor radionuklidna terapija – PRRT). Od PRRT radiofarmaka u ovog grupi NETs, 90Y-DOTATOC se pokazao efikasnom u smanjenju tumorske mase, posebno kod većih tumora.

Osim navedenog preparata, koriste se 90Y-DOTATATE za veće i 177Lu-DOTATATE za manje tumore, često i kombinovano. U pojedinim razvijenim centrima primjenjuje se i 225Ac- DOTATATE. Kod metastatskog, hormon rezistentnog karcinoma prostate (mCRPC) u primjeni je već pomenuti imidžing sa 68GaPSMA PET/CT, a po principu teranostike, pozitivan nalaz omogućava liječenje sa 177Lu-PSMA-617 ili 225Ac-PSMA-617 terapijom.

Terapija radionuklidima pruža mogućnost njihovog selektivnog nakupljanja u koštatnim metastazama, sa ispoljavanjem radijacionog efekta samo u zoni dometa radioaktivnih čestica, uz minimalan štetni efekat na hematopoezni sistem.

Radiofarmak koji se danas najčešće koristi u terapiji bola kod koštanih metastaza je 89Sr-hlorid, koji je u biokinetskom smislu, analog kalcijuma, nakuplja se u kostima i izlučuje bubrezima.

Značajno smanjenje ili potpun nestanak bola se javlja kod 80% bolesnika, 10-20 dana nakon terapije i traje prosječno šest mjeseci.

Terapija se može ponavljati u tromjesečnim intervalima i kombinovati sa zračenjem. U upotrebi su i 186Re i 153Sm koji su konjugovani sa fosfatnim ligandima kako bi se ostvarila njihova akumulacija u koštanim metastazama.

U zaključku možemo reći da metode nuklearne medicine imaju nesporan, veliki značaj u dijagnostici i praćenju velikog broja malignih tumora i njihovih metastaza. Takođe, radionuklidna terapija kao posebna oblast nuklearne medicine, poslednjih godina doživljava svoju ekspanziju, zahvaljujući uvođenju novih, savremenih terapijskih radiofarmaka sa ciljanim djelovanjem koji daju izvanredne rezultate.

Značaj i dileme vezano za mamografski pregled Mr sc med. Sanja Čejović, specijalista radiologije Centar za radiološku dijagnostiku, Klinički Centar Crne Gore

Rak dojke (karcinom) je vodeći uzrok obolijevanja i smrtnosti kod žena. U svijetu oboli preko milion i po ljudi od karcinoma dojke godišnje, preko 99% su žene.

Mamografija predstavlja najvažniju imidžing (slikovnu – radiološku) metodu za otkrivanje i dijagnozu karcinoma dojke.

U pitanju je dijagnostička metoda kojom se pomoću rendgenskog snimanja bilježe promjene u tkivu dojke. Osnovni cilj je da se otkrije tumor u ranoj fazi – kada je male veličine, bez proširenosti u ostale djelove dojke ili pazušnu jamu. Time se omogućava rana terapija karcinoma dojke i poboljšava stopa preživljavanja, a smanjuje potreba za agresivnim vidovima terapije, kao što je mastektomija u eri modernih terapija. Takođe, smanjuje se i upotreba dugih specifičnih onkoloških oblika terapije. Može se izvesti u okviru skrininga – asimptomatske žene ili kao dijagnostička metoda žene sa određenim tegobama. Ova dijagnostička procedura je neinvanzivna i prilično komforna za pacijentkinje.

Preporučuje se da se prvi pregled obavi nakon četrdesete godine života, a redovni pregledi od pedesete, pa na svake dvije godine. Preporuke su različite, zavisno od države do države, a posebno se prave i vodiči za rizične grupe žena. Kod žena koje imaju redovne menstrualne cikluse pregledi se rade od šestog do dvanaestog dana ciklusa - prvi dan menstruiranja računa se kao prvi dan ciklusa. Izuzetak su žene sa neredovnim ciklusima

i one u menopauzi.

Mamografija se ne radi u trudnoći zato što može da ošteti plod. Ukoliko sumnjate da ste trudne, obavezno obavestite svog ljekara.

Ne postoji savršen dijagnostički test za otkrivanje karcinoma dojke. Ovo pravilo važi i za mamografiju. Kada analiziramo mamografske preglede, statistika kaže da žene moraju da znaju da se oko 28% karcinoma može previdjeti, posebno kod premenopauzalnih žena i kod onih koje imaju žljezdane (denzne) dojke.

Riječ je o ženama koje zbog građe tkiva dojke imaju na mamografiji smanjenu senzitivnost za otkrivanje karcinoma koji su mali, dakle onih koji su naš cilj – rani karcinomi, čije je izlječenje potpuno bez i/ili uz manji obim onkoloških terapija. Iz tog razloga se čak u nekim zemljama zakonski reguliše da ljekari – radiolozi imaju obavezu da ženama objasne da su u većem riziku i da se kontrolišu pomoću više dijagnostičkih modaliteta.

Statistika u skriningu kaže, ako imamo 1.000 žena kojima je urađena mamografija, biće otkriveno 8-10 karcinoma, 2 ili 3 mogu biti previđeni, prije svega zato što ih je teško razlikovati od normalnog tkiva dojke. I pored toga, mamografija je najbolja dijagnostička metoda za skrining žena sa prosječnim rizikom.

Naravno, onda ćete se zapitati, ako se propuste dva ili tri karcinoma, kakva je to dijagnostička metoda? Vraćamo se na početak,

23

da nijedna metoda nije idealna, ali kombinacijom samopregleda, te odlascima na redovne mamografske i ultrazvuÄ?ne preglede se i taj broj neotkrivenih karcinoma moĹže smanjiti.

Zato nemojte zanemarivati vrijednost simptoma u dojci (posebno pojavu novog Ä?vora u dojci, uvlaÄ?enje bradavice/koĹže koje nije postojalo ranije ili iscjedak na bradavici) bez obzira na vrijeme kada ste imali posljednji negativni mamogram. Idite kod svog radiologa i traĹžite da Vas primi. Objasnite svoje simptome zbog kojih ste doĹĄli, a radiolog Ä&#x2021;e odluÄ?iti koji je dijagnostiÄ?ki postupak najbolji za Vas. Nemojte odlagati. Naravno, nisu sve sumnjive lezije uoÄ?ene na mamografiji karcinomi. Najbolji naÄ?in za dokazivanje prirode promjene je odlazak radiologu. Dojke imaju buran period u toku menstrualnog ciklusa, mijenjaju se i to dovodi do stvaranja najÄ?eĹĄÄ&#x2021;e benignih promjena, ali u odnosu na nivo sumnje, karcinom se potvrdi u veoma razliÄ?itom broju sluÄ?ajeva. Kada je sumnja potvrÄ&#x2018;ena nakon dodatne obrade, iglena biopsija je neophodna za definitivnu potvrdu karcinoma, prije odluke o daljoj terapiji.

Vjerovatno Ä&#x2021;ete osjetiti blagi pritisak u dojkama nakon ove procedure. Nekim Ĺženama sa osjetljivim dojkama Ä&#x2021;e pritisak biti veoma neprijatan. Obavijestite tehniÄ?ara ako osjetite bol tokom pritiskanja dojke u toku snimanja. Ako je nelagodnost znaÄ?ajna uradiÄ&#x2021;e se mamografija sa manjom dozom kompresije.

Imajte na umu da kompresija omoguÄ&#x2021;ava preciznije i taÄ?ne rezultate mamografije, a traje kratko, svega par sekundi.

Nakon zavrĹĄetka snimanja radiolog procjenjuje kvalitet snimka i ukoliko je zadovoljavajuÄ&#x2021;i radi Ä?itanje â&#x20AC;&#x201C; interprertaciju nalaza. Na mamogramu Ä&#x2021;e biti teĹže prepoznati karcinom kod Ĺžena koje imaju Ĺžljezdani tip dojki. Tada se moĹže uraditi i jedna vrsta mamografskog snimanja pod uglovima sukcesivno - tomosinteza, Ä?ime se moĹže istaÄ&#x2021;i eventualni tumor od Ĺžljezdanog parenhima, ili se pak, kombinuje ultrazvuk i mamografija.

Priprema za mamograďŹ ju Kako bi rezultati mamografije bili precizni potrebno je da se pridrĹžavate sljedeÄ&#x2021;ih pravila:

t /B EBO J[WPĂżFOKB NBNPHSBÄ&#x2022;KF [BCSBOKFOP KF LPSJTUJUJ dezodorans, puder ili losion koji se stavlja na gornji dio tijela.

Oni se mogu prepoznati na mamografu i ukazati na prisustvo laĹžnog tumora.

t Potrebno je da obavijestite ljekara ako imate bilo kakve simptome prije izvoÄ&#x2018;enja ove procedure â&#x20AC;&#x201C; sestre upisuju u poseban karton, zato ĹĄto svaka informacija moĹže biti kljuÄ?na za dijagnozu.

t Ponesite ljekaru sve prethodne mamografije koje ste radili u proĹĄlosti kako bi ljekar mogao da uporedi rezultate.

t 1JUBKUF 7BĂ?FH MKFLBSB LBEB Ę&#x2030;F SF[VMUBUJ CJUJ EPTUVQOJ

t Nemojte sami pretpostavljati da su Vam rezultati uredni sve dok Vam ljekar ne potvrdi.

Postupak snimanja Pacijentkinja skida odjeÄ&#x2021;u od pojasa na gore i pristupa mjestu gdje je sto â&#x20AC;&#x201C; gentry za snimanje. Mamografija se izvodi koriĹĄÄ&#x2021;enjem mamografskog aparata sa x-zracima. Koristi se posebna radiografska tehnika sa kompresijom dojke u trajanju od 5-10 sekundi izmeÄ&#x2018;u dvije ploÄ?e, da bi se smanjila doza zraÄ?enja i da bi se dobili snimci visokog kvaliteta. Standardna praksa je da se snime dvije projekcije po dojci i dodatni snimci u pojedinaÄ?nim sluÄ?ajevima. Ukupno trajanje pregleda je 20-30 minuta. RadioloĹĄki tehniÄ?ari â&#x20AC;&#x201C; sestre pozicioniraju pacijentkinju.

Pregledom moraju biti obuhvaÄ&#x2021;ene pazuĹĄne jame, duboki miĹĄiÄ&#x2021; grudnog koĹĄa i dio dojke pri dnu, gdje se spajaju koĹža dojke i grudnog koĹĄa. Sve to sa ciljem da se ima uvid u sve segmente u kojima se moĹže razviti karcinom. Nakon toga slijedi kratko pritiskanje - kompresija dojki izmeÄ&#x2018;u dvije ploÄ?e kojom se, radi dobijanja jasne slike, smanjuje debljina dojke. Kompresija sluĹži i da fiksira tkivo dojke, zato ĹĄto i najmanji pokret moĹže ugroziti kvalitet slike, a i tanje strukture zahtijevaju manju dozu zraÄ?enja.

RadioloĹĄki tehniÄ?ar moĹže zamoliti pacijentkinju da na kratko zaustavi dah kako ne bi doĹĄlo do zamuÄ&#x2021;enja na snimku. Imperativ je dobiti sve traĹžene segmente dojke i pazuĹĄnih jama u vidu jasne radioloĹĄke slike.

24

Mamografija i ultrazvuk rade na razliÄ?itim principima i ljekarima daju razliÄ?ite informacije. Ultrazvuk se uglavnom primjenjuje kod pacijentkinja ispod Ä?etrdesete godine Ĺživota, a mamografija nakon toga. Razlog za to je ĹĄto dojke sazrijevaju tokom cijelog Ĺživota i mijenja im se struktura. Ali u krajnjem, obje ove radioloĹĄke metode se prepliÄ&#x2021;u i dopunjavaju bez apsolutne starosne granice.

Doza zraÄ?enja koja se primjenjuje pri mamografiji je prihvatljiva i smatra se da donosi viĹĄe koristi od ĹĄtete.

Studija skandinavskih autora je objavila da ponavljani mamogrami tokom perioda od 34 godine (godiĹĄnje od 40-55 godina i dvogodiĹĄnje od 56-74 godina) nose rizik od karcinoma izazvanog zraÄ?enjem u dojci kod jedne od 1.000 Ĺžena u skriningu.

Rizik od karcinoma dojke u Ĺženskoj populaciji u zapadnim zemljama je jednak 1/10 Ĺžena. Prvi rizik je sto puta manji od drugog, dok je redukcija u mortalitetu od karcinoma dojke zahvaljujuÄ&#x2021;i uvoÄ&#x2018;enju skrining mamografije oko 40%.

Druga studija je oznaÄ?ila pad stope mortaliteta od 43% kao posljedicu uvoÄ&#x2018;enja skrining mamografije, ukljuÄ?ujuÄ&#x2021;i i â&#x20AC;&#x17E;minimalniâ&#x20AC;&#x153; rizik od karcinoma izazvanog zraÄ?enjem i pokazala

da je skrining mamografija izvedena jednom u dvije godine kod 100.000 žena uzrasta 50-69 godina spasila 350 života. Međutim, u uzrastu 40-49 godina problem radijacionog efekta zavisi od procijenjenog obima karcinoma dojke izazvanog zračenjem u mlađem uzrastu i mora se pažljivije razmotriti. Važno je znati da, čak i u slučaju rijetkog, zračenjem izazvanog karcinoma dojke, u situaciji postojanja skrininga većina ovih karcinoma će biti detektovana i tretirana. Kod simptomatskih žena, kada je neophodan mamogram, prednosti uvijek nadjačavaju nedostatke, bez obzira na uzrast pacijentkinje.

Ništa nije savršeno, pa tako ni mamografija, ali bi trebalo pronaći sredinu između dobitka i štete.

Prednosti - Mamografija omogućava doktoru da prepozna na vrijeme i najmanje tumore, a rezultat liječenja tumora dojke u ranom stadijumu je najuspješniji.

Redovnom kontrolom mamografskim testom je moguće otkriti tumore lokalizovane na nivou kanalića bez prodora u dublje strukture – bazalnu membranu. Stručni naziv za ovaj karcinom je duktalni karcinom in situ (DCIS). Ovi tumori neće poremetiti zdravstveno stanje pacijentkinje ako se na vrijeme uklone, a mamografija je odličan način da se oni uopšte otkriju.

Uz pomoć ove rutinske procedure se takođe mogu otkriti i druge vrste tumora lokalizovanih u dojkama. Uz pomoć današnjih aparata i tehnika radi se samo ciljano ozračivanje dojki, a uspješno izbjegava štetno zračenje ostalih djelova tijela pacijentkinje.

Mane - Lažno pozitivan nalaz mamografskog testa. Kod 5 do 15% slučajeva, ako se uspostavi pozitivan mamografski nalaz potrebno je da se uradi ponovo mamografija - tzv. tomosinteza i ultrazvuk dojki. Vjerovatno će rezultati ovih ponovnih testova biti uredni. Ako je kojim slučajem rezultat testa suspektan na zloćudnu promjenu vjerovatno će se morati raditi biopsija tkiva dojke. Najčešće patohistološka dijagnoza bude uredna bez prisustva tumorskog tkiva. Često postavljana pitanja 1. Koliko je bolna kompresija dojke pri mamografskom snimanju?

Većina žena dobro podnosi snimanje mamografije. Ono je bezbolno za oko 40-50% žena, malo bolno za oko 40%, bolno za 12% i veoma bolno za 4%. Bol prestaje odmah nakon procedure kod 76% žena, traje nekoliko minuta kod oko 13%, nekoliko sati kod oko 7% i više od dana kod 4% žena. Međutim, prednosti kompresije su jasne.

2. Kada bi trebalo snimiti prvi mamogram?

Koji su vremenski intervali do sljedećih pregleda?

Različite preporuke su izdate od različitih radioloških i udruženja u vezi sa dojkom, kao i od strane zdravstvenih savjeta i vlada. Postoji opšta saglasnost oko koristi skrining mamografije kod žena između 50 i 70 godina života, sa vremenskim intervalom koji zavisi od nekoliko faktora opisanih ranije. Kada se počinje u 40-oj godini, jednogodišnji interval se preporučuje do 45-50, obzirom na vjerovatan povećan denzitet - gustinu dojki i vjerovatan brzi rast tumora. Poslije 50-e godine života, optimalni interval se može odrediti bazirano na anamnezi i denzitetu tkiva. Ako

imate simptome, mamografija može biti neophodna nezavisno od starosti. Ako ste žena sa povećanim rizikom od nastanka raka dojke (nosilac genske mutacije, multipli karcinomi dojke/jajnika u porodici), skrining bi trebalo započeti prije 40-e godine života, u skladu sa personalnim rizikom, pristupom specijalnim skrining programima i drugim faktorima.

Ako ste pozvani na organizovani skrining, pratite programom planirani vremenski interval. U Crnoj Gori su to mamogrami na dvije godine za žene od 50–te do 69-te godine života.

U slučajevima sumnjivih promjena, pozivaju se žene na dodatne preglede u cilju diferencijacije benignih od malignih promjena.

Ako imate bilo kakve sumnje oko intervala ili u međuvremenu imate neke od nabrojanih simptoma, konsultujte svog radiologa. Ako u Vašoj porodici postoji povećana incidenca karcinoma dojke, posebno u mlađem uzrastu i prije menopauze, možda će Vam biti potrebna skrining magnetna rezonanca dojki, zato konsultujte svog radiologa.

3. Šta je sa skrining mamografijom kod žena starijih od 75 godina?

Kako u svim razvijenim zemljama postoji produženje dužine trajanja života, nema definisanja jasne gornje uzrasne granice za skrining mamografiju. Opšti prijedlog je da se produži mamografski skrining kod starijih žena sve dok im zdravlje nije toliko kompromitovano bolešću koja drastično redukuje očekivanu dužinu života.

4. Mogu li žene sa implantatima ili nakon rekonstrukcije dojki ići na mamografiju?

Da, u većini slučajeva mogu. Specijalne projekcije sa potiskivanjem implantata prema nazad su obično potrebne, kao i specifično tehničko znanje tehničara. Izuzeci, kada se mamografija ne može načiniti, su rekonstrukcije dojke nakon odstranjivanja kompletnog tkiva dojke. Limitacije usljed prisustva implantata se mogu prevazići detaljnim kliničkim pregledom i ultrazvučnim pregledom dojki.

5. Da li je x-zračenje od mamografije opasno?

Doza x-zraka asocirana sa mamografijom je niska i smatra se da ne može biti štetna, odnosno, dobrobit od mamografije je veća od eventualne štenosti.

6. Koja je uloga novih tehnologija kao što je tomosinteza i KSM - kontrastna mamografija?

Uloga ovih novih tehnologija je da pomognu u detekciji i dijagnostici karcinoma dojke. Tomosinteza je opšte prihvaćena metoda za dijagnostiku simptomatskih žena i sumnjivih lezija na skrining mamografiji. Velike studije u eri skrininga su pokazale da tomositeza omogućava identifikaciju više karcinoma nego mamografija i potencijalno snižava broj žena koje se ponovo pozivaju zbog benignih lezija. Do sada, KSM je evaluirana u malom broju studija sa malim brojem pacijentkinja. Omogućava dobijanje korisnih informacija o sumnjivim lezijama, povećava vidljivost malignih lezija, prije svega kod žena sa denznim dojkama i može biti alternativa kontrastnoj magnetnoj rezonanci dojki, prije svega u slučajevima postojanja kontraindikacija za snimanje na MR ili davanje gadolinijumskog kontrasta, kao i u slučajevima nedostupnosti MR aparata.

25

Karcinom bubrega Dr Nevenka Lukovac Janjić Spec. interne medicine – onkolog Instutut za onkologiju, Klinički centar Crne Gore

Karcinom bubrega čini 2–3% svih malignih tumora. Po učestalosti primarni maligni tumor bubrega RCC (eng. renal cell carcinoma) se kod muškaraca nalazi na dvanaestom, a kod žena na sedamnaestom mjestu.

U Evropi, karcinom bubrežnih ćelija se nalazi na desetom mjestu najčešćih maligniteta. Značajniji porast incidenca karcinoma bubrežnih ćelija primijećen je u posljednjih 50-ak godina, uključujući karcinome koji se otkrivaju u ranoj fazi bolesti, što se objašnjava sve češćom upotrebom i poboljšanjem dijagnostičkih postupaka, kao i povećanim uticajem sve učestalijih faktora rizika, kao što su pušenje, gojaznost i hipertenzija.

Podaci širom svijeta ukazuju da se RCC češće javlja kod muškaraca nego kod žena i taj odnos u evropskim zemljama iznosi 2:1. Incidenca raste i sa godinama starosti, plato dostiže u starosnoj grupi od 70 do 75 godina.

Faktori rizika za RCC: - Pušenje - Faktor rizika za veliki broj neoplazmi.

- Gojaznost - Istraživanja ukazuju na to da se 30-40% karcinoma bubrega u zapadnim zemljama može dovesti u vezu sa gojaznošću.

- Hipertenzija (povišen krvni pritisak) - povećava relativni rizik za nastanak karcinoma bubrežnih ćelija. Uzroci zbog kojih su osobe koje imaju hipertenziju sklonije nastanku karcinoma bubrežnih ćelija su i dalje nejasni.

- Diabetes mellitus (šećerna bolest) je povezan sa nastankom RCC, međutim još uvijek nije dokazan kao nezavistan faktor rizika.

26

- Hronične bubrežne bolesti - Prosječna godišnja incidencija karcinoma bubrežnih ćelija je veća kod pacijenata sa hroničnim bubrežnim bolestima koji su podvrgnuti hemodijalizi i povezana je sa njenim trajanjem. I pacijenti koji boluju od stečene cistične bolesti bubrega imaju veću incidencu karcinoma bubrežnih ćelija u odnosu na opštu populaciju. Karcinom bubrežnih ćelija se javlja u oko 6% bolesnika sa stečenom cističnom bolesti bubrega koji su podvrgnuti hemodijalizi; u oko 50% slučajeva je multicentričan.

- Nasljedna sklonost – RCC se može javiti u nekoliko nasljednih sindroma od kojih su najvažniji: Von Hippel-Lindau sindrom, nasljedni papilarni karcinom bubrega, Birt-Hogg-Dubé sindrom, kao i nasljedna leiomiomatoza.

- Povezanost alkohola i RCC jos uvijek nije jasna. Postoje neki dokazi da je blago do umjereno konzumiranje alkohola povezano sa smanjenim rizikom.

Simptomatologija Usljed retroperitonealne lokalizacije bubrega, većina renalnih neoplazmi je asimptomatska i nepalpabilna, sem u slučaju uznapredovalih formi. U sadašnjem trenutku, procjenjuje se da se više od 85% karcinoma bubrega dijagnostikuje incidentalno (slučajno), najčešće tokom kontrolnih ispitivanja usljed drugih stanja i oboljenja. U slučaju odsustva bilo kakve simptomatologije, najčešći znak bolesti je hematurija (krv u urinu), bol u slabinama i rijetko, palpabilna abdominalna masa. Paraneoplastički sindrom (npr. hipertenzija, gubitak tjelesne mase, febrilnost, anemija, policitemija, amiloidoza, povišena sedimentacija, abnormalna funkcija

jetre) može da bude jedan od prvih simptoma bolesti i javlja se kod 20–30% pacijenata. Kod velikog broja pacijenata su ovi simptomi posljedica metastatske bolesti.

Karcinom bubrega se javlja u više različitih patohistoloških formi. S kliničkoga gledišta važna su tri glavna tipa karcinoma bubrega: svjetloćelijski (engl. clear cell), papilarni i hromofobni.

Postoje i miješane forme ova tri podtipa. Sarkomatoidne promjene mogu se naći u svim tipovima karcinoma i pokazatelj su visoke agresivnosti tumora. Svjetloćelijski karcinomi imaju lošiju prognozu od papilarnih ili hromofobnih karcinoma.

Dijagnostika Dijagnostika bi trebalo da uključuje kompjuterizovanu tomografiju (CT) abdomena kako bi se procijenila tumorska ekspanzija uključujući ekstrarenalno širenje, zahvatanje vene kave i uvećanje limfnih žlijezda i nadbubrega, ali daje i informacije o funkciji i morfologiji kontralateralnog bubrega.

Abdominalni ultrazvuk i magnetna rezonanca (MR) su alternative za CT. CT grudnog koša je najtačniji način za određivanje stadijuma bolesti u grudnom košu, dok rendgenski snimak grudnog koša mora biti urađen kao minimum dijagnostike. Druge dijagnostičke procedure (scintigrafija kostiju, MR, CT mozga), bi trebalo da budu razmotrene jedino ukoliko postoje indikacije na osnovu kliničkih simptoma i laboratorijskih analiza.

Liječenje Iako su mogućnosti liječenja karcinoma bubrega sve veće, još uvijek je samo operativno liječenje potencijalno i kurativno.

Standard u liječenju RCC predstavljaju radikalna nefrektomija (kompletno odstranjivanje tumorom zahvaćenog bubrega sa perirenalnim masnim tkivom i Gerotasinom fascijom i nadbubregom) i parcijalna nefrektomija (potpuna resekcija neoplastičnog parenhima uz maksimalno očuvanje preostalog funkcionalnog bubrežnog parenhima), pa ovu metodu još nazivamo poštedna hirurgija bubrega ili nephron sparing surgery (NSS).

Radikalna nefrektomija se preporučuje za pacijente sa lokalizovanim RCC kod kojih poštedna operacija nije prihvatljiva, obzirom na uznapredovali lokalni rast tumora, kada parcijalna resekcija tehnički nije moguća zbog lokacije tumora i kada je prisutno loše opšte stanje pacijenata. Parcijalna nefrektomija je metoda izbora za T1 (veličine do 7cm) stadijum tumora.

Kako su mnoge studije utvrdile, parcijalna nefrektomija u poređenju sa radikalnom u onkološkom smislu je široko prihvaćena metoda za sve maligne lezije ograničene na bubreg, čak uz zdravi kontralateralni bubreg, a nosi daleko manji rizik za bubrežnu insuficijenciju i kardiovaskularne komplikacije.

Apsolutne indikacije za parcijalnu nefrektomiju su anatomski ili funkcionalni jedini bubreg ili bilateralni RCC, kao i hereditarne forme RCC sa

visokim rizikom od nastanka tumora u kontralateralnom bubregu.

Nefrektomija se može uraditi bilo otvorenom, bilo laparoskopskom operacijom. Otvorena hirurgija ostaje standard liječenja, a laparoskopska nefrektomija bi trebalo da se izvodi samo u centrima sa iskustvom.

Sistemsko liječenje se sprovodi u slučajevima proširene (metastatske) bolesti.

Karcinom bubrega relativno je otporan na hemoterapiju te se danas hemoterapija ne koristi za liječenje ove maligne bolesti. Takođe, adjuvantno liječenje (postoperativno liječenje u cilju sprječavanja povratka bolesti ili pojave metastaza) se za sada ne primjenjuje.

Molekularnim istraživanjima razvijeni su agensi koji inhibiraju neoangiogenezu, odnosno stvaranje novih krvnih sudova koji su preduslov za rast i metastaziranje kancera, koji se koriste za sistemsko liječenje metastatskog RCC. Dijelimo ih na inhibitore tirozin kinaze – TKI (sunitinib, pazopanib, aksitinib, kabozantinib, lenvatinib, sorafenib), monoklonska antitijela na cirkulirajući VEGF (bevacizumab) i mTOR inhibitore (temsirolimus, everolimus).

Takođe, otkrićem mehanizama blokade i deblokade imunog sistema u borbi protiv kancera sintetisani su brojni ljekovi iz grupe imunoterapeutika koji se u posljednje vrijeme koriste u liječenju metastatskog RCC (nivolumab, ipilimumab, pembrolizumab). Da bi se odabrao odgovarajući lijek, bolesnici se dijele s obzirom na rizične faktore za progresiju bolesti na bolesnike s niskim, srednjim i visokim rizikom od progresije bolesti, i na osnovu toga određuje lijek koji će dobiti u prvoj i narednim linijama liječenja.

Radioterapija u RCC se primjenjuje u palijativne svrhe, kod koštanih, moždanih ili bolnih metastaza.

27

Bol, otoci i umorne noge: problem koji je potrebno zaustaviti na vrijeme Ljeto je godišnje doba kome se većina nas raduje. Međutim, visoke temperature tokom ljeta mogu uzrokovati i različite probleme. U njih spadaju bolovi, otoci i umorne noge. Ove tegobe nastaju usljed slabosti venskog krvotoka.

Venska krv teče od periferije ka srcu. Tok venske krvi opire se sili gravitacije. Strukture u venskim krvnim sudovima koje sprječavaju vraćanje venske krvi unazad nazivaju se venski zalisci. Dugotrajno stajanje ili sjedenje i gojaznost su među glavnim faktorima koji dovode do slabosti venskih zalistaka.

Venski zalisci se oštećuju, kao i svaki put kada u organizmu dođe do oštećenja tkiva, otpočinje zapaljenski proces. Zapaljenje na nivou vena je okidač za pojavu venske bolesti. Prvi simptomi venske bolesti su: bolovi, otoci i umorne noge. Zapaljenje se pogoršava sa visokom spoljnom temperaturom i zato su ovi problemi češći ljeti.

Nekoliko praktičnih savjeta za zdravlje vaših nogu i sprječavanje pojave venske bolesti: krećite se što više, bavite se sportom (biciklizam, plivanje), izbjegavajte izvore toplote (sunčanje, sauna), borite se protiv povećane tjelesne težine, izbjegavajte tijesnu odjeću i obuću sa previsokim ili preniskim potpeticama.

Ukoliko se bolovi, otoci i umorne noge često javljaju, a promjena načina života nije dovoljna, neophodno je uključiti lijek koji će spriječiti komplikacije venske bolesti. Venska bolest je progresivna bolest. Ukoliko se zapaljenje koje je uzrokuje ne zaustavi, oštećenje venskih krvnih sudova se ubrzano pogoršava.

Nakon određenog vremena mreža proširenih vena postaje vidljiva, javljaju se sve veći otoci. U kasnijim fazama dolazi do promjene boje kože, vene se dramatično uvećavaju. Krajnje komplikacije venske bolesti su venski ulkusi – otvorene rane na nogama, kao i duboka venska tromboza. Ova stanja uglavnom zahtijevaju bolničko liječenje, a mogu biti i životno ugrožavajuća.

Zbog ozbiljnosti komplikacija venske bolesti, neophodno je uključiti odgovarajući lijek čim zapazite da se bolovi, otoci i umorne noge često javljaju. Izaberite lijek koji je zvanično preporučen od strane specijalista koji se bave venskom bolešću.

Jedino upotreba takvog lijeka osigurava brzo uklanjanje tegoba venske bolesti, ali i nešto još važnije: sprječavanje izuzetno opasnih komplikacija.

28

SAVJETI: Krećite se, kad god to možete

Odaberite odgovarajući sport (hodanje, gimnastika, biciklizam, plivanje)

Izbjegavajte izvore toplote

(sunčanje, depilacija toplim voskom, podno grijanje, topla kupka, sauna, električni prekrivač)

Borite se protiv zatvora i povećane tjelesne težine

TEŽINA U NOGAMA?

BEZ RECEP TA

Za oralnu upotrebu.

30 film tab

leta

Prije upotrebe detaljno proučiti uputstvo!

O indikacijama, mjerama opreza i neželjenim reakcijama na lijek posavjetujte se sa ljekarom ili farmaceutom.

Referenca 1. Sažetak karakteristika leka Detralex, Mart 2020.

Odobreno od strane ALIMS broj: XXXX

Servier d.o.o.

Milutina Milankovića 11a 11070 Novi Beograd, Srbija

RS-004-DET-20-PRO

Detralex ® je oralna terapija koja se koristi u liječenju simptoma poremećaja venske cirkulacije – venskog krvotoka (teške noge, bol, jutarnji umor nogu)1

Šta treba znati o hemoroidima?

Hemoroidi, ili u narodu poznatiji kao šuljevi, jesu otekline koje uzrokuju pojavu čvorova tkiva koncentrisanih oko analnog kanala i donjeg dijela rektuma. Veoma su česta pojava – najmanje 50% ljudi ih ima u nekom trenutku svog života. Zanimljivo je da je jedna od funkcija hemoroida sprječavanje i kontrolisanje gasova i stolice. Šta uzrokuje hemoroide?

Tkivo oko anusa je bogato krvnim sudovima. Ukoliko se oni prošire ili oteknu mogu se prenijeti na analni kanal ili donji dio rektuma i formirati vidljiva ispupčenja.

Hemoroide mogu prouzrokovati svi oni faktori koji izazivaju zapaljenje na nivou vena i faktori koji izazivaju oticanje krvnih sudova. To uključuje sve što dovodi do povećanja pritiska u abdomenu, kao što su konstipacija, trudnoća ili prekomjerna težina. Neki ih opisuju i kao proširene vene anusa, pa ljudi koji pate od proširenih vena imaju genetsku predispoziciju da obole od hemoroida.

povrće, žitarice, integralni hljeb; - Pijte dosta tečnosti – vode i prirodnih voćnih sokova; - Odlazite u toalet kad god osjetite potrebu – nikako se ne suzdržavajte; - Izbjegavajte analgetike koji sadrže kodein jer on često izaziva zatvor; - Veoma je važna i redovna higijena analnog područja i korišćenje mlake vode i sapuna nakon svake stolice. Trudite se da anus poslije tuširanja ili nužde detaljno posušite ili obrišete.

Simptomi - Krvarenje: obično se manifestuje u vidu tragova krvi na toaletnom papiru ili vešu, a može biti veoma bolno; - Pojava sekreta; - Svrab oko anusa.

Upala hemoroida je česta komplikacija kada čvorići postaju napeti, nabrekli, crveni i veoma bolni. Često izazivaju lažnu potrebu za stolicom, a sama stolica (prilikom pražnjenja) pojačava bol. Upalni proces može prestati u toku sedam dana i javiti se ponovo nakon određenog vremenskog perioda, ali može i uznapredovati sve do nastanka apscesa punih gnoja i krvi i njihovog kasnijeg otvaranja u spoljnu sredinu sa stvaranjem analnih fistula i čireva.

Liječenje Liječenje hemoroida zavisi od simptoma. Prvenstveno je neophodno preduzeti mjere kako bi se izbjegli faktori prekomjerne težine ili konstripacije.

- Jedite dosta hrane bogate vlaknima, kao što su voće,

30

Masti, kreme i supozitorije (čepići): Često se koriste razni preparati. Oni ne liječe hemoroide, ali mogu olakšati simptome kao što su nelagodnost i svrab.

Tablete: Oralni venotonici svojim mehanizmom dejstva djeluju direktno na uzrok hemoroidalne bolesti – zapaljenje venskog zida, i na taj način brzo zaustavljaju tegobe u vidu bola i krvarenja. Zbog toga se preporučuje započinjanje terapije ovim ljekovima.

Hirurgija: Ako medikamentno liječenje nije dalo povoljne rezultate, pribjegava se hirurškom zahvatu.

Izaberite lijek koji je zvanično preporučen od strane specijalista koji se bave hemoroidalnom bolešću. Jedino upotreba takvog lijeka osigurava brzo uklanjanje tegoba hemoroidalne bolesti.

Detralex ® je oralna terapija koja se koristi u kratkotrajnom liječenju simptoma povezanih sa hemoroidalnim poremećajima 1

Prije upotrebe detaljno proučiti uputstvo!

O indikacijama, mjerama opreza i neželjenim reakcijama na lijek posavjetujte se sa ljekarom ili farmaceutom.

Referenca 1. Sažetak karakteristika leka Detralex, Mart 2020.

Odobreno od strane ALIMS broj: XXXX

BEZ RECEP TA

30 film tab

leta

Servier d.o.o.

Milutina Milankovića 11a 11070 Novi Beograd, Srbija

RS-007-DET-20-PRO

Za oralnu upotrebu.

TEENLIFTING MiĹĄiÄ&#x2021;i kao tkivo su jedna od najvaĹžnijih tkiva u naĹĄem licu i tijelu. Upravo zato je bitno vjeĹžbati miĹĄiÄ&#x2021;e lica i vrata za zdravlje i ljepotu.

KlasiÄ?na elektrostimulacija se skroz razlikuje od TEENLIFTINGÂŽ stimulacije. TEENLIFTINGÂŽ stimulacija koristi posebno oblikovane i jedinstvene elektrode, stimulirajuÄ&#x2021;i sve miĹĄiÄ&#x2021;e istovremeno. Upravo takav naÄ?in elektrostimulacije postiĹže maksimalne rezultate na svim miĹĄiÄ&#x2021;ima (podignut je prag ugode Ä?ime se podiĹže i intenzitet same stimulacije nad svim miĹĄiÄ&#x2021;ima ili velikim funkcionalnim grupama miĹĄiÄ&#x2021;a).

KlasiÄ?na stimulacija djeluje samo na malim povrĹĄinama pojedinaÄ?nih miĹĄiÄ&#x2021;a, ĹĄto je za njih preintenzivno, a bez djelovanja na susjedne miĹĄiÄ&#x2021;e.

TEENLIFTINGÂŽ je Revolucionarni antiage tretman kojim se podiĹže tonus i oblikuje lice i tijelo, te pospjeĹĄuje zdravlje!

To je primjena fizikalne medicine u kozmetici s istovremeno odliÄ?nim rezultatima rehabilitacije i proflaksi svih zglobova i miĹĄiÄ&#x2021;a.

5&&/-*'5*/(ÂĽ USFUNBOJNB QPTUJäFNP t 5SFOJOH t -JÄ&#x2122;JOH t 1PENMBĂżJWBOKF t 0CMJLPWBOKF t 4UJNVMBDJKV BLVQVOLUVSOJI UBĘ&#x160;BLB t %SFOBäV t 1PKBĘ&#x160;BOV DJSLVMBDJKB TUJNVMJTBOPH ULJWB t +BĘ&#x160;BOKF LPĂ?UBOF NBTF OÄ?i i usta su kruĹžni miĹĄiÄ&#x2021;i koji starenjem slabe te oÄ?i upadaju u oÄ?ne duplje, a usta u usnu ĹĄupljinu. Na skalpu i Ä?elu se nalazi velika kaciga od miĹĄiÄ&#x2021;a i vrlo vaĹžno ju je stimulirati i ojaÄ?ati. Na vratu i podbradku imamo veliki miĹĄiÄ&#x2021; koji se zove platizma. TEENLIFTINGÂŽ tretman stimulira miĹĄiÄ&#x2021; platizmu, sve miĹĄiÄ&#x2021;e lica i cijeli skalp. Ta sinhronizirana kontrakcija je vrlo vaĹžna za rezultate.

TEENLIFTINGÂŽ je i vrhunski zdravstveni tretman. Jedino su miĹĄiÄ&#x2021;i naĹĄa cirkulatorna pumpa. Tamo gdje miĹĄiÄ&#x2021; ne pumpa, ne postoji protok cirkulacije. To je najveÄ&#x2021;i problem na glavi i vratu. Postoje tri taÄ?ke sa najviĹĄe stresa koje stiĹĄÄ&#x2021;u miĹĄiÄ&#x2021;e. Prva je mjesto na vrhu vrata, na bazi lubanje - kada dugo vozimo, dugo gledamo u kompjuter, miĹĄiÄ&#x2021;i na tom mjestu se poÄ?nu krutiti, blokiraju cirkulaciju i to proizvodi bol glave i vrata. Onog trenutka kada upalimo stimulator i postavimo aplikator na to mjesto, stimulator kaĹže miĹĄiÄ&#x2021;u stisni-pusti i tog trenutka se prokrvi to mjesto. Druga stresna taÄ?ka je na Ä?elu izmeÄ&#x2018;u obrva. U danaĹĄnjem tempu, cijeli dan imamo stisnute i zabrinute oÄ?i. DogaÄ&#x2018;a se isto, miĹĄiÄ&#x2021;i se ukrute, blokiraju cirkulaciju i nastaju glavobolje. Cirkulacija u tom dijelu je vrlo vaĹžna. Zbog Ä?ega? Zbog sinusa, vida i kruĹžnih miĹĄiÄ&#x2021;a oÄ?iju i zbog protoka vazduha kroz nos. SljepooÄ?ni miĹĄiÄ&#x2021; je takoÄ&#x2018;e mjesto stresa, i jako je vaĹžan i kao uzrok tenzionih glavobolja.

TEENLIFTINGÂŽ tretmanima tretiramo sva tri mjesta i pokreÄ&#x2021;emo cirkulaciju i rjeĹĄavamo se boli i oteÄ?enosti.

Prvi tretman treba napraviti ĹĄto prije kako bi zaustavili opuĹĄtanje platizme, lica i skalpa. Nema pojave â&#x20AC;&#x153;loĹĄijeg stanjaâ&#x20AC;? po eventualnom prekidanju kontinuiteta tretmana jer miĹĄiÄ&#x2021; joĹĄ dugo zadrĹžava Ä?vrstoÄ&#x2021;u i oblik.

TEENLIFTINGÂŽ tretmanima ne rjeĹĄavamo samo jednu boru ili jedan problematiÄ?ni dio na licu. VaĹžno je vjeĹžbati sve miĹĄiÄ&#x2021;e lica i vrata kako bi sve â&#x20AC;&#x17E;vratiliâ&#x20AC;&#x153; na svoje mjesto.

5&&/-*'5*/(ÂĽ NFUPEV KF SB[WJMB J EBMKF SB[WJKB [BEOKJI HPEJOB ES 4BOKB .BMCBĂ?B (PĂ?PWJĘ&#x2030; Dr Sanja MalbaĹĄa GoĹĄoviÄ&#x2021;

Studio ljepote Marika

â&#x20AC;˘

+382 (0)69 309 645

â&#x20AC;˘

www.studioljepote.com

Hronika 02. novembar - U Crnu Goru stiglo 20 respiratora Načelnik Generalštaba Vojske Crne Gore general major Dragutin Dakić i šef Kriznog medicinskog tima dr Nermin Abdić preuzeli su vrijednu donaciju NATO-a u vidu 20 respiratora.

Njihova vrijednost je 300.000 eura i ostatak medicinske opreme u vrijednosti od 500.000 eura.

U ime Ministarstva odbrane zahvalili su se NATO - u na vrijednoj donaciji medicinske opreme u vrijednosti od 800.000 eura. Potvrda da se samo zajedništvom i podrškom svih partnera u NATO savezu može efikasno suprotstaviti izazovima sa kojima se današnji svijet suočava.

Na vrijednoj i značajnoj donaciji zahvalio je i doktor Abdić.

U pitanju je 20 respiratora vrijednosti 300.000 eura.

Vrijedna medicinska oprema, takođe donacija NATO, u vrijednosti od 800.000 eura je distribuirana zdravstvenim institucijama u Crnoj Gori po procjeni Kriznog medicinskog štaba, a shodno njihovim potrebama.

Preostali dio opreme vrijedan 500.000 eura, koji je dostavljen Crnoj Gori, podrazumijeva kiseoničke boce, manometre, raspršivače kiseonika, monitore i aparate za gasne analize.

Zdravstveni sistem u Crnoj Gori raspolaže sa 310 respiratora, i sa ovih dodatnih 20 ukupno je 330 respiratora u Crnoj Gori.

02. novembar – Poziv za prijavljivanje neželjenih dejstava ljekova I ove godine obilježen je #MedSafetyWeek – sedmica posvećena praćenju bezbjednosti ljekova u prometu. U periodu od 02. do 08. novembra 2020. godine, Institut za ljekove i medicinska sredstva (CInMED) učestvuje u petoj godišnjoj internacionalnoj kampanji na društvenim mrežama, sa ciljem podizanja svijesti o značaju prijavljivanja sumnji na neželjena dejstva ljekova.

Učešće u kampanji uzela su nacionalna regulatorna tijela iz 75 zemalja širom svijeta, pod vođstvom Kolaborativnog centra Svjetske zdravstvene organizacije za internacionalno praćenje bezbjednosti primjene ljekova - Uppsala Monitoring Centre (UMC). Kampanju podržavaju Rukovodioci agencija za ljekove (Heads of Medicines Agencies, HMA) i Međunarodno udruženje nadležnih organa za ljekove (International Coalition of Medicines Regulatory Authorities, ICMRA).

- Tema ovogodišnje kampanje je Svaka prijava je važna i može pomoći drugima u budućnosti. Ljekovi su bezbjedni i efikasni, ali neželjena dejstva, takođe poznata i kao neželjene reakcije na lijek, mogu da se dogode. Teško je predvidjeti kome može da se dogodi neželjeno dejstvo, ali je veoma značajno da se svaki potencijalni rizik vezan za primjenu ljekova razumije i komunicira.

Nadamo se da će ova kampanja ohrabriti svakoga da prijavi sumnju na neželjena dejstva ljekova. Svaka prijava je važna i doprinosi unapređenju bezbjednosti primjene ljekova za sve pacijente. Prijavljivanjem pomažete Institutu za ljekove i medicinska sredstva da zaštiti zdravlje pacijenata adekvatnim regulatornim mjerama – saopšteno je iz CInMED-a.

Više o načinima prijavljivanja sumnje na neželjeno dejstvo lijeka možete naći u dijelu Farmakovigilanca/Kako prijaviti neželjeno dejstvo lijeka.

05. novembar - Korona i među zaposlenima u risanskoj bolnici U Specijalnoj bolnici za ortopediju, neurohirurgiju i neurologiju Vaso Ćuković u Risnu, u samoizolaciji su dva ljekara i šest medicinskih sestara, pa se najstrožije operacije izvode u otežanim uslovima.

Uspjeli su da organizuju prihvat i liječenje rekordnog broja pacijenata. Veći broj pacijenata uz ekstreman rast novozaraženih rezultirali su i oboljevanjem i u kolektivu risanske bolnice.

- Svaki pozitivan rezultat vuče za sobom izolaciju, izostanak sa posla, a načelnici odjeljenja i sestre su šampioni kombinatorike, premještanja sestara, ljekara koji mogu da rade – kazao je direktor te bolnice dr Vlado Popović.

Svi pacijenti koji dođu u bolnicu Risan zbrinjavaju se po protokolima za kovid pozitivne. U izolaciji su na odjeljenjima dok ne dobiju negativan PCR test.

- Međutim, ne mali broj puta se desi da pacijent koji mora da bude operisan i bude operisan, a tek nakon operacije se ustanovi da je kovid pozitivan. Takav pacijent se šalje ili u barsku bolnicu ili u Klinički centar – objasnio je dr Popović.

Kapacitet bolnice Risan je oko 150 kreveta, toliko je približno i zaposlenih. Rekordan broj najtežih operacija imali su 22 specijalista i 10 specijalizanata.

Dok se unutar bolnice vodi bitka za živote, napolju je rekonstrukcija krova i fasade. Epidemija je odgodila planirano mijenjanje unutrašnjosti za iduću godinu, prenosi TVCG. 06. novembar – Nove mjere za najugroženije opštine Nacionalno koordinaciono tijelo za zarazne bolesti (NKT), na predlog Instituta za javno zdravlje (IJZ), usvojilo je dopunu naredbi protiv širenja koronavirusa, pa se u opštinama, u kojima stopa kumulativne incidencije pređe 800 na 100.000 stanovnika, zatvaraju teretane, fitnes centri i igraonice, saopšteno je iz Vlade Crne Gore.

- Institut za javno zdravlje je imajući u vidu pogoršanje

33

epidemiološke situacije kao і trenutni nivo obolijevanja і hospitalizacija, predložio, a Nacionalno koordinaciono tijelo za zarazne bolesti prihvatilo izmjene і dopune odgovarajućih naredbi za sprečavanje širenja novog koronavirusa. U lokalnim samoupravama u kojima stopa kumulativne incidencije pređe 800 na 100.000 stanovnika uvode se dodatne mjere zatvaranja i zabrane aktivnosti u teretanama, fitnes centrima, sportskim salama („balonoma“) za rekreaciju, drugim zatvorenim objektima ovog tipa kao i u dječjim igraonicama. Mjera se ne odnosi na profesionalne sportiste koji se redovno podvrgavaju testiranjima - navodi se u saopštenju Vlade.

Naglo povećano širenja virusa u pojedinim opštinama, prema jasnim stavovima struke, moguće je zaustaviti samo restriktivnim mjerama. Takve mjere su, kao što smo vidjeli, dale rezultate u Nikšiću, Beranama, Andrijevici i Pljevljima.

Važećim mjerama se nalaže: - Nošenje zaštitnih maski obavezno je na otvorenom i u zatvorenom prostoru na cijeloj teritoriji Crne Gore, uključujući i djecu stariju od 5 godina, osim na plažama i u nacionalnim parkovima.

- Svako privredno društvo i preduzetnik koji se bave trgovinom na malo (marketi, supermarketi, hipermarketi, tržni centri i sl.), uključujući i zelene pijace, obavezno je da odredi jedno ili više lica odgovorna da kontrolišu da li građani/korisnici usluga prilikom ulaska u ove objekte nose zaštitne maske i u objektima poštuju mjeru minimalne međusobne fizičke udaljenosti.

NKT iskazuje puno razumijevanje za brojna reagovanja

i inicijative zaposlenih i privrednika, koji su pretrpjeli mnoga odricanja i čija je egzistencija teško pogođena restriktivnim mjerama.

- Pandemija neće nestati sama od sebe – moramo je pobijediti, a to možemo samo uz puno zajedništvo i solidarnost cijelog društva – poručili sui z Vlade, a prenosi portal Analitika.

08. novembar - Laboratorijske analize u staroj Medicinskoj školi U Kliničkom centru Crne Gore (KCCG) počele su pripreme za renoviranje prostora Centra za kliničko-laboratorijsku dijagnostiku (CKLD), pa je ambulantni prijem pacijenata za laboratorijske analize organizovan u holu stare Medicinske škole,

Autorka emisije: Jasna Kaluđerović

Četvrtak 18.00h Repriza: Subota 21.00h

saopšteno je iz KCCG-a.

- U KCCG su zbog pogoršanja epidemiološke situacije u državi izazvane virusom COVID-19, od 5. novembra, do daljnjeg obustavljajeni svi ambulantni specijalistički, supspecijalistički i radiološki pregledi, kao i uzimanje uzoraka za imunološke, genetičke i laboratorijske analize u Centru za medicinsku genetiku i imunologiju i Centu za kliničko-laboratorijsku dijagnostiku – navodeli su iz te ustanove.

Za vrijeme ograničenja ambulantnog prijema pacijenata, radno vrjeme CKLD-a je svakog radnog dana od 7 do 15 sati, dok je vrijeme uzorkovanja pacijenata od 7:15h do 9:30h.

- Obustave se ne odnose na trudnice, onkološke pacijente, transplatirane pacijente, pacijente koji imaju uput od izabranog doktora sa naznakom da je potrebno hitno odraditi, laboratorijske analize - za analize koje su definisane određenim vremenskim intervalima - pacijente kojima je potrebno odrediti nivo ljeka u krvi i pacijente za analizu OGTT-a sa insulinemijama - objasnili su iz KCCG. 08. novembar - Donacija SZO vrijedna pola miliona Svjetska zdravstvena (SZO) dopremila je i donirala značajne količine zaštitne, medicinske opreme, uključujući i dijagnostičku opremu i potrošni materijal vrijedne preko 539.000 eura Institutu za javno zdravlje Crne Gore.

Uručujući ovu vrijednu donaciju šefica Kancelarije Svjetske zdravstvene organizacije u Crnoj Gori Mina Brajović izrazila je nadu da će donirana oprema biti prevashodno od koristi zdravstvenim radnicima, “herojima u bijelom” koji svih ovih mjeseci stoje na prvoj liniji fronta borbe sa nevidljivim neprijateljem, kako bi zaštitili zdravlje i živote svih građana.

Direktor Instituta za javno zdravlje prof. dr Boban Mugoša, zahvalio se Svjetskoj zdravstvenoj organizaciji, a posebno dr Hansu Klugeu, direktoru SZO za Evropu, ističući kako je SZO podržala Crnu Goru u svim osnovnim pravcima koje treba da ima jedan pravi odgovor na izazov razmjera pandemije koronavirusa.

- Zahvaljujući i SZO, poboljšali smo i podigli naše laboratorijske kapacitete 12 puta, podigli smo kapacitete nadzora, ali i unaprijedili komunikaciju rizika, kako bismo mogli doći do što većeg bro-ja građana Crne Gore i predočili im što je važno u vezi sa epidemijom. Zahvaljujući podršci SZO-a, jačamo sve karike koje nam omogućavaju da se jedna ovakva epidemija, koliko god je to izvodljvo, bude pod kontrolom.” zaključio je prof. dr Mugoša.

Ističući da je SZO donirala savremenu dijagnostičku opremu i značajne količine reagenasa, Brajović je podsjetila da je za prekid lanca transmisije neophodno jačanje dijagnostičkih kapaciteta, jer jedino kada znamo gdje se virus nalazi, možemo definisati ciljane i efikasne mjere za suzbijanje infekcije, saopšteno je iz SZO. SZO je donirala i tri terenska vozila, kao i 52 mobilna računara za epidemiologe koji danonoćno rade, kao vid podrške nadzoru u svim djelovima CG – bez obzira da li se radi o gradu ili ruralnim, udaljenim oblastima jer, prema riječima Brajović: “ni u doba pandemije niko ne smije biti zaboravljen”.

Ona je podsjetila da je jednako važno osigurati sinhronizovano i koordinisano djelovanje svih sektora i angmanžan cijelog društva, ali i ulagati u kriznu komunikaciju, zato što samo informisan i odgovoran građanin može biti dio globalnog rješenja.

- Situacija je alarmantna, na nacionalnom i globalnom nivou. Više nego ikada, potrebno je nacionalno jedinstvo i saradnja. To znači da svi, i Vlada i građani, moraju učiniti sve što je u njihovoj moći, jer virus ne bira, svako je ranjiv. Moguće je preokrenuti trend. Formula bezbjednog života u novoj realnosti je jednostavna.

Nosite masku, izbjegavajte gužve i boravak u prostorijama sa lošom ventilacijom, vodite računa o higijeni ruku - istakla je Brajović.

09. novembar - Funkcionisanje zdravstva može biti ugroženo Direktor Instituta za javno zdravlje prof. dr Boban Mugoša saopštio je, na konferenciji za medije, da je u Crnoj Gori hospitalizovano 319 pacijenata od kojih je 17 životno ugroženo.

On je naglasio da je nivo lokalne transmisije izuzetno visok, i da Crna Gora ide ka scenariju kada zdravstvene ustanove više neće moći svakom da ukažu pomoć. Istakao je da zbog velikog broja oboljelih može biti ugroženo funkcionisanje zdravstvenog sistema.

Prof. Mugoša je reko da je situacija komplikovana i teška, jer je nivo lokalne transmisije veoma visok.

- To zahtjeva poštovanje svih mjera. Prije svega osnovne tri mjere, maske, distanca i higijena, a zatim i svih ostalih mjera.

Ovo što se dešavalo za vikend, ponašanje koje nije u skladu sa preporukama, naredbama, daleko je i od onog što bi trebalo da bude ponašanje svih koji brinu o sebi i svima onima koje vole naveo je prof. Mugoša.

Te mjere koje su uvedene, moraju se poštovati, s razlogom su uvedene, istakao je prof. Mugoša.

- Nemojmo da testiramo zdravstveni sistem, ljudi su umorni, rade mjesecima bez prekida - naveo je on.

Podsjetio je da se u kovid ambulantama radi besomučno, ne stiže se, te da je veliki pritisak.

10. novembar - Odziv građana za vakcinaciju protiv gripa 100% Vakcinacija protiv sezonskog gripa privodi se kraju, a u Podgorici se na imunizaciju odazvalo 100 odsto građana, kazao je Dnevnim novinama direktor Doma zdravlja doc. dr Nebojša Kavarić.

On je istakao i da je nadležnoj instituciji upućen zahtjev

35

za nabavku dodatne količine vakcina protiv sezonskog gripa.

- Vakcinacija protiv sezonskog gripa se privodi kraju, a na nivou Podgorice se odazvalo 100 odsto građana. Slična je situacija i u drugim gradovima Crne Gore. Mi smo već uputili zahtjev zdravstvenoj ustanovi Apoteke Crne Gore Montefarm za nabavku dodatnih doza vakcina - kazao je dr Kavarić.

Montefarm je prilikom posljednje isporuke zdravstvenim ustanovama dostavio 31.000 doza vakcina protiv gripa, što je 40 odsto više nego prošle godine.

Vakcinacija se prethodnih dana obavljala u ustanovama primarne zdravstvene zaštite uz prethodno zakazivanje, a ciljna grupa su bili građani stariji od 65 godina, hronični bolesnici, uključujući i djecu hronične bolesnike, te zdravstveni radnici.

12. novembar - Remdesivir u upotrebi u KCCG i kovid bolnicama Lijek Remdesivir, koji se koristi u liječenju koronavirusa već je u upotrebi u Crnoj Gori, i koriste ga Klinički centar i kovid bolnice, saopšteno je Pobjedi iz AU Montefarm.

Iz Montefarma su kazali da je 320 doza lijeka vrijednog 110.400 eura isporučeno medicinskim ustanovama prošle sedmice. Vlada je prošlog mjeseca uz saglasnost Nacionalnog koordinacionog tijela za borbu protiv zaraznih bolesti (NKT) obezbijedila sredstva za lijek Remdesivir, koji se koristi za liječenje građana Crne Gore koji su inficirani korona virusom, a imaju težu kliničku sliku.

Kako je tada navedeno, cijena Remdesivira iznosi 345 eura po ampuli (bez PDV-a) i ista je za sve zemlje.

- Na osnovu procjene Kriznog medicinskog štaba, a u odnosu na dnevni broj COVID-19 hospitalizovanih pacijenata, posebno onih sa težom i teškom kliničkom slikom, iskazana je potreba u količini od 320 ampula Remdesivira na mjesečnom nivou. Imajući u vidu navedeno, za nabavku lijeka na mjesečnom nivou potrebno je obezbijediti 110.400 eura (bez PDV-a) - kazao je ministar zdravlja Kenan Hrapović.

Remdesivir je prvi lijek koji je dobio odobrenje na nivou Evropske unije za liječenje korona virusa. Prema dosadašnjim istraživanjima, Remdesivir skraćuje tok liječenja i ima manje nuspojava od drugih ljekova koji su korišćeni u borbi protiv covida-19.

12. novembar - Novi informacioni sistem u KCCG U Kliničkom centru Crne Gore (KCCG) u toku je implementacija novog informacionog sistema koja se sprovodi u okviru projekta Jačanje sistema zdravstva u Crnoj Gori. Implementacijom ovog projekta, vrijednog 1.1 milion eura i formalno je započeta informatizacija najveće zdravstvene ustanove u Crnoj Gori.

- Ovo je jedan od krucijalnih projekata kada se govori o digatalnoj transformaciji u zdravstvu i podrazumijeva kompletnu informatizaciju i informatičku integraciju svih sistema u KCCG, počev od osnovnog – medicinskog sistema (Helian), preko poslovnog (PIS) i drugih pomoćnih sistema sve do upravljačkog dijela i “pametnog menadžmenta” (business intelligence – BI) - navodi se u saopštenju Ministarstva zdravlja.

Iz tog vladinog resora navode da je poslije više pokušaja instaliranja novog informacionog sistema u prethodnom periodu,

36

u martu ove godine otpočela implementacija koja je, kako su kazali, nažalost, zbog epidemije Covid-19, dva puta prekidana.

Ona je, dodaju, početkom septembra ponovo nastavljena u mjeri u kojoj su to epidemiološki uslovi dozvoljavali.

- Sistem je trenutno implementiran na nekoliko klinika i djelova KCCG i već se pokazao kao vrlo prihvatljiv od strane medicinskog osoblja uz pružanje komfornijeg rada i veće efikasnosti. Medicinski informacioni sistem (Heliant) medicinskom osoblju donosi benefite u radu koji podrazumjevaju vođenje medicinske dokumentacije u elektronskom obliku, na jednom mjestu, uz značajnu uštedu vremena i povezivanje poliklinike i odjeljenja - navodi se u saopštenju.

Iz ministarstva ističu da će na ovaj način pacijenti efikasnije ostvarivati zdravstvenu zaštitu na tercijanom nivou jer će, kako su kazali, svi podaci (istorija bolesti, terapija) koji se jednom unesu u sistem biti dostupni ordinirajućim ljekarima u svim organizacionim jedinicama KCCG. - Novi informacioni sistem doprinijeće preciznijem upravljanju veoma složenim sistemom kakav je KCCG, a odnosi se između ostalog, na upravljanje finansijskim, materijalnim i ljudskim resursima KCCG u cilju njihove što veće racionalizacije kao i pružanja što kvalitetnije zdravstvene usluge po principu 'pacijent u centru sistema'. Sistem će omogućiti i preciznije praćanje potrošnje ljekova i potrošnog materijala, kao i precizniju primjenu DRG sistema i fakturisanja usluga - precizirali su iz Ministasrtva zdravlja.

Projekat realizuju Ministarstvo zdravlja i kancelarija Programa Ujedinjenih Nacija za razvoj (UNDP) u Crnoj Gori u svojstvu implementacionog partnera i tehničke podrške.

12. novembar - Bolnice u Kotoru i Cetinju za kovid pacijente U Crnoj Gori sada postoje još dvije kovid bolnice - Opšta bolnica u Kotoru i Bolnica Danilo I na Cetinju, rekao je Pobjedi šef kriznog medicinskog štaba Nacionalnog koordinacionog tijela za zarazne bolesti dr Nermin Abdić.

Medicinski krizni štab je juče naložio tim bolnicama da se organizuju i obezbijede liječenje pacijenata koji su pozitivni na korona virus.

- To smo uradili kako bi Opšta bolnica u Kotoru olakšala posao ljekarima u barskoj bolnici, a Opšta bolnica na Cetinju olakšala onima u Podgorici, ako za to bude bilo potrebe - pojasnio je dr Abdić. On je kazao da za sada neće biti potrebno da se formiraju privremene bolnice, ali da se situacija prati.

- Ako dođe do scenarija koji ne želimo da imamo, onda ćemo otvoriti privremene bolnice, ali za sada nema potrebe za tim. Štab je dao jasne sugestije za povećan broj pacijenata koji u narednim danima i sedmicama može biti prisutan i u našoj državi - rekao je dr Abdić.

13. novembar - Vakcinu protiv kovida ne bi primilo 47% ispitanika Skoro polovina građana se ne bi vakcinila u slučaju kada bi bila dostupna vakcina protiv koronavirusa - pokazuje najnovije istraživanje agencije Ipsos realizovano uz podršku UNICEF-a i Britanske ambasade u Podgorici sredinom oktobra. Preciznije, ne bi se vakcinisalo 47 odsto ispitanika, dvije petine (odnosno

38 odsto) bi, dok 15 odsto nije znalo ili htjelo da odgovori na pitanje. Čak 82 odsto ispitanika nikad nije primilo vakcinu protiv sezonskog gripa, dok petina jeste (18 odsto).

Da će se vjerovatno vakcinisati protiv sezonskog gripa odgovorilo je 28 odsto građana, dok je 73 odsto odgovorilo da vjerovatno neće. Da bi vakcine trebalo izbjegavati jer mogu da izazovu druge bolesti i imaju neželjena dejstva smatra 49 odsto ispitanika, dok se 43 odsto uopšte ne slaže sa tom tvrdnjom. Da su vakcine jedan od najboljih izuma medicine i zahvaljujući njima su iskorijenjene mnoge zarazne bolesti smatra 79 odsto ispitanika.

Ova analiza pokazuje i da tek nešto preko dvije petine građana (42 odsto) navodi da primjenjuje sve tri mjere RazmakMaskaRuke. Uz to, malo više od četvrtine građana (28 odsto) kaže da često pere ruke, održava fizičku distancu i nosi masku u zatvorenom, ali ne i na otvorenom prostoru.

- Najbolje što sada možemo da uradimo je da pratimo naučne preporuke, a to znači da svi držimo razmak i nosimo masku. To su jednostavne stvari koje svako od nas može lako da primijeni i time da lični doprinos borbi protiv pandemije COVID-a-19 u Crnoj Gori. Ujedinimo se u poštovanju mjera RazmakMaskaRuke da bi sačuvali živote naših roditelja, baba i đedova, prijatelja, zdravstvenih radnika i svih građana, kao i da bi pomogli crnogorsku ekonomiju – poručio je šef predstavništva UNICEF-a u Crnoj Gori Huan Santander.

Većina građana Crne Gore kazala je da primjenjuje razne mjere prevencije protiv širenja koronavirusa, poput: češćeg pranja ruku (99 odsto), razgovora s drugima na razmaku od jedan do tri metra (83 odsto), izbjegavanja rukovanja (83 odsto), nošenja maski za lice u zatvorenom prostoru (81 odsto), kao i izbjegavanja kućnih posjeta (80 odsto).

- Sada znamo dovoljno o ovom virusu da bismo se efikasnije borili protiv njega, prateći nauku. Znamo da mjere RazmakMaskaRuke daju rezultat i ova anketa nam govori da ih većina ljudi u Crnoj Gori podržava. Razvoj vakcine će nam dati još jedno sredstvo da ograničimo širenje koronavirusa, spasimo živote i ponovo otvorimo naše ekonomije - rekla je britanska ambasadorka u Crnoj Gori Karen Medoks.

Kao i na početku krize s koronavirusom u martu, skoro svi građani (95 odsto) Crne Gore kažu da su informisani o ovoj temi, a procenat onih koji su zabrinuti da bi oni lično ili njima bliske osobe mogli da se inficiraju porastao je sa 56 odsto u maju na 81 odsto sredinom oktobra.

- Umjesto brige o tome da ćemo se mi ili neko nama drag inficirati, preuzmimo odgovornost. Poštovanjem mjera RazmakMaskaRuke smanjujemo ovu mogućnost koja nas sve brine - kazao je direktor istraživačke agencije Ipsos u Crnoj Gori Vladimir Raičević.

Nacionalno reprezentativni uzorak za ovo istraživanje sastoji se od 825 građana koji imaju 18 i više godina. Prikupljanje podataka obavljeno je kroz telefonsko istraživanje, s upitnikom prosječne dužine od 10 minuta, u periodu od 17. do 20. oktobra tekuće godine.

14. novembar - Rotari Klub donirao medicinsku opremu bolnici Kotor Članovi Rotari Kluba Kotor donirali su medicinsku opremu u vrijednosti od 6.200 dolara Opštoj bolnici u Kotoru.

- Donirana oprema uključuje pacijent monitor Bistos BT 780 za praćenje vitalnih funkcija, infra red termometar A200, pulsni oksimetar 'tip finger' i kiseoničku terapiju - navodi se u saopštenju.

Ugovorom o donaciji sa Rotari Klubom Kotor, vrijednu opremu donirala je firma Profesional medic DOO čiji je vlasnik Kotoranin Jovan Roganović koji je ovom prilikom izrazio želju da donaciju uputi Opštoj bolnici u Kotoru kao poklon svojim sugrađanima i žiteljima Boke.

Povodom uručenja medicinske opreme, predsjednik Rotari Kluba Kotor Dušan Vukšić posebno je naglasio značaj saradnje sa donatorom.

- Rotari Klub Kotor i Opšta bolnica u Kotoru posebnu zahvalnost duguju našim Kotoranima Jovanu i Aleksandru Roganoviću i njihovoj firmi Profesional medic koji su ovim humanim gestom iskazali brigu i odgovornost prema zajednici u vremenu velikih izazova. U skladu sa usvojenim godišnjim planom aktivnosti, pored tradicionalnih akcija, naš klub če nastaviti rad u vanrednim okolnostima izazvanih pandemijom Kovid-19 prilagođavajući se trenutku, što neće uticati na sam kvalitet akcija - kazao je Vukšić.

Donaciju je u ime kotorske Opšte bolnice primio direktor dr Davor Kumburović koji se ovom prilikom zahvalio donatorima i Rotari Klubu.

- Želim da iskažem veliku zahvalnost na ovoj donaciji čiji je značaj znatno veći kada se uzme u obzir da je upućena u pravom momentu - u periodu suočavanja sa pandemijom Covid19. Kao što je već poznato, Opšta bolnica u Kotoru je od prije nekoliko dana i zvanično Covid bolnica tako da će ova donacija u velikoj mjeri olakšati naš rad i obezbijediti adekvatno liječenje naših sugradjana i građana Boke - kazao je dr Kumburović.

16. novembar - Fond sa portalom eZdravlje među najrazvijenijim državama svijeta Fond za zdravstveno osiguranje Crne Gore tokom 2020. godine učestvovao je na takmičenju za izbor najboljeg rješenja u borbi protiv KOVID-a, odnosno za izbor najbolje prakse u javnoj upravi u zemljama Zapadnog Balkana, kada je u pritanju odgovor na krizu.

Na konkursu su učestvovali sa platformom eZdravlje, sa svojih 9 elektronskih servisa za građane, kojim je omogućeno izbjegavanje preko milion kontakata između građana, pacijenata, ljekara, farmaceuta, službenika od početka pandemije.

- Organizatori takmičenja ReSPA i SIGMA OECD prepoznali

37

su naše rješenje kao inovativno, veoma značajno, kvalitetno i kompleksno, te je odabrano kao prvo koje se želi predstaviti na širem globalnom nivou u okviru događaja 17. novembra koji organizuje OPSI OECD, pod okriljem Evropske Komisije, kada ćemo naša rješenja prezentovati najrazvijenijim zemljama svijeta.

Naš samostalan rad i trud, zalaganje i znanje isplatilo se na način da su naša rješenja prepoznata sa najkompetentnijih i najviših adresa, i da naša rješenja mogu pomći u borbi protiv Kovid infekcije na globalnom nivou, kao i da ćemo se iako mali i sa vrlo ograničenim resursima naći u društvu najrazvijenijih zemalja svijeta, što je ogroman uspjeh za Fond, ali i za Crnu Goru - saopštili su iz Fonda.

20. novembar - Besplatne maske za Podgoričane Volonteri Crvenog krsta dijelili su zaštitne maske građanima Podgorice. Cilj akcije je, kako je saopšteno, podizanje svijesti građana o značaju nošenja maski.

- Naši volonteri su u terminima kad je najviše građana prisutno na ulicama, dijelili maske na najprometnijim lokacijama u Podgorici. Maske su dobili oni koji je nijesu nosili jer nam je cilj da im skrenemo pažnju na kršenje mjera i da ujedno podignemo svijest o ovom jednostavnom i malom doprinosu, koji može dati veliki učinak, ukoliko se svi potrudimo - saopštila je ovim povodom Jelena Šofranac, koordinatorka volonterskog kluba.

U Podgorici je ukupno podijeljeno 2.000 maski, dok će akcija u narednim danima biti nastavljena i u drugim crnogorskim opštinama gdje je broj inficiranih virusom COVID-19 najveći.

Maske su upućene i opštinskim organizacijama Crvenog krsta i biće distribuirane socijalno ugroženim građanima, u okviru humanitarnih paketa. Pored maski, građanima će biti dijeljeni flajeri sa preporukama kako da se zaštite od virusa i kako da zaštite one najranjivije, ali i da da sačuvaju mentalno zdravlje, koje je veoma važno u svim, a posebno u kriznim situacijama.

22. novembar - Vojska CG dekontaminira objekte i javne površine Služba hemijsko, biološko, radiološko, nuklearne odbrane (HBRNO) Vojske Crne Gore neprestano radi na dekontaminiranju objekata i javnih površina.

Iz Vojske Crne Gore istakli su da od početka borbe protiv Covida-19 brinu o bezbjednosti građana.

- Momci iz HBRNO tima neprestano dekontaminiraju objekte i javne površine. Danas su na bili u Opštoj bolnici Nikšić, Domu zdravlja i na Klinici za plućne bolesti Brezovik - saopšteno je na Tviteru.

22. novembar - Niz akcija povodom mjeseca brige o muškom reproduktivnom i mentalnom zdravlju Novembar se u svijetu obilježava kao mjesec brige o muškom reproduktivnom i mentalnom zdravlju, a kao i svake godine, studenti Medicinskog fakulteta UCG su se trudili da isprate i obilježe ovaj mjesec na najbolji mogući način, pa su tako i ove godine organizovali niz akcija.

38

Cilj pokreta je "promijeniti lice muškog reproduktivnog zdravlja" odnosno podići svijest o važnosti istog, kao i prikupiti adekvatna sredstva za programe prevencije i liječenja.

Akcije koje su student organizovali su fotokonkurs - No Shave November. Slike svih prijavljenih studenata koji su puštali brkove i bradu tokom ovog mjeseca biće postavljene na Facebook stranici MoMSIC Montenegro.

Akcija Movember-a je poziv na fizičku aktivnost koja je jedan od faktora koji najviše doprinose mentalnom ali i opštem zdravlju svih nas. Putem aplikacije koja broji vase korake dvije nedelje je bilo moguće osvojiti vrijedne nagrade.

Takođe, organizovan je i webinar na temu Humana reprodukcija i seksualno zdravlje muškaraca u okviru kojeg su stručnjaci iz pomenutih oblasti govorili o reprodukciji i važnosti seksualnog zdravlja.

22. novembar - Besplatno testiranje na HIV i hepatitise Institut za javno zdravlje Crne Gore i ove godine se priključio akciji povodom obilježavanja Evropske nedjelje testiranja na HIV i hepatitise, tako da će svi građani moći obaviti anonimno i besplatno testiranje od 23. do 27. novembra. Testiranje se odvija u prostorijama Savjetovališta za dobrovoljno i povjerljivo savjetovanje i testiranje na HIV u zgradi Instituta za javno zdravlje, a u periodu od 8 do 20 sati.

Na prostoru Evrope se u periodu od 20. do 27. novembra obilježava Evropska nedjelja testiranja na HIV i hepatitise. Cilj obilježavanja Evropske nedjelje testiranja, koja se organizuje po osmi put, je podizanje svijesti o značaju testiranja i ranog otkrivanja infekcija: HIV, hepatitis B i hepatitis C. - Značaj ove i sličnih inicijativa je neupitan, ako imamo u vidu procjenu da u Evropi 2,3 miliona ljudi živi sa HIV-om.

Kada je riječ o hepatitisima, od oko 14 miliona osoba koje su inificirane hepatitisom C, manje od deset posto njih se liječi.

Neki podaci ukazuju da na našem kontinentu oko 15 miliona ljudi živi sa hepatitisom B' - navode iz IJZ-a.

Stručnjaci su jednoglasni u ocjeni da je ključno saznati svoj HIV/hepatitis status što prije, jer rano započinjanje liječenja može poboljšati kvalitet života i produžiti njegovo očekivano

trajanje.

- Rano otkrivanje infekcije hepatitisom C može dovesti i do izliječenja. Ne treba zanemariti ni podatak da adekvatno liječenje smanjuje mogućnost prenosa infekcije na neinficirane osobe – poručili su iz Instituta.

U 2019. godini u Crnoj Gori je, kako kažu, registrovano 26 novih HIV/AIDS slučajeva.

- U momentu postavljanja dijagnoze HIV infekcije, 10 novoregistrovanih osoba je bilo u stadijumu AIDS-a, 15 osoba u fazi asimptomatske HIV infekcije, a jedna osoba je registrovana u fazi akutnog retroviralnog sindroma. Tokom prošle godine su registrovana i 4 smrtna ishoda AIDS-a - navode u saopštenju.

Napominju da je u Crnoj Gori, ako se izuzmu dobrovoljni davaoci krvi, tokom 2019. godine na HIV testirano 6.575 osoba.

Tokom proteklih godina, kako kažu, testiranje u Crnoj Gori je unaprijeđeno uspostavljanjem mreže od osam regionalnih Savjetovališta za povjerljivo testiranje i savjetovanje u Baru, Kotoru, Herceg Novom, Podgorici, Nikšiću, Bijelom Polju, Beranama i Pljevljima.

- Testiranje na HIV je besplatno i povjerljivo, a zdravstveni radnici strogo poštuju etički kodeks koji obuhvata pristanak na testiranje, povjerljivost, korektno savjetovanje uz saopštavanje rezultata testa i upućivanje na liječenje uz zaštitu ljudskih prava osoba koje su inficirane HIV-om i hepatitisom - poručili su iz Instituta za javno zdravlje.

23. novembar – Opština Bar donirala bolnicu, dom zdravlja i Crveni krst Opština Bar će sredstva planirana za obilježavanje Dana opštine donirati Opštoj bolnici Bar, Domu zdravlja Bar i Opštinskoj organizaciji Crvenog krsta Bar. Svima po 4.000 eura.

Iz te lokalne samoupšrave navode da Dan opštine Bar – 24. novembar, zbog aktuelne epidemiološke situacije izazvane novim koronavirusom, poštujući mjere Nacionalnog koordinacionog tijela o ograničavanju javnih okupljanja, ove godine neće biti obilježen održavanjem svečane sjednice Skupštine opštine Bar i pratećih programa.

S obzirom na vrlo tešku situaciju u toj Opštini kao i u cijeloj državi direktor Opšte bolnice u Baru dr Dragoslav Tomanović je saopštio da pojedini građani još ne shvataju ozbiljnost situacije kad je ova epidemija u pitanju.

23. novembar - Stiglo još 206.000 zaštitnih maski U Crnu Goru je dopremljen još jedan kontigent zaštitne medicinske opreme namijenjene zdravstvenim radnicima, vrijedan 137,000 eura. Isporuka obuhvata 200.000 komada hiruških maski, tipa IIR, i 6.000 komada visoko kvalitetnih maski, tipa N95, koje su stavljene na raspolaganje zdravstvenom sistemu Crne Gore.

- Mi, medicinski radnici, razumijemo koliko je teško prihvatiti činjenicu da borbu sa novim koronavirusom gube najbliži, oni koje najviše volimo. Ipak, teško razumijemo one koji u takvim situacijama napadaju osoblje bolnice - rekao je za Radio Bar dr Tomanović.

26. novembar - Na distribuciju vakcine uticaće više faktora Šefica Kancelarije Svjetske zdravstvene organizacije (SZO) u Crnoj Gori Mina Brajović kazala je da će više faktora uticati na dinamiku proizvodnje, distribucije i administriranja vakcine protiv koronavirusa.

Današnja donacija je dio donacije Evropske unije za hitnu podršku Crnoj Gori u borbi protiv Covid-19, čija je ukupna vrijednost 3 miliona eura, a koji sprovodi Kancelarija UNDP u Crnoj Gori. Od početka projekta, isporučeno je ukupno 100 bolničkih respiratora, 10 savremenih rendgenskih uređaja i preko dva miliona komada lične zaštitne opreme.

Povodom primopredaje opreme, šefica Delegacije Evropske unije u Crnoj Gori, ambasadorka Oana Kristina Popa naglasila je da je današnja donacija još jedna potvrda solidarnost i prijateljstva građana EU sa građanima Crne Gore.

Kad je u pitanju Crna Gora, kaže Brajović, naša zemlja je pristupila programu Kovaks fasiliti, što znači da je sačinjen ugovor o nabavci.

39

- Očekuje se da kad budu odobrene vakcine koje su sastavni dio sporazuma, one budu jednako distribuirane kroz taj aranžman - rekla je Brajović u Jutarnjem programu TVCG. U ovom trenutku, kazala je, u svijetu je 200 kandidata vakcina, od čega ih je 60 u fazi kliničkog ispitivanja u humanoj populaciji, dok ih je 11 u krajnjoj, trećoj fazi kliničkih ispitivanja.

- Razvijanje i pronalazak vakcine je prvi korak, ali slijede drugi zahtjevni zadaci, a to su proizvodnja, distribucija i administriranje. Ograničeni su proizvođački kapaciteti, za neke vakcine postoje izazovi što se tiče logistike (duboko zamrzanje), postoje još finansijske razlike i sve će to uticati na dinamiku proizvodnje, distribucije i administriranja - istakla je Brajović.

30. novembar - Dom zdravlja Podgorica otvorio Covid centar u Tuzima Dom zdravlja Podgorica, zbog složene epidemiološke situacije otvorio je još jedan Covid centar i to u okviru zdravstvenog objekta u Tuzima. Covid centar u Tuzima radiće svakog dana od 09:00 do 17:00 sati.

Takođe, u Covid centru u Tuzima obavljaće se i uzorkovanje nazafaringealnog brisa na Ag Covid 19.

Broj telefona na koji građani, sa simptomatologijom, koja upućuje na infekciju izazvanu Covid 19 virusom, mogu da razgovaraju sa izabranim doktorom i dobiju potrebne informacije je 067/ 085- 935.

Rad izabranih doktora za odrasle i djecu i ostalih službi obavljaće se po redovnom rasporedu, kao i uzorkovanje biološkog materijala za biohemijske, hematološke i ostale laboratorijske analize.

30. novembar - Sa ličnom kartom kod doktora Crnogorski osiguranici će moći da novu ličnu kartu koriste kao zdravstvenu knjižicu, kazao je direktor Fonda za zdravstveno osiguranje Sead Čirgić.

karta proglasila zdravstvenom legitimacijom neophodno je da se osiguranici Fonda sa novom ličnom kartom i kovertom sa pin i puk kodom koju su dobili u Ministarstvu unutrašnjih poslova prilikom preuzimanja tog dokumenta, jave u filijale i područne jedinice Fonda, kako bi se izvršila verifikacija koja traje nekoliko minuta, kao i aktivacija dokumenta.

Da bi se nova lična karta proglasila zdravstvenom legitimacijom neophodno je da se osiguranici Fonda sa novom ličnom kartom i kovertom sa pin i puk kodom koju su dobili u MUP-u prilikom preuzimanja tog dokumenta, jave u filijale i područne jedinice Fonda, kako bi se izvršila verifikacija.

30. novembar – COVID izvještaj Instituta za javno zdravlje Laboratorije Instituta za javno zdravlje, druge javne i privatne laboratorije koje se bave dijagnostikom infekcije novog koronavirusa su završile analizu i Institutu dostavile rezultate za 1233 uzoraka na novi koronavirus među kojima je ukupno registrovano 384 novopozitivnih slučajeva infekcije sa SARS-CoV-2.

Od jučerašnjeg presjeka Institutu je prijavljeno 12 smrtnih ishoda povezanih sa COVID19 i to kod pacijenata iz Podgorice (5), Nikšića (2), Mojkovca, Pljevalja, Kotora, Cetinja i Bara od kojih je najstariji imao 84 (1936 godište) a najmlađi 38 godina (1982 godište). Smrtne slučajeve su prijavili KCCG (5) i OB Nikšić (3), OB Bar (2) OB Bijelo Polje i Zavod za hitnu medicinsku pomoć.

Ukupan broj preminulih povezanih sa COVID-19 infekcijom od početka juna mjeseca iznosi 490 a od početka godine 499.

Do 17:00 časova prijavljen je oporavak kod 647 pacijenta.

Uzimajući u obzir sve novootkrivene slučajeve kao i broj oporavljenih, ukupan broj trenutno aktivnih slučajeva COVID19 u Crnoj Gori iznosi 10635.

Od početka godine ukupan broj registrovanih slučajeva infekcije novim korona virusom je 35265.

Novembar 2020. - Aktivnosti Zavoda za transfuziju krvi Crne Gore Zaposleni u Montenegro Airlines-u organizovali su tradicionalnu akciju dobrovoljnog davanja krvi. Dragocjenu tečnost doniralo je 15 davaoca.

Zaposleni u Erste banci organizovali su tradicionalnu akciju dobrovoljnog davanja krvi sa 10 davaoca krvi.

Za to je neophodna verifikacija koja se obavlja u Fondu sa novom ličnom kartom i kovertom sa pin i puk kodom koju su dobili u MUP-u prilikom preuzimanja tog dokumenta. U Fondu je obezbijeđena i aktivacija dokumenta.

Fond za zdravstveno osiguranje Crne Gore danas je pustio u rad sistem koji će crnogorskim osiguranicima omogućiti da sa novom ličnom kartom idu kod doktora. Riječ je o posljednjoj ličnoj karti III generacije koja se crnogorskim građanima izdaje od 30. marta 2020. godine.

Da bi to pravo ostvarili, odnosno da bi se nova lična

40

NVO Vatrogasci Dobrovoljni davaoci organizovali su akciju dobrovoljnog davanja krvi sa 10 davalaca.

Prije upotrebe detaljno prouÄ?iti uputstvo! O indikacijama, mjerama opreza i neĹželjenim reakcijama na lijek posavjetujte se sa ljekarom ili farmaceutom.

Distributer za Crnu Goru: Farmegra d.o.o.

Kritskog odreda 4/1, 81000 Podgorica; Tel.: +382 (0)20 623 125 Fax: +382 (0)20 621 770; E-mail: office@farmegra.com

ZANIMLJIVOSTI

Slonovima daju medicinsku marihuanu za opuštanje

Varšavski zoološki vrt najavio je da će početi da daje slonovima medicinsku marihuanu kako bi im smanjili nivo stresa.

Medicinski kanabis se u tu svrhu koristi širom svijeta kod tretiranja pasa i konja, ali je ovo prvi put da će se takva praksa primijeniti na slonove, kazala je Agneška Čujkovska, veterinarka na čelu projekta.

Tri afrička slona dobiće kroz surle tečne visokokoncentrovane doze opuštajućeg kanabinoida CDB. Veterinarka ističe da CBD ne uzrokuje euforiju, niti ima štetne efekte na jetru i bubrege.

– To je pokušaj da se pronađe prirodna alternativa postojećim metodima borbe protiv stresa, posebno farmaceutskim preparatima – objasnila je Čujkovska.

Početak realizacije projekta dolazi u pravo vrijeme, jer krdo teško podnosi nedavni gubitak alfa ženke.

Zoološki vrt prati nivo stresa provjeravajući hormone i posmatrajući slonove.

Korona opasnija po pušače

Uvodi se obavezna šetnja pasa u Njemačkoj

Svjetska zdravstvena organizacija upozorila je da je pušenje povezano sa većim rizikom od teškog oboljenja i smrti od koronavirusa kod pacijenata u bolnici, mada nije mogla da precizira koliko bi ti rizici tačno mogli da budu veći.

Obavezna šetnja sa psom dva puta dnevno na najmanje sat vremena mogla bi biti propisana zakonom u Njemačkoj.

Takođe biće donijeta odredba da pas ne bude vezan na duži period. Pravila će biti izmijenjena i za odgajivačnice, kojima će biti zabranjeno da u jednom trenutku imaju više od tri legla.

– Ljubimci nisu plišane igračke, njihove potrebe treba uzeti u obzir – rekla je ministarka poljoprivrede Julija Klekner o planiranim promjenama.

Po novim pravilima vlasnici pasa moraće da rade sljedeće: da dva puta dnevno u trajanju od najmanje od sat vremena izvode u šetnju ljubimce, da ne drže vezane pse duži period, da ih ne ostavljaju same cijeli dan.

Odgajivačima će biti zabranjeno da u jednom trenutku imaju više od tri legla, a štenci će morati minimum četiri sata dnevno da imaju društvo kako bi se socijalizovali.

Klekner kaže da su ove promjene zasnovane na stručnim savjetima kako bi se obezbijedila zaštita i dobrobit životinja.

Nacrt novog pravilnika je već pripremljen i mogao bi da postane zakon sljedeće godine.

Portparolka ministarke poljoprivrede kaže da je malo vjerovatno da će vlasnike pasa obilaziti policija, kako bi provjerili da li su izašli u šetnju. Kaže da će akcenat biti na češćoj provjeri odgajivača pasa, kako bi bili sigurni da se prema životinjama dobro postupa.

Novim zakonom predviđena je i zabrana skraćivanja ušiju ili repova pasa. Psi čije ponašanje nije prikladno vrsti kojoj pripada, neće moći da idu na izložbe.

Klekner planira da uvede i pravilo da se transport stoke ograniči na četiri i po sata dnevno.

U naučnom podnesku ta zdravstvena agencija Ujedinjenih nacija razmotrila je 34 objavljene studije o povezanosti pušenja i Covida - 19, uključujući vjerovatnoću infekcije, hospitalizacije, težine bolesti i smrti.

SZO je istakla da pušači čine do 18 odsto hospitalizovanih pacijenata od koronavirusa i da izgleda postoji značajna povezanost između toga da li su pacijenti pušili ili ne i težine bolesti koju su imali, tipa bolničke intervencije koja im je bila potrebna i rizika pacijenta od umiranja.

- Raspoloživi dokazi sugerišu da je pušenje povezano sa većom težinom bolesti i smrću kod hospitalizovanih pacijenata koji boluju od Covida – 19 - navela je SZO i preporučila ljudima da prestanu da puše.

U aprilu, francuski istražitelji objavili su malu studiju u kojoj su sugerisali da su pušači u manjem riziku od toga da se inficiraju Covidom - 19 i da planiraju da testiraju nikotinske flastere na pacijentima i zdravstvenim radnicima, ali su njihove nalaze doveli u pitanje mnogi naučnici.

42

IZ MEDICINE Ne čekajte da ožednite jer tada ste već dehidrirali

U vrijeme velikih vrućina treba piti što više tečnosti, ali svako će količinu prilagoditi individualnim potrebama, kaže prof. Kristina Sauer sa njemačkog Univerziteta za prevenciju i upravljanje zdravstvom.

Količina tečnosti koju pojedinac treba da unese u organizam zavisi od nekoliko faktora.

Teoretski, i dok sjedite na kauču ili u kancelariji, a napolju su temperatura vazduha i njegova vlažnost vrlo visoki, postoji mogućnost da izgubite toliko tečnosti da na kraju možete da dehidrirate. To može rezultirati smanjenjem radnog učinka i

glavoboljom.

Dehidratacija podrazumijeva prekomjeran gubitak tjelesne tečnosti, a najčešće se javlja usljed infekcija kada se javljaju i dijareja, povraćanje, pretjerano znojenje ili kada se premalo unosi tečnosti. Kod hidratacije nije važna samo količina i vrsta tečnosti, već i pravilan pristup njenom unosu jer će jedino tijelo koje se pravilno hidrira moći optimalno da sprovodi sve svoje metaboličke procese.

Njemačko društvo za ishranu odraslim osobama preporučuje da u periodu od devet do 21 čas popiju oko pola litre vode tokom svaka tri sata, odnosno ukupno oko litar i po do dva litra vode.

Pivo i ostala pića koja sadrže alkohol nisu preporučljiva u vrijeme velikih vrućina jer je riječ o diureticima koji podstiču organizam na izbacivanje vode i toksina putem urinarnog trakta, a to može da rezultira povećanom dehidratacijom.

Dobro je znati da je žeđ znak upozorenja da vašem organizmu nedostaje tečnosti, i javlja se kada ste skoro dehidrirali, pa je najbolje piti svaki čas po manju količinu tečnosti, prije svega vode. Ljudi treće životne dobi ponekad ne osjećaju žeđ, pa ih treba podsjetiti da u organizam češće unose tečnost.

Gubitak čula mirisa različit kod koronavirusa i prehlade Gubitak čula mirisa jedan je od simptoma koronavirusa, ali je drugačiji kada se osoba prehladi ili dobije grip, kažu evropski stručnjaci koji su proučavali iskustva pacijenata.

Gubitak čula mirisa kod osoba oboljelih od Covida19 dešava se odjednom. I obično nos nije zapušen niti curi, većina osoba koja ima koronavirus i dalje može slobodno da diše.

Drugi simptom je gubitak čula ukusa. To nije situacija kao kad je čulo ukusa smanjeno zato što pacijent nema čulo mirisa, kažu istraživači za časopis Rhinology. Oboljeli od koronavirusa koji imaju ovaj simptom ne mogu da osjete razliku između gorkog i slatkog. Stručnjaci sumnjaju da se ovo dešava jer virus napada nervne ćelije koje su direktno povezane sa osjećajem za miris i ukus.

Glavni simptomi koronavirusa su: visoka temperatura, kontinuirani kašalj, gubitak čula mirisa i ukusa. Svako sa ovim simptomima treba da se povuče u izolaciju i uradi test na koronavirus. Članovi prodice koji žive sa osobom koja ima ove simptome takođe treba da se izoluju, kako se virus ne bi širio, piše BBC. Vođa istraživanja, prof. Karl Filpot sa Univerziteta u Istočnoj Angliji, testirao je čulo ukusa i mirisa kod 30 dobrovoljaca, od čega je 10 oboljelo od Covid-19, isto toliko ih je imalo tešku prehladu a preostalih 10 osoba su bile zdrave. Gubitak čula mirisa bio je češći kod osoba sa Covid-19. Oni nisu mogli da identifikuju mirise i nisu mogli da razluče gorke i slatke ukuse.

- Izgleda da su to karakteristike koje razlikuju koronavirus od ostalih respiratornih virusa - kaže prof. Filpot, koji radi za humanitarnu organizaciju Fifth Sense, osnovanu da bi pomagala ljudima koji imaju poremećaj čula ukusa i mirisa.

Ovo je uzbudljiv zaključak, jer to znači da bi testiranjem čula ukusa i mirisa možda moglo da se utvrdi da li pacijent ima Covid-19, običnu prehladu ili grip.

Rekao je da ljudi mogu i sami da testiraju da li im čulo ukusa i mirisa funkcioniše, tako što će koristiti kafu, bijeli luk, pomorandže, limun i šećer. Dodao je da su dijagnostički testovi grla i nosa i dalje neophodni, ukoliko neko misli da ima koronavirus. Čulo ukusa i mirisa se vraća poslije nekoliko nedjelja kod većine ljudi koji su bili bolesni od koronavirusa.

Prof. Endru Lejn je stručnjak za probleme nosa i sinusa na Univerzitetu Džons Hopkins u Americi. On i njegov tim proučavaju uzorke tkiva iz nosa kako bi istražili kako koro-navirus utiče na gubitak mirisa, a svoja otkrića objavili su u European Respiratory Journal.

43

REGION 01. novembar - KB Dubrava postaje isključivo Covid bolnica - Hrvatska Klinička bolnica Dubrava u Zagrebu postaje isključivo Covid bolnica, javlja HRT koji raspolaže dokumentom kojeg je potpisao ministar zdravlja Vili Beroš. Osim što je iz tog dokumenta jasno da KB Dubrava postaje bolnica za Covid pacijente, u njemu je naznačeno da se ne-covid pacijenti moraju zbrinuti u ostalim zagrebačkim bolnicama.

Otkazani su svi redovni zakazani pregledi. Situacija je ozbiljna, samo je dvadesetak slobodnih kreveta i 11 respiratora.

- Krevete je lako nabaviti jer u roku dan ili dva možemo sagraditi bolnicu ove veličine od kontejnerskih blokova, to uopšte nije upitno, ali upitno će biti ko će te ljude zbrinjavati - rekao je dr Silvio Bašić, predsjednik Upravnog vijeća KB-a Dubrava.

03. novembar – Novi veliki protest radnika KB Dubrava - Hrvatska Nezadovoljni stanjem u Kliničkoj bolnici Dubrava, organizacijom rada i zbog toga što je ta bolnica postala covid bolnica, zdravstveni radnici ponovno protestvuju.

s obzirom na to da je prema izvještaju Svjetske zdravstvene organizacije njegova djelotvornost u liječenju infekcije koronavirusom upitna.

Saborsku raspravu o Izvještaju premijera o sastancima Evropskog vijeća Grbin je iskoristio i da bi pitao je li napravljen plan dostupnosti vakcina protiv koronavirusa za hrvatske građane s obzirom na to da ona neće biti dostupna za sve, a pozvao je i na što skoriju izradu Nacionalne razvojne strategije.

04. novembar – Zdravstvenim radnicima stiže finansijska podrška - Srbija Zdravstveni radnici dobiće do kraja godine jednokratnu nagradu od 10.000 dinara, izjavila je premijerka Ana Brnabić.

- Pored ogromnih vanrednih troškova koje smo imali, mi smo tokom ove godine povećali plate svim zdravstvenim radnicima za 10 odsto i sada ćemo im do kraja godine dati i nagradu od 10.000 dinara - rekla je Brnabić gostujući na TV Prva.

Istakla je da se skoro nigdje u Evropi neće desiti da se povećavaju plate i penzije, kao što će to biti u Srbiji.

05. novembar - Oboren epidemiološki rekord - Hrvatska Prema najnovijim informacijama, u Hrvatskoj oboren crni rekord, a registrovano je 2.848 novozaraženih, dok je 29 osoba preminulo.

Ministar zdravlja Hrvatske Vili Beroš izjavio je da je pritisak na zdravstveni sistem zbog krize izazvane virusom korona snažan, ali da se zdravstvo zasad uspješno nosi s tim, ima spremne kapacitete za sve scenarije, te da se oprema i zdravstveni radnici organizuju prema potrebama.

- Oboljeli od covida liječe se u neadekvatnim prostorima, u lošim higijenskim uslovima, na starim respiratorima, bez infektologa. Pacijenti su učinjeni pacijentima drugog reda – rekli su radnici KB Dubrava, javlja N1.

Nakon nedavnih protesta ispred bolnice se ponovno okupilo više desetina ljekara, medicinskih sestara, tehničara i njegovateljica, protestvujući što su pacijenti istočnog dijela Zagreba ostali bez akutne bolnice koja hitnom službom pokriva populaciju od oko 350 hiljada stanovnika.

06. novembar - Sindikati zdravstvenih radnika traže kolektivni ugovor - BiH

03. novembar – Preispitati nabavku lijeka Remdesivira - Hrvatska Predsjednik SDP-a Peđa Grbin upozorio je da bi Hrvatska trebala da preispita nabavku lijeka Remdesivira za 40 miliona kuna

Uz zvuke sirena i pištaljki, te noseći transparente, zdravstveni radnici Hercegovačko-neretvanskog kantona (HNK) su od

45

kantonalne Vlade na protestima, održanim u Mostaru, zatražili konačno potpisivanje Kolektivnog ugovora, za kojeg tvrde da je istekao još prije godinu i po dana. Predstavnici sindikata su optužili zvaničnike kantonalne Vlade i Ministarstva zdravlja, rada i socijalne zaštite da ignorišu njihove dopise.

- To je najbolji pokazatelj, kao i ovo danas, koliko su njima takozvani heroji u bijelom važni - rekao je predsjednik sindikata zdravstvenih radnika sa Univerzitetske kliničke bolnice (SKB) Mostar, dr Ivica Anić, istakavši da im se ni nakon dolaska pred zgradu Vlade niko nije obratio.

Sindikati traže da se kroz novi kolektivni ugovor reguliše povećanje koeficijenata za platu od 0,5 u prvoj godini, te još 0,5 u drugoj godini, kako bi se izjednačili sa povećanjem od 1,2 koje je kroz novi kolektivni ugovor dobio Sindikat doktora medicine i stomatologije HNK-a.

je da da volontira 60 studenata ovdašnjeg Medicinskog fakulteta.

- S obzirom na to da imamo više od 450 kovid pacijenata, od kojih je broj onih na respiratorima premašio 50, uz još 200 ljudi kojima je neophodna kiseonička terapija, svaka pomoć nam je dobrodošla – kazao je generalni direktor UKC dr Vlado Đajić, procjenjujući i to da zdravstveni sistem u Republici Srpskoj ima budućnost, te da stanovnici ne bi trebalo da brinu.

Predstavnik studenata Medicinskog fakulteta u Banjaluci i jedan od pomenutih volontera Stefan Kremenović kaže da su svi oni studenti završnih godina koji su djelimično već obučeni za rad u zdravstvenim ustanovama, a zasad uglavnom pomažu u obavljanju administrativnih poslova, mada prisustvuju vizitama i pripremaju se za susret sa kovid pacijentima.

09. novembar – Penzionisani ljekari se vraćaju među pacijente - Hrvatska

U Sloveniji su u poslednja 24 sata potvrđena 1.924 nova slučaja korona virusom, a preminula je 41 od bolesti COVID-19, što je najviše do sada, saopštila je vlada te zemlje i najavila nove mjere.

Ljekari koji su u penziji priskočiće u pomoć doktorima i drugim zdravstvenim radnicima koji su iscrpljeni zbog pandemije koronavirusa. Pomoć penzionisanih ljekara svakako će dobro doći s obzirom na to da raste broj hospitalizitranih, ali i broj zdravstvenih radnika koji su pozitivni na koronu ili su pak u samoizolaciji.

Hrvatska ljekarska komora objavila je poziv penzionisanim ljekarima dok se na poziv Ministarstva zdravlja do sada odazvalo oko 50 doktora koji su spremni da pomognu.

12. novembar – Uvode strogi karantin – Slovenija

10. novembar – Nijedna privatna ambulanta ne može da vrši PCR testiranje - BiH Nijedna privatna ambulanta u Republici Srpskoj, u skladu sa zakonskim propisima, ne može da vrši testiranje pi-si-ar metodom na virus korona, već samo serološko, odnosno otkrivanje antitijela na virus u krvi.

Uzorci za pi-si-ar test se analiziraju u Univerzitetskom kliničkom centru Republike Srpske u Banjaluci, Institutu za javno zdravlje Republike Srpske, Univerzitetskoj bolnici u Foči i bolnicama Sveti vračevi u Bijeljini i Sveti apostol Luka u Doboju.

Testiranje PCR testom vrši se na punktovima koje nadležni dom zdravlja odredi za pružanje ove usluge, objavljeno je na sajtu Vlade Republike Srpske.

12. novembar - Studenti Medicinskog fakulteta u Banjaluci postali dobrovoljci - BiH

Na konferenciji za medije ministar zdravlja Tomaž Gantar najavio je produžetak postojećih epidemioloških mjera za još 14 dana, ali i uvođenje novih pa će se tako u naredne dvije nedjelje nastava u svim školama odvijati na daljinu, a vrtići će biti otvoreni samo za hitne slučajeve.

Zatvaraju se sve trgovine koje ne prodaju nužne potrepštine, a kao i u prvom talasu epidemije, obustavlja se javni prevoz.

Neće se odvijati ni vožnje u autoškolama.

Zabranjena su i sva okupljanja, osim članova iste porodice ili zajedničkog domaćinstva. Venčanja su moguća, ali uz prethodnu dozvolu ministarstva rada.

13. novembar - Moći će da narede obaveznu vakcinaciju za sve građane - Srbija

Da bi se pojačala borba sa virusom, u Univerzitetskom kliničkom centru (UKC) RS u Banjaluci samoinicijativno počelo

46

Skupština Srbije usvojila je u četvrtak izmjene Zakona o zaštiti stanovništva od zaraznih bolesti kojima se uvode kaznene mjere, daju veće ovlasti ministru zdravstva u nastavku borbe protiv koronavirusa, uz mogućnost propisivanja obaveznog vakcinisanja.

Izmjenama zakona uvedene su kazne za nepoštivanje epidemioloških mjera – za nenošenje zaštitnih maski oko 40 eura za fizičke osobe i od 400 do 2.550 eura za pravne osobe, a za sprovođenje kaznenih mjera biće nadležne sanitarna i komunalna inspekcija, te komunalna policija.

Ključna osoba kada je u pitanju donošenje mjera u slučaju

pandemije biće ministar zdravlja, a izmjenama Zakona ovlasti su mu znatno proširene. Ministar je izmjenama zakona dobio ovlasti da odredi vanredno vakcinisanje, te da propiše ličnu zaštitu od infekcija.

Ministar može na priedlog državne komisije i nacionalnog zavoda za zaštitu zdravlja i da zabrani okupljanja na javnim mjestima, ograniči kretanje stanovništva u području zahvaćenom vanrednom situacijom, te uvede zabranu i ograničenje putovanja.

Sloboda kretanja i praćenje zdravstvenog stanja može se ograničiti i zdravim osobama koje su bile ili za koje postoji sumnja da su bile u kontaktu sa inficiranim osobama. Ta se mjera može primijeniti i prema putnicima u međunarodnom prometu koji ulaze u Republiku Srbiju iz država s nepovoljnom epidemiološkom situacijom, prenosi Hina.

uobičajnih simptoma, javlja i jedan novi.

On je kazao da se u posljednje vrijeme kod djece, uz simptome koji počinju uglavnom probavnim smetnjama i povišenom temperaturom, javljaju i promjene na koži u obliku osipa na tijelu.

13. novembar - Otkrili ljekovitost gljiva u borbi s jednim tipom karcinoma - Hrvatska - Taj osip kod nekih može biti manje, a kod nekih više izražen. Kod odraslih se među prvim simptomima javljaju dosta jake glavobolje i bolovi u cijelom tijelu, uz gubitak mirisa i ukusa, povišenu temperaturu i takođe još uvijek probavne smetnje. To su neke indikacije kod kojih bi svakako trebalo da posumnja na infekciju novim koronavirusom, ostane kod kuće i javiti se ljekaru - poručio je dr Stojanović, prenosi Glas Istre.

16. novembar – Više od polovine građana se ne želi vakcinisati protiv Covida - Hrvatska Istraživanje dr Borisa Jakopovića i saradnika o antitumorskim i imunomodulacijskim učincima složenih ekstrakata ljekovitih gljiva objavljeno je u specijalnom izdanju naučnog časopisa Molecules, posvećena translacijskom istraživanju antitumorskih ljekova.

Istraživanje je rezultat saradnje kompanije Dr Myko San i Zdravlje iz gljiva i znanstvenika sa Univerziteta u Zagrebu i Rijeci.

Istraživanje je na pretkliničkom modelu uznapredovalog karcinoma debelog crijeva pokazalo da složene kombinacije ekstrakata ljekovitih gljiva Agarikon.1 i Agarikon Plus ometaju procese nužne za rast i širenje tog tumora te time dolazi do značajno boljeg preživljenja i smanjenja tumora, stoji u saopštenju kompanije.

Jedan od glavnih utvrđenih mehanizama takozvana je ciljana citotoksičnost prema tumorskim ćelijama, a ta specifičnost potvrđena je i neškodljivošću istraživanih ekstrakata prema istraživanim zdravim ćelijama.

Istraživanje na karcinomu debelog crijeva otkriva ključne imunosne antitumorske mehanizme djelovanja preparata iz ljekovitih gljiva Agarikon.1 i Agarikon Plus, stoji u saopštenju.

Antitumorski učinci ljekovitih gljiva istraživani su i u kombinaciji sa standardnom hemoterapijom, te je ustanovljeno da mikoterapija složenim ekstraktima gljiva može pojačati njezine učinke i ublažiti nuspojave.

14. novembar - Pedijatri otkrili nov simptom koronavirusa kod djece - Hrvatska Dr Aleksandar Stojanović, direktor istarskog Zavoda za javno zdravlje, ističe da se u posljednje vrijeme kod djece, osim

Prema najnovijem istraživanju agencije Valicon, vidljivo je da se većina Hrvata ne želi vakcinisati protiv koronavirusa.

Istraživanje je otkrilo da će se sigurno vakcinisati 13 posto ispitanika, a njih 30 posto će to vjerovatno učiniti. S druge strane, sigurno se neće vakcinisati 21 posto ispitanih, dok će 36 posto najvjerovatnije to izbjeći. Kad se sve zbroji, neće se vakcinisati čak 57 posto građana, dok 43 posto čeka da vakcine stignu u Hrvatsku.

Oni koji se žele vakcinisati, kao razlog najčešće navode odgovornost prema ostalim sugrađanima i činjenica da veća imunizacija suzbija infekciju, ali i zato jer ne žele inficirati starije ili rizične članove porodice ili sami spadaju u te grupe građana, a od presudnog značenja su četvrtina ispitanika i preporuke medicinske struke.

Protivnici vakcinisanja najčešće ne vjeruju novoj vakcini dok se ne pokaže sigurnom, a plaše se i nuspojava ili smatraju da ne spadaju u rizičnu skupinu. Trećina njih misli da su vakcine uopšteno nesigurne i da mogu ostaviti štetne posljedice po zdravlje.

Dio njih smatra i da ih vakcinacija neće zaštititi, jer virus stalno mutira.

22. novembar - Uvode brzi test u široku upotrebu - Hrvatska U Hrvatskoj je počelo testiranje na korona virus brzim testovima. Prvog dana, kako je rekao zamjenik načelnika gradske kancelarije za zdravstvo grada Zagreba Vjekoslav Jeleč, testirano je 970 ljudi. Pozitivno je bilo 248 ljudi, što je 25 odsto.

- Bilo je 20 bolesnika asimptomatskih. Testiranje je namijenjeno bolesnicima koji imaju jasnu sumlju da su pozitivni. Svaki

47

treći testirani inače u Zagrebu je pozitivan. Bilo je nenajavljenih bolesnika, nismo ih vraćali jer nam je bio prioritet da to uradimo.

Mi smo i očekivali visoku brojku pozitivnih. Ovo je bio metod da rasteretimo sistem, a da ipak detektujemo pozitivne rekao je Jeleč.

Cijena svakog testa je oko 40 kuna, što je pet eura.

zdravstvene ustanove imaju mogućnost da samostalno nabave komercijalne vakcine za svoje pacijente. Situacija na terenu je šarolika i ne postoji podatak na jednom mjestu koliko je zapravo komercijalnih vakcina protiv gripa nabavljeno za tržište Republike Srpske. Tako je Dom zdravlja Bijeljina nabavio 1.500 doza komercijalnih vakcina protiv gripa, direktno od dobavljača.

24. novembar - Prijavili najveći broj preminulih od početka pandemije - Slovenija

28. novembar – Drastične kazne za nenošenje zaštitnih maski - Hrvatska

U poslednja 24 sata u Sloveniji su zabilježena 1.302 slučaja infekcije koronavirusom, a od posledica infekcije preminulo je 59 osoba, što je najveći broj inficiranih u jednom danu od početka epidemije u toj zemlji, prenosi RTS. Prema podacima Vlade Slovenije, na bolničkom liječenju se nalazi 1.299 osoba, dok su 204 pacijenta na intenzivnoj njezi.

U Sloveniji navode da je zabilježen blagi porast broja pacijenata na intenzivnoj njezi, a istovremeno se bilježi pad procenta broja pozitivnih na koronavirus.

Hrvatska najavila da će kazne za nenošenje zaštitnih maski biti i do 200 eura.

Direktor Hrvatskog zavoda za javno zdravlje Krunoslav Capak izjavio je da bi kazne za prekršioce mjera, za nenošenje maske u javnom prevozu ili u zatvorenim prostorima, trebalo da budu između 100 i 200 eura.

24. novembar - Alarmantan broj inficiranih korona virusom - Kosovo Ministar zdravlja Kosova, Armend Zemaj, ocijenio je broj novoinficiranih korona virusom kao „alarmantan“ i rekao da to zahtijeva strogo sprovođenje sanitarnih mjera.

- Brojevi su alarmantni. Da bismo promijenili situaciju, potrebno je promijeniti naše stavove, situaciju, smrtonosni virus je još uvijek vrlo prisutan - napisao je Zemaj na Fejsbuku.

Po njegovim riječima, „na frontu u borbi protiv virusa su svi“ – od Ministarstva zdravlja, Nacionalnog instituta javnog zdravlja, osoblje za vanredne situacije, radne grupe u školama, kosovska policija, inspektorati i gradonačelnici.

Nacionalni institut javnog zdravlja Kosova (NIJZK) objavio je da je u prethodna 24 sata od Covida-19 i pratećih bolesti umrlo 13 osoba, čime je ukupan broj umrlih na Kosovu povećan na 939.

U istom periodu metodom RT-PCR testirano je ukupno 1.590 uzoraka od kojih je 609 bilo pozitivno na korona virus.

Na Kosovu je do sada registrovano 35.549 slučajeva infekcije korona virusom, od 134.318 testiranih. Tokom poslednja 24 sata izliječenim je proglašeno 350 pacijenata. Ukupno je do sada izliječeno 21.746 pacijenata, dok su aktivna 12.864 slučaja.

Pozitivni slučajevi se i dalje u najvećem broju registruju u opštini Priština, gdje je u poslednja 24 sata zabilježeno 276 novih.

27. novembar – Cijena doze vakcine protiv gripa 13 eura - BiH Institut za javno zdravlje RS, sa sjedištem u Banjaluci, počeo je sa komercijalnim vakcinisanjem, a cijena jedne doze je 13 evra. Nabavljeno je 5.000 doza, piše Srpskainfo. Ove sezone vlada najveće interesovanje za vakcinama, prije svega zbog apela stručnjaka da je veoma važna imunizacija zbog mogućeg „sudara“ sezonskog gripa i novog virusa korona.

U Institutu za javno zdravlje RS rade komercijalno vakcinisanje u svojim objektima, a osim Banjaluke, imaju regionalne centre u Doboju, Zvorniku, Istočnom Sarajevu, Foči i Trebinju.

Međutim, svaka ambulanta, odnosno, domovi zdravlja i privatne

48

On je na zdravstvenom kongresu Future Z rekao da projekcija Evropskog centra za sprečavanje i kontrolu bolesti (ECDC) Hrvatskoj predviđa ogroman rast oboljelih od korona virusa i neizravnavanje krive do februara naredne godine.

29. novembar - Od korone sada češće umiru mladi - Srbija Da to što je u posljednjih nedjelju dana od koronavirusa preminuo tridesetpetogodišnji novinar i dva muzičara u četrdesetim godinama nije slučajnost potvrđuje dr Anđela Gavrilović, neurolog u KBC Zvezdara. Napominje da se u ovom talasu koronavirusa kod mlađih ljudi razvija teža klinička slika, koja može da dovede i do smrtnog ishoda.

Javnost je potresla vijest da je osnivač i basista pank benda Čovek bez sluha iz Kragujevca, Mikica Zdravković, preminuo u 47. godini posle višednevne borbe sa posljedicama infekcije koronavirusom.

Dva dana prije toga, u KBC Dragiša Mišović u Beogradu, od posledica infekcije koronavirusom, u 35. godini, preminuo je glavni i odgovorni urednik čačanske novinske agencije MNA, Miloš Lukić, koji je od 2007. do 2016. godine bio urednik i novinar u TV servisu novinske agencije FoNet. Borbu sa koronavirusom u 45. godini života izgubio Bojan Zlatanović, poznatiji pod nadimkom Tokan, koji je bio bubnjar grupe Amadeus bend.

Psorijazni artritis - target terapija Dr Rifat Međedović, internista – reumatolog Klinički centar Crne Gore

Psorijazni artritis (PsA) je imunološki posredovana hronična bolest koja zahvata i kožu i zglobove, ali i druge organske sisteme. To je klinički veoma heterogena bolest koju karakterišu sinovitis, entezitis, daktilitis i spondilitis (sa ili bez sakroileitisa) koji se najčešće manifestuju uz psorijazu kože i noktiju. Promjene na koži, kao i inflamacija u regiji zglobova, tetiva, enteza i kičmenog stuba, uz bol, značajno mijenjaju i kvalitet života oboljelih od PsA. Jasno je da i PsA i psorijaza (PsO) predstavljaju prave sistemske bolesti, koje osim dokazanih mogućih zahvatanja organa i organskih sitema (pluća, srce itd.), nose sa sobom i povećan kardiovaskularni rizik (insulinska rezistencija, intolerancija glukoze, dislipidemija, povećan aterogeni rizik). U samim kliničkim manifestacijama PsA postoji dosta preklapanja sa bolestima iz grupe spondiloartritisa (SpA) kao i sa reumatoidnim artritisom (RA). Iz tog razloga su prvi target ljekovi iz grupe anti TNF ljekova (ljekovi koji blokiraju TNF alfa, jedan od ključnih citokina u patogenezi svih pomenutih bolesti), ljekovi sa najvećim

kliničkim iskustvom i ljekovi koji su pokazali značajnu efikasnost, a u skladu sa razumnom bezbjednosti u svim kliničkim domenima bolesti, što vodi poboljšanju kliničkih simptoma, inhibiciji strukturnih oštećenja i poboljšanju funkcije. Posebno se to odnosi na pacijente sa ranom dijagnozom PsA, te je pionirski koncept reumatoidnog artritisa u smislu „treat to target“ uz „tight control“ sa RA prenešen i na PsA, ali i druge bolesti iz grupe SpA. Time je naglašen značaj ranog postavljanja dijagnoze bolesti iz grupe zapaljenskih reumatizama, kao i ranog agresivnog tretmana, bilo da se radi o konvencionalnim sintetskim bolest modifikujućim ljekovima (ks BML) ili biološkim bolest modifikujućim ljekovima (bBML).

Ovo je kratak pregled nedavnog i trenutno očekivanog napretka u liječenju psorijaze i PsA. TNF blokatori Još od prvih publikacija, kao i prvih kliničkih iskustava, prikupljeni su značajni dokazi da blokiranje TNF-α klinički ima

49

značajan efekat kod bolesnika sa PsA. Trenutno je pet ljekova odobreno od strane Evropske agencije za ljekove (EMA), jedan receptorski molekul (etanercept) i četiri monoklonska antitijela (golimumab, adalimumab, infliksimab), od kojih je posljednji certolizumab (odobren 2013. godine). Samo se infliximab daje intravenski, dok se svi ostali daju subkutano u različitim intervalima davanja od jedne do 4 nedjelje. Za sve ljekove iz ove grupe, osim za infliksimab, doze su prilično fiksne. Kada su u pitanju ljekovi iz grupe TNF blokatora, treba reći da je moguća pojava antitijela na lijek, što se smatra jednim od glavnih uzroka imunogenosti, odnosno mogućem kasnijem izostanku djelovanja lijeka kod prethodno postignutog terapijskog efekta lijeka. Prije svega se misli na infliksimab, ali i adalimumab, te se u smjernicama za liječenje hroničnih artritisa najčešće preporučuje istovremena primjena metotreksata sa biološkim lijekom kod RA, ali i oboljenja iz grupe SpA i PsA (za perifernu bolest). Takođe, nedavno je EMA odobrila upotrebu i distribicuju biološki sličnih ljekova (biosimilara za određene biološke originatore), takođe vezano za potencijalnu imunogenost bioloških ljekova, a posebno TNF blokatora.

50

TNF blokatori kod PsA djeluju i kratkročno, ali i dugoročno tokom najmanje 5 godina, studije sprovedene kada je u pitanju golimumab pokazuju kliničke efekte. Takođe, i inhibicija strukturnih štećenja se može očekivati takođe dugoročnom primjenom ovih ljekova, mislivši i na osteoproliferativne i osteodestruktivne promjene. Uzimajući u obzir poznati bezbjedonosni profil primjene TNF blokatora kod reumatoidnog artritisa, ali i ankilozirajućeg spondilitisa, dugoročno gledano smatra se da nema velike razlike ni kod PsA. Raniji TICORA („tight control RA“) koncept kod RA koji je za terapijski cilj u kliničkim ispitivanjima, ali i u kliničkoj praksi, nametnuo nisku aktivnost bolesti ili remisiju, takođe je u vidu koncepta TICOPA („tight control PsA“) prenešen i na PsA, a kroz minimalnu aktivnost bolesti.

Ovim konceptima je kroz strogu kontrolu naglašen značaj inghibicije rane inflamacije kroz rano postavljanje dijagnoze i rani agresivni tretman, intezivno praćen uz potrebnu korekciju doze i/ili terapijskog pristupa. Kada je u pitanju RA, postoje studije i podaci da nakon postizanja i trajanje održive remisije određeni vremenski period, može se pokušati sa redukcijom pa i isključenjem TNF blokatora, dok je taj stav kada su u pitanju

PsA i AS (ankilozirajući spondilitis) drugačiji, i još uvijek ne postoje jasne smjernice za pomenuto.

IL17/IL23 osovina Uprkos velikom kliničkom iskustvu, kao i dokazanoj efikasnosti TNF blokatora kod PsA kroz brojne studije, postoje bolesnici sa PsA koji ne odgovore na njihovu primjenu. Smatra se da kod njih postoji aberantni citokinski put aktivacije inflamacije, prije svega se misli na IL17/IL23 osovinu. Krajnji efektorski mehanizam osovine kroz diferencijaciju Th17 ćelija, poput klonske ekspanzije i stabilizacije fenotipa sa proizvodnjom IL-17, takođe se oslanjaju na ekspresiju IL-23, koji je moćan induktor IL-17. Međutim, u određenim okolnostima IL-17 se također može proizvesti u odsutnosti IL-23, i obrnuto, IL-23 može imati biološke aktivnosti nezavisno od IL-17.

Klinički odgovori blokade IL23 IL-12 i IL-23 bitni su citokini Th1, odnosno Th17 inflamatornih puteva i ključni su posrednici PsO, a dijelom i PsA. Ustekinumab (UST) je potpuno humano monoklonsko antitijelo protiv zajedničke podjedinice p40 IL-12 i IL-23, a UST je odobrila za PsO i PsA i EMA i Američka agencija za ljekove i hranu (FDA). Kada je u pitanju PsO, primjena UST u randomizovanim dvostruko slijepim i placebo kontrolisanim studijama pokazala je efikasnost lijeka, komparabilnu u odnosu na TNF blokatore, dok kada je etanercept u pitanju i superiornost ustekinumaba.

Podaci za PsA su manje impresivni kada je UST u pitanju, ali je dokazana efikasnost u odnosu na placebo grupu i u samim studijama, i njihovim ekstenzijama. Čak je dokazana i inhibicija radiografske progresije. Guselkumab je monoklonsko antitijelo specifično za IL-23 usmjereno protiv podjedinice p19. Dostupni su rani podaci o bolesnicima s umjerenom do teškom plak PsO, dok još uvijek ne postoje podaci vezano za PsA. Sve u svemu, blokiranje IL-23 djeluje vrlo dobro na psorijazu i relativno dobro na PsA. Nadamo se da će više studija i buduća klinička praksa otkriti koji će pacijenti imati koristi od ovog liječenja.

Blokada IL17 IL-17A igra ključnu ulogu u obrani domaćina od vanćelijskih bakterija i gljivica, podstiče sekreciju antimikrobnih peptida i inflamatornih citokina koji zauzvrat mogu pomoći u održavanju imunološkog odgovora na koži. Genetska ispitivanja i podaci o korelacijskoj ekspresiji u oboljelim tkivima ukazali su na ulogu IL-17 i Th17 ćelija u patogenezi autoimunih poremećaja poput psorijaze, inflamatorne bolesti crijeva i spondiloartritisa.

Od strane EMA i FDA odobrena je primjena sekukinumaba (SEK), monoklonskog antitijela protiv IL17A, kako za PsO tako i za PsA, ali i AS, čija je efikasnost dokazana kroz više randomizovanih studija. Ono što kroz studije i dosadašnju kliničku praksu najviše ohrabruje je efikasnost kada su u pitanju kožne promjene, ali i manifestacije periferne zglobne bolesti i zahvatanja kičmenog stuba. Primjena ovog lijeka kod Kronove bolesti je još uvijek u fazi ispitivanja.

Inhibicija fosfodiesteraze - 4 Sredstva koja povećavaju intracelularni ciklički adenozin-monofosfat mogu imati antagonistički uticaj na proizvodnju inflamatornih molekula. Prema tome, inhibitori cikličke fosfodi-

esteraze koja razgrađuje adenozin-monofosfat smatraju se ljekovima koji obećavaju u hroničnim inflamatornim oboljenjima.

Uzimajući u obzir bezbjedonosni profil ispitivanih, ali i efikasnost, najnovija generacija inhibitora selektivnih za fosfodiesterazu-4, poput apremilasta i roflumilasta, superiornija je u tom pogledu.

Apremilast je oralni inhibitor male molekule fosfodiesteraze-4.

Apremilast je dobio odobrenje za PsA u SAD-u jer su studije o psorijazi i PsA pokazale efikasnost apremilasta koja se, međutim, čini manjom od one koju imaju inhibitori TNF-a. Brojne studije, od kojih neke i multicentrične, randomizovane, dvostruko slijepe i placebo kontrolisane, pokazale su efikasnost apremilasta kako kod PsO tako i kod PsA, bilo kod onih ranije tretiranih samo sa ksBML ili onih tretiranih sa nekim od bBML. Inhibitori Janus-kinaza Tofacitinib je mala molekula, inhibitor Janus kinaze 3 (JAK-3), koji ometa produkciju JAK-signala i aktivaciju signalnog puta transkripcije gena (STAT), koji prenosi vanćelijske informacije u jedro, utičući na transkripciju DNK. Lijek je odobren za liječenje RA, AS i ulceroznog kolitisa, a u toku su ispitivanja za njegovu primjenu kod PsA. Uz tofacitinib, još su najmanje tri JAK inhibitora trenutno u studijama ispitivanja za liječenje RA, AS, psorijaze i inflamatornih bolesti crijeva, od kojih je jedan baricitinib. Mehanizam djelovanja ovih sredstava jedinstven je u poređenju sa trenutno dostupnim terapijskim modalitetima zbog njihovog učinka na intracelularni JAK-STAT put koji je potreban za aktivnost gotovo svih proinflamatornih citokina i faktora rasta. Tofacitinib je novi inhibitor JAK-1 i JAK-3 u razvoju kao oralna formulacija za liječenje nekoliko inflamatornih bolesti, uključujući psorijazu, a baricitinib je oralno primijenjeni selektivni inhibitor JAK-1 i JAK-2. Inhibicija JAK se kroz dosadašnju primjenu tofacitiniba, ali i baricitiniba, pokazala efikasnom kod RA i PsO, dok su još uvijek u toku ispitivanja za primjenu ovih ljekova kod PsA. Zaključak je da postoji nekoliko različitih patogenetskih mehanizama i ciljeva koji se mogu odabrati za liječenje psorijaze i PsA. Sada se već može izvesti zaključak o dominantnosti primjene TNF blokatora, kako kada je njihova efikasnost u pitanju, tako i kada su pitanju dugoročnost primjene i bezbjednost. Sve to dokazano je kroz dugogodišnju kliničku praksu, ali i veliki broj randomizovanih studija. Inhibicija IL-17 i IL-23 ima jasnije učinke na kožu nego na bolest zglobova i kičmenog stuba, ali svakako postoji jasna korist njihove primjene za sve domene bolesti PsA. Čini se da male molekule poput apremilasta i tofacitiniba djeluju i kod psorijaze, a apremilast je takođe odobren za PsA. Nastavljamo učiti o imunopatologiji ovih bolesti korištenjem i povećanjem našeg znanja u smislu blokiranja i inhibicije mogućih ciljeva novim ljekovima koji su razvijeni da intervenišu upravo u ključnim tačkama imunološkog sustema. Živimo u fascinantnim vremenima medicinskog napretka s velikim potencijalom za dobrobit naših pacijenata.

Sponzorisan članak Glosarij CD

51

Digitalno zdravlje i značaj mobilnih aplikacija u praćenju ishoda liječenja pacijenata tokom COVID-19 pandemije Proces digitalne transformacije zdravstva u Crnoj Gori naročito je dobio na aktuelnosti u periodu suočavanja sa problemom COVID-19 pandemije.

Tokom pandemije, primjena digitalnih alata u zdravstvu značajno se povećala. Prema definiciji Svjetske zdravstvene organizacije (SZO), digitalni servisi ne treba da zamijene redovne, ali treba da se iskoriste svuda gdje će pomoći da zdravstvene usluge postanu dostupnije, brže, preciznije. U prethodnom periodu silom (ne)prilika zapravo smo shvatili kolika je potreba, koliko je važna i šta donosi digitalizacija nekih zdravstvenih servisa i usluga.

Kako se ispostavilo da je najbolja prevencija COVID-19 infekcije da ljudi ostanu svojim kućama, tako su i zdravstvene ustanove morale za kratko vrijeme da primijene sve raspoložive digitalne tehnologije kako bi se dolazak u bolnice sveo na samo najhitnije slučajeve, a sve u cilju optimizacije medicinskih kapaciteta i opreme.

Najveće kompanije iz farmaceutske, tehnološke i softverske industrije ulažu puno u platforme koje pacijentima nude mogućnost praćenja i bilježenja podataka o vlastitom zdravlju.

U srcu digitalne transformacije su i inovativne tehnologije i ljudi. Ako pogledamo kakve su tehnologije dostupne – od telekonsultacija do korišćenja chatbotov-a, digitalnih asistenata na bazi vještačke inteligencije, aplikacija iz oblasti mobilnog zdravstva, alata za e-recepte i e-zakazivanja, rješenja za sakupljanje, razmjenu i obradu podataka od različitih baza podataka, elektronskog zdravstvenog kartona, registara bolesti i mnogih drugih, jasno je da su mogućnosti beskrajne.

Pored toga, da bi pacijenti odnosno građani imali korist od ovakvih tehnologija, neophodno je da budu dizajnirani da olakšaju pristup zdravstvenom sistemu i zaštiti, ali i da budu u mogućnosti da ih koriste. Iz tog razloga je na nacionalnom nivou jako važna digitalna pismenost, kojoj treba prići sistemski, a koja u konačnom može poboljšati i zdravstvenu pismenost i efekte mnogih intervencija.

52

Digitizacija svih zdravstvenih podataka je neophodni preduslov za bolje upravljanje i bolju efikasnost, i u konačnom bolje ishode liječenja i veće zadovoljstvo svih.

Kako mobilne aplikacije mogu pomoći u praćenju zdravstvenog stanja pacijenata?

Danas se posebna pažnja i značaj posvećuju praćenju ishoda prijavljenih od strane pacijenta, koje omogućava zdravstvenim radnicima adekvatno praćenje pacijenta i personalizovani pristup liječenju.

To najbolje možemo pokazati na primjeru hroničnog oboljenja kakav je reumatoidni artritis.

Reumatoidni artritis predstavlja zapaljensko oboljenje koje često mijenja veliki dio života pojedinca. U zavisnosti od težine simptoma, brzine napredovanja bolesti, terapije i onoga što čini svakodnevnicu za tu osobu, potrebno je napraviti promjene u određenim aspektima svog života i imati drugačiji pristup izvršavanju svakodnevnih aktivnosti. Život sa reumatoidnim artritisom nije uvijek jednostavan, jedan od razloga je da su simptomi bolesti često nepredvidljivi – jedan dan simptomi su slabiji, dok drugi dan može doći do značajnih pogoršanja.

Iako je pridržavanje propisane terapije od strane reumatologa od ključne važnosti u cilju kontrole bolesti, isto tako je od velikog značaja praćenje zdravstvenog stanja od strane samog pacijenta na dnevnom nivou. Tokom perioda od godinu dana, pacijent sa reumatoidnim artritisom ima različite simptome bolesti i pogoršanja koja utiču na njegov kvalitet života, a tokom regularnih pregleda kod reumatologa, koji su u vrijeme COVID-19 pandemije značajno rjeđi, period kojeg se pacijent najčešće sjeća na kontroli – ne doseže više od sedam dana unazad.

Praćenje pacijenata putem mobilnih aplikacija, otvorilo bi ’prozor’ u svaki dan u godini pacijenta.

Kako je reumatoidni artritis hronična bolest, ovakav vid praćenja zdravstvenog stanja pacijenta upravo omogućava

bolji uvid u liječenje bolesnika.

Stoga je kreirana MojRA, aplikacija namijenjena svim pacijentima koji imaju reumatoidni artritis.

Uz pomoć aplikacije oboljeli od reumatoidnog artritisa moći će da bilježe i čuvaju podatke o važnim trenucima u toku svog liječenja, kao i da u toku kontrole kod svog reumatologa mogu lakše i bolje da opišu aktivnost bolesti između dvije kontrole.

Glavna prednost MojRA aplikacije je i mogućnost generisanja izvještaja na osnovu unesenih podataka od strane pacijenta, što reumatologu omogućava uvid u zdravstveno stanje pacijenta u periodu od posljednje kontrole u ambulanti.

Svi podaci koji se unesu u aplikaciju čuvaju se na telefonu pacijenata i nisu dostupni na internetu ni bilo kom drugom korisniku MojRA aplikacije.

Ova mobilna aplikacija pripremljena je kao rezultat saradnje Udruženja oboljelih od reumatskuh bolesti Srbije (ORS) i Udruženja za pomoć oboljelima od reumatskih bolesti Crne Gore (NVO RAM), a podržana je od strane kompanije Roche.

MojRA aplikacija takođe ima integrisana 3 upitnika: FACIT upitnik (za određivanje stepena zamora RA pacijenata), HAQ upitnik (upitnik o procjeni zdravstvenog stanja), kao i RAID upitnik (o uticaju oboljenja na RA pacijente). Zahvaljujući uvidu u rezultate ovih upitnika koje pacijent popunjava, reumatolog kroz izvještaj iz aplikacije ima mogućnost bolje procjene ishoda liječenja, pa samim tim i bolju kontrolu bolesti, što je i ultimativni cilj liječenja osoba sa reumatoidnim artritisom.

Mobilne aplikacije takođe mogu pomoći u praćenju zdravstvenog stanja drugih hroničnih oboljenja.

Upravo takva je i HemApp, mobilna aplikacija namijenjena osobama sa hemofilijom.

HemApp aplikacija omogućava pacijentima sa hemofilijom: - bilježenje i čuvanje podataka o važnim trenucima u toku liječenja; - omogućava da tokom kontrole kod hematologa lakše i bolje opišu svoje stanje između dvije kontrole (pojave krvarenja različitog uzroka i vremenske okvire, ishode liječenja profilaksom ili terapijom ''po potrebi'', uvid u personalizovanu digitalnu apoteku sa mogućnošću praćenja utrošenih količina propisane terapije).

Svi podaci koji pacijenti unose u aplikaciju čuvaju se na njihovom telefonu i nisu dostupni na internetu kao ni bilo kom drugom korisniku aplikacije.

Ova aplikacija nastala je u saradnji sa Udruženjem hemofiličara Srbije (UHS) i Crnogorskim društvom za hemofiliju (CDH), a podržana je takođe od strane kompanije Roche. Namijenjena je svim osobama sa hemofilijom u Crnoj Gori.

Zahvaljujući HemApp aplikaciji, osobe sa hemofilijom su takođe u mogućnosti generisanja izvještaja na osnovu unesenih podataka na dnevnom nivou, što ordinarijusu-hematologu omogućava uvid u zdravstveno stanje pacijenta u periodu od posljednje kontrole u ambulant i samim tim bolje praćenje i liječenje osoba sa hemofilijom.

Obje mobilne aplikacije je moguće preuzeti na App Store-u (za iOS uređaje) i Play Store-u (za android uređaje).

Roche Crna Gora

53

ALFA LIPOINSKA KISELINA I COVID INFEKCIJA Dr Brankica Dupanović, mr sci Spec. infektivnih bolesti, subspecijalista kliničke farmakologije Klinički centar Crne Gore Alfa-lipoinska kiselina ili tioktinska kiselina (ALK) je lijek za koji je u proteklih petnaestak godina uočeno da je praktično lijek izbora za liječenje dijabetične neuropatije.

ALK je najjači tjelesni antioksidans, sprječava oštećenje nerava od agresivnih reaktivnih jedinjenja kiseonika.

Podržava regeneraciju nerava i normalizuje poremećeni prenos stimulusa kao okidač za osjećaj i bol. Ona ima jasan metabolički efekat, efekat na mikrocirkulaciju, jasan antiinflamatorni efekat, kao i direktno dejstvo na periferne nerve.

Navedena dejstva djeluju sinergistično i kompleksno u lancu patofizioloških zbivanja kod dijabetične polineuropatije i objašnjavaju zapaženi povoljni efekat koji ALK ima na simptome ove bolesti. Jasno pozitivna dejstva ovog lijeka su potvrđena i u dvostruko slijepim randomizovanim kliničkim studijama, usljed čega je terapija ALK danas opšte prihvaćeni način liječenja dijabetične neuropatije širom svijeta.

U jeku pandemije korona virusom veliki akcenat se stavlja na primjenu vitaminske i suportivne terapije kod pacijenata inficiranih COVID-om 19.

Da alfa-lipoinska kiselina ima primjenu i u infekciji novim SARS-CoV-2 virusom dokazuje i to da je u nekim zemljama uključena u protokole liječenja pacijenata sa lakšom kliničkom slikom.

ALK, kao oksidant, redukuje sistemski inflamatorni odgovor kod starijih osoba, hipertoničara, dijabetičara, onkoloških i drugih bolesnika.

Zaštitni efekat ALK kod kritično bolesnih od COVID-19 je objašnjen putem više principa djelovanja: 1. poboljšava virusom indukovanu disfunkciju organa direktnim uklanjanjem slobodnih radikala (ROS), 2. jakim anti-inflamatornim odgovorom jer smanjuje inflamatorne citokine kod teško oboljelih, 3. poboljšava intracelularni nivo glutationa(GSH) i normalizuje oksidativni stres, 4. Kod osoba sa COVID-om je primijećen manjak enzima glukoza-6-fosfat dehidrogenaze - jedan od enzima koji održava nivo glutationa u crvenim krvnim zrncima i pomaže im u protekciji od oksidativnog oštećenja. Dodatkom ALK se povećava nivo G6PD, a samim tim i otpornost ćelija na Corona virus.

54

ALFA LIPOINSKA KISELINA

Egzogeno unijeta alfa lipoinska kiselina brzo se preuzima u ćelije i redukuje u dihidrolipoinsku kiselinu, koja je aktivni oblik.

Svim ovim djelovanjem može se objasniti i povoljni uticaj kod jednog od čestih simptoma u kovid infekciji. Kod kovid pozitivnih pacijenata često dolazi i do gubitka čula mirisa i ukusa.

Oboljeli od korona virusa koji imaju ovaj simptom ne mogu da osjete razliku između gorkog i slatkog. Stručnjaci sumnjaju da se ovo dešava jer virus napada nervne ćelije koje su direktno po vezane sa osjećajem za miris i ukus. Upala je reakcija tijela na oštećenje i rezultira oslobađanjem hemikalija koje uništavaju tkivo.

Kada je ova upala jaka, druge ćelije u blizini počinju da se oštećuju.

Smatra se da je to povezano sa drugom fazom u kojoj su olfaktorni neuroni oštećeni. Oporavak mirisa je mnogo sporiji, jer olfaktornim neuronima treba vremena da se regenerišu snabdijevanjem matičnih ćelija unutar sluznice nosa. Za oporavak neurona svakakao povoljno dejstvo ima jak oksidans kakav je alfa lipoinska kiselina.

Ostaje da vrijeme i studije pokažu mjesto za primjenu alfa lipoinske kiseline kod kovid infekcije, ali svakako efekat ovog molekula će biti jedna od tema istraživača.

1 -Ming Zhong et al. A Randomized, Single-blind, Group sequential, Active-controlled Study to evaluate the clinical efficacy and safety of α-Lipoic acid for critically ill patients with coronavirus disease 2019 2 -Yi-Hsuan Wu et al. Glucose-6-Phosphate DehydrogenaseDeficiency Enhances HumanCoronavirus 229E Infection 3 -Lei Zhanget al. Potential interventions for novel coronavirus in China: Asystematicreview

Klinička ispitivanja su dokazala korelaciju između COVID-19 infekcije i virusne koagulopatije, što za posljedicu ima povredu endotela krvnih sudova, stvaranje krvnih ugrušaka, plućne embolije i akutni respiratorni sindrom. COVID-19 infekcija dovodi do povećanih vrijednosti fibrinogena, hiperkoagulacije i česte venske, arterijske i kapilarne tromboze.

Antikoagulantna, antitrombocitna i fibrinolitička terapija se procjenjuju korisnom kod ovih pacijenata jer smanjuje rizik od nastanka plućne embolije. Prema najnovijim istraživanjima, gotovo trećina pacijenata oboljelih od COVID-19 infekcije ima visoke vrijednosti faktora koagulacije (povećan D-dimer, protrombinsko vrijeme, povišene fibrin degradacione produkte), komplikacije u vidu povećanog stvaranja krvnih ugrušaka i posljedičnog nastanka životno-ugrožavajućih komplikacija. Standardna antikoagulantna terapija može kod ovih pacijenata izazvati ozbiljne neželjene efekte (krvarenje).

Infekcija korona virusom i posljedično indukovana koagulopatija se uspješno i bezbjedno mogu tretirati prirodnim proizvodima – kao što je enzim natokinaza.

Nattokinn® je dijetetski proizvod koji sadrži proteolitički enzim natokinazu NSK-SD® i folnu kiselinu. Nattokinn® efikasno razlaže krvne ugruške, blokira sljepljivanje trombocita i sprječava aterosklerozu, obezbjeđujući optimalan protok krvi u organizmu.

Primjena samo jedne oralne doze natokinaze dovoljna je za ispoljavanje fibrinolitičkog efekta. Nakon primjene kapsule Nattokinn®-a u dozi od 100 mg (2000 FU), poslije 2h dolazi do porasta antitrombina, poslije 4h uočava se porast produkata razgradnje fibrina, dok se 6h nakon oralne primjene uočava porast D-dimera u krvi (sve su to parametri razgradnje tromba).

Efikasnost Nattokinn®-a ogleda se u brzini razgradnje tromba, što je vrlo značajno kod pacijenata koji ubrzano stvaraju krvne ugruške (COVID-19 pacijenti) u cilju prevencije ozbiljnih komplikacija, kao što je plućna tromboembolija.

Nattokinn® ima bolji bezbjednosni profil u odnosu na standardnu antikoagulantnu terapiju jer na prirodan način podstiče endogenu fibrinolizu i razgradnju tromba, bez neželjenih efekata.

Da li vam se naočare magle zbog maske?

Imamo nekoliko savjeta za vas

Dr sci med. Sergej Alpatov Dnevna bolnica Optimal, Podgorica

U skladu sa odlukom NKT, neophodno je nositi maske na javnom prostoru širom zemlje - od Bijelog polja do Budve, od Herceg Novog do Ulcinja - kako bi se spriječilo širenje koronavirusa. I ova praksa će se vjerovatno nastaviti još dugo. Za većinu nas ovo izgleda čudno i pomalo neprijatno. Neko je navikao.

Međutim, velikom broju stanovnika koji neprestano nose naočare, nošenje maske stvara još jedan problem: naočare im se neprestano zamagljuju. Nošenje maske zadržava topli vazduh iz daha na vašem licu. Kada topli vazduh ide na relativno hladna sočiva, vlaga se taloži na sočivima - dolazi do efekta kondenzacije ili zamagljivanja.

56

Zašto je ovo problem?

Ponekad možda nećete primijetiti da su vam naočare zamagljene i zato ćete vidjeti loše. Ali ako skinete naočare, opet ćete vidjeti loše. Ako pokušate da obrišete naočare bez skidanja, vjerovatno ćete rukama dodirnuti lice. Dodirivanje lica, posebno na javnim mjestima, može dovesti do infekcije. Stoga, ako vam naočare zamuti maska, skinite ih, obrišite i pažljivo vratite, pazeći da ne dodirnete lice.

Naočare vam trebaju da biste jasno vidjeli, na poslu, kući, napolju. Čak i ako ćete raditi samo najvažnije stvari, morate dobro vidjeti, bezbjedno se kretati ulicom, čitati imena institucija

i prodavnica, natpise na ulicama. Evo nekoliko savjeta kako se naočare ne bi zamaglile kada nosite masku: Prvo, važno je osigurati da masku nosite pravilno.

Preporučujemo da nosite maske od tkanine tako da se dobro, ali udobno uklope na vaše lice. Naravno, moraju da pokrivaju i nos i usta. Uvjerite se da maska čvrsto leži na vašem licu, posebno na vrhu nosa, tako da vlaga ispod maske ne curi na vaše naočare.

Veoma je zgodno ako maske od platna imaju metalnu kopču na vrhu, koja pomaže oblikovanju tkiva u nos. Hirurške maske ponekad koriste ljepljivu traku da spreijče ispuštanje vazduha iz maske na naočare.

Neki predlažu sapunjanje sočiva u naočarama prije nego što ih stave, što može pomoći na kratko. Ostala kućna sredstava uključuju nanošenje paste za zube, dječjeg šampona ili kreme za brijanje na sočiva. Ovaj problem može riješiti i sprej za naočare protiv magle. Još jedna tehnika koju smo vidjeli na Lifehackeru je regulisanje disanja usmjeravanjem izdaha nadolje, kako biste spriječili da topli vazduh izlazi na naočare (zamislite sviranje flaute i disanje nadolje). Neki su takođe primijetili da pritiskanje tkanine na površinu lica pomaže upijanju vlage.

Preporučujemo da isprobate nekoliko ovih metoda da biste vidjeli koja vam najbolje odgovara. Važno je napomenuti da bez obzira koja metoda odgovara vama, uvijek operite ruke vodom i sapunom najmanje 20 sekundi odmah po povratku kući. Uklonite masku, stavite je u pranje, ponovo operite ruke i isperite nosnu i usnu duplju vodom.

Naočare sa dioptrijom potrebne su nam da bismo bolje vidjeli svijet oko nas. Ali sada, tokom epidemije, ovo može predstavljati problem. Preporučujemo vam da naočare koristite bezbjedno i da ih čistite u skladu sa našim preporukama. Živimo u novom svijetu povećane biološke opasnosti za nas i moramo naučiti da živimo u njemu bez štete po sebe. Razgovarajte sa svojim oftalmologom o svim problemima sa vidom ili problemima koje imate sa trenutnom korekcijom vida. Ako želite da riješite ovaj problem jednom zauvek i razmišljate o laserskoj korekciji vida, možete da pitate svog oftalmologa tokom pregleda ili na instagramu @dr_sergei_alpatov. Želim Vam zdravlja!

57

Dr Dušanka Milatović Perović Spec. infektologije i subspecijalista gastroenterohepatologije Opšta bolnica Nikšić

Jetra je poslije kože najveći organ u ljudskom tijelu. Ona je glavna laboratorija, jer obavlja veliki broj biohemijskih procesa u organizmu. Kroz nju u svakoj minuti protekne 1.5 l krvi. Jedna krv je arterijska, a druga krv putem portne vene donosi molekule iz digestivnog trakta, od kojih jetra neke skladišti, a neke prerađuje.

Jetra obavlja više od 500 funkcija u organizmu.

Najvažnije su: - stvaranje i izlučivanje žuči, - sinteza albumina i faktora koagulacije, - izlučivanje bilirubina, holesterola, triglicerida, hormona i ljekova, - metabolizam lipida, ugljenih hidrata i proteina, - aktivacija enzima, - skladištenje glikogena, vitamina i mineral, - detoksikacija i pročišćavanje krvi.

Uloga detoksikacije je jako važna, budući da smo svakodnevno izloženi raznim toksinima.

58

Najčešći toksini, koji su istovremeno i najčešći uzroci bolesti jetre su: - iz hrane pesticidi, herbicidi, teški metali i hormoni iz namirnica životinjskog porijekla), - toksini iz zagađenog vazduha, - hemikalije iz vode, - hemikalije iz preparata za ličnu higijenu, - alkohol.

U jetri se odvija biotransformacija ljekova i toksina u neškodljive ili manje škodljive, u vodi topljive metabolite. Na taj način se putem žuči i bubrega izlučuju iz organizma. U ovom toksičnom procesu nastaju toksični metaboliti, to jest slobodni radikali (O2, HOO), koji izazivaju peroksidaciju lipida u membrani hepatocita. Ovo izaziva nekrozu hepatocita i toksičnu bolest jetre.

Osim od toksičnih jetra obolijeva od: - virusnih bolesti (virusi A,B,C,D,E), - autoimunih bolesti (primarna bilijarna ciroza, autoimuni hepatitis i primarni sklerozirajući holangitis),

- metaboliÄ?kih bolesti (Wilsonova bolest, hemohromatoza, NASH).

U svim tim bolestima dolazi do nekroze hepatocita, a kod nekih do nakupljanja masnih kapljica u jetri.

Da bi se ove bolesti prevenirale i lijeÄ?ile koriste se iz-

meÄ&#x2018;u ostalog hepatoprotektivi. Najpoznatiji hepatoprotektiv je plod sikavice. Preparat Hepagard sadrĹži ekstrakt ovog ploda, uz dodatak ekstrakta artiÄ?oke, holina, L-metionina i vitamina C i B6. Ovakav sastav ga Ä?ini vrlo potentnim hepatoprotektivom, koji je naĹĄao svoje mjesto u prevenciji i lijeÄ?enju bolesti jetre.

Liječenje vulvovaginalne kandidijaze Dr Vojislav Miketić, spec. akušerstva i ginekologije, subspecijalista perinatolog Klinički centar Crne Gore

Vaginalne infekcije su najčešći ginekološki problem, a gljivice su uzročnici nešto više od trećine svih vulvovaginitisa.

Visoka prevalenca i neprijatni simptomi kao što su osjećaj prečenja pri mokrenju, svrab, bolni odnosi uz prisustvo pojačanog, gustog, bijelog i gromuljičastog vaginalnog sekreta, u značajnoj mjeri mogu uticati na svakodnevni život, te se gljivične vulvovaginitise svrstavaju u značajna medicinska oboljenja.

Procjenjuje se da je oko 75% žena imalo barem jednom u životu infekciju izazvanu Candidom albicans, koja je uzročnik 80-92% vulvoaginalnih kandidijaza (VVC).

Terapija VVC može biti oralna ili topikalna (lokalna) aplikacija vaginaleta ili krema - derivata imidazola. Ljekovi koji se aplikuju vaginalno generalno se smatraju bezbjednijim od oralne terapije, ali se od strane pacijenata često smatraju manje poželjnim iz razloga višednevne terapije, neprijatnosti ponavljane primjene, dužine latentnog perioda koji protekne od početka terapije do smanjenja i nestanka tegoba, ali i komfora terapije – isticanja rastopljenih ljekova iz vaginalnog kanala, te večernje primjene kao preduslova za efikasnost.

Prevazilaženje slabosti tradicionalnih ljekova za vaginalnu primjenu, uz zadržavanje ili poboljšavanje bezbjednosnog profila, doveli su do razvoja novog oblika lijeka Butokonazol 20

mg - vaginalni krem, koji ima jedinstven sistem aplikovanja aktivne supstance, zahvaljujući bioadhezivnoj tehnologiji. Bioadhezivno svojstvo krema omogućava da se krem zadrži na mukozi vagine tokom 4,2 dana od jedne primjene uz produženo, kontinuirano i kontrolisano oslobađanje butokonazola. Studije pokazuju brže olakšanje od postojećih simptoma primjenom vaginalnog krema na bazi butokonazola u poređenju sa konvencionalnim preparatima, pa je već u prvih 24h od primjene kod čak 74% žena došlo do prestanka umjerenih i ozbiljnih simptoma VVC. Za pacijente, ovaj lijek ima nekoliko jasnih prednosti usljed jedinstvene tehnologije, a to su na prvom mjestu brzo oslobađanje od neprijatnih simptoma, jednokratna primjena, minimalno curenje vaginalnog krema nakon aplikacije, što daje mogućnost primjene u bilo koje doba dana ili noći, upotreba manjih količina lijeka u toku terapije i kontinuirano oslobađanje aktivne supstance.

Tendencija u liječenju nekomplikovane VVC je jednokratna, lokalna primjena antimikotika, uz efikasnost uporedivu sa višedoznim preparatima. Butokonazol vaginalni krem, kao jedini preparat sa bioadhezivnim svojstvima, inovativnom tehnologijom i jedinstvenom primjenom lijeka - bilo kada u toku dana, predstavlja dobar izbor u liječenju vulvovaginalne kandidijaze.

61

Nemojte čekati!

Dr Željko Lazović, spec. ginekologije i akušerstva, subspecijalista infertiliteta i steriliteta Načelnik Odjeljenja za humanu reprodukciju Opšta bolnica Danilo I, Cetinje

Problem neplodnosti u Evropi ima oko 25 miliona ljudi ili skoro svaki šesti par. Krovno Evropsko Udruženje pacijenata Fertility Europe poručuje da je neplodnost i dalje neshvaćena i stigmatizovana i poziva nadležne da obezbijede bolju informisanost o svim faktorima koji utiču na plodnost, kako žene tako i muškarca.

Podizanje nivoa svijesti i bolja edukovanost o svim aspektima ovog problema je ono što bi trebalo sve zemlje da urade u narednom periodu, pa i naša.

U Crnoj Gori je takođe slična situacija što se tiče broja parova sa problemom neplodnosti, mada preciznih podataka nema zbog nepostojanja Registra takvih pacijenata.

Ono čemu smo svedoci jeste da parovi različito pristupaju ovom problemu, jedan broj nerado govori o svom problemu, povlači se u sebe, informacije pokušavaju dobiti preko inerneta i često izgube dragocjeno vrijeme. Drugi pak žele što prije da ga riješe, često pokazujući nestrpljenje mijenjajući više ljekara u pokušaju da što prije dođu do trudnoće, budu izloženi visokom stepenu stresa, što je dodatno otežavajuća okolnost i ne dovede ih do cilja. U takvom ambijentu naravno teško je očekivati uspjeh.

Definicija neplodnosti se postavlja u sljedećoj situaciji: Par gdje je žena mlađa od 35 godina, ima nezaštićene seksualne odnose duže od godinu dana, a ako je žena starija od 35 godina vrijeme se skraćuje na 6 mjeseci, i ako ne dolazi do trudnoće - to je kriterijum koji već daje dijagnozu infertiliteta. Što se tiče zastupljenosti neplodnosti u odnosu na pol, statistika kaže da je 40% uzroka kod ženskog, 40% kod muškog partnera, u 10% slučajeva kod oba, a u 10% slučajeva uzrok je nepoznat (tzv. idiopatski infertilitet).

Parovi se najčešće javljaju izabranom ginekologu u primarnoj zdravstvenoj zaštiti tj. u domovima zdravlja. Nakon urađenih osnovnih ispitivanja, ako nije otkriven uzrok neplodnosti izabrani ginekolog bi trebalo da uputi par subspecijalisti za lijecenje infertiliteta, gdje će se nastaviti dalje ispitivanje. Iz dosadašnjeg iskustva moram reći da prosječno parovima treba oko 3 do 4 godine dok

62

dođu u Odjeljenje za humanu reprodukciju, što je predugo i praksa koja se u narednom periodu mora promijeniti, jer se nekada izgubi dragocjeno vrijeme u kojem je liječenje moglo biti znatno uspješnije.

Odjeljenje za humanu reprodukciju pri Opštoj bolnici Danilo I u Cetinju postoji od 2007. godine, i jedini je centar za vantjelesnu oplodnju u državnom vlasništvu. Kadar čine 2 ginekologa subspecijaliste za infertilitet, 3 embriologa, glavna sestra – koordinator za IVF kao i 6 medicinskih sestara. Honorarno je angažovan urolog za problem muškog infertiliteta.

U procesu liječenja neplodnosti akcenat je na timskom radu kao i individualnom pristupu svakom od pacijenata. Jedino takav način funkcionisanja može dati uspješne rezultate, a jedino mjerilo uspjeha je rođenje zdravog novorođenčeta.

Od metoda Biomedicinski potpomognute oplodnje kod nas se rade postupci IUI (intrauterine inseminacije), kao i postupci VTO (vantjelesne oplodnje), takođe kod nas je moguće uraditi zamrzavanje jajnih ćelija, embriona, uzoraka sperme kao i zamrzavanje spermatozoida dobijenih TESE procedurom biopsijom testis (kod najtežih oblika muške neplodnosti – azoospermije). Takođe u cilju ispitivanja i rješavanja uterusnog faktora (faktora materice) infertiliteta godišnje uradimo oko 400 histeroskopija.

Na godišnjem nivou uradimo oko 60 do 80 intrauterinih inseminacija i prosječno oko 150 do 200 postupaka vantelesne oplodnje.

Trenutno važeći zakon u Crnoj Gori kaže da pravo na postupak liječenja neplodnosti procedurom VTO imaju pacijentkinje do navršene 44 godine života i to 3 pokušaja o trošku Fonda za zdravstveno osiguranje. Prethodno moraju proći Konzilijum ginekologa u Kliničkom centru Crne Gore, koji odobrava procedure na osnovu dostavljene dokumentacije, a po predlogu subspecijaliste za infertilitet. U fazi pripreme za postupak pacijenti moraju da urade neophodne analize koje podrazumijevaju mikrobiološke, serološke, hormonske i eventualno neke dodatne koje su dio

standardnog seta analiza prije otpoÄ?injanja postupka VTO. Nakon dobijenog odobrenja pacijent moĹže ravnopravno da bira gdje Ĺželi da radi postupak vantelesne oplodnje - 1 drĹžavni centar i 4 privatne klinike sa kojima Fond za zdravstveno osiguranje ima potpisan ugovor.

Kada pacijent sa odobrenjem Konzilijuma i uputom od izabranog ginekologa doÄ&#x2018;e u centar, tada se pristupa proceduri.

Postupak se sastoji od nekoliko faza: - prvo je odabir protokola, - zatim ovarijalna stimulacija gonadotropinima - ljekovima koji podstiÄ?u rast veÄ&#x2021;eg broja folikula, - a zatim aspiracija jajnih Ä&#x2021;elija pod kontrolom ultrazvuka, - fertilizacija (oplodnja) i kultivacija embriona u laboratoriji, - i na kraju transfer embriona u matericu Ĺžene.

- Poslije 12 do 14 dana od transfera radi se test na trudnoÄ&#x2021;u.

Ovdje treba dodati da postoji moguÄ&#x2021;nost zamrzavanja embriona u sluÄ?aju ako ih je viĹĄe i ako su dobrog kvaliteta, ili ako postoji opasnost od razvoja teĹžeg oblika hiperstimulacionog sindroma.

U matericu se moĹže vratiti najviĹĄe 3 embriona, ali najÄ?eĹĄÄ&#x2021;e vraÄ&#x2021;amo 1 ili 2 embriona zbog toga ĹĄto trudnoÄ&#x2021;e sa viĹĄe embriona nose veÄ&#x2021;i rizik od pobaÄ?aja i prijevremenog poroÄ&#x2018;aja.

StatistiÄ?ki gledano uspjeĹĄnost prvog pokuĹĄaja vantjelesne oplodnje zavisi najviĹĄe od godina Ĺžene i ona se kreÄ&#x2021;e za mlaÄ&#x2018;e od 30 godina 40% do 45%, 30-35 god. 35%, 35-40 god. 25% do 30% i od 40 do 44 god. 5 do 10%. Ovo je direktno povezano sa smanjenjem broja i kvaliteta jajnih Ä&#x2021;elija u jajnicima Ĺžene koja se sa godinama smanjuje, i to se direktno odraĹžava i na stopu uspjeĹĄnosti.

Ono ĹĄto svi mi koji se bavimo problemom neplodnosti posljednjih godina primjeÄ&#x2021;ujemo je da sve viĹĄe imamo mlaÄ&#x2018;ih Ĺžena sa smanjenom rezervom jajnika, a takoÄ&#x2018;e i mlaÄ&#x2018;u populaciju

muĹĄkaraca sa slabijim parametrima spermograma (slabiji kvalitet sjemena, smanjenje broja i pokretljivosti spermatozoida). Pretpostavka je da viĹĄe faktora utiÄ?e na to, od pasivnog naÄ?ina Ĺživota i smanjenja fiziÄ?ke aktivnosti, pogreĹĄne ishrane i posljediÄ?ne gojaznosti, stresa, zatim faktora spoljaĹĄnje sredine kao ĹĄto su razne vrste zraÄ?enja, jonizujuÄ&#x2021;eg, mobilne telefonije, plastiÄ?na ambalaĹža, pesticidi, razni dodaci hrani, aditivi pojaÄ?ivaÄ?i ukusa itd.

TakoÄ&#x2018;e se uoÄ?ava da skoro Ä?etvrtina pacijentkinja koja dolazi na postupak VTO je starija od 40 godina, kada je ĹĄansa za uspjeh znaÄ?ajno manja. To odlaganje raÄ&#x2018;anja pacijentkinje pravdaju najÄ?eĹĄÄ&#x2021;es karijerom, Ä?ekanjem da se steknu idealni uslovi ili jednostavno nijesu imale partnera.

Ovu 2020. godinu veÄ&#x2021;ina Ä&#x2021;e pamtiti po pandemji korona virusa koji je uticao na sve sfere Ĺživota i rada skoro svih stanovnika planete Zemlje, pa tako i na parove koji se nose sa problemom neplodnosti, i na nas koji se ovom oblasti ginekologije profesionalno bavimo.

Mi smo svoje funkcionisanje morali prilagoditi situaciji i poĹĄtovati preporuke NKT kao i ESHRE (Evropskog udruĹženja za humanu reprodukciju) tako da smo zbog takve situacije nekoliko puta prekidali rad i do sada uradili za oko 30% manje postupaka nego prethodne 2019. godine, tj. oko 170 postupaka VTO. Morali smo prilagoditi svoj rad i funkcionisanje novonastaloj situaciji u pogledu prostora, mjera zaĹĄtite pacijenata i zaposlenih od unosa virusa u Centar, poĹĄtujuÄ&#x2021;i sve preporuÄ?ene mjere zaĹĄtite. Sve pacijentkinje prije aspiracije jajnih Ä&#x2021;elija smo testirali na Sars cov 2 virus najmanje 48h prije intervencije. Imali smo 2 pozitivne pacijentkinje na korona virus u toku postupka stimulacije, kod kojih smo uradili aspiraciju jajnih Ä&#x2021;elija i iste zamrznuli kao ĹĄto je i preporuÄ?eno. Od 10 zaposlenih imali smo samo jednog pozitivnog na korona virus i to tokom odsustva iz Odjeljenja, tj. tokom koriĹĄÄ&#x2021;enja godiĹĄnjeg odmora. Ovih dana smo ponovo morali zbog naglog poveÄ&#x2021;anja broja oboljelih od korona virusa prekinuti postupke. Nadamo se da Ä&#x2021;e se borba sa pandemijom uskoro zavrĹĄiti, a da Ä&#x2021;e se borba parova sa problemom neplodnosti nastaviti do konaÄ?nog cilja tj. ostvarenja najveÄ&#x2021;e Ĺželje â&#x20AC;&#x201C; da postanu roditelji.

Objavljivanje ovog Ä?lanka podrĹžala je kompanija Merck

Literatura:

t 4BGF "35 TFSWJDFT EVSJOH UIF UIJSE QIBTF PG UIF $07*% QBOEFNJD (VJEBODF GSPN UIF &4)3& $07*% 8PSLJOH (SPVQ %BUF PG QVCMJDBUJPO 14 /10 /2020 Last update: 14 / 10 /2020 t IUUQ XXX GFSUJMJUZFVSPQF FV GFSUJMJUZ FE t "NFSJDBO 4PDJFUZ GPS 3FQSPEVDUJWF .FEJDJOF "43.

"HF BOE GFSUJMJUZ " HVJEF GPS QBUJFOUT "WBJMBCMF BU IUUQ XXX SFQSPEVDUJWFGBDUT PSH HMPCBMBTTFUT SG OFXT BOE QVCMJDBUJPOT CPPLMFUTGBDU TIFFUT FOHMJTI GBDU TIFFUT BOE JOGP CPPLMFUT "HF@BOE@'FSUJMJUZ QEG "DDFTTFE 'FCSVBSZ 2018. t #PJWJO + FU BM )VN 3FQSPE o t US Department of Health & Human Services. Female Infertility. Available at: https://www.hhs.gov/opa/reproductive-health/female-infertility/index.html.

Accessed: January 2018. t "NFSJDBO 4PDJFUZ GPS 3FQSPEVDUJWF .FEJDJOF "43.

"HF BOE GFSUJMJUZ " HVJEF GPS QBUJFOUT "WBJMBCMF BU IUUQ XXX SFQSPEVDUJWFGBDUT PSH HMPCBMBTTFUT SG OFXT BOE QVCMJDBUJPOT CPPLMFUTGBDU TIFFUT FOHMJTI GBDU TIFFUT BOE JOGP CPPLMFUT "HF@BOE@'FSUJMJUZ QEG "DDFTTFE 'FCSVBSZ 2018.

63

Koliko zaista možemo uticati na povećanje tjelesne visine?

TERAPIJA HORMONOM RASTA U organizaciji veledrogerije „Farmegra” i farmaceutske kompanije „Pfizer“ u podgoričkom hotelu Hilton je 09. oktobra realizovan stručni skup na temu „Uloga i značaj hormona rasta u liječenju u dječijem uzrastu i periodu tranzicije”. O diferencijalnoj dijagnozi niskog rasta i studijski obrađenim iskustvima dugogodišnje primjene terapije hormonom rasta ovom prilikom je govorila prof. dr Mira Samardžić. Dr Nataša Čurović Popović govorila je o efektima terapije hormonom rasta kod djece rođene male za gestaciono doba, a dr Đorđije Krnjević imao je za temu značaj i ulogu hormona rasta u periodu tranzicije.

Hormon rasta (somatotropin) je hormon kog luči adenohipofiza. Osnovna funkcija mu je da stimuliše rast organizma, ali on ima značajan učinak i u regulaciji raznih metaboličkih procesa. To je i razlog zašto se rano prepoznavanje potrebe za supstitucijom ovog hormona smatra važnim procesom u liječenju djece sa njegovim deficitom, ali i zbog čega ima važno mjesto u terapiji odraslih sa ovim problemom.

Terapija ovim hormonom započeta je 1956. godine. U pitanju je bio hormon rasta kadaveričnog porijekla.

1985. započeta je nova era liječenja rekombinantnom terapijom hormonom rasta i ta era, po riječima prof. dr Mire Samardžić, traje do danas. Naravno, u opticaju su nove generacije lijeka. Šta smatramo niskim rastom?

Imajući u vidu izlaganje prof. dr Mire Samardžić na skupu posvećenom terapiji hormonom rasta, može se dati odgovor da osobom niskog rasta smatramo onu čiji rast po specifičnim parametrima odstupa od prosječne vrijednosti uobičajene u toj dobi.

Na to imaju uticaja genetski faktori, hormoni - štitnjače, hormon rasta, polni hormoni, važan je uticaj ishrane, i zdravlja djeteta itd.

Praveći razliku između normalne i patoloških varijanti niskog rasta i naglašavajući značaj odnosa težina-visina, procjene koštane zrelosti i drugih parametara u diferenciranju uzrokaa niskog rasta, prof. dr Samardžić je ovom prilikom ukazala i na pojedinosti protokola ispitivanja.

Ljekarska praksa pokazuje da se dječaci ranije i češće dovode na pregled i sa manjim zaostatkom u razvoju nego djevojčice. Dobro urađena anamneza može u

64

dobroj mjeri omogućiti da se ljekar približi etiologiji niskog rasta (mala težina na rođenju, hipoglikemija u novorođenačkom uzrastu, kasni pubertet kod roditelja, slab apetit, glavobolja i povraćanje, problemi s vidom, pospanost, opstipacija, rast težine, hronična bubrežna insuficijencija, socijalni status, malapsorpcija, srčana oboljenja, cistična fibroza, imunodeficijencija, dječje hronične bolesti, endokrinopatije i sl. pojave).

Sistematski pristup podrazumijeva, po objašnjenju prof. dr Samardžić, da se prvo urade antropometrijska mjerenja, formira karata rasta, izvrši kompletan fizikalni pregled i napravi program ispitivanja. Važan segment tog rada jeste izrada karte rasta na koju prvo moramo da unesemo ciljnu (očekianu) visinu djeteta. Ciljna visina jeste visina oca i visina majke podijeljeno sa 2 + 6.5 cm, za dječake i ‒6.5 cm. za djevojčice. Odstupanje koje se smatra prihvatljivim jeste ± 5cm. Primjeri iz prakse pokazuju da sama karta rasta može ukazati na dijagnozu ‒ objasnila je prof. dr Samardžić.

Dijete intenzivno raste u prve dvije godine. Slijedi relativno stabilni period rasta do puberteta, kada se javlja takozvani zamah rasta, nakon čega rast opet usporava. Rast u različitim periodima života zavisi od različitih faktora. Za procjenu brzine rasta potreban je period od 6 mjeseci do godinu dana. ‒ Ako imamo dijete koje je nisko, tj. visina se nalazi ispod ciljne, a brzina rasta je normalna, diferencijalno dijagnostički razmišljaćemo o djetetu koje je rođeno s malom težinom za gestacionu dob, o konstitucionalno usporenom rastu i idiopatski niskom rastu. Ako imamo dijete koje ima malu brzinu rasta, onda ćemo razmišljati o nekim hroničnim sistemskim bolestima ili endokrinopatijama ‒ objasnila je prof. dr Samardžić.

Značajan aspekt praćenja rasta je procjena tjelesnih proporcija. Dijete može biti proporcionalno ili disproporcionalno niskog rasta. Takođe, važna je i procjena koštane zrelosti. Usporeno koštano sazrijevanje ukazuje na konstitucionalno usporen rast, a ukoliko pacijent ima normalno koštano sazrijevanje, to ukazuje na familijarno nizak rast.

Nizak rast, po riječima prof. dr Samardžić, može biti normalna ili patološka varijanta. U slučaju normalne varijante niskog rasta obično se radi o porodično niskom rastu ili konstitucionalno usporenom rastu.

Porodična anamneza je pozitivna i kod jednih i kod drugih. Konačna visina je u skladu sa očekivanom kod

jednih i kod drugih. Brzina rasta je normalna i kod jednih i kod drugih. Konstitucionalno usporen rast je češće zastupljen kod dječaka. U pitanju su djeca koja kasnije ulaze u pubertet, duže rastu i imaju usporeno koštano sazrijevanje. Patološki nizak rast može biti proporcionalan i disproporcionalan. Ove promjene mogu nastati prenatalno i postnatalno.

Zašto je važna gestaciona težina?

Podsjećajući na činjenicu da se normalne tjelesne visine kreću u rasponu od 3-97 percentila i da poremećaji rasta mogu postojati i kod djece koja imaju normalnu tjelesnu visinu (npr. u slučaju niske brzine rasta), dr Nataša Čurović Popović ukazala je na poseban značaj djece rođene male za gestaciono doba (MGD). U fokusu njenog stručnog posmatranja našla su se djeca rođena sa malom tjelesnom dužinom/ težinom, koja poslije 2. godine života nisu postigla normalnu visinu, ili ta visina nije u skladu sa visinom roditelja. Postoje poremećaji koji su duboko “zapisani” u specifičnim obrascima fetalnog i ranog neonatalnog odrastanja. U slučaju rađanja dece male za gestaciono doba upravo je tako - zdravlje u zrelom dobu može biti ugroženo “pogrešnim programiranjem” homeostatskih mehanizama još u najranijem dobu - navela je dr Čurović Popović.

- Iako mislimo da je tema pedijatrijska, dijete rođeno malo za gestaciono doba zavređuje pažnju ginekologa, endokrinologa, neurologa, nutricioniste i psihologa. Kažemo da je dijete rođeno malo za gestaciono doba ako je njegova masa odnosno dužina na rođenju manja od očekivane za datu gestacionu nedelju. Kao donja granica normale uzima se masa/dužina koja odstupa više od dvije standardne devijacije ispod prosjeka.

Iako se često koristi kao sinonim za dijete rođeno malo za gestaciono doba, pojam intrauterusni zastoj rasta podrazumijeva usporenje rasta fetusa.

Imamo tačno definisani patološki proces koji je usporio rast. Dijete rođeno malo za gestaciono doba najčešće se rađa, ali ne obavezno, kao posljedica intrauterusnog zastoja rasta.

Otprilike 2,3-10% živorođene djece, bez obzira na to da li su rođena u terminu ili prije termina, rodi se malo za gestaciono doba. Svako deseto dijete ostane nisko. Upoređujući sa incidencijom djece sa nedostatkom hormona rasta (1:3500), dr Čurović Popović je ukazala da je populacije djece rođene male za gestaciono doba, posebno one niskog rasta, veoma značajan problem. Smatra se da je to najčešći uzrok niskog rasta u odraslom dobu, odnosno da 20 % odraslih koji su niski su u stvari djeca rođena mala za gestaciono doba.

Ta djeca, kazala je, imaju čak 5 puta veći rizik i

za postnatalni mortalitet i morbiditet nego djeca koja se rode sa normalnom tjelesnom masom. Osim niskog rasta ta djeca mogu da imaju razne metaboličke, endokrinološke i druge problem.

Loš apetit, smanjen kalorijski unos, nizak indeks tjelesne mase, i to na račun mišićne mase, smanjena količina potkožnog masnog tkiva na rođenju, koja je disproporcionalno raspoređena u abdomenu, te rapidno dobijanje tjelesne mase u fazi nadoknađujućeg rasta i pojava gojaznosti u kasnijem dobu samo su neki od pratećih tegoba ovih pacijenata. U kasnijem periodu razvoja moguće je smanjenje insulinske senzitivnosti (negdje oko 8. godine), pojava prerane adrenarhe, pojava sindroma policističnih ovarijuma, nešto više vrijednosti TSH, smanjenje sadržaja minerala u kostima, češća pojava metaboličkog sindroma, a mogući su i neurološki, intelektualni i psihosomatski problemi. U odraslom dobu češća je pojava koronarne bolesti, bolesti bubrega, osteoporoze, ciroze jetre.

Djecu rođenu malu za gestaciono doba treba prepoznati.

Na rođenju treba precizno izmjeriti tjelesnu masu, dužinu i obim glave i odrediti gestacionu zrelost. Obavezno mjeriti tjelesnu dužinu, masu i obim glave u okviru redovnih sistematskih pregleda u Domu zdravlja. Djete koje sa pune 2.g. života ostane nisko, pedijatar treba da uputi dječjem endokrinologu ‒ istakla je dr Čurović Popović.

Odluka o terapiji humanim hormonom rasta kod ove djece donosi se, po riječima dr Čurović Popović, isključivo na

65

osnovu auksoloških parametara. Indikacije za primjenu hormona rasta su: težina/dužina na rođenju koja je više od 2 SD ispod prosjeka za odgovarajuće gestaciono doba, nizak rast, uzrast iznad 4 godine i niska brzina rasta.

Ukazujući na činjenicu da terapija hormonom rasta kod djece rođene male za gestaciono doba pospješuje rast i da 98% te djece dostigne svoj genetski potencijal, 2003.g. u Evropi odobrena je prijemjena hormona rasta za liječenje niskog rasta kod ove djece. Dr Čurović Popović je navela i druge pozitivne efekte terapije: normalizacije tjelesne mase, poboljšanja lipidnog profila, povećanje mišićne mase i sadržaja minerala u kostima, pa čak i ublažavanja psiholoških poremećaja. Dugogodišnje praćenje takve djece nije dokazalo da terapija ubrzava koštano sazrijevanje, da dovodi do ranije pojave puberteta kod te djece, da mijenja nivo glukoze i vrijednosti HbA1c. Nađeno je, kod neke djece povećanje vrijednosti insulina tokom terapije, međutim te vrijednosti se vraćaju na normalu nakon prekida terapije ‒ objasnila je dr Čurović Popović.

Terapija hormonom rastakod niske djece koja su rođena mala za gestaciono doba je bezbjedna, a ključni faktori za uspješnost terapije su vrijeme uključivanja i doza.

Terapija u tranzicionom periodu Upozoravajući na neprihvatljiv trend ponašanja da se u terapiji niskog rasta kasno dođe do endokrinologa, dr Đorđije Krnjević prezentovao je okolnosti primjene ove terapije u toku tranzicionog perioda razvoja. Tranzicioni period je, po njegovim riječima, period koji se karakteriše psihofizičkim promjenama od kasne adolescencije do potpunog sazrijevanja u odraslu jedinku.

Obično traje 6-10 godina, između 16. i 26. godine života. Tada se dostiže maksimum mišićne mase i gustine kostiju, pa je samim tim on jako važan i za pacijente koji su prethodno bili na supstituciji hormonom rasta. Ukoliko je adekvatna supstitucija hromonom rasta, između ostalog, bolji je i kvalitet života ‒ objasnio je dr Krnjević.

Hormon rasta je anabolik koji direktno utiče na povećanje mišićne i koštane mase, a veoma povoljno utiče i na metabolizam masti: dovodi do redukcije masnog tkiva. Nedostatak hormona rasta i u djetinjstvu i u odraslom dobu praktično ima iste karakteristike, a kvalitet života je drastično lošiji kod pacijenata koji se nalaze u periodu tranzicije u odnosu na dječiju dob.

Klinička slika nedostatka hormona rasta kod odraslih pokazuje povećan nivo masnog tkiva, ubrzanu aterogenezu, smanjenu gustinu kostiju, smanjenu mišićnu snagu i fizički kapacitet, smanjen kvalitet života, što, po riječima dr Krnjevića, pokazuje da takva osoba ubrzano stari. Sam uticaj hormona rasta na metabolizam kostiju ogleda se u stimulaciji i stvaranja i resorpcije kostiju, tj. utiče na remodeliranje kosti.

Adekvatna supstitucija sa hormonom rasta utiče na povećanu sintezu proteina, smanjenu razgradnju ćelijskih proteina, povećanu mobilizaciju slobodnih masnih kisjelina iz masnog tkiva.

Na taj način se masno tkivo koristi kao izvor energije, a štedi se mišićno tkivo. Smanjenje ukupne masti u organizmu evidentno je već u prvih 6 mjeseci terapije. Takođe, terapija hormonom rasta ima pozitivan efekat na insulinsku rezistenciju. Ovaj hormon utiče i na zdravlje krvnih sudova. Deficit hormona rasta i te kako ima direktan negativan efekat na povećanje kardiovaskularnog rizika kroz povećanje gojaznosti, insulinske rezistencije, krvnog pritiska, poremećaja lipidnog profila, hiperkoagulabilnosti, smanjene fizičke

66

spremnosti, smanjenja mišićne mase ‒ objasnio je dr Krnjević. Za 15-ak godina praćenja tih pacijenata, naveo je on, mišićna masa raste 2-5 kg, dok smanjenje masnog tkiva ima približno isti nivo.

Takođe, adekvatna supstitucija hormonom rasta je bitna i za očuvanje pamćenja, učenja, brzog rasuđivanja, zaključivanja, rješavanja problema tj. očuvanja kognitivnih funkcija.

Kandidati za primjenu terapije hormonom rasta u periodu tranzicije su, po objašnjenju dr Krnjevića, svi koji su imali nedostatak hormona rasta u djetinjstvu, a zbog tumora, organskih malformacija, povreda glave, genskih mutacija ili izolovanog idiopatskog nedostatka hormona rasta. Retestiranje na nedostatak hormona rasta se vrši kada se završi rast (rast manji od 2 cm godišnje kod pacijenata koji su na terapiji hormonom rasta). To je obično starosna dob od 14.5 godina za djevojčice, tj 16.5 god. za dječake, a obavezno u 18. godini zivota. Doktor Krnjević je na kraju istakao da sami završetak rasta ne znači da je pacijent u tranzicionom periodu završio tjelesni razvoj. Od velike važnosti je da pacijent i dalje ima adekvatnu mišićnu i kostanu masu, dobar kvalitet zivota, očuvane kognitivne funkcije.

S toga je supstitucija hormonom rasta u tranziciji jako važna. Uloga svakog adultnog endokrinloga jeste da procijeni da li je potrebno nastaviti terapiju ovim hormonom u tranzicionom periodu zivota pacijenta ‒ naglasio je on.

Kakvi mogu biti neželjeni efekti dugotrajne terapije?

Koristeći se rezultatima velikih studija o efikasnosti terapije hormonom rasta, prof. dr Mira Samardžić je objasnila da je učestalost neželjenih dejstava manja kod pacijenata sa idiopatskim poremećajima rasta nego kod onih sa organskim nedostatkom hormona rasta i pratećim sindromima tipa bubrežne insuficijencije i sl. Najčešće, jedina neželjena dejstva su infekcije gornjih respiratornih puteva, uha, glavobolja i sl. Te pojave su, po riječima dr Samardžić, uglavnom slučajne bolesti.

Kod pacijenata čiji je poremećaj rasta posljedica raznih dječijih tumora, leukemije i sl. studije pokazuju da se ne povećava pojava recidiva, te da se ona povećava se kod prandijalnih i ekstraprandijalnih neoplazmi koje nemaju maligni potencijal. Većina neželjenih efekata kod ovih pacijenata u vezi je sa osnovnom bolesti.

Kod odraslih sa deficitom hormona rasta utvrđeno je da je u toku 5 godina primanja terapije (Kušingova bolest, akromegalija, atrofija hipofize, tumori mozga i sl. indikacije) najčešće neželjeno dejstvo činila retencija tečnosti, artralgija, odstupanje u laboratorijskim nalazima, smanjena senzitivnost insulina u prvih 6 mjeseci, infekcija gornjih respiratornih puteva i glavobolje. Primjena hormona rasta, po ovom tumačenju, ne povećava rizik od smrtnog ishoda.

Posebno interesantan sektor čini praćenje efekata terapije kod onkoloških pacijenata. Po riječima prof. dr Samardžić, kod pacijenata u dječjem uzrastu nema dokaza za uticaj hormona rasta na relaps primarnog kancera i sekundarnu neoplaziju. Kod odraslih nema dokaza za nastanak novog malignog tumora. Pozivajući se na saopštenja referentnih udruženja u vezi sa primjenom terapije hormona rasta kod djece i odraslih, dr Samardžić je objasnila da je terapija bezbjedna za prihvaćene indikacije i preporučene postupke. Međutim, nakon prestanka terapije i dalje se preporučuje praćenje efekata njene primjene.

Anita Đurović

„PREKO TRNJA DO ZVIJEZDA“ (PER ASPERA AD ASTRA) (II)

Prim. dr Slobodan Radonjić

„U nauci ne postoji širok, utrven, put i samo onaj može dospjeti do njenih blistavih vrhunaca, ko se ne plašeći poraza penje njenim kamenitim stazama.“ LUJ PASTER (1822-1895) Kao mlad hemičar postaje asistent kod poznatrog profesora Žan Batist Bioa, koji uočava njegov talenat, svesrdno ga pomaže da postane profesor hemije u Strazburu, omogućavajući mu da drži predavanja na značajnim stručnonaučnim skupovima.

Bila je to srećna okolnost za mladog naučnika ali ne i jedina.

Mlada supruga, 22-godišnja Mari Loran, kćerka direktora Univerziteta u Strazburu, već od samog početka braka postala je uvjerena da će njen suprug biti veliki naučnik. Podržavala ga je u potpunosti iako je dane i noći provodio u laboratoriji. Sa zadovoljstvom je odvojila pozamašna finansijska sredstva iz kućnog budžeta za kupovinu hemikalija, instrumenata i životinja za laboratorijske eksperimente. Svaki slobodni trenutak provodila je pored svoga muža, mada je rodila petoro djece od kojih je, nažalost, troje prerano umrlo, bilježeći svojim lijepim, čitkim, rukopisom ono što bi joj on diktirao o svom istraživačkom radu. Radeći uporno i predano Paster, hemičar, dokazuje da bolesti nijesu „božja volja“ već da ih izazivaju mikroorganizmi protiv kojih čovjek može da se bori. Ta otkrića saopštio je na svom prvom predavanju na

Sorboni 1864. godine, što je izazvalo buru negodovanja. Naročito su bili glasni pristalice učenja profesora Virhova, kojeg su svesrdno podržavali kako sami ljekari tako i teolozi i filozofi, pa mladog Pastera proglašavaju za antihrista. Nešto kasnije, kad je otkrio da mikrobi mogu da se unište zagrijavanjem, čime se mnogi ljudi spasavaju od raznih bolesti, proglasili su ga, ni manje ni više, nego varalicom.

Jedna od rijetkih, čak vjerovatno i jedina značajna ličnost toga doba, Džozef Lister, hirurg iz Glazgova, pročitavši Pasterove knjige „Klice u vazduhu“ i „O pasterizaciji“ shvatio je zašto umiru mnogi pacijenti zbog postoperativnih infekcija. Zahvaljujući Pasterovoj pasterizaciji uvodi nove metode sterilizacije razradivši tako teoriju o antisepticima. Iako je broj smrtnih slučajeva u njegovoj bolnici naglo opao, kolege doktori nijesu prihvatili Listerov novi način rada niti su mu odali dužno priznanje. Šta više kao i Paster, tako i Lister postaje meta njihovih napada i kleveta.

Iako je pasterizacija (zagrijevanje organskih tečnosti, mlijeka, vina, piva, na temperaturi 60 – 80 stepeni Celzijusa) mlijeka spasila na hiljade djece od tuberkuloze, naročito kostiju,

67

Luj Paster bolesti veoma rasprostranjene u to doba, doktori iz sujete, zavisti, neznanja ili ko zna zašto, i dalje ignorišu evidentno epohalna otkrića Luj Pastera. Začuđen i iznenadjen stavom svoje ljekarske branše, Paster je tada izjavio: “Naučnik nikada ne bi trebalo da se obazire na poniženja i omalovažavanja koja mora da podnosi u toku svog života, već da misli isključivo šta će o njemu govoriti i misliti pokoljenja.“ Nastavlja da radi gotovo fanatično, iscrpljujući, tako, svakim danom sve više oslabljeni organizam. Zabrinutost i strah supruge za njegovo zdravlje bilo je opravdano. U 46-toj godini doživio je moždani udar koji ga je četiri mjeseca potpuno vezao za krevet. Gvozdenom voljom, vremenom, uspijeva da se oporavi i prebrodi ozbiljne posledice teške bolesti, i opet krene u laboratoriju ka novim saznanjima i novim otkrićima. Uspijeva da otkrije dvije, naročito tada, kada nema atibiotika, smrtonosne bakterije, stafilokok i streptokok, koje čak i danas mogu da budu sudbonosne po konačan ishod bolesnika. Uspijeva i da stvori vakcine protiv tako zaraznih bolesti kao što su antraks, kokošija kolera i crveni vjetar.

Prosto je nevjerovatno da ni ova, u praksi provjerljiva, zadivljujuća naučna otkrića nijesu bila dovoljna konzervativnim ljekarima da shvate i priznaju značaj rada ovog velikog naučnika koji je, očito, u svojim idejama i dostignućima bio daleko ispred svoga doba.

Paster ne posustaje u svom radu. Povremeno se vrati hemiji, svojoj osnovnoj profesiji. I tu, takođe ima značajna otkrića (proučava vino i svilenu bubu), a zatim opet nastavi da se bavi medicinom ondje gdje je stao. Sada je na red došla borba protiv zastrašujuće zarazne bolesti bjesnila.

Još jedno sjajno otkriće. Paster je uspio da kod oboljelog zeca od bjesnila izdvoji iz kičmene moždine spasonosni serum koji je htio da primijeni na čovjeka. Opet problem. Ljekari nisu bili spremni ili nijesu htjeli da mu prepuste pacijenta, sve dok se nije pojavio nepoznati ljekar iz Alzasa, koji je s pažnjom čitao Pasterove tekstove, uputivši mu u Pariz majku s teško oboljelim sinom kojeg je na 15. mjesta ujeo pas za koga se pretpostavljalo da je bio bijesan. Paster je, „sav uzbuđen,“ preuzeo rizik, i odredio seriju injekcija rastvora sa oslabljenim virusom bjesnila. Za 14. dana uspio je da izliječi devetogodišnjeg dječaka. Uspjeh je bio senzacionalan. Ali opet sumnje i neshvatanja od strane kolega.

68

Aleksandar Fleming Nema priznanja niti vjere u njegov novi lijek. No, i zlobnicima dodje kraj. Paster je dobio najveću moguću podršku – javnog mnjenja. Pacijenti iz mnogih zemalja pohrlili su u Pariz. Pariska štampa pokreće akciju prikupljanja sredstava za proizvodnju potrebne količine seruma protiv bjesnila. Akcija je bila izuzetno uspješna. Od prispjele količine novca obezbijeđen je ne samo spasonosni lijek već i svota od koje je Paster uspio da ostvari svoj davno usnuli san: sagradio je 1888. godine moderni institut.

Tako je nastao Pasterov institut, naučna ustanova koja je stekla veliku slavu i zadržala je do dnašnjih dana.

Samo četiri godine kasnije Luj Paster je 1892. godine doživio i drugi moždani udar. I najzad priznanja! Profesori Sorbone su se okupili da odaju najveće počasti velikom naučniku.

Moralna pobjeda je za „oca mikrobiologije“ stigla suviše kasno.

Vegetirao je još tri godine i 1895. otišao u vječnost.

Luj Paster je sahranjen u krugu svog Instututa a grobno mjesto je proglašeno za oltar medicinske nauke.

ALEKSANDAR FLEMING (1881-1955) Škotlandjanin Aleksandar Fleming, rođen u porodici farmaceuta, bio je sjajan student medicine u Londonu. Po završetku studija upisuje specijalizaciju iz hirurgije, da bi se kasnije preorjentisao na laboratorijski rad i vrlo brzo počeo da publikuje zapažene radove o bakterijama i odbrambenim snagama čovjeka protiv izazivača raznih bolesti. Rezultati upornog rada omogućili su mu mjesto profesora bakteriologije na Kraljevskom institutu za hirurgiju u Londonu.

Fleming je radeći na odgajanju izvjesnih kolonija bakterija u veoma skromnoj laboratoriji bolnice Svete Marije u Londonu, 1929. godine, kako hroničari kažu „jednog vlažnog, tmurnog avgustovskog dana“ primijetio da se usred kulture bakterija u Petrijevoj šolji (specijalna staklena posuda) pojavila zelena mrlja, glivica buđi, a oko nje se stvorila kružna površina (prsten) u kojoj nije bilo bakterija. Upravo ta slika je za Fleminga bila veoma začuđujuća. Posmatrajući dalji proces utvrdio je da što se mrlja gljivica više širila oko nje je bilo sve manje bakterija.

Produbljujući svoj eksperimentalni rad Fleming gljivice buđi prenosi u posudu u koju su bile zasijane kulture stafilokoka i primijetio da je njihovo razmnožavanje bilo zaustavljeno a zatim i sasvim spriječeno. Zaključak je bio nedvosmislen: gljivice buđi

djeluju u smislu antibioze, dakle antibakterijski. Supstancu izdvojenu iz gljivica, koja ima to svojstvo, nazvao je penicilin. Uvjeren u uspješnost eksperimenta, Fleming sa zadovoljstvom želi da rezultate svoga rada predstavi kolegama bolnice Sveta Marija. Na njegovu žalost, kolege su bile sasvim ravnodušne. A samo nekoliko dana kasnije šef laboratorije Almrot Rajt, pokušavao je da zabrani svom saradniku dalji rad na penicilinu govoreći da uzaludno troši vrijeme. Čak mu nije dozvolio pomoć asistenta i upotrebu neophodnih laboratorijskih uređaja. Ali Fleming i dalje radi. Još više i još odlučnije. Mukotrpnim nastojanjem dolazi do novih rezultata. Njegov penicilin nije uništavao samo stafilokoke (uglavnom izazivače gnojnih procesa) već i streptokoke, pneumokoke, uzročnike polnih bolesti, difterije i drugih brojnih infekcija koje su vrlo često imale smrtonosni ishod.

Krajem 1929. godine objavljuje u jednom naučnom časopisu svoja eksperimentalna dostignuća, tvrdeći da je penicilin veoma efikasan lijek, da nema neželjenih posledica i da ga organizam izuzetno dobro podnosi. Njegova očekivanja da će članak izazvati veliko interesovanje u domaćim i međunarodnim naučnim i stručnim krugovima nijesu se ispunila. Reakcija praktično nije ni bilo.

Suočen sa nerazumijevanjem i neprihvatanjem njegovih ideja i praktičnih naučnih dostignuća, Fleming umoran i iscpljen i mentalno i materijalno, primoran je da prekine eksperimente sa penicilinom. No, pomoć mu stiže od imućne Sare Elroj, sa kojom se oženio. Gospođa Fleming nesebično pomaže svog supruga, omogućivši mu svojim velikim bogatstvom i razumijevanjem nastavak rada na eksperimentu – penicilinu. Ali, i nju izdaje strpljenje. Fleming je gotovo danonoćno u laboratoriji a stručni i naučni krugovi nikako da prihvate njegova dostignuća.

Ogorčen i napušten od svih Fleming 1938. godine svoj životni san – penicilin ostavlja po strani uvjeren da je sav dotadašnji trud bio uzaludan. Dvije godine kasnije hemičar dr Ernest Čejn, biografi kažu „pukim slučajem“ saznaje za rad Fleminga. Veoma zainteresovan za nova saznanja zajedno sa profesorom Huardom Florijem nastavlja zajednički rad tamo gdje je Fleming stao.Ubrzo obavještavaju Fleminga i tako se formira izvanredan naučni složni tim. Eksperiment na proizvodnji penicilina se nastavlja uz vidne uspjehe ali i sada bez ikakve pomoći i neophodnog razumijevanja domaće stručne i naučne javnosti. Pomoć i razumijevanje našli su u SAD. Početkom 1943. godine, poslije niza testova, u Americi je počela proizvodnja penicilina, što je omogućilo masovnu primjenu ovog, za mnoge bolesnike, spasonosnog lijeka.

Fleming, Flori i Čejn su 1945. godine dobili Nobelovu nagradu za medicinu.

Sve do kraja života Fleming je bio obasipan mnogim priznanjima i počastima, ali on je i dalje, skromno, kakav je i bio, nastavio da se bavi svojim naučnoistraživačkim radom. Na račun penicilina se nije obogatio, jer ga je predao čovječanstvu za dobro svih ljudi. Čak ga nije ni patentirao kao svoj pronalazak.

Ali su zato moćne farmaceutske korporacije zgrnule milijarde.

O Flemingu još nešto. Iako naučnik bio je i aktivni sportista. Vrlo dobro je igrao stoni tenis, kriket i golf, aktivno učestvovao na konjičkim takmičenjima i bio zapažen šahista.

Robert Koh, Luj Paster i Aleksandar Fleming, tri velikana medicinske nauke, čitav svoj život su posvetili proučavanju mikroorganizama, izazivača mnogih zaraznih bolesti, koje su

bile pogubne za čovječanstvo. Njihovim radom i rezultatima rada zadužili su i zadivili čitav svijet.

A šta se dogadja danas?

Korona virus, taj podmukli, jednoćelijski mikroorganizam, veličine oko 0,1 mikron, ili stohiljaditi dio santimetra, zavladao je zemljom planetom prouzrokujući pandemiju koja je iz osnova promijenila uobičajeni način života miliona ljudi, izazvala ozbiljne zdravstvene probleme i brojne ekonomske, socijalne i političke poteškoće. Ljudi se osjećaju kao u karantinu, nesigurni, mnogi ostaju bez posla, krediti porodični i lični se gomilaju, računi razni redovno dolaze, broj umrlih u svijetu prešao je jedan milion, neizvjesnost i strah sve su veći.

Pandemija ili „moderna kuga“ kako je već neko nazvao, je promijenila predstavu o svjetskom poretku i njegovoj stvarnoj snazi, ne samo materijalnoj nego i duhovnoj, i razotkrila slabosti razvijenog svijeta, posebno njegovog zdravstvenog sistema. Na jednoj strani su milionski vrijedni oprema i prostor i vrhunska, za ogroman broj ljudi nedostupna medicinska usluga, a na drugoj korona virus hara, a za zaštitu od njega nije bilo dovoljno maski, rukavica, alkohola, asepsola, zaštitnih odijela...

Tokom ove pandemije čula su se mnoga mišljenja, sugestije, savjeti, preporuke od više ili manje značajnih ličnosti.

Značajna je konstatacija španske naučnice na početku korona infekcije u Španiji, kada nije bilo dovoljno ljekara i drugog medicinskog osoblja, a nedostajalo maski, rukavica, ljekova, raznih hemikalija... :“Fudbalerima dajete milion eura mjesečno, a biolozima 1800 evra, i sada tražite kako da se izliječite od korone.

Idite kod Kristijana Ronalda i Leonela Mesija,oni će vam naći lijek.“ Njena ogorčena poruka snažno je odjeknula planetom zemljom.

A šta čovjek da radi i kako da se bori s ovim problemom?

Proći će korona. Prolazile su i mnogo teže „korone“ i zastrašujuće pandemije poput one, Španske goznice – Španjolke (1917-1920) koja je u tri talasa odnijela oko 50 miliona ljudskih života. A do tada biti oprezan, čuvati se i ozbiljno shvatiti i prihvatiti preporuke istinskih stručnjaka. Treba se okrenuti sebi, svojoj porodici naročito, prijateljima. Družiti se. Jer čovjek je društveno biće i u njegovoj prirodi je biti i živjeti s drugima. Jeste da je u ovoj situaciji mnogih, manje ili više ili sasvim opravdanih zabrana i odluka (nošenje maski, fizička i socijalna distanca) vrlo teško naći način za druženje. Ne postoji recept niti formula, ali postoji imperativ koji nalaže da čovjek individualno i samoinicijativno traži razuman i prihvatljiv način da se druži s drugima. U protivnom, potraje li ovo korona zlo i „on line“ druženje, šta će ostati od čovjeka i njegovog društvenog bića?

Nerazumnu, kadkad suludu potrebu za materijalnim dobrima i enormnim bogaćenjem usmjeriti ka duhovnim vrijednostima, živjeti jednostavno, zadovoljiti se s malim stvarima, jer se u njima skriva ljepota života. Radovati se životu. Uzeti dobru knjigu. Drugim riječima iz temelja promijeniti odnos prema mnogim, danas nametnutim bezvrijednim vrednostima koje pogoduju sveukupnom stanju u kome se nalazimo.

Iako je korona virus veliki i složen problem, današnja struka i nauka će ga, zasigurno, riješiti prije ili kasnije. Mada, ne bi bilo na odmet prisjetiti se Roberta Koha, Luj Pastera i Aleksandra Fleminga.

69

Prezentovan desetomjesečni rad CEBIMER-a

OD NAUČNOG RADA KA KOMERCIJALIZACIJI Trogodišnji multidisciplinarni projekat Ministarstva nauke CEBIMER ustanovljen januara 2020, predstavljen je u okviru Konferencije za medije, održane 6. novembra. Cilj skupa bio je da predstavnici partnerskih institucija uključenih u ovaj sistem prezentuju radne pakete za čije su izvršenje zadužene u okviru CEBIMER-a. Javnosti su se obratili predstavnici nosioca projekta: Instituta “Dr Simo Milošević”, KCCG, Medicinskog fakulteta, PMF-a, Centra za ekotoksikološka istraživanja, te Fondacija za promociju nauke PRONA. Moderator programa mr Branka Žižić navela je: - Sa strane Ministarstva nauke mogu da kažem da je program podrške Centru izvrsnosti jedan od najkrupnijih mehanizama podrške naučno-istaživačkoj djelatnosti, ali i inovacijama. Konkretno program CEBIMER-a je podržan sa iznosom od blizu milion eura u trajanju od tri godine, i obuhvata nekoliko velikih partnera koji takođe sufinansiraju značajnim sredstvima ovaj program. Stoga je njegova ukupna vrijednost preko milion i po eura.

Centar izvrsnosti za biomedicinska istraživanja u Crnoj Gori (CEBIMER) je istraživačko-inovativni program čija je realizacija počela u januaru 2020.

Uključuje nekoliko institucija iz oblasti zdravstva, biologije i hemije. Nosilac programa je Institut „Dr Simo Milošević“ u Igalu, vodeća državna ustanova u oblasti zdravstvenog turizma i rehabilitacije. Osnovne frontove rada čine razvoj i primjena aferezne terapije u okviru preventivne medicine, rad na bezbjednosti hrane, analize i rad na komercijalizaciji ljekovitog morskog blata iz Igala, izabranih autohtonih biljnih vrsta, te hemijska istraživanja Šifovih baza.

Ka unapređenju istraživanja i njihovoj primjeni Iskustva Instituta „Dr Simo Milošević” Igalo, kao osovine CEBIMER-a, sumirala je direktorica ove ustanove dr Gordana Rajović. Ističući značaj izrade Strategije o zdravstvenom turizmu, a posebno „Pametne specijalicazije” ona je navela da je Centar izvrsnosti podigao ljestvicu Institutu što se tiče razvoja zdravstvenog turizma. Uvođenje inovativne metode liječenja na Institutu - membranske afereze - ona je opisala kao novi kvalitet rada u ovoj ustanovi.

70

- Realizacijom predviđenih aktivnosti u Centru omogućiće se unapređivanje naučnih istraživanja na nacionalnom nivou, povezivanje, istraživanje, inovacije i privrede, a komercijalizacijom dobijenih rezultata svakako će se doprinijeti razvoju zdravstvenog turizma, jačanju nacionalne ekonomije i kompetentnosti i konkurentnosti na evropskom tržištu - objasnila je dr sci pharm Đurđić, rukovodilac CEBIMER-a. Prezentujući sistem koordinacije CEBIMER-a, ona je ukazala i na namjeru da se Centar izvrsnosti transformiše u pravno lice.

Dr sci pharm Đurđić: - Sav program se sprovodi kroz 12 radnih paketa, pri čemu svaka institucija vodi i odgovorna je za realizaciju jednog ili više radnih paketa.

Govoreći o inovativnoj terapiji na Institutu Dr sci med Vjeroslava Slavić je navela da u koncept istraživanja preventivne aferezne terapije uključeno je do sada 12 pacijenata. - Preliminarni rezultati pokazuju da dolazi do značajnog poboljšanja svih zapaljenskih reakcija, dolazi do značajnog popravljanja metaboličkih poremećaja, prvenstveno metabolizma lipida i glikoregulacije, kao i značajnog popravljanja funkcije jetrinih parametara. Mi smo ovom studijom htjeli da pokažemo efekat funkcionisanja crijeva, što je naročito značajno sa imunološkog stanovišta - objasnila je ona. Planirano je da dalja istraživanja ove terapije budu sprovođena na Medicinskom fakultetu i u Kliničkom centru Crne Gore1, pogotovu kod pacijenata oboljelih od dijabetesa.

Opisivanje autohtonog bilja Rad Centra za ekotoksikološka ispitivanja u okviru Centra izvrsnosti na konferenciji je prezentovala mr Danijela Šuković.

Podsjetivši da ovaj centar poseban doprinos nauci daje u posljednih 10 godina, ona je istakla značaj podrške jačanju njegovih naučnih kapaciteta. Posebno je važno naglasiti važnost timskog rada, a iskustva ovog Centra ukazuju na potrebu za koordinacijom sa PMF-om. Radni paket ove naučne jedinice obuhvata uzorkovanje autohtonih biljaka, njihovu hemijsku karakterizaciju i primjenu. U fokus ispitivanja ušlo je aromatično bilje tipa lovor i smilje, a od jestivog bilja ispituju se šipurak i kopriva. Planirana je izrada hemijske karakterizacije eteričnih ulja i njihove antioksidativne aktivnosti, kako bi se, uz naučnu dokazanost, omogućila

njihova primjena u kozmetičkim i sl. proizvodima. Ovom prilikom je objašnjeno i da je u planu određivanje nutritivne vrijednosti jestivog bilja, kao i tradicionalnih jela u kojima se ove biljke mogu naći. Hemijsko-biološke analize vršiće se i u vezi sa još jednom autohtonom biljkom: klekom.

U službi društvene zajednice Doc dr Snežana Pantović, sa Medicinskog fakulteta, podsjetila je na značajan doprinos ove ustanove u naučnoistraživačkom radu. Rukovodeći radnim paketom u vezi sa mobilnošću i zapošljavanjem mladih istraživača i obavljanjem naučno-istraživačkih aktivnosti bitnih za realizaciju radnih projekata, stručnjaci Medicinskog fakulteta bave se ispitivanjem zadatih enzima, holesterola, bioinženjeringom kože, a u ovom centru je po prvi put u Crnoj Gori savremeno opremljena laboratorija za ispitivanje i rad na ćelijskim strukturama. - Moram da kažem da će se po prvi put kroz ovaj program sprovoditi istraživanja o efikasnosti terapijske afereze inflamatornih stanja čiji rezultati treba da akredituju protokole u kliničkoj upotrebi – istakla je dr Pantović. Važni ciljevi ovog koncepta biće ostvarenje multidisciplinarnog pristupa, jačanje istraživačkih kapaciteta i komercijalizacija naučno dokazanih aktivnosti. - Sve što mi sada radimo želimo da bude u službi društvene zajednice. Da se dođe do određenih protokola, metoda, biološki aktivnih komponenti koje mogu biti u službi novih ljekova koji mogu imati komercijalni potencijal - zaključila je doc dr Pantović.

Ispitivanje biomarkera U ime Centra za kliničko-laboratorijsku dijagnostiku javnosti se obratila dr Nevena Terzić Stanić. Ona je objasnila da je ova naučna jedinica preuzela obavezu da u prvoj godini bude podrška Institutu „Dr Simo Milošević” u Igalu i Medicinskom fakultetu. U opus njihovog rada ulazi analiza biomarkera za praćenje posebnih stanja pacijenata, a u naredne dvije godine obaveza im je izvrše akteditaciju svog centra, kao i da utiču na podizanje kapaciteta rada laboratorija u Crnoj Gori.

Višesmjerni rad na PMF-u Naučno-istraživački tim Prirodno-matematičkog fakulteta (PMF) predstavio je, takođe, svoj učinak u CEBIMER-om

projektu. Ovom naučnom tijelu povjerena je realizacija četiri radna paketa. Radom bioloških i hemijskih istraživanja rukovode prof. dr Danilo Mrdak i doc. dr Miljan Bigović, a u upravljanje CEBIMER-om uključen je i dekan ovog fakulteta prof. dr Predrag Miranović. Ovom prilikom ukazano je na namjeru da se opišu 4 biološke karakterizacije peloida iz Hercegnovskog zaliva.

- U namjeri smo da shvatimo do kraja kako se i na koji način to blato formira, koja je uloga biološke komponente u tom blatu, da obradimo sve sezone, da uzorcima radimo analizu i da vidimo šta se dešava s tom biološkom komponentom u blatu, da vidimo šta je dominantno, ne bismo li kroz analize uspjeli da povežemo koji su to organizmi koji utiču na stepen njegove ljekovitosti - objasnio je prof. dr Mrdak. Do sada je izvršeno uzorkovanje ljetnjeg i jesenjeg uzorka sa različitih dubina morskog dna. - Nakon determinacije svih tih organizama u blatu probaćemo da uradimo standardni protokol za ispitivanje blata na osnovu multipleks PCR reakcije koja bi nam dala potvrdu da li je to blato zaista pravo ljekovito ili nije - objasnio je on. Radi se, dakle, o pokušaju naučne standardizacije igalskog blata, što bi trebalo da predstavlja uvod u njegovu komercijalizaciju.

O hemijskom dijelu istraživanja govorio je doc. dr Miljan Bigović. Središte ovog projekta čini dobijanje i karakterizacija novih Šifovih baza koje bi bile primjenjivane u kontekstu njihove potencijalne antioksidativne, antimikrobne i antitumorske aktivnosti. Ovo bi podrazumijevalo sintezu baza tiokarbo-hidrazida sa odabranim aldehidima i ketonima, a potom i sintezu i ispitivanje biološke aktivnosti kompleksa dobijenih Šifovih baza sa prelaznim metalima2. Po objašnjenju sa Konferencije, planirano je da se sintetišu i elementi iz prirode: etarska ulja. - Ideja nam je da sva jedinjenja koja sintetišemo detaljno okarakterišemo instrumentalnim metodama - naveo je doc. dr Miljan Bigović.

Nedostatak instrumentalizacije u Crnoj Gori prevazilazi se saradnjom sa regionalnim centrima (iz Beograda), kao i povezivanjem sa Medicinskim fakultetom i institucijama iz Crne Gore. Molekularno modelovanje je još jedan važan pravac rada. Do sada su u ovom centru sintetisana 4 molekula i oni su ispitani jednom instrumentalnom metodom.

1 Bilten MNA za 2019, str. 20 2 https://www.ucg.ac.me/objava/blog/100/objava/92996-predstavljanjecentra-izvrsnosti-za-biomedicinska-istrazivanja-cebimer

Anita Đurović

71

DEGENERATIVNA SKOLIOZA Karakteristike i simptomatologija

Mr Bojan Kraljević Spec. primijenjene fizioterapije

Degenerativna skolioza, takođe poznata kao skolioza odraslih, opisuje zakrivljenost kičme izazvanu degeneracijom fasetnih zglobova i intervertebralnih diskova, koji su pokretni djelovi kičme. Kada su zdravi, fasetni zglobovi su poput šarki koje pomažu kičmi da se nesmetano savija, a intervertebralni diskovi su poput jastuka koji apsorbuju udar između kičmenih pršljenova. Svi oni podliježu prirodnoj degeneraciji usljed starenja – usljed istih procesa koji uzrokuju osteoartritis ili degenerativnu bolest diska. Međutim, kod pojedinih osoba su ti degenerativni procesi ubrzani i/ili uzrokuju više simptoma. Na zadnjem dijelu svakog kičmenog segmenta par malih fasetnih zglobova povezuje kičmene pršljenove. Fasetni zglobovi lumbalne kičme nose veliku količinu stresa i težine, što ih čini ranjivijim na degeneraciju i povrede. Ovi zglobovi su bogato inervirani spinalnim živcima, što ih čini podložnim za razvoj simptoma koji se često osjećaju u donjem dijelu leđa i/ili nozi. Bol koji potiče sa fasete u donjem dijelu leđa može u početku biti akutan (kratkotrajan) i vremenom postati hroničan. Bol može biti lokalizovan u donjem dijelu leđa, zahvatiti jednu ili obje noge, ako je pogođen spinalni nerv koji se nalazi blizu fasete, što u konačnosti rezultira išijasom.

Istraživanja pokazuju da 15% do 45% bolova u donjem dijelu leđa potiče iz lumbalnih faseta. Postoji mnogo izraza i dijagnoza povezanih sa poremećajima fasetnih zglobova. Kada degeneracija izmijeni zglobne površine faseta, to se naziva kičmeni osteoartritis.

Ostale dijagnoze povezane sa poremećajima fasetnog zgloba uključuju artritis fasetnog zgloba, bolest fasetnog zgloba i sindrom fasete. Ovi poremećaji se takođe mogu uključiti u opšti opisni pojam kičmene degeneracije - spondiloza. Duž zadnjeg dijela kičme, na svakom nivou, par malih fasetnih zglobova povezuje kičmu - koštani blokovi kičme, koji drže kičmu kao jednu cjelinu, pružajući joj podršku.

Ovi zglobovi, inače poznatiji kao zigapofizni zglobovi, sinovijalni su, omogućavajući kičmi da se savija i uvija u različitim pravcima.

72

Fasetni zglob nastaje artikulacijom između uparenih koštanih izbočina zvanih zglobni nastavci. Ovi nastavci se nalaze na zadnjem dijelu svakog pršljena i povezuju susjedne pršljene. Za svaki prostor na disku postoje dva fasetna spoja i disk, čineći zajedno stativ koji formira segment kretanja. Kičmeni živci izlaze neposredno iznad gornje fasete na svakom nivou. Zglobne površine zglobnih nastavaka su presvučene hrskavicom i obložene tankom sinovijalnom membranom ispunjenom tečnošću, kako bi se olakšale kretanje i spriječilo trenje. Zglob je okružen spoljnom kapsulom, koja je elastična, blago fleksibilna i sadrži oko 2ml tečnosti za podmazivanje. Bol može poticati iz zglobnih površina faseta ili spoljnog lista kapsule koja okružuje fasetni zglob.

Faseti lumbalne kičme podržavaju veći dio težine kičme i pomažu u pokretima gornjeg i donjeg dijela leđa. Ovi zglobovi takođe imaju svoj udio u zaštiti kičmene moždine i kaude ekvine, koja prolazi iza diskova i ispred faseta. Donji dio lumbalne kičme pruža veću pokretljivosti i podržava najveći dio gornjeg dijela tijela, čineći donje lumbalne fasetne zglobove na nivoima L4-L5 i L5-S1 podložnijim povredama i degeneraciji. Fasetni zglobovi u donjem dijelu leđa često su izloženi velikom pritisku, sili smicanja i aksijalnog opterećenja tokom redovnih svakodnevnih aktivnosti, vježbanja, rada i drugim radnjama i pokretima. Ovi zglobovi mogu postati bolni zbog redovnog angažovanja tokom lošeg držanja tijela, nepodržane mehanike tijela, iznenadne, akutne traume, poput nesreće, pada ili povrede povezane sa sportom ili hronične povrede donjeg dijela leđa usljed prekomjernog korišćenja ili mikrotrauma faseta, dok simptomi poremećaja lumbalnog fasetnog zgloba mogu poticati iz jednog ili više djelova zgloba.

Degeneracija i posljedična asimetrija javljaju se polako tokom vremena, kako čovjek stari. Sada govorimo o potpuno drugačijem uzroku skolioze od standardne, kod adolescenata, gdje je skolioza ipak najčešće nepoznatog (idiopatskog) uzroka. Razumijevanje

etiologije idiopatske skolioze ostaje glavni izazov, pa Ä?ak i kod deformiteta poznatog porijekla (npr. neuromuskularna i kongenitalna skolioza) taÄ?na uloga mehaniÄ?kih faktora je oÄ?igledno sloĹžena.

MeÄ&#x2018;utim, jasno je da se deformiteti razvijaju i napreduju tokom perioda rasta skeleta. Efekti izmijenjenog mehaniÄ?kog optereÄ&#x2021;enja na pokrovne ploÄ?e prĹĄljenova i druga tkiva bila je vaĹžna tema za istraĹživanje Ä?lanova MeÄ&#x2018;unarodnog druĹĄtva za istraĹživanje deformiteta kiÄ?me, posebno u studijama na Ĺživotinjama. Isto tako, neophodno je znati kako se tkiva kiÄ?menog stuba, i trupa uopĹĄte, optereÄ&#x2021;uju u nizu svakodnevnih aktivnosti i kako se ova optereÄ&#x2021;enja (posebno velike sile razvijene u miĹĄiÄ&#x2021;ima) mijenjaju se deformacijom kiÄ?me.

Kod skolioze, prĹĄljenovi i diskovi se boÄ?no uklinjavaju, vjerovatno vrlo razliÄ?itim mehanizmima, i smatra se da apikalna regija postaje manje fleksibilna, dodajuÄ&#x2021;i poteĹĄkoÄ&#x2021;e hirurĹĄkoj korekciji.

Stepen asimetrije trupa kod djece je indikator za upuÄ&#x2021;ivanje i dalju ortopedsku procjenu ako se otkrije krivljenje kiÄ?me, ali se takoÄ&#x2018;e moĹže koristiti i kao osnova za dalja istraĹživanja o etiologiji idiopatske skolioze.

Odrasli sa idiopatskom skoliozom treba da znaju da njihovu djecu treba paĹžljivo posmatrati.

Ako je kod odraslih degeneracija kiÄ?me izraĹženija na jednoj strani, moĹže doÄ&#x2021;i do degenerativne skolioze. Krivina degenerativne skolioze, koja se Ä?esto nalazi u donjem dijelu leÄ&#x2018;a (lumbalna kiÄ?ma), na Rtg-u formira blagi oblik â&#x20AC;&#x17E;Câ&#x20AC;&#x153; dok se kiÄ?ma abnormalno izvija na jednu ili drugu stranu. Bilo koja boÄ?na krivina kiÄ?me od najmanje 10 stepeni, mjereno Cobb-ovom metodom na rentgenskim snimcima kiÄ?me, smatra se skoliozom. MeÄ&#x2018;utim, ako degenerativna skolioza kod odraslih postane simptomatska, bol moĹže varirati od tupih bolova u leÄ&#x2018;ima, do muÄ?nih osjeÄ&#x2021;aja koji dovode do slabosti nogu, Ä?ineÄ&#x2021;i hodanje teĹĄkim ili Ä?ak nemoguÄ&#x2021;im. Bolni simptomi degenerativne skolioze sliÄ?ni su lumbalnom osteoartritisu i/ili lumbalnoj degenerativnoj bolesti diska, jer su svi dio istog degenerativnog procesa.

Degenerativna skolioza moĹže izazvati sljedeÄ&#x2021;e vrste nelagodnosti:

t Tup bol ili ukoÄ?enost u srediĹĄnjem ili donjem dijelu leÄ&#x2018;a;

t #PM V MFĂżJNB OBMJL Ä&#x2022;TLV LPKJ NPäF SBEJSBUJ OJ[ HMVUFBMOV regiju i nogu;

t 5SOKFOKF J JMJ VUSOVMPTU LPKJ NPHV SBEJSBUJ V HMVUFBMOV SF giju i nogu;

t 0Ă?UBS CPM V OPHBNB LPKJ TF SB[WJKB UPLPN IPEBOKB BMJ TF smiruje tokom odmora.

Treba napomenuti da je zapaljenski proces na zglobovima kiÄ?me, ili pogoÄ&#x2018;enost nerva, glavni izvor degenerativnog bola kod adultne skolioze, a ne abnormalne boÄ?ne krivine kiÄ?me koje su prisutne kod teĹĄkih skolioza.

TeĹĄko je taÄ?no utvrditi koliko ljudi ima degenerativnu skoliozu, jer mnogi sluÄ?ajevi nikada ne ukazuju na znaÄ?ajne simptome i ostaju neotkriveni. MeÄ&#x2018;utim, jedna studija procjenjuje da najmanje 60% populacije starije od 60 godina ima najmanje blagu degenerativnu skoliozu.

Ako degenerativna skolioza postane simptomatska, bol obiÄ?no poÄ?inje postepeno. Rani simptomi su najÄ?eĹĄÄ&#x2021;e tup bol ili ukoÄ?enost, najÄ?eĹĄÄ&#x2021;e u srediĹĄnjem i donjem dijelu leÄ&#x2018;a koja se javlja ali najÄ?eĹĄÄ&#x2021;e, nedugo zatim i prolazi. Opcije nehirurĹĄkog lijeÄ?enja QPQVU Ä&#x2022;[JLBMOF UFSBQJKF MKFLPWB JMJ J[CKFHBWBOKB OBQPSOJI BLUJWOPTUJ - obiÄ?no su dovoljne. U rijetkim sluÄ?ajevima operacija skolioze moĹže se razmotriti kada bol potraje ili negativno utiÄ?e na kvalitet Ĺživota, uprkos viĹĄestrukim naporima tokom lijeÄ?enja. Svakako, s obzirom

na populaciju osoba sa simptomatskom degenerativnom skoliozom starosne dobi od 65 godina i viĹĄe, neki ljudi bi i dalje trebalo da izbjegavaju operaciju zbog drugih faktora rizika povezanih sa uzrastom, poput krhkih kostiju ili oslabljenog kardiovaskularnog sistema.

Ponekad postoji zabuna oko izraza â&#x20AC;&#x17E;skolioza kod odraslihâ&#x20AC;&#x153;, jer se obiÄ?no koristi za:

t %FHFOFSBUJWOV TLPMJP[V LPKB PCJĘ&#x160;OP [BQPĘ&#x160;JOKF QPTMJKF godine Ĺživota, jer kiÄ?ma nastavlja da se prirodno degeneriĹĄe usljed starenja. TehniÄ?ki, ovo je takoÄ&#x2018;e poznato kao skolioza kod odraslih.

t Idiopatsku skoliozu, koja nema poznati uzrok i obiÄ?no zapoÄ?inje tokom adolescencije. Ä&#x152;esto se naziva adolescentna idiopatska skolioza ili samo adolescentna skolioza. Iako stanje moĹže poÄ?eti tokom adolescencije, moĹžda se neÄ&#x2021;e dijagnostikovati dok krivina ne postane problematiÄ?na za osobu, ĹĄto se ponekad deĹĄava kasnije u odrasloj dobi. Iako bi sluÄ?aj tehniÄ?ki mogao biti idiopatska skolioza, moglo bi se nazvati skoliozom odraslih ako je osoba, koja je na lijeÄ?enju, odrasla.

Izraz skolioza odraslih tehniÄ?ki se odnosi na bilo koju skoliozu kod skeletno zrelog pacijenta. Iako se taÄ?no zna ĹĄta neko misli kada kaĹže da je skolioza odraslih, obiÄ?no nevaĹžna u neobaveznom razgovoru, razumijevanje taÄ?ne vrste skolioze odraslih je presudno [B PESFĂżJWBOKF FÄ&#x2022;LBTOPH QMBOB MJKFĘ&#x160;FOKB "LP EFHFOFSBUJWOB TLPMJP[B prouzrokuje oĹĄteÄ&#x2021;enje kiÄ?mene moĹždine ili nervnog korijena, bilo stenozom ili ozbiljnim savijanjem kiÄ?me, nervna funkcija moĹže biti VHSPäFOB 6 QPĘ&#x160;FULV TF PWP OBKĘ&#x160;FĂ?Ę&#x2030;F PTKFĘ&#x2030;B LBP PĂ?UBS JMJ Ä&#x2022;TLBKVĘ&#x2030;J CPM u leÄ&#x2018;ima koji moĹže radirati niz glutealnu regiju i/ili nogu, ili kao trnjenje ili utrnulost koji takoÄ&#x2018;e mogu radirati niz nogu. Iako je malo vjerovatno, moguÄ&#x2021;e je da degenerativna skolioza izazove trajnu slabost nogu ili probleme sa kontrolom funkcije mokraÄ&#x2021;ne beĹĄike i crijeva.

TipiÄ?ni znaci i simptomi degenerativne skolioze ukljuÄ?uju bol koji se javlja postepeno, bolove u leÄ&#x2018;ima od degenerativne skolioze koji ne poÄ?inju iznenada. Umjesto toga, polako se pogorĹĄavaju tokom vremena i obiÄ?no su povezani sa aktivnoĹĄÄ&#x2021;u. PoÄ?etni simptom moĹže biti tup bol ili ukoÄ?enost i obiÄ?no se locira u donjem dijelu ili neĹĄto rjeÄ&#x2018;e u srediĹĄnjem dijelu leÄ&#x2018;a. Bol je izraĹženiji ujutru, a zatim se poboljĹĄava nakon ĹĄto osoba ustane i poÄ?ne se kretati tokom dana.

MeÄ&#x2018;utim, bol se moĹže pogorĹĄati pred kraj dana ili nakon snaĹžnih ili napornih aktivnosti. Sjedenje je bolje od stajanja i hodanja. Fasetni zglobovi generiĹĄu veÄ&#x2021;i dio bola i imaju viĹĄe optereÄ&#x2021;enja u stojeÄ&#x2021;em poloĹžaju. Zbog progresije krivine i degeneracije kiÄ?me, ramena i/ili kukovi mogu postati neujednaÄ?eni, a osoba moĹže i postati niĹža. Ponekad se bol moĹže osjeÄ&#x2021;ati u jednoj nozi, ali ne i u drugoj. MeÄ&#x2018;utim, Ä?ini se da smjer krivine skolioze ne korelira sa tim u kojoj nozi moĹže da se osjeÄ&#x2021;a bol.

Kada degenerativna skolioza postane simptomatska, glavni cilj lijeÄ?enja je smanjenje bola i/ili bilo kojih prateÄ&#x2021;ih neuroloĹĄkih simptoma. LijeÄ?enje se obiÄ?no ne fokusira na ispravljanju krivine.

VeÄ&#x2021;ina sluÄ?ajeva simptomatske degenerativne skolioze moĹže se lijeÄ?iti OFIJSVSĂ?LJ V[ TNKFSOJDF V PLWJSV PSUPQFEJKF J Ä&#x2022;[JLBMOF NFEJDJOF

73

In memoriam

Preminuo hirurg Milorad Bakić

U Beranama je, 4. novembra, preminuo jedan od najpoznatijih hirurga u Crnoj Gori, dr Milorad Bakić.

U beranskoj Opštoj bolnici održana je komemorativna sjednica povodom smrti doktora Bakića, uz prisusvo njegove porodice i kolega ljekara, na kojoj je direktor ove ustanove, dr Budimir Dabetić kazao: - Prisjetimo se i danas njegove impozantne biografije, u danu kada su crnogorsko zdravstvo i hirurgija ostali bez jednog od najboljih. Rođen je u Zabrđu, opština Andrijevica, 1947. godine. Osnovnu školu je završio u rodnoj opštini, gimnaziju u Beranama, a Medicinski fakultet u Beogradu, na kome je završio specijalizaciju iz oblasti opšte hirurgije.

Radnu i profesionalnu karijeru je započeo u Opštoj bolnici u Beranama. Od 1980. do 1991. godine obavljao je dužnost šefa odsjeka Traumatologije hiruškog odjeljenja, a od 1991. do 1998. godine je bio direktor Opšte bolnice u Beranama.

Za svoj rad odlikovan je Ordenom rada sa srebrnim zracima, a 1997. godine je dobio i najviše opštinsko priznanje Berana - Nagradu „21. jul“, I Andrijevice Nagradu „17. jul“. Bio je član Predsjedništva Društva ljekara Crne Gore i predsjednik Komisije za etička i pravna pitanja Ljekarske komore Crne Gore.

Bio je poslanik u Skupštini Crne Gore, kao i u Saveznoj skupštini.

Doktor Bakić je bio jedan od onih hirurga koji je u operacionoj sali naše bolnice uradio više od 12 hiljada operacija. Među tim operacijama su bile i one koje spadaju u red najkomplikovanijih u hirurgiji. Pet decenija njegovog prisustva u beranskom zdravstvu bile su decenije sigurnosti zdravlja naših sugrađana i

74

šire, ali i sigurnosti nas mlađih ljekara i medicinskog osoblja ove ustanove. Bio je posvećen zdravlju ljudi. Za njega je pacijent bio svetinja, pa je svaka uspješna operacija bila i njegova radost.

Godine koje su mu omogućile da ode u zasluženu penziju nijesu ga odvojile od operacione sale. Nastavio je i dalje da brine o zdravlju našega stanovništva. Za njega je hirurška sala bila drugi dom, a često, moramo priznati, i sopstvena kuća. Biti u hirurškoj sali sa njim značilo je da ćete uvijek naučiti nešto novo, sticati samopouzdanje, sigurnost, i nemogućnost da pogriješite.

Bio je posvećenik hirurgije. Hirurgija je bila njegov zanat, a ljudskost njegova pripadajuća osobina.

Ostali smo bez dragog kolege, vrhunskog hirurga i sjajnog čovjeka. Njegovim odlaskom gubi njegova porodica, braća, prijatelji, nenadoknadivo beranska hirurgija i crnogorsko zdravstvo u cjelini.

Zato, u našim sjećanjima ostaje uspješan, bogat, profesionalan i etičan život čovjeka koji je bio posvećen ovoj ustanovi, nama zaposlenima, i svim sugrađanima. Vječno smo zahvalni dr Bakiću za decenije profesionalnog rada u Opštoj bolnici u Beranama. Doprinosio je velikom ugledu i dobroj tradiciji beranske hirurgije i našega grada. Njegovim odlaskom preuzimamo obavezu da baštinimo dobru tradiciju beranskog zdravstva kome je dr Milorad posvetio svoj život, ali i da ne budemo zaboravni prema velikanima kakav je i dr Bakić. Ostajemo mu vječni dužnici.

Dr Budimir Dabetić, ortoped-hirurg Direktor Opšte bolnice Berane

In memoriam

Dr Sead Ećo Ugledni bjelopoljski ljekar Sead Ećo preminuo je iznenada u tom gradu. Bio je prvi specijalista gastroenterohepatologije Opšte bolnice u Bijelom Polju.

Dr Sead Ećo je rođen 16.05.1973 godine, u Rožajama.

Potiče iz ugledne bjelopoljske porodice od oca Šeća, pedijatraneonatologa i majke Rabije.

Nakon završene gimnazije, upisuje Medicinski fakultet u Nišu. Po zavrsetku studija 2000. godine počinje sa radom kao ljekar opšte prakse u Domu zdravlja u Bijelom Polju. Nakon obavljenog pripravničkog staža i položenog stručnog ispita, počinje sa radom u Opštoj bolnici Bijelo Polje, koja ga upućuje za potrebe ustanove na specijalizaciju iz interne medicine, koju završava u Beogradu u julu 2009. godine, od kada radi na internom odjeljenju.

Za potrebe ustanove 2011. godine se upućuje na užu specijalizaciju iz gastroenterohepatologije, a u novembru 2013. godine istu završa-

va i nastavlja da radi na internom odjeljenju i gastro kabinetu, kao prvi gastroenterohepatolog u ustanovi.

Kao ljekar humanista, radeći posao koji voli, pomagao je bolesnim i svim ostalim ljudima. Na poslu je bio omiljen i dobar kolega koji je ne štiteći sebe, svoj maksimum dao medcini i borbi za zdravlje najugroženijih što je bio i njegov životni moto.

Otac je troje djece, a supruga dr Aida Ećo je specijalista pedijatar u JZU Opštoj bolnici Bijelo Polje. Starija sestra dr Aida Kalač je takođe ljekar i radi u Kliničkom centru Crne Gore, kao specijalista anesteziolog.

Kolektiv Opšte bolnice u Bijelom Polju

In memoriam

Jovana Tomić Mr ph Jovana Tomić je rođena 21.09.1985. godine, u Nikšiću, gdje je kao odličan đak završila osnovnu i srednju školu.

Farmaceutski fakultet u Beogradu upisala je školske 2004/2005. godine i kao izvanredan student 2010. godine završila osnovne studije sa prosječnom ocjenom 9,13 i odbranjenim diplomskim ispitom sa ocjenom 10.

Nakon završenog fakulteta vraća se u Crnu Goru i svoj prvi radni angažman započinje u ZUACG "Montefarm" u februaru 2011. godine gdje je radila do februara 2012. godine.

Njeni uspjesi na osnovnim studijama najbolje govore o tome kolika je bila njena želja za usavršavanjem i sticanjem novih znanja što je dovodi u Agenciju za ljekove i medicinska sredstva u kojoj počinje svoj radni angažman na poslovima registracije i procjene kvaliteta ljekova. Krasili su je analitičnost, upornost i želja za savladavanjem novih znanja, pa 2013. godine upisuje doktorske studije na Institutu za farmaceutsku hemiju Farmaceutskog fakulteta u Beogradu koje je uspješno privela kraju.

Kolege sa kojima je dijelila kancelariju svjedoci su koliko je veliki bio njen trud i posvećenost poslu i nauci.

Jovana se nije hvalila svojim uspjesima, položenim ispitima, objavljenim naučnim radovima, ali svi koji smo sa njom

sarađivali smo bili itekako ponosni na njeno znanje i obrazovanje, toliko dragocjeno za našu instituciju. Bila je primjer dobrog vaspitanja, poštenja i izuzetnog odnosa sa kolegama.

Jovana nas je napustila kada to niko nije očekivao i kada je bila potrebna svima – prije svega svojoj porodici i prijateljima, ali i svom kolektivu i kolegama. U svom kratkom radnom vijeku imala je toliko puno ostvarenih rezultata, ali i puno praznih stranica koje je trebalo da ispuni budućim životnim uspjesima.

Njenim odlaskom puno je izgubila ne samo naša institucija nego i cijela farmaceutska struka u Crnoj Gori.

Zahvalni smo što si bila dio našeg kolektiva. Ostaje nam ova tiha tuga i praznina koju teško možemo ispuniti vremenom ili riječima, kao i uspomena na tvoju časnu i plemenitu dušu, izuzetno obrazovanje i intelekt.

Kolektiv Instituta za ljekove i medicinska sredstva

75

Hronika 02. novembar - Mnoge zemlje spašavaju zdravstvo uvodeći restrikcije - EU Ovog puta korona virus je zaobišao skandinavske države ali pravi haos po centralnim zemljama kontinenta. Slovačka je tokom vikenda na kovid 19 testirala gotovo pola populacije, odnosno 2,58 miliona.

- Rezultati pokazuju da je pozitivno 25.850 ljudi, odnosno jedan odsto - rekao je ministar odbrane Jaroslav Nad i dodao da oni moraju da budu u karantinu.

Testirali su se stanovnici stariji od 10 godina a u akciji testiranja učestvuje više od 40.000 zdravstvenih radnika na 5.000 lokacija.

Testiranje je besplatno i na dobrovoljnoj bazi, ali onima koji se ne budu testirali neće biti dozvoljeno da idu na posao i imaće još neke restriktivne mjere.

U Italiji je nastala panika. Ministar zdravlja Roberto Speranca izjavio je da su novi podaci o epidemiji virusa korona "zastrašujući" i da sada u 24 sata registruju preko 32.000 novih slučajeva. Sigurno je i da ova zemlja ide u karantin, čime doprinose i senzacionalističke izjave tamošnjih ljekara. Dr Vičenco Tipo, pedijatar napuljske bolnice Santobono kazao je da u posljednje vrijeme raste broj djece do 15 godina starosti, koja su inficirana kovidom 19.

Dan pred uvođenje drastičnih mjera protiv širenja virusa korona, u Njemačkoj je registrovano 14.177 novoinficiranih, a od posljednjeg presjeka preminulo je 29 osoba. Zbog velikog porasta broja inficiranih, Njemačka uvodi drastične mjere koje će biti na snazi do kraja novembra.

Francuzi, koji su već u karantinu strahuju od polaska djece u školu, poslije pauze od dvije nedjelje zbog vjerskog praznika.

Ljekari izražavaju sumnju u mogućnost da se broj inficiranih na dnevnom nivou smanji na 5.000 što je cilj koji je postavio predsjednik Emanuel Makron, do 1. decembra, do kada najmanje traje nešto blaži "lokdaun".

U Austriji raste broj novih slučajeva infekcije virusom korona kao i preminulih osoba od kovida ili sa kovidom 19..

Britanski premijer Boris Džonson objavio je da su potvrđeni slučajevi u Velikoj Britaniji dostigli milion i po i najavio je zaključavanje na nacionalnom nivou. Zatvaraju barove, restorane i neprehrambene prodavnice, a ljudima će biti naređeno da ostanu kod kuće, uz nekoliko ograničenih izuzetaka, uključujući posao, školu i rekreaciju.

Guverner Njujorka Endru Kuomo najavio je zbunjujuću novu politiku za ljude koji putuju u njegovu državu i zahtijeva da se dva puta testiraju (jednom prije i jednom nakon dolaska) ako žele da izbjegnu cio dvonedjeljni karantin. Brine ga proslava Dana zahvalnosti.

76

Iz Izraela stiže vijest da je oko 100 pripadnika religijske zajednice Druzi upalo u bolnicu Ziv u drevnom gradu Safed na sjeveru Izraela i otelo tijelo šeika Abua Zaina al Dina Hasana Halabija, koji je preminuo od virusa korona, prenio je Jerusalim post. Oni su tijelo odnijeli u Madždal Šams, gdje je šeik sahranjen u prisustvu velikog broja ljudi.

03. novembar - Ministar upozorio da se bliži najgori scenario - Ukrajina Situacija sa epidemijom korona virusa u Ukrajini je blizu katastrofalne i nacija mora da se pripremi za najgori scenario, upozorio je ministar zdravlja Ukrajine Maksim Stepanov.

Za 24 sata evidentirano je 8.899 novih slučajeva kovida-19, a ukupno 411.093 potvrđenih i 7.532 smrtna slučaja od početka epidemije.

- Ukoliko Ukrajinci nastave ovako ozbiljno da se oglušuju o bezbjednosne mjere nećemo izbjeći katastrofu. Najteže nam tek predstoji - upozorio je Stepanov.

Ukrajinski ministar zdravlja najavio je još prošlog mjeseca da će biti uvedene znatno strože mjere ukoliko broj dnevno inficiranih premaši 11 do 15 hiljada i upozorio da će zdravstveni sistem Ukrajine kolabirati ukoliko broj oboljelih u jednom danu bude veći od 20 hiljada.

04. novembar - Ostavljaju oboljele od Covida da umru od gladi? - Sjeverna Koreja Oboljeli od Covida-19 u Sjevernoj Koreji smješteni su u karantinske kampove i prepušteni da umru od gladi. Izvještaji sugerišu da su ljudi sa simptomima virusa “zatvoreni u domove bez hrane” te da su vlasti spalile desetine tijela žrtava Covida, piše Daily Mail.

Tim Peters, hršćanski aktivista koji vodi dobrotvornu organizaciju Helping Hands Korea sa sjedištem u Seulu, rekao je da izvori u Sjevernoj Koreji tvrde da su karantinski kampovi zbog koronavirusa postavljeni u gradovima u blizini kineske granice.

No, dodaje, da su zatvorenici u kampovima često ostavljeni bez medicinske njege i hrane.

- Jedna od alarmantnijih informacija koja je došla do nas je da vlada pruža apsolutno minimalnu ili nikakvu količinu hrane ili ljekova onima koji su tamo smješteni - rekao je Peters za The South China Morning Post.

Dodao je da je na porodicama građana koji su u karantinu da dođu do ulaza kampova te da donesu hranu i medicinsku pomoć

kako bi oboljele rođake održali u životu. Porodice donose kupljene ljekove koji se prodaju na tržnicama pa i biljne domaće ljekove.

- Moji izvori ukazuju da su mnogi u tim kampovima već umrli, ne samo od pandemije, već i od gladi i srodnih uzroka tvrdi Peters.

09. novembar – Pripremaju ugovor o nabavci stotina miliona doza vakcina - EU Evropska unija uskoro će potpisati ugovor o nabavci stotina miliona doza vakcina protiv covida-19 koje razvijaju farmaceutske kompanije Pfizer i BioNTech. Dvije kompanije objavile su ranije da se njihova eksperimentalna vakcina pokazala djelotvornom u više od 90 posto slučajeva.

Evropska komisija, koja pregovara s proizvođačima vakcina u ime država članica, kazala je u septembru da je zaključila pripremne pregovore s američkim Pfizerom i njegovim njemačkim partnerom BioNTechom o isporuci 200 miliona doza njihove potencijalne vakcine protiv covida-19. No još nije objavljeno da su postigli dogovor.

- Po mojim informacijama, pomenuti ugovor uskoro će biti potpisan. Postignut je dogovor da će Evropljani dobiti stotine miliona doza vakcina - rekao je Peter Liese, zastupnik EPP-a zadužen za zdravstvena pitanja.

10. novembar – Odobren eksperimentalni lijek za Covid -19 - SAD Američki regulatori su odobrili privremenu hitnu upotrebu prvog eksperimentalnog lijeka koji funkcioniše kao terapija sintetskim antitijelima u liječenju covida-19 farmaceutske kompanije Eli Lilly, ali samo za pacijente s blagim i umjerenim simptomima, koji nijesu hospitalizovani i ne prijeti im teži oblik bolesti zbog njihove životne dobi ili komorbiditeta.

Nešto više od mjesec dana otkako je američka kompaanija Eli Lilly podnijela zahtjev za odobrenje terapije antitijelima, FDA je izdala odobrenje za njezinu hitnu upotrebu na osnovu rezultata kliničkog ispitivanja sprovedenog na 465 odraslih osoba koje nijesu bile hospitalizovane.

Rezultati ispitivanja pokazali su da jednokratna infuzija lijeka smanjuje potrebu za hospitalizacijom ili odlascima na hitnu službu visokorizičnih pacijenata oboljelih od covida-19. Riječ je o terapiji monoklonskim antitijelima, koja se proizvode u laboratoriji, a specifična su samo za jedan antigen.

Monoklonska antitijela široko su korišćena klasa biotehnoloških ljekova, a u ovom slučaju se radi o vještačko proizvedenoj kopiji antitijela koju stvara ljudski organizam u borbi protiv infekcija.

Njihova je primjena u medicini raznolika: od otkrivanja mikroorganizama, tumora ili različitih materija u organizmu (hormoni, ljekovi) do potiskivanja imune reakcije pri presađivanju tkiva i organa i liječenja zloćudnih tumora.

Monoklonska antitijela oponašaju reakciju imunog sistema nakon infekcije koronavirusom jer blokiraju šiljak virusa, što mu omogućuje da se veže i prodre u ljudske ćelije. Lijek se smatra djelotvornim u početnoj fazi infekcije, kada antitijela još uvijek imaju priliku da kontrolišu “napadača”, ali ne i u drugoj fazi covida-19, kada opasnost za pacijenta više ne predstavlja sam virus.

10. novembar – Obustavili ispitivanje kineske vakcine - Brazil Brazilsko zdravstveno regulatorno tijelo je bez detaljnog objašnjenja saopštilo da obustavlja klinička ispitivanja kineske vakcine protiv koronavirusa Sinovac zbog teških popratnih pojava do kojih je došlo 29. oktobra.

Istraživački medicinski institut Butantan, iz Sao Paola, koji u Brazilu sprovodi klinička ispitivanja Sinovaca, saopštio je da je “iznenađen” tom odlukom.

Prof. Dimas Covas, voditelj instituta, rekao je da se ta odluka temelji na “smrtnom slučaju”, ali da je to vrlo čudno jer “smrt nije povezana s vakcinom”.

- U ovom trenutku imamo više od 10.000 dobrovoljaca i može doći do smrtnih slučajeva... Radi se o smrtnom slučaju koji nije povezan sa vakcinom i nije trenutak za prekid kliničkih ispitivanja - rekao je prof. Covas.

11. novembar – Naručili 20 miliona doza vakcina - Španija Španija će naručiti 20 milliona doza vakcina proizvedenih u farmaceutskim kompanijama Pfizer i BioNTech, a prve pošiljke tog lijeka protiv korona virusa mogla bi zaprimiti početkom iduće godine, izjavio je ministar zdravlja Salvador Illa.

- Računamo da bi moglo doći 20 miliona doza Pfiezerove vakcine. S obzirom da su potrebne dvije doze za jednu osobu, mogli bismo vakcinisati 10 miloina Španaca protiv korona virusa - kazao je on za špansku javnu televiziju TVE. 12. novembar – Teorije zavjere mogu izazvati velike probleme – SAD/Velika Britanija Teorije zavjere i dezinformacije pothranjuju nepovjerenje ljudi u vakcine protiv infekcije covid - 19 i mogle bi uticati na to da imunizacija ne dosegne nivo potreban za zaštitu stanovništva, stoji u studiji sprovedenoj u Velikoj Britaniji i Sjedinjenim Državama.

Studija je obuhvatila 8.000 ljudi u ove dvije zemlje i pokazala da je manje od 55 posto stanovništva spremno da se vakciniše protiv covida-19, a što je postotak potreban da bi se stekao takozvani “kolektivni imunitet”.

- Vakcine su djelotvorne samo ako se ljudi vakcinišu. Dezinformacija hrani uznemirenost i neizvjesnost u pogledu novih vakcina i širi se društvenim mrežama – kazala je prof. dr Heidi Larson, sa Londonske škole za higijenu i tropsku medicinu, jedna

77

od autorica studije, a ujedno direktorica Međunarodnog projekta povjerenja u vakcinu (Iinternational Vaccine Confidence Project).

14. novembar - Austrija na vrhu rang liste ECDC po broju novooboljelih Austrija je po broju novoinficiranih dospjela na svjetski vrh, pokazuju podaci Evropskog centra za prevenciju i kontrolu bolesti (ECDC). U nedjeljnom prosjeku je Austrija sada pretekla Francusku i time dospjela na globalni vrh po negativnom, na rang listi zemalja sa brojem novooboljelih na milion stanovnika.

U nedeljnom prosjeku na milion stanovnika, Austrija se nalazi na vrhu sa 831 novoinficiranim, što je 0,86 odsto stanovništva, a zatim slijedi Gruzija sa 781, Švajcarska je treća sa 743. Zatim slijede Češka (674), Slovenija (668), Poljska (648), Litvanija (584), Hrvatska (580).

Inače Austrija je izgubila i kontrolu nad utvrđivanejm kontakata oboljelih. Prema aktuelnim podacima, stopa utvrđivanja kontakata je trenutno na samo 22 odsto, što ukazuje na ogroman broj neotkrivenih slučajeva inficiranih covidom - 19.

14. novembar – Protesti zbog antiepidemijskih mjera na ulicama Frankfurta - Njemačka Njemačka policija upotrijebila je vodeni top kako bi rastjerala učesnike protesta protiv antiepidemijskih mjera održanog u Frankfurtu. Skup je na kraju rasturen, a među demonstrantima nije zapaženo poštovanje pravila kao što je nošenje maski i održavanje distance, preneo je Rojters.

je ministar zdravlja Nelu Tataru.

Požar je buknuo na odjeljenju intenzivne njege u bolnici u gradu Piatri Neamtu. Vatrogascima je trebalo sat vremena da ga stave pod kontrolu. U vatri je izgorjelo deset pacijenata koji su bili na respiratoru, a sedam osoba je povrijeđeno, navodi se u saopštenju bolnice. Među njima je i dežurni ljekar koji je pokušavajući da pomogne žrtvama zadobio "opekotine drugog i trećeg stepena na 80 posto tijela", dodaju spasilačke službe.

16. novembar - Studija pokazala da se Covid 19 pojavio ranije nego što se to mislilo - Italija Novi koronavirus cirkulisao je Italijom od septembra 2019. godine, pokazala je studija Nacionalnog instituta za rak (INT) talijanskog grada Milana, ukazujući na to da se COVID-19 proširio van Kine ranije nego što se mislilo, javlja Reuters. Otkriće bi “moglo preoblikovati istoriju pandemije”, rekli su istraživači, piše Independent.

Svjetska zdravstvena organizacija saopštila je da su novi koronavirus i COVID-19, respiratorna bolest koju uzrokuje, bili nepoznati prije nego što je u decembru prvi put zabilježeno izbijanje epidemije u Wuhanu u središnjoj Kini.

- Pokazalo se da su četiri slučaja iz prve nedjelje oktobra takođe bila pozitivna na antitijela koja neutraliziraju virus, što znači da su se inficirali u septembru - rekao je za Reuters prof. Giovanni Apolone, koautor studije.

- Ovo je glavno otkriće: ljudi bez simptoma ne samo da su bili pozitivni nakon seroloških testova, već su imali i antitijela koja su mogla ubiti virus.

To znači da novi koronavirus može dugo cirkulisati među stanovništvom i s niskom stopom smrtnosti, ne zato što nestaje, nego da bi opet naglo udario - rekao je prof. Apolone.

Italijanski istraživači rekli su Reutersu u martu da su izvijestili o većem broju slučajeva teške upale pluća i gripe u Lombardiji u posljednjem kvartalu 2019. godine, što je znak da je novi koronavirus mogao cirkulisati ranije nego što se prije mislilo.

17. novembar – Kolektivni imunitet nije dao rezultate - Švedska

Na ulice Frankfurta izašlo je oko 600 ljudi iz slabo organizovanog pokreta Kverdenker koji se protivi vladinim mjerama protiv pandemije.

Švedski premijer Stefan Lofven rekao je da se broj ljudi koji se smiju okupljati smanjuje na osam, s dosadašnjih tri stotine.

15. novembar - Oboljeli od COVID-a stradali u požaru u bolnici - Rumunija

Deset pacijenata inficiranih korona virusom izgubilo je život u velikom požaru u bolnici na sjeveroistoku Rumunije, rekao

78

- Ovo je nova norma za čitavo društvo. Ne idite u teretane, ne idite u knjižare, ne pripremajte večere za goste. Otkažite - rekao je Lofven na novinskoj konferenciji. Švedska je privukla međunarodnu pažnju svojim nerestriktivnim mjerama kojima je odgovorila na pandemiju, odbacujući

zatvaranje i oslanjajući se na preporuke. Švedska stopa umrlih po glavi stanovnika nekoliko puta je viša od one u drugim nordijskim zemljama, ali opet niža nego u nekim drugim europskim zemljama poput Španije.

Glavni švedski epidemiolog dr Anders Tegnell, arhitekta tzv. “švedske strategije”, nedavno je priznao da je kolektivni imunitet na koronavirus u Švedskoj vjerojatno niži nego što se ranije procjenjivalo. Dr Tegnell, koji je odbacivao zatvaranje i propagirao široku upotrebu maski, takođe je priznao da se zemlja bori s drugim talasom pandemije nakon što je u avgustu rekao da takav scenario nije vjerojatan.

Dr Tegnell je rekao da proljećni talas u Švedskoj vjerojatno nije donio imunitet kakvom su se nadali, dodajući da je broj asimptomatskih infekcija očito bio manji nego što se ranije vjerovalo. Švedska na 10,23 miliona stanovnika ima 177.000 oboljelih od početka pandemije i 6.164 umrlih.

Posljednjih nedelja broj novih slučajeva na dnevnom nivou bilježi rast. Broj hospitalizovanih pacijenata takođe se dramatično povećao. U bolnicama je više od 1.000 oboljelih od covida-19, što je povećanje od 60 posto u odnosu na prošlu nedjelju, izvijestila je državna televizija SVT. Stopa umrlih od koronavirusa je jedna od najvećih na svijetu u odnosu na broj stanovnika, prenosi Business Insider (prema podacima worldometers.info, ukupno 6.164), prenosi Nova.rs.

19. novembar – Zbog Covid-a milioni ljudi su na ivici gladi Milioni ljudi su na ivici gladi u četiri države zbog finansijskih posljedica covida, a među njima najviše pogođene biće žene i djevojčice jer zbog kulturloških obrazaca jedu posljednje i najmanje, upozorila je humanitarna organizacija. Pandemija koronavirusa bi do kraja 2020. mogla udvostručiti broj ljudi koji imaju otežan pristup hrani na 270 miliona, objavio je UN.

Glad posebno prijeti ljudima u djelovima Jemena, Južnog Sudana, Burkine Faso i Nigerije.

- Moguće je da već milioni žena i djevojčica širom svijeta gladuju. To što znamo o sigurnosti hrane i ko gladuje upućuje da najveći rizik snose žene i djevojčice jer jedu posljednje i najmanje - kazala je Sarah Fuhrman, stučnjakinja za humanitarnu politiku u humanitarnoj organizaciji CARE. Pandemija je opustošila državne budžete te je Svjetska banka prošli mjesec objavila da prvi put u 20 godina predviđa krajnje siromaštvo. Takođe se milioni ljudi bore s posljedicama sukoba i klimatskih promjena.

Prema Svjetskom programu za hranu (WFO), jedna od devet osoba nema dovoljno za novca za hranu. Žene i djevojčice usljed pandemije covida-19 izložene su dvostrukom teretu: prve gube posao te jedva uspijevaju da doprinesu domaćinstvu, a društvene norme diktiraju da prvo moraju da nahrane muškarce i dječake, upozorava CARE. UN je objavio da će izdvojiti 80 miliona dolara za sprečavanje gladi u Afganistanu, Burkini Faso, Kongu, Nigeriji, Južnom Sudanu i Jemenu te dodatnih 20 miliona dolara za Etiopiju pogođenu teškom sušom.

19. novembar – Najbrži porast inficiranih od početka pandemije - SAD Broj slučajeva koronavirusa u Sjedinjenim Državama prešao je 11 miliona za nedjelju dana, prema Reutersovim podacima dok treći talas infekcije raste širom zemlje.

Reutersovi podaci pokazuju da se širenje infekcije u SAD-u ubrzalo. Prije samo osam dana bilo je 10 miliona slučajeva, tako da je ovaj porast najbrži od početka pandemije. Za rast sa 9 na 10 miliona trebalo je 10 dana, a 16 dana je trebalo da bi broj slučajeva porastao sa 8 na 9 miliona.

Sjedinjene Države, koje su najpogođenije koronavirusom, prešle su 10 miliona slučajeva covida-19 na dan 8. novembra i zadnjih 11 dana zaredom izvještavaju o preko 100.000 slučajeva dnevno.

Posljednji sedmodnevni prosjek pokazuje da SAD ima više od 144.000 dnevnih slučajeva i 1.120 smrti dnevno, što je najviše u svijetu.

Teksas i Kalifornija imaju najveći broj infekcija u SAD-u, zajedno oko 2,1 miliona ili otprilike 19 posto ukupnog broja slučajeva od početka pandemije, pokazuje Reutersova analiza.

20. novembar - Dvostruko više je umrlih i hospitalizovanih od Covida nego kritično bolesnih od gripe Rezultati studije objavljeni u časopisu Annals of the American Thoracic Society ukazuju na to da je kod pacijenata koji su hospitalizovani zbog Covida-19 stopa smrtnosti bila dvaput veća nego kod kritično bolesnih od gripe.

Covid-19 često se upoređuje s gripom jer obje respiratorne infekcije imaju slične simptome, mogu se pojednostavljeno opisati kao blaga bolest ili kao teška respiratorna insuficijencija, u nekim slučajevima sa smrtnim ishodom.

No američki naučnici su sproveli studiju koja je pokazala da je među pacijentima hospitalizovanim na odjeljenju intenzivne zaštite zbog Covida-19 smrtnost bila dvaput veća nego kod kritično bolesnih osoba s gripom i to u omjeru od 40 posto prema 19 posto, nezavisno o životnoj dobi pacijenta, polu, komorbiditetima i težini bolesti.

Vjeruje se da je ovo prva studija sprovedena u Sjedinjenim Državama kojom su upoređivani klinički simptomi bolesti, laboratorijski rezultati i zdravstveni ishod među pacijentima oboljelim od Covida-19 i od gripe.

Glavna autorica istraživanja, dr Natalie Cobb, pulmološkinja i stručnjakinja za intenzivnu zaštitu na Medicinskom fakultetu Univerziteta u Washingtonu i njezine kolege proučili su medicinsku dokumentaciju 65 kritično bolesnih pacijenata s covidom-19 i 74 onih s teškom gripom tipa A ili B koji su primljeni

79

na odjeljenje intenzivne zaštite bolnica u Washingtonu između 1. januara 2019. i 15. aprila 2020.

21. novembar - Naučnici otkrili da Covid može biti iskorijenjen za šest nedjelja - SAD Nova studija koju su sproveli istraživači Škole za javno zdravlje Harvarda - T.H Čan i Univerziteta u Koloradu - Boulder tvrde da bi sveobuhvatni brzi test za Covid-19 mogao da zaustavi epidemiju u roku od šest nedjelja.

Studija, objavljena u časopisu Science Advances, sugeriše da bi brzi testovi, iako manje pouzdani, mogli da omoguće organima javnog zdravlja da se oslanjaju na ciljanije intervencije, umjesto na blokade ekonomije, ako budu široko obavljani.

Brzi, jeftini testovi mogu promijeniti rezultate za nekoliko minuta, a ne da se izgube dani po raznim laboratorijama. Ako bi polovina američke populacije bila testirana tokom jedne sedmice, oni koji su pozitivni, bili bi izolovani od ostatka, promjena bi bila ogromna, rekli su istraživači.

- Velika slika koju smo stekli je da, kada je javno zdravlje u pitanju, bolje imati manje osjetljiv test sa rezultatima sada, nego osjetljiviji test sa rezultatima sjutra - rekao je Daniel Larmor, profesor računarskih nauka na CU Boulder i vodeći autor studije.

Na osnovu matematičkog modeliranja, brzo testiranje tri četvrtine gradskog stanovništva svaka tri dana smanjilo je broj inficiranih za 88 %, "što je dovoljno da epidemiju gurne ka izumiranju u roku od šest nedelja", navodi se u studiji.

21. novembar - U 15 država članica EU-a otkriveno 23 miliona neispravnih maski Hrvatski evroparlamentarac, Tomislav Sokol, upozorio je da je od sredine septembra u Evropsku uniju uvezeno 23 miliona neispravnih zaštitnih maski. Saopštio je to nakon što ga je o stanju s maskama u Uniji informisao povjerenik za pravosuđe Evropske komisije Didier Reynders.

Tako je član Odbora za unutrašnje tržište i zaštitu potrošača izvijestio kako su neispravne maske pronađene u čak 15 država članica. Većina tih maski označena je kao neispravna zbog nedovoljnog kapaciteta filtriranja ili nepravilnih prilagodbi maski na lice te izostanka sertificiranja koje zahtijevaju relevantna evropska tijela.

22. novembar - Lideri G20 obećali pravednu distribuciju vakcine

širom svijeta i da podrže siromašne zemlje čije je ekonomije poharala kriza.

Tokom dvodnevnog virtuelnog samita, čiji je domaćin bila Saudijska Arabija, lideri grupe najrazvijenijih zemalja svijeta (G20) izašli su sa jedinstvenim stavom o izazovima koji predstoje u borbi protiv pandemije.

- Mobilizovali smo resurse za zadovoljavanje neposrednih potreba za finansiranjem globalnog zdravstva kako bismo podržali istraživanje, razvoj, proizvodnju i distribuciju sigurne i efikasne terapije i vakcine protiv COVID-19 - naveli su u izjavi posle samita lideri G20.

Lideri G20 su naveli da u potpunosti podržavaju mehanizme koje je uspostavila Svjetska zdravstvena organizacija (SZO) u borbi protiv epidemije korona virusa, a koja podrazumijeva da vakcina ne bude samo pristupačna najbogatijim zemljama.

23. novembar – Rekordni brojevi novoinficoranih već danima - Japan U Japanu je četvrti dan za redom, evidentiran rekordan broj novioinficiranih korona virusom. U poslednja 24 sata ministarstvo zdravstva Japana je zvanično potvrdilo prisustvo virusa kod 2.508 ljudi. Do sada je bolesti podleglo nešto više od 2.000 Japanaca, ali prisutna je zabrinutost u javnosti da bi epidemija mogla dodatno da se rasplamsa.

Opozicija i javnost kritikuju vlasti Japana zbog sporosti u obustavljanju promotivne turističke kampanje koja podstiče ljude da putuju i da izlaze u restorane nudećim ih popuste.

24. novembar - Prva turska vakcina spremna za upotrebu Ministar zdravlja Turske Fahrettin Koca saopštio je da je prva domaća turska vakcina spremna za upotrebu po svim međunarodnim standardima.

U pisanom saopštenju naveo je da je proces proizvodnje vakcine Tetanus-Diphtheria zaokružen u potpunosti u domaćim proizvodnim kapacitetima Turske i kako je projekt razvoja te vakcine počeo davati prve plodove.

Vakcina je razvijena projektom koji je pokrenut 2015. godine, a riječ je o vakcini za odrasle koja se koristi u borbi protiv tetanusa i difterije.

- Ministarstvo zdravlja je primilo prvu isporuku vakcine koja je podvrgnuta relevantnim kontrolama kvaliteta i dobila potrebne saglasnosti - naveo je turski ministar Koca.

25. novembar - Ulošci i tamponi će od sad biti besplatni - Škotska

Lideri Grupe 20 saopštili su da će uložiti sve napore da obezbijede pravednu distribuciju vakcina protiv korona virusa

80

Škotska je postala prva država na svijetu koja je obezbijedila besplatne proizvode koji ženama trebaju tokom menstruacije, što je rezultat četvorogodišnje kampanje.

Zakon o proizvodima za menstruaciju, koji je jednoglasno prošao kroz završnu fazu, biće obavezujući za lokalne vlasti da proizvode za menstruaciju učini dostupnim svima kojima su potrebni.

Kampanju, koju je podržala i država, predvodila je portparolka zdravstva škotskih laburista, Monika Lenon. Ona je za Gardijan rekla da je ovo „dan ponosa za Škotsku“.

- Ovo će značajno promijeniti život žena i djevojaka i svih koji imaju menstruaciju. Već je postignut veliki napredak na nivou zajednice i putem lokalnih vlasti kako bi svi imali šansu za dostojanstvo. Drugačije se sada u društvu govori o menstruaciji, ali i o menopauzi, endometriozi, kao i o svim proizvodima koji su potrebni za ta stanja - kazala je Lenon.

Inače, dobrotvorne organizacije tvrde da je stepen siromaštva porastao tokom pandemije, prije svega zbog troškova za osnovne zdravstvene proizvode na mjesečnom nivou, kao i da je gotovo svaka peta žena imala teškoće da nabavi uloške ili tampone, što im znatno pogoršava higijenu, zdravlje i blagostanje. Procjenjuje se da žene prosječno troše 13 funti mjesečno na proizvode za ciklus i nekoliko hiljada funti tokom života.

Ulošci i tamponi će biti besplatno dostupni i u školama i na fakultetima, a u međuvremenu, pojedini restorani, pabovi, pa čak i fudbalski klubovi počeli su da samostalno pružaju besplatne proizvode, kojih sve više ima u ženskim toaletima.

- Važno je što smo usred pandemije poslali poruku da su prava žena i djevojčica u fokusu - kazala je Lenon.

25. novembar - Australijska avio kompanija prevoziće samo vakcinisane putnike Kvantas (Qantas flights), australijska avio kompanija, objavila je kako će ubuduće putnici morati da budu vakcinisani protiv korona virusa ukoliko žele da lete sa njihovim avionima.

- Tražićemo od ljudi da se vakcinišu prije nego što uđu u avion. Za intenacionalne posjetioce i osobe koje napuštaju zemlju smatramo da je to nužno - izjavio je Alan Džojs, direktor kompanije.

On je izjavio kako vjeruje da će taj potez biti uobičajena praksa i kod drugih kompanija, s obzirom na razgovore s kolegama, prenosi BBC. 25. novembar – Zatvara se gigant koji snadbijeva svijet zaštitnim maskama - Azija Malezija je najavila zatvaranje gotovo 30 fabrika korporacije Top Glove radi testiranja i karantina, nakon što je kod više od 2.000 radnika najvećeg proizvođača gumenih rukavica u svijetu potvrđena infekcija Covidom 19.

Malezijsko ministarstvo zdravlja izvijestilo je o naglom rastu broja inficiranih u pogonima Top Glovea i u njegovim smještajnim kapacitetima za radnike. Od 5.767 testiranih radnika njih 2.453 dobilo je pozitivan rezultat.

Vlada je objavila da će u etapama zatvoriti ukupno 28 fabrika Top Glovea, ne precizirajući raspored zatvaranja. Vlada je

i uvela 14-dnevna ograničenja u dijelu zemlje oko 40 km zapadno od glavnog grada Kuala Lumpura, gdje se nalaze i fabrike i spavaonice Top Glovea.

U berzanskoj objavi Top Glove je saopštio da je obustavio proizvodnju u 16 od 28 fabrika, a preostalih 12 radi sa znatno smanjenim kapacitetima.

25. novembar - Inovacije u centru nove farmaceutske strategije EU U središte nove farmaceutske strategije EU, koja je predstavljena 25. novembra, postavljeni su pristupačnost, dostupnost i održivost ljekova. Taj dokument, koji stiže u vrijeme pandemije covida-19, treba da bude osnova za budućnost evropskog zdravstvenog sektora. Cilj nove strategije je da se pacijentu unapredi i ubrza pristup bezbjednim i pristupačnim ljekovima i istovremeno podrže inovacije u farmaceutskoj industriji EU. Evropska komesarka za zdravstvo Stela Kirijakides ranije je novu strategiju opisala kao "kamen temeljac" zdravstvene politike u narednih pet godina. Ta strategija smatra se ključnom za Komisijinu viziju snažne zdravstvene unije, što je istakla predsednica Evropske komisije Ursula fon der Lajen jesenas u svom prvom govoru o stanju Unije.

Nova strategija će uskladiti novopredloženi program EU4Helt (EU4Health) sa evropskim programom za istraživanja i inovacije Horajzon (Horizon) i takođe doprinijeti evropskom planu za borbu protiv raka, prenio je EURACTIV.com.

U prvom dijelu strategije naglašava se da "prioriteti istraživanja treba da budu u skladu sa potrebama pacijenata i zdravstvenog sistema". Zato, kako se navodi, cio sistem farmaceutskih podsticaja EU treba da bude preorijentisan da stimuliše inovacije u oblasti nezadovoljenih medicinskih potreba, poput ljekova za neurodegenerativne i rijetke bolest, kao i kancera kod djece.

Kao primjer nezadovoljenih medicinskih potreba u dokumentu se pominje i antimikrobna rezistencija (AMR), odnosno otpornost mikroorganizama na ljekove, koja ljekarima otežava liječenje infektivnih bolesti i obavljanje rutinskih hirurškh zahvata.

Evropska komisija će do 2022. istražiti nove vrste podsticaja za inovativne antimikrobne ljekove, kao i mjere za ograničavanje i optimizovanje upotrebe tih ljekova. Pregled sistema podsticaja uključiće razmatranje tržišne konkurencije kako bi se unaprijedio pristup generičkim i biosličnim ljekovima.

Zahvaljujući generičkim i biosličnim ljekovima veliki broj

81

pacijenata dobija pristupačan tretman a za zdravstveni sektor to znači potencijalnu uštedu, navodi se u dokumentu.

Kada je riječ o pristupačnosti ljekova, u strategiji se navodi da je odluka o cijeni i nadoknadi troškova za ljekove nacionalna nadležnost. Istovremeno se ukazuje i na pitanje troškova za ljekove u bolnicama koji brzo rastu.

Jedan od ključnih cljeva strategije biće da podstakne konkurentnost i inovativne kapacitete farmaceutske industrije EU. Komisija to smatra ključnim pokretačem otvaranja novih radnih mjesta, trgovine i nauke a kako bi farmaceutski sektor "najbolje odgovorio na potrebe pacijenata".

Strategija uključuje snažno zalaganje za digitalizaciju i vještačku inteligenciju koje EK smatra ključnim za unapređenje prevencije i postavljanje dijagnoze, kao i za otkrivanje i razvoj novih ljekova. Takođe će razvoj u toj oblasti doprinijeti personalizaciji liječenja kao jednom od ciljeva strategije.

Cilj farmaceutske strategije EU koji je posebno aktuelan u uslovima pandemije covida-19, jeste postizanje "strateške autonomije" EU uz očuvanje otvorenosti ekonomije.

Komisija posljednjih mjeseci ukazuje na potrebu da EU vrati u Evropu proizvodnju ljekova i farmaceutskih sastojaka kako bi se izbjegle nestašice koje su se javljale za vrijeme korona krize.

Evropska komsija će prije nego što preispita zakonodavstvo u farmaceutskom sektoru voditi "strukturisani dijalog" sa akterima iz lanca vrijednosti farmaceutske industrije i vlastima kako bi identifikovala "osjetljiva" mjesta, izvještava EURACTIV.com.

26. novembar – U Beču počinje masovno testiranje na koronu - Austrija Nakon odluke austrijske vlade o sprovođenju masovnog testiranja građana na korona virus vlasti pokrajine i grada Beča najavile su takvu akciju od 2. do 13. decembra.

Beč će time prvi započeti masovno testiranje pošto su sjeverne pokrajine najavile da će u akciju krenuti od prvog vikenda u decembru.

Sekretar za zdravstvo Peter Haker rekao je da očekuje učešće maksimalno 1,2 miliona građana Beča. Masovno testiranje biće, kako je dodao, sprovedneo u saradnji sa vojskom na tri lokacije, a to su dvorana Štathale, Markshale i na sajmištu. Biće uspostavljeno 300 linija za testiranje po principu "walk in".

koje pandemija ostavlja na mentalno zdravlje građana. Premijer je rekao da vladin telefon za psihološku pomoć sada prima 20.000 poziva dnevno.

Francuska prednjači u Evropi po broju potvrđenih virusnih infekcija i zabilježila je 50.618 smrtnih slučajeva povezanih s korona virusom, prenosi Al Jazeera Balkan.

28. novembar - Zdravstveni radnici će biti prvi primaoci vakcina - SAD Američke zdravstvene vlasti razmatraće mogućnost da prvi primaoci vakcine protiv koronavirusa budu radnici u zdravstvu i štićenici ustanova koje pružaju njegu.

Odbor za imunizaciju Centara za kontrolu bolesti i infekcija (CDC) trebalo bi da podrži preporuku po kojoj će to biti prve dvije kategorije građana kojima će biti dopremljene zalihe vakcina, izjavila je portparolka CDC-a, prenosi agencija Rojters.

29. novembar – Procijenili koliko ljudi je potrebno vakcinisati – WHO Približno 60 do 70 posto populacije treba se vakcinisati da bi se zaustavilo širenje infekcije koronavirusom, rekli su čelnici Svjetske zdravstvene organizacije (WHO) i nisu htjeli da nagađaju o tome je li bolest potekla iz Kine ili ne.

- Stopa je određena na osnovu nekoliko studija, rekla je na konferenciji za novinare u Ženevi Katherine O’Brian, šefica WHO-ove kancelarije za imunizaciju, prenosi agencija dpa.

27. novembar - Krajem decembra planiraju da krenu s vakcinacijom - Francuska Francuski ministar zdravstva rekao je da se njegova zemlja sprema da započene s vakcinacijom protiv COVIDa - 19 krajem decembra. Ali Olivier Veran upozorio je da će ljudi i dalje morati da nose maske i drže fizičku distancu čak i nakon što vakcinacija bude dostupna. On je rekao da još ne može reći hoće li masovna vakcinacija omogućiti da se riješe korona virusa i potpuno vrate ranijim životima, prenosi Anadolija.

Predsjednik Emmanuel Macron rekao je da Francuska neće uvesti pravilo da vakcinacija bude obavezna.

Vlada je objavila detalje o postepenom ublažavanju mjesečnog zaključavanja i najavila stotine miliona eura nove pomoći za radnike i studente i preduzeća koja su morala biti zatvorena.

Francuske vlasti takođe povećavaju napore na suzbijanju posljedica

82

O’Brien je naglasila, međutim, da će stvarno potrebna stopa imunizacije za ovu pandemiju postati jasnija jednom kad se bude više znalo o vakcinama koje su zasad testirane. Osim saznanja koliko su vakcine u stanju da spriječe infekciju covidom-19, pitanje je otežavaju li virusu da se zadrži u nosu i grlu kod ljudi koji nemaju simptome, i otežavaju li virusu da se prenosi s jedne osobe na drugu, dodala je O’Brien.

BARIÉDERM CICA DERMATOLOŠKO ULJE ZA MASAŽU

Idealna pomoć u prevenciji i korekciji strija i ožiljaka Na bazi Uriage Termalne vode, najkoncentrovanija termalna voda po mineralnim solima i elementima u tragovima.

Ϭ

Ϯϴ

/njŐůĞĚ ƐǀũĞǎĞŐ ŽnjŝůũŬĂ ƉƌŝũĞ ƵƉŽƚƌĞďĞ ĂƌŝĞĚĞƌŵ ŝĐĂ ƵůũĂ ; ϬͿ / ŝnjŐůĞĚ ŽǎŝůũŬĂ ŶĂŬŽŶ ƵƉŽƚƌĞďĞ ƵůũĂ Ϯ ƉƵƚĂ ĚŶĞǀŶŽ ŶĂŬŽŶ Ϯϴ ĚĂŶĂ ; ϮϴͿ͘ Meditas d.o.o. Crna Gora, Podgorica, Oktobarske revolucije 44 e-mail: info@meditas.me / tel: +382 20 625 016 / mob: +382 69 024 084 /

www.meditas.me

EĂĜŝƚĞ ŶĂƐ͗