Medical 155

5. MART 2022.

GODINA XIII BROJ 155

1.50

www.medicalcg.me

Mitovi, činjenice i posljedice Covid 19 - tribina na Univerzitetu Crne Gore

Značaj prevencije u dijagnostici i liječenju melanoma kože i cilj Euromelanoma kampanje Šta je urtikarija i kako se liječi Menopauza i savremeni metodi terapijskog uticaja Insulinska rezistencija i sindrom policističnih jajnika Antioksidansi - moćno oružje u zaštiti zdravlja - Selen i vitamini A, D, E

Preparati silimarina u hepatoprotekciji Dijagnoza, genetika i terapija niskog rasta kod djece Djeca rođena mala za gestaciono doba Uštede pri realizaciji medicinske usluge Venogena impotencija Vektorske zarazne bolesti

Obilježen Svjetski dan borbe protiv malignih bolesti Obilježen Svjetski dan seksualne i reproduktivne svijesti

VAKCINIŠI SE

#odtebezavisi

Impresum Izdavač: doo Flaer i NVO MedicalCG, Podgorica Izvršni direktor: Slavica Pantelić Glavni i odgovorni urednik: Dragan Nikolić UREDNIŠTVO Dr Aleksandar Mugoša, kardiohirurg Prof. dr sc med. Aneta Bošković Prof. dr Bogdan Pajović Dr Ilija Ašanin, spec.hir.

Dr Jelica Stanišić, spec.ped.

Dr Majda Šahman Zaimović, spec. pulm.

Prof. dr sc med. Marina Mugoša Ratković Milanka Žugić, dipl. ph Dr Milorad Drljević, spec. urolog Prof. dr sc med. Miroslav-Braco Radunović Prim. dr Veselin Stanišić, mr sc STALNI SARADNICI Dr Biljana Ivelja, pedijatar Dr Danijel Gogić, spec. opšte hirurgije Spec. pedag. Dragana Marković Dr Emir Muzurović Dr Igor Mićunović, dr sci med.

Prim dr Julija Bošković Mr ph. Maja Stanković M. sc Marija Šćepović, dipl. psiholog Prim. dr Milica Šofranac, pedijatar Prof. dr Mirko Peković, spec. neuropsihij.

Dr pharm. Nemanja Turković Dr Olivera Kovačević spec. dermatoven.

Dr Rifat Međedović Prim. dr Sabahudin Pupović Dr Sanja Čizmović, spec pedijatar Prim. mr sci dr Slobodan V. Radonjić Dr Snežana Grubač Dr Snežana Tomić Dr Vasilije Bošković Dr sci Velimir Milošević Verica Pantelić Dr Vesna Mitić-Lakušić Dr Zorica Bajović, radiolog Mr ph spec. Zorica Potpara, dr sci Dizajn i tehnički urednik: Petar Nikolić Štampa: AP Print Adresa: Momišići S1-3 81000 Podgorica Tel. redakcije: 067 803 697 E-mail: redakcija@medicalcg.me E-mail: marketing@medicalcg.me Marketing: 067 395 032 www.medicalcg.me ISSN 1800-7708 COBISS.CG-ID 13921296

Redakcija ne odgovara za sadržaj oglasa foto: shutterstock

IZ SADRŽAJA Obilježen Svjetski dan borbe protiv malignih bolesti 8–9 Značaj prevencije u dijagnostici i liječenju melanoma kože i cilj Euromelanoma kampanje Dr sc. med. Ana Popović 10 – 12 Šta je urtikarija i kako se liječi Dr Danijela Katić 14 – 15 Menopauza i savremeni metodi terapijskog uticaja (webinar) Dr Aleksandar Đogo 18 – 21 Insulinska rezistencija i sindrom policističnih jajnika Dr Đorđije Krnjević 23 – 24 Antioksidansi – moćno oružje u zaštiti zdravlja Selen i vitamini A, D, E Dr Valentina Kalinić 25 – 27 Preparati silimarina u hepatoprotekciji Dr Suzana Ivanović 29 – 30 Dijagnoza, genetika i terapija niskog rasta kod djece Dr sci. med. Mira Samardžić 52 – 53 Djeca rođena mala za gestaciono doba Dr Nataša Čurović 54 – 55 Mitovi, činjenice i posljedice Covid 19 Tribina na Univerzitetu Crne Gore 56 – 59 Sličnosti pandemija koronavirusa Ivica Madžarović, VST 60 – 61 Uštede pri realizaciji medicinske usluge Mr Jovan Šofranac 62 – 63 Obilježen Svjetski dan seksualne i reproduktivne svijesti /IJZ CG 64 – 65 Venogena impotencija Prof. dr sci. med. Bogdan Pajović 66 – 67 „Optimistička pristrasnost“ kao prijetnja zdravlju tokom pandemije koronavirusa Selman Repišti, mr psihologije 70 – 71 Vektorske zarazne bolesti Dr Nebojša Sekulić 72 – 73

Distributer za Crnu Goru: Farmegra d.o.o.

Kritskog odreda 4/1, 81000 Podgorica; Tel.: +382 (0)20 623 125 Fax: +382 (0)20 621 770; E-mail: office@farmegra.com

Hemofarm svrstan u kategoriju najboljih poslodavaca na nivou Evrope

Kompanija Hemofarm dobitnik je prestižnog priznanja „Najbolji poslodavac” (Top Employer) za 2022. godinu, i to u tri zemlje u kojima se nalaze proizvodni pogoni ove kompanije: u Srbiji, Bosni i Hercegovini i Crnoj Gori.

Riječ je o jednom od najznačajnijih sertifikata u oblasti ljudskih resursa koje istoimeni institut sa sjedištem u Holandiji već 30 godina dodjeljuje kompanijama koje ispunjavaju stroge svjetske standarde u odnosu prema svojim zaposlenima.

U Srbiji je do sada ovo priznanje dobilo samo nekoliko kompanija, dok je Hemofarm jedina nagrađena poslovna organizacija u BiH i Crnoj Gori.

- Briga o zaposlenima jedan je od naših prioriteta, kao segment onoga što je svrha kompanije u okviru koje djelujemo – da budemo pouzdan partner za zdravlje ljudi. Top Employer sertifikacija Hemofarma u Srbiji, Bosni i Hercegovini i Crnoj Gori

znači da smo i od strane nezavisnog, visoko renomiranog sertifikacionog tijela prepoznati i svrstani u grupu najboljih poslodavaca.

Ovo je veliko priznanje za sve nas, ali i obaveza za ubuduće - rekla je direktorka ljudskih resursa u Hemofarmu Tatjana Jovanović.

Kako je Štada grupa, u okviru koje posluje domaći Hemofarm, ovo priznanje dobila i u Njemačkoj i Rusiji, ova međunarodna kompanija svrstana je u kategoriju najboljih poslodavaca na nivou Evrope.

Proces akreditovanja u oblasti najboljeg poslodavca obuhvatao je brojne analize i provjere usaglašenosti procesa, procedura i praksi u domenu ljudskih resursa u odnosu na stroge kriterijume koji važe u oblasti kompenzacija i beneficija, zapošljavanja i razvoja zaposlenih, upravljanja karijerom i razvoja liderskih sposobnosti, obuka, procesa nagrađivanja, ali i održivog razvoja i mnogih drugih.

7

Obilježavanje 04. februara - Svjetskog dana borbe protiv malignih bolesti Od malignih oboljenja na godišnjem nivou umire 10 miliona ljudi, a eksperti predviđaju da će do 2030. godine taj broj dostići 13 miliona. Ukupni godišnji ekonomski trošak izazvan malignim oboljenjima je procijenjen na 1,16 triliona dolara. Više od jedne trećine malignih bolesti može se prevenirati. Druga trećina može se izliječiti ukoliko se rano dijagnostikuje i adekvatno liječi. Implementacijom odgovarajućih strategija prevencije, rane dijagnoze i liječenja, mogu se spasiti milioni života svake godine.

Svjetski dan borbe protiv malignih bolesti obilježava se 04. februara. Ove godine, tema je premošćivanje jaza u liječenju malignih bolesti. Naime, polovina svjetske populacije nema adekvatan pristup esencijalnim zdravstvenim servisima. Velikom broju pacijenata je nedostupna osnovna njega, uprkos činjenici da živimo u vremenu velikih napredaka u polju prevencije, dijagnoze i liječenja malignih bolesti.

Ovo je jaz nejednakosti - i on nas košta života. Pacijenti kojima je potrebna njega zbog malignih bolesti suočavaju se s barijerama na svakom koraku.

Prihodi, obrazovanje, geografska lokacija i diskriminacija po osnovu nacije, rase, pola, seksualne orijentacije, starosti, invaliditeta i životnih stilova su samo neki od faktora koji mogu negativno uticati na zdravstvenu njegu. Marginalizovane socijalne grupe će najvjerovatnije biti izložene ostalim faktorima rizika, kao što su duvan, nezdrava ishrana, ili štetni faktori iz životne sredine. Podjednak pristup prevenciji, dijagnozi i liječenju i njezi pacijenata s malignim oboljenjima može spasiti živote.

Kroz podizanje javne i političke svijesti o ovim oboljenjima, ostvaruje se smanjivanje straha, povećavanje razumijevanja, razbijanje zabluda, i mijenjanje ponašanja i stavova.

Crnogorsko udruženje medikalnih onkologa (CUMO) je osnovano početkom 2021. godine, i kroz njegove aktivnosti

8

su tokom godine obilježeni Mjesec borbe protiv karcinoma debelog crijeva, melanoma i karcinoma dojke. CUMO se priključilo i ovogodišnjoj kampanji obilježavanja Svjetskog dana borbe protiv malignih bolesti, i kroz kratki video ljekari su dali odgovore na pitanja o prevenciji i liječenju malignih bolesti u Crnoj Gori, kao i aktivnostima koje su u protekloj godini sprovedene u dva referentna centra za liječenje u Crnoj Gori - Institutu za onkologiju u Podgorici i Specijalnoj bolnici za bolesti pluća u Brezoviku.

Dr Sanja Lekić, načelnica Instituta za onkologiju istakla je da je u prethodnoj godini fokus bio na tome da dijagnostika i terapija budu jednako dostupne svim pacijentima, i da se zdravstvena njega onkoloških pacijenata približi njihovim domovima.

U tom smislu napravljeni su i prvi konkretni koraci osnivanjem Konzilijuma za maligne bolesti u OB u Bijelom Polju i planom da se takav konzilijum osnuje i na jugu Crne Gore. U DZ Herceg Novi, nakon dvije godine pauze, ponovo je počeo sa radom Konzilijum za dijagnostikovanje karcinoma dojke.

noma grlića materice, naročito o prevenciji kroz redovne ginekološke preglede, kako bi se jednostavnim metodama otkrile preinvazivne lezije na grliću. Ona naglašava da je, ukoliko se bolest otkrije u prvom stadijumu, izlječiva i do 95%, za razliku od, npr, četvrtog stadijuma, kada petogodišnje preživaljavanje iznosi svega 16%. Ističe da je značajna i edukacija mladih ljudi u očuvanju reproduktivnog zdravlja, kao i rane prevencije ove bolesti. Kada se govori o sprovođenju liječenja karcinoma grlića materice radioterapijom, naglašava da se u Insitutu za onkologiju upotrebljavaju savremeni linearni akceleratori i savremene tehnike zračenja.

Dr Nikolina Rovčanin, specijalizant internističke medicine, iznijela je statističke podatke koji govore da se u Crnoj Gori, na godišnjem nivou, javlja 3100 novootkrivenih slučajeva malignih neoplazmi, od čega 1700 kod muškaraca 1400 kod žena, pri čemu je broj smrtnih slučajeva izazvanih malignim neoplazmama 1700.

Ona ističe i da u Crnoj Gori, muškarci najčešće obolijevaju od: karcinoma pluća, kolorektalnog karcinoma i karcinoma prostate, dok je kod žena na prvom mjestu karcinom dojke, slijede kolorektalni i karcinom pluća, pa karcinom grlića materice.

Dr Dragana Ognjenović, specijalista radiolog iz Centra za radijacionu onkologiju govorila je o značaju borbe protiv karci-

Dr Ana Delić Vukićević, onkolog iz Specijalne bolnice za plućne bolesti u Brezoviku, gdje se vrši dijagnostika i liječenje karcinoma pluća, objasnila je da je karcinom pluća veliki zdravstveni problem i da predstavlja najčešći karcinom koji se javlja u muškoj populaciji, sa smrtnošću od oko 1,8 miliona ljudi godišnje na globalnom nivou. Dr Delić istakla je da je u kliničkoj praksi uočeno da su dužina preživljavanja pacijenata, dužina života bez progresije bolesti, kao i kvalitet života pacijenata sa karcinomom pluća poboljšani, međutim da je smrtnost i dalje visoka. Smatra da zdravstvena zajednica treba sprovede što agresivniju borbu protiv pušenja u primarnoj prevenciji, kao i da treba otpočeti kreiranje nacionalne strategije za skrining, koja bi dovela do što ranijeg otkrivanje karcinoma pluća.

Verica Pantelić

9

Značaj prevencije u dijagnostici i liječenju melanoma kože i cilj Euromelanoma kampanje

Dr sc. med. Ana Popović, spec. dermatovenerologije Nacionalni koordinator Euromelanoma kampanje za Crnu Goru Opšta bolnica Nikšić

Melanom je maligni tumor koji nastaje malignom transformacijom melanocita, ćelija koje se nalaze u bazalnom sloju kože i koje su odgovorne za proizvodnju pigmenta melanina.

Riječ melanoma potiče od grčkih riječi “melas” (tamno) i “oma” (tumor), maligni tumor koji nastaje iz melanocitnih ćelija i stoga se može javiti bilo gdje, gdje se ove ćelije nalaze. Najčešće se lokalizuje na koži. U Nacionalnoj bazi podataka o raku, 91,2% melanoma su kožni, 5,3% očni, 1,3% mukozni, a 2,2% nepoznate primarne lokalizacije.

Na osnovu objavljenih rezultata Registra malignih neoplazmi Instituta za javno zdravlje Crne Gore, godišnje se sa melanomom dijagnostikuje 49 bolesnika, od čega 29 muškog pola.

Najveća incidencija melanoma po glavi stanovnika širom svijeta je u Australiji; ova visoka incidencija pogađa prvenstveno Australijance zapadnoevropskog porijekla, koji imaju svijetlu kožu, a ne tamnoputu aboridžinsku populaciju, starosjedioce Australije.

Kod naroda koji nisu bijele rase, postoji mnogo veći procenat melanoma na akralnim (subungvalnim, palmarnim, plantarnim) i na mukoznim lokacijama. Melanom je takođe jedan od najčešćih oblika raka kod mladih odraslih osoba. Stoga, predstavlja značajan javno zdravstveni problem, naročito u pogledu izgubljenih godina života.

U Evropi incidencija iznosi od 10 do 25 oboljelih na 100.000 stanovnika, ovisno o zemlji. U Evropi najveće stope incidencije su zabilježene u skandinavskim zemljama i u Holandiji, Njemačkoj, Švajcarskoj, Belgiji i Sloveniji. Ove razlike se mogu objasniti u varijacijama tipa kože, insolacije i obrascima izlaganja suncu.

10

Nekoliko fizičkih osobina (određeni fenotipski faktori) povezano je sa povećanom incidencijom kožnog melanoma. To uključuje osobe sa plavom ili riđom kosom, zelenim ili plavim očima, pjege, svijetao ten, osjetljivost na sunce, nemogućnost tamnjenja, prisustvo više od 100 melanocitnih nevusa i pet ili više atipičnih nevusa. Melanom se može razviti kod imunosuprimovanih osoba i pacijenata sa transplatiranim organima, kod osoba kod kojih je pozitivna porodična anamneza melanoma, pozitivna lična anamneza nemelanomskog karcinoma kože ili prisustvo prekanceroze. Intermitentno sunčanje povezano sa nastajanjem sunčanih opekotina u djetinjstvu (naročito do 14. godine života) i adolescenciji ima važnu ulogu u razvoju melanoma, zato što se u tom razdoblju apsorbuje gotovo 80% UV zračenja i udvostručuje rizik od nastanka melanoma.

Prethodna dijagnoza melanoma povezana je sa osam puta većim rizikom od razvoja sekundarnog melanoma. Radi se o tzv. sindromu multiplih primarnih melanoma. Razvoj sekundarnog primarnog melanoma najčešći je unutar prve dvije godine od pojave prvog melanoma. Povećan je rizik za nastanak melanoma kod dugogodišnje prethodne primjene psoralenom uz UV-A zrake - PUVA terapija (preko 250 aplikacija) kod pacijenata sa teškim oblikom psorijaze. Izlaganje UV zracima u solarijumima nosi značajno veći rizik za osobe mlađe od 35 godina. Procijenjeno je da se 5% melanoma javlja u porodicama sa visokim rizikom za razvoj melanoma. Nasljeđuje se autozomno dominantno. Najčešći i najosjetljiviji gen je CDKN2A (inhibitor ciklin ovisne kinaze 2A).

Kliničko-patološki tipovi melanoma Četiri najčešća tipa su melanom sa superficijalnim rastom, nodularni, akralni lentiginozni melanom i lentigo maligna.

Melanom sa superficijalnim rastom je najčešći tip melanoma kod osoba svijetle puti, najčešće se dijagnostikuje između 40-60 godine. Čini 60-70% svih melanoma i javlja se na bilo kom mjestu, ali se najčešće viđa na trupu kod muškaraca i potkoljenicama kod žena.

Nodularni melanom je drugi najčešći tip melanoma kože kod osoba svijetle kože i najčešće se dijagnostikuje kod osoba u šestoj deceniji života. Čini 15-30% svih melanoma i javlja se na bilo kom mjestu na tijelu, ali se najčešće vidi na trupu, glavi i vratu. Ovi melanomi imaju tendenciju da se dijagnostikuju u debljoj, naprednijoj fazi povezanom sa lošijom prognozom.

Lentigo maligna je varijanta in situ melanoma koja se javlja na suncu izloženim djelovima tijela (najčešće na licu) kod osoba oko 70. godine života, ali se može vidjeti kod mlađih pacijenata koji su imali značajno kumulativno izlaganje suncu.

Akralni lentigozni melanom je relativno rijetka vrsta kožnog melanoma i najčešće se dijagnostikuje u sedmoj deceniji života. Obično se javlja na dlanovima i tabanima i subungvalno.

Ova vrsta čini manje od 5% svih melanoma kod osoba bijele rase. Pošto tamnije pigmentovani Afrikanci i Azijati ne razvijaju melanome povezane sa izlaganjem suncu, kod njih se češće dijagnostikuje ovaj tip melanoma.

Prevencija Melanom predstavlja veliki javno-zdravstveni problem.

Njegova incidencija je u stalnom porastu i stopa mortaliteta se povećava ako se dijagnoza odloži. Razvoj melanoma se može spriječiti promjenama u ponašanju i navikama životne sredine stanovništva, kao i radom na javnom i stručnom obrazovanju, kako bi se promovisala zaštita od sunca. Prevencija i rana dijagnoza mogu imati veliki uticaj na smanjenje morbiditeta i mortaliteta od melanoma. Bez obzira na razvoj novih terapijskih modaliteta za liječenje uznapredovale bolesti, akcenat je na primjeni mjera prevencije i ranom otkrivanju melanoma.

11

Strategije prevencije Strategije prevencije podrazumijevaju informisanje javnosti o štetnosti UV zračenja i neophodnosti adekvatne zaštite.

Edukaciju je neophodno započeti u djetinjstvu, jer su sunčane opekotine značajan faktor rizika. Podučavanje bi trebalo započeti u predškolskim i školskim ustanovama. Usvojiti navike o zaštiti od sunca u djetinjstvu je znatno lakše od kasnijeg odricanja od štetnih navika. Zaštitu od sunca bi trebalo učiniti obaveznom u radnim sredinama na otvorenom.

Najvažnija mjera primarne prevencije je izbjegavanje sunčevog zračenja, naročito u ljetnjim mjesecima u vremenu od 10-17 časova, kao i ograničiti izloženost prirodnom UV zračenju.

Naročito treba biti oprezan tokom boravka u blizini vodenih površina, na pijesku, a zimi na snijegu, zato što se UV zraci odbijaju od njih i inteziviraju, što posljedično pojačava štetan efekat.

Veoma je značajno fizički se zaštiti odjećom tokom sportskih i radnih aktivnosti. Koža se može zaštiti nošenjem odjeće od prirodnih materijala, gustog tkanja, svijetlih boja i dugačkih rukava.

Takođe je potrebno nositi šešir sa širokim obodom, kako bi se zaštitilo lice i glava, kao i naočare za sunce koje imaju sertifikat za zaštitu od UV zraka. Na otkrivenim djelovima tijela nanose se preparati sa visokim faktorom zaštite (SPF50+) koji štite od UVA i UVB spektra. Fotoprotektivni krem bi trebalo nanositi 30 minuta prije izlaganja suncu i nanositi ga na svaka dva sata tokom boravka na suncu, kao i nakon izlaska iz vode.

Preporučuje se edukacija stanovništva i sprovođenje samopregleda kože, jednom mjesečno, kao značajne preventivne mjere. Predlažu se godišnje dermatološke (dermoskopske) kontrole. Usljed deficita vitamina D u krvi, kod osoba kojima je savjetovana apsolutna zaštita od sunca, preporučuje se nadoknada putem ishrane i suplemenata. Potrebno je informisati javnost da je za optimalnu sintezu vitamina D dovoljno boraviti na suncu 15 minuta u ranim jutarnjim i poslijepodnevnim satima tokom ljetnjih mjeseci, a zimi je dovoljno boraviti sat vremena na suncu, što se obezbjeđuje redovnim svakodnevnim i fizičkim aktivnostima.

Poseban problem predstavlja sunčanje pod vještačkim UV izvorom (solarijum). Crna Gora je 2013. godine zabranila korišćenje solarijuma za lica mlađa od 18 godina života.

Sekundarna prevencija podrazumijeva rano otkrivanje melanoma. Neophodna je edukacija stanovništva o redovnom samopregledu kože, o značaju ranog otkrivanja tumora kože i pravovremenom odlasku kod dermatovenerologa. Neophodna je edukacija ljekara iz primarne zdravstvene zaštite o prepoznavanju melanoma i upućivanju na dermatološki dermoskopski pregled. Od velikog značaja su česta usavršavanja dermatologa o pravilnoj primjeni dermoskopije i novinama u dermoskopiji.

Skrining procedure za rano otkrivanje melanoma u opštoj populaciji nisu dokazale smanjenje mortaliteta od melanoma.

Dermoskopija (dermatoskopija, epiluminiscentna mikroskopija) je značajna, bezbolna metoda kojom se mogu dijagnostikovati kožne lezije i koja pomaže u razlikovanju benignih i malignih promjena. Dermoskopija je neinvazivna metoda koja omogućava vizuelizaciju i procjenu boja i mikrostruktura epiderma, epidermodermalne granice i papilarnog derma, a koji nijesu vidljivi golim okom. Ove strukture su povezane sa histološkim karakteristikama. Identifikacija specifičnih dijagnostičkih

12

obrazaca koji se odnose na distribuciju boja i dermoskopskih struktura može bolje sugerisati na malignu ili benignu pigmentnu leziju na koži. Kompletan pregled podrazumijeva analizu svih kožnih promjena koje su lokalizovane na kapilicijumu, licu, vratu, trupu, gornjim i donjim ekstremitetima, usnoj duplji, genitalnoj regiji, dlanovima i tabanima, nokatnim pločama.

Ukoliko se dermoskopskim pregledom ne pregledaju sve promjene na koži, takav pregled se smatra neadekvatnim i nepravilnim, i može sa sobom nositi ozbiljne posljedice, u smislu nedijagnostikovanja malignih tumora kože u najranijoj fazi, kada jednostavna hirurška ekscizija predstavlja jedini vid terapije. Uvođenjem dermoskopije otvorena je nova dimenzija u ispitivanju pigmentnih lezija kože, a posebno u identifikaciji rane faze melanoma.

Dermoskopski obrasci uglavnom zasnovani na pigmentnim i vaskularnim obrascima za promjene kao što su melanom i nemelanomske tumore kože se dobro identifikuju, što je dovelo do razvoja dermoskopskih algoritama za ranu dijagnozu i trijažu.

Tercijalna prevencija predstavlja rano otkrivanje metastatskog stadijuma bolesti. Ranija dijagnoza metastatske bolesti omogućava i ranije započinjanje odgovarajuće terapije, hirurške ili sistemske za udaljene metastaze, čime se znatno poboljšava ishod bolesti. Poznato je da je efikasnost target terapija i imunoterapija znatno veća, uz dugotrajnije odgovore, kod oboljelih sa malim brojem metastaza i bez povišenih tumorskih markera.

Nedavno je ažurirana Lista ljekova u Crnoj Gori, pa je primjena kombinovane (BRAF plus MEK inhibitor) i imunološke anti-PD1 terapije proširena i na adjuvantno liječenje melanoma. U Crnoj Gori je u toku formiranje Registra za melanom koji je okupio tim ljekara različitih specijalnosti koji su na neposredan način uključeni u rad na prevenciji, dijagnostici i terapiji melanoma.

Euromelanoma je panevropska kampanja za prevenciju raka kože koju organizuju i vode dermatolozi sa ciljem ranog otkrivanja melanoma kroz skrining i edukaciju javnosti. Euromelanoma sajt posjeti više od milion ljudi godišnje. Ova aktivnost kulminira za vrijeme Euromelanoma skrining dana. Na euromelanoma veb stranici nalaze se brojne informacije na različitim jezicima o tome kako da se spriječi da dođe do nastanka raka kože, kako da se građani štite od sunca, kako da se prepozna melanom, kao i drugi oblici raka kože. Od 2021. godine postoji i zvanično preveden sajt za Crnu Goru, od kada sam nacionalni koordinator Euromelanoma kampanje (https://www.euromelanoma.org/montenegro). Dermatolozi u Crnoj Gori rade predano na podizanju svijesti o prevenciji raka kože i njegovoj uzročno-posljedičnoj vezi sa izlaganjem suncu, u nadi da ćemo zajedno spasiti više života.

Euromelanoma skrining dan se održava svake godine, jednog dana u mjesecu maju i podrazumijeva besplatne preglede kože. Prethodno je građanima dostupna javna telefonska linija za zakazivanje termina za skrining i organizovana konferencija za štampu kako bi mediji bili informisani. Glavni razlog za organizovanje besplatnih skrining pregleda tokom kampanje je otkrivanje slučajeva melanoma u ranoj i potencijalno izlječivoj fazi, ali i da se identifikuju osobe sa visokim rizikom (npr. svijetao ten, prisustvo atipičnih nevusa, lična ili porodična istorija melanoma). Svake godine se bira novi slogan za evropsku kampanju. Tema ovogodišnje kampanje je “Ne krivite godine, već UV zračenje”, kako bi se skrenula pažnja javnosti da poistovjete rizik od karcinoma kože sa prethodnim izlaganjem UV zracima. “Vaša prošlost i način života direktno utiče na rizik od razvoja karcinoma kože.”

TE H NOLOGI JA UMRE ŽE N IH UV FILTE R A

NOVO

UV-AGE DAILY FLUID PROTIV ZNAKOVA FOTOSTARENJA PROTIV BORA I TAMNIH FLEKA

UVB SPF VRLO VISOKA ZAŠTITA

*Svakodnevno korišćenje zaštite od sunca sprječava pojavu bora i tamnih fleka izazvanih UV zračenjem.

UVA PF

50 +

46

Distributer za Crnu Goru: Farmegra d.o.o.

Kritskog odreda 4/1, 81000 Podgorica; Tel.: +382 (0)20 623 125 Fax: +382 (0)20 621 770; E-mail: office@farmegra.com

*

ŠTA JE URTIKARIJA I KAKO SE LIJEČI? Dr Danijela Katić, spec. dermatovenerologije Klinički centar Crne Gore

URTIKARIJA je česta dermatološka bolest, monomorfna dermatoza, koja se karakteriše iznenadnim pojavljivanjem urtika - eksudativnih papula ili plakova, uzrokovanih edemom dermisa i praćenih svrabom. Podrazumijeva prisustvo urtika, angioedema ili oba istovremeno i značajno utiče na kvalitet života pacijenta i njegovo svakodnevno funkcionisanje.

Urtikarija se često koristi i kao deskriptivni termin kojim se opisuju kožne promjene koje po sličnostima odgovaraju promjenama koje nastaju u kontaktu kože sa listovima koprive, otuda i naziv koprivnjača.

Incidenca urtikarije u Evropi je oko 30%, u SAD-u je 23% i predstavlja 4% ukupnog broja pacijenata u dermatološkim ambulantama. Može nastati u svim uzrastima.

UZROCI urtikarije mogu biti alergijski i nealergijski.

Alergijski: IgE- ljekovi, hrana, venomi (akutne urtikarije), IgG- SLE C3a, C5a, autoimunske (hronične urtikarije).

Nealergijski: Direktna degranulacija mastocita - opijati, jod...

Bradikininska - hereditarni angioedem, ACE inhibitori (recidivantne),

14

Fizičke urtikarije - toplota, hladnoća, pritisak...

Izmijenjen metabolizam arahidonske kiseline - aspirin, NSAIL...

KLINIČKI, urtikarija se odlikuje pojavom ružičastih urtika (urticaria rubra) koje svrbe. Nekada urtike mogu biti bijele boje (urticaria porcellanea), hemoragične (urticaria hemoragica), anularnog izgleda (urticaria anularis), džinovske (urticaria gigantea), circinarne (urticaria circinata), sa pojavom mjehura (urticaria bullosa)....

Urtike se povlače poslije nekoliko sati, po pravilu ne traju duže od 24h i u daljem toku pojavljuju se u sukcesivnim naletima.

PODJELA URTIKARIJE Urtikariju možemo podijeliti na osnovu trajanja na akutnu i hroničnu.

Akutna urtikarija je ona koja traje do 6 nedjelja i kod koje je uzročnik najčešće poznat. Uglavnom se javlja kod djece i mlađih osoba.

Najčešći indukujući agensi koji provociraju nastanak

urtika su ljekovi, hrana, hemikalije, aditivi, akutne infekcije, endogeni faktori, radiokontrastna sredstva, opijati, intravenski anestetici, emocionalni stres i dr.

Hronična urtikarija je ona koja traje duže od 6 nedjelja, nekada mjesecima ili godinama. Najčešće se srijeće kod sredovječnih žena. Kod oko polovine pacijenata uzročnik hroničnih urtikarija ostaje nepoznat, pa se taj oblik označava kao hronična idiopatska urtikarija.

U grupu inducibilnih urtikarija spadaju: - Simptomatski dermografizam (Urticaria facticia) - Urtikarija na hladnoću (Urticaria e frigore) - Urtikarija na toplotu (Urticaria e calore) - Odložena urtikarija na pritisak - Vibratorni angioedem - Solarna urtikarija - Holinergijska urtikarija - Adrenergijska urtikarija - Kontaktna urtikarija - Akvagena urtikarija

DIJAGNOZA se najčešće postavlja na osnovu anamnestičkih podataka i kliničke slike. Međutim, nekada je potrebno uraditi i dodatne dijagnostičke procedure u smislu laboratorijskih analiza, alergoloških proba, imunološkog ispitivanja, pregleda stolice na parazite i Helicobacter pylori, izuzetno i biopsiju kože.

LIJEČENJE URTIKARIJE Liječenje akutne urtikarije podrazumijeva sprovođenje hipoalergijske dijete, prekid uzimanja aspirina, antiinflamatornih ljekova i drugih suspektnih ljekova koji su prethodno upotrebljavani, prekid uzimanja konzervirane hrane i pića (gazirana i obojena) i aditiva u ishrani, primjena antihistaminika u preporučenoj dozi koja se po potrebi može povećavati, u nekim slučajevima i primjena sistemskih kortikosteroida.

Terapija hronične urtikarije podrazumijeva kao i kod akutne, opšte mjere, zatim primjenu H1 antihistaminika 2. generacije čija doza se može povećati i do četiri puta. Ukoliko urtikarija i dalje nije kontrolisana, antihistaminicima treba dodati Omalizumab, koji predstavlja anti IgE monoklonsko antitijelo, a po potrebi u terapiju se može uvesti i Ciklosporin.

Reference: Braun Falco’s Dermatology, Urticaria and Angioedema Dermatovenerologija, Aleksandra Basta-Juzbašić i suradnici, Urticaria i angioedem

Slike: https://en.wikipedia.org/wiki/Hives https://www.tuasaude.com/en/hives/

15

Mišići vilice su među najjačim mišićima ljudskog tijela.

Djeca najbrže rastu u proljeće.

Zabluda je da na različitim djelovima jezika postoje receptori za različite ukuse. Neki djelovi jezika su možda osjetljiviji na neke ukuse, ali na jeziku ne postoje posebni djelovi za slatke, slane, kisjele ili gorke ukuse.

Oko je dio tijela koji najbrže zacjeljuje.

Ljudska crijeva su u osnovi sterilna sve dok se ne rodimo. U prvoj godini života, kulture bakterija i mikroba se počinju nastanjivati u našim crijevima.

16

Kada plačete i krene da vam curi nos, sekret koja izlazi iz ove šupljine su suze.

Psiholozi su otkrili da je pravilno (svjesno) disanje efikasno u borbi protiv anksioznosti, depresije i stresa.

Život Sumo rvača jedan je od najrigoroznijih i najregulisanijih koji se može zamisliti. Sve od odjeće preko ishrane pa do oblačenja i zabrane upravljanja vozilima. Sve za čast da se bude SUMO.

Ljudi su jedna od rijetkih vrsta sisara čiji organizam ne proizvodi vitamin C.

U Kini postoje parking mjesta za žene koja su znatno šira i mnogo lakša za parkiranje.

Žene mnogo više od toga kako muškarac izgleda privlači kako muškarac miriše.

Jedan litar motornog ulja može da zagadi čak hiljadu litara pijaće vode.

Dokazano je da miris ruzmarina pospješuje mentalne sposobnosti čovjeka.

Naš mozak troši oko 20% unijetih kalorija, iako on čini samo 2% ukupne mase našeg tijela.

17

● Hormonska supstitucija ● Menopauza ● Klimakterijum ● Prijevremena slabost jajnika ● Savremene terapijske preporuke

Menopauza i savremeni metodi terapijskog uticaja 18. februara realizovan je stručni online sastanak u okviru kog je bilo riječi o aktuelnostima u korišćenju hormonske supstitucione terapije. U okviru veoma sadržajnog izlaganja na ovu temu dr Aleksandar Đogo (Klinički centar Crne Gore) je posebno istakao jedan karakteristični period u životu žene: period perimenopauze i menopauze, zaključno sa klimakterijumom.

Organizator događaja bio je časopis Medikal, a skup je podržala faramaceutska kompanija Richter Gedeon čija predstavnica, mr ph Vanja Andrejević je pozdravila učesnike vebinara.

18

Pokriva skoro trećinu života žene Perimenopauza i klimakterijum predstavljaju veoma važan period života žene koji pokriva trećinu njenog života, dr Aleksandar Đogo je naveo da je to, jedan klinički sindrom sa svim svojim kliničkim manifestacijama, znacima i simptomima, ali i mogućnostima da danas možemo takva stanja liječiti i time produžiti ljudski vijek na kvalitetan način.

Period u životu žene koji predstavlja period tranzicije,

prelaska iz reproduktivne faze života u njeno nereproduktivno stanje. - Taj period je veoma dug, veoma heterogen, ima modifikacije u svom osnovnom toku, u kliničkim simptomima, nikada se ne može jasno omeđati, veoma je individualan, tako da bismo mogli naglasiti da je to u stvari period koji počinje sa prvim znacima i simptomima tipičnim za pad nivoa estro-progestagena, hormona koje su ovarijumi lučili u reproduktivnoj fazi života žene, i uz činjenicu da, do tada redovni menstrualni ciklusi, odjednom postaju neredovni, neuredni, da kasne, da se mijenjaju.

Klimakterijum koji počinje na taj način završava se ulaskom u menopauzu, odnosno sa potpunim prekidom menstrualnog krvarenja - objasnio je dr Đogo.

U Crnoj Gori, odn. Evropi, prosječno nastupanje menopauze je između 48. i 52. godine. Fiziološki okvir je starost od 40-55 godina.

Klimakterijum i perimenopauza nijesu isto.

Menopauza predstavlja period u životu žene koji se dovodi u vezu sa prestankom reproduktivne funkcije kod žene, a ne svodi se samo na posljednje menstrualno krvarenje. To je period u kome je prošlo već godinu dana nakon posljednjeg menstrualnog krvarenja, od kada se ona više nijesu ponovila.

Klimakterijum i menopauza predstavljaju gotovo potpuni gubitak funkcije jajnika. Iako adekvatni biološki markeri za kliničko utvrđivanje menopauze ne postoje, lučenje estrogena kod žena ne prestaje u potpunosti do kraja njenog života.

Klimakterijum počinje sa prvim periodom menstrualnih iregularnosti, uključuje sve kliničke simptomatologije i završava se sa posljednjim menstrualnim krvarenjem i ulaskom žene u menopauzu.

Perimenopauza je period koji se naziva i perimenopauzalna tranzicija. Veoma širok pojam koji počinje prosječno 5 godina prije posljednje menstruacije i traje 5 godina nakon toga - objašnjava dr Đogo. U pitanju je period tzv. involutivne hipoestrogenije i period u kojem žena doživljava duboke hormonske promjene ne samo u smislu ovarijalne disfunkcije nego i u smislu svih ostalih žlijezda s unutrašnjim lučenjem.

Period perimenopauzalne tranzicije ne obuhvata samo pad estrogena odn. gestagena i ulazak žene u nereproduktivno stanje, nego pretpostavlja generalizovanu involuciju i ostalih žlijezda. - U tom periodu života žene imamo najviše autoimunih tireoiditisa, najviše pojave dijabetesa tipa 2, što znači da doslovno sve žlijezde stare, uključujući čak i beta-ćelije pakreasa - kaže dr Đogo.

- Ukoliko se menopauza javlja prije 40. godine života, to se naziva kao prijevremena insuficijencija jajnika, ali ona nije povezana sa biološkim starenjem ovarijuma kao takvog, nego sa imunološkim problemima koji napadaju tkivo jajnika, a koji nijesu ograničeni samo na tkivo jajnika nego često napadaju i ostale žlijezde sa unutrašnjim lučenjem pa čak i ostale neendokrine organe i tkiva.

Termin postmenopauza je, takođe, pojam koji se prevazilazi. Menopauza se može dijeliti na svoju ranu i poznu fazu.

Rana menopauza, kako objašnjava dr Đogo, obuhvata prvih 5-7

godina menopauze, da bi kasnije mogli reći da se radi o poznoj menopauzi. Žena tokom života može povremeno da ulazi u stanja hipoestrogenije, kod kojih dolazi do spontanog oporavka funkcije.

- Međutim, kada žena uđe u drugu polovinu čestrdesetih i prvu pedesetih, varijacije FSH, LH i estradiola su češće. Stoga i kažemo da mjerenje gonadotropnih hormona ne može biti tačan vodič procjene njene ovarijalne funkcije. Tim prije što nivoi drugih gonadnih hormona uglavnom opadaju, već krajem 20-ih, a sa 35-om se ubrzava - objašnjeno je ovom prilikom.

Kliničke promjene i simptomi Vazomotorni simptomi Vazomotorni simptomi menopauze (valunzi, noćna znojenja praćena palpitacijama, glavoboljama, uznemirenošću, padom kvaliteta sna) prvi se pojavljuju i traju dugi niz godina.

Mogu da se jave i prije menopauze, dok je menstrualni ciklus još regularan, a javljaju se kod oko 80% žena. Traju prosječno do 10 minuta. Računa se da više od 5 napada valunga tokom dana predstavlja težak klimakterijum, a nekada se javljaju i po 30 i više puta dnevno, u veoma nepredvidljivim intervalima.

Valung, po objašnjenju dr Đoga, predstavlja neadekvatnu “gimnastiku” krvnih sudova i uvod u moguću aterosklerozu i kardiovaskularna oboljenja kod žene.

Genitourinarni simptomi Genitourinarni simptomi predstavljaju atrofiju vagine, uretera, čime i koitus postaje bolan. To ženu stavlja u poziciju seksualne nezainteresovanosti, pogoršava se sa starenjem, a atrofične promjene naposljetku dovode do inkontinencije i učestalih urinarnih infekcija. - Za razliku od vazomotornih simptoma koji se s vremenom popravljaju, genitourinarni simptomi sa trajanjem menopauze postaju sve gori i na kraju završavaju potrebom za operacijom - kaže dr Đogo.

Kardiovaskularni simptomi Kardiovaskularni problemi koji se tokom ovog perioda života razvijaju kod žene nijesu samo posljedica pomenutih kontrakcija krvnog suda. - Pad estrogene stimulacije označava pogoršanje insulinske rezistencije odn. hiperinsulinizam koji se tada razvija. Uz to dolazi do kvarenja lipidnog statusa u pravcu povećanja lošeg na račun dobrog holesterola, a sve to predstavlja jedan metabolički milje, koji na zid metabolički oštećenog krvnog suda doprinosi nastanku aterosklerotske naslage što redom dovodi do uvoda u kardiovaskularno oboljenje - objašnjava dr Đogo.

Kardiovaskularni simptomi se javljaju otprilike u periodu 7-10 godina menopauze. Ugenerativnoj fazi života žene, do kraja 40-ih, kardiovaskularno obolijevanje kod žena otprilike ima istu zastupljenost kao u muškoj populaciji, ali se ulaskom u menopauzu javlja ekstremni porast obolijevanja u ovom smislu.

Učestalost se povećava čak 2-3 puta.

19

- Ne samo zbog razvoja metaboličkog sindroma, mehaničkog oštećenja zida krvnog suda, promjena u lipidnom profilu, insulinske rezistencije, razvoja metaboličkog sindroma, povećanja tjelesne mase, sve to dovodi do toga da žene tada imaju 46% veću vjerovatnoću da razviju koronarni sindrom, a 20% da dožive cerebrovaskularni insult - kaže dr Đogo.

Osteoporoza Osteoporoza je veoma čest problem kod žena starije dobi. Estrogeni predstavljaju stimulaciju mladih ćelija koštane srži, a padom njihove produkcije dolazi do njihove spontane apoptoze i osteoblastne inhibicije. - Već od 27. godine života, kada po nekim autorima počinje starenje organizma, gubitak koštane mase iznosi oko 0,1 % na godišnjem nivou. Međutim, ulaskom u menopauzu kod žene to iznosi 1-3% na godišnjem nivou - objašnjava dr Đogo.

Promjene kognitivnih funkcija i depresija Budući da su steroidni hormoni duboko involvirani u rad centralnog nervnog sistema, rad estrogenih hormona uslovljava rad centralnog nervnog sistema ne samo kod žene, nego i kod muškarca. Estrogeni, po objašnjenju dr Đoga, podižu pažnju, dok androgeni hormoni, odnosno testosteron, podižu libido, popravljaju voljni akt. Stoga je ovaj tandem neophodan za ravnomjerno funkcionisanje centralnog nervnog sistema.

Psihičke promjene su u menopauzi nezaobilazne. Javljaju se emocionalna nestabilnost, razdražljivost, pad libida, ali i depresivnost.

Zaboravnost je veoma zastupljen problem menopauzalne dobi. - Bezmalo polovina žena prijavljuje epizode zaboravnosti u periodu predmenopauzalne tranzicije, a to je uvod, srećom samo kod nekih, u razvoj demencije u kasnijim godinama - kaže dr Đogo. Depresivna simptomatologija povezana je, objašnjava on, sa hormonskim fluktuacijama, padom libida, padom seksualne aktivnosti. Podstiču je i neprijatni vazomotorni simptomi i nesanica koju žena ima.

Suvoća kože i kose i lomljivost noktiju spadaju u estetske pratioce ovih stanja, što ženama dodatno narušava kvalitet života.

Hormonska supstitucija Indikacije za primjenu hormonske supstitucije su brojne, po ocjeni dr Đoga. Najnovija istraživanja sugerišu da ovu terapiju treba bezmalo uvijek primjenjivati. U pitanju su prevashodno vazomotorni simptomi, loš san, depresivni simptomi, genitourinarna simptomatologija, prevencija gubitka koštane mase u populaciji žena sa porodičnom anamnezom osteoporoze i prijevremena slabost jajnika, koja je, kako je ovom prilikom navedeno, apsolutna indikacija uključivanja ne samo estrogena, nego estroprogesteronske supstitucije.

17β estradiol je bioidentičan endogenom estradiolu, a on je samo jedan u seriji estrogenih hormona koji se hormonski supstituišu. - Zbog mnoštva modifikacija ovih receptora ne postoji takvo savršenstvo terapije koje može u potpunosti uklopiti estrogeni molekul i estrogeni receptor jer estradiol ima svoje metabolite, tzv. paralelne hormone. Međutim, 17β estradiol po-

20

kazuje najveći afinitet za estrogene receptore - kaže dr Đogo. S obzirom na suštinsku uslovljenost punoće dejstva uspostavljanjem tandemskog efekta estrogena i gestagena, estrogena supstitucija svoj puni efekat doživljava tek u kombinaciji sa gestagenima.

Od 01.02.2022. na Osnovnoj listi ljekova u našem zdravstvu nalazi se transdermalni sprej sa estradiolom. 17β estradiol transdermalni sprej primjenjuje se jednom dnevno, kao monoterapija ili kontinuirano sekvencijalno liječenje (u kombinaciji sa progestagenom). Doza estradiola od 1,53mg/potisku nanosi se na površinu kože od 20cm2, pod tačno definisanim uglom i udaljenošću. Kao mjesta za aplikaciju predviđeni su unutrašnja strana podlaktice ili unutrašnja strana butine.

Preporučuje se svim ženama koje imaju simptome hipoestrogenije: neprijatni valunzi, genitourinarni simptomi, poremećaji raspoloženja, sna i spavanja, te kao obavezna terapija histerektomisanim ženama. Takođe, ovaj vid terapije indikovan je kod žena koje su već koristile hormonsku supstituciju, kao i kod onih koje su već koristile lokalnu terapiju: flaster ili gel.

Prednosti primene transdermalnog spreja sa estradiolom: - Ne ostavlja tragove na koži (mašćenje, lijepljenje) i nema rizika od prenošenja lijeka sa kože na kožu nakon sat vremena od primjene; - Pranje kože nakon sat vremena ne utiče na farmakokinetiku lijeka; - Kreme za sunčanje mogu se nanositi sat vremena prije aplikacije spreja na kožu; - Transdermalnom primenom nema degradacije molekula estradiola u manje potentne metabolite (estriol, estron), a odnos estradiol/estron sličniji je fiziološkom; - Postiže se bolja stimulacija cirkulišuće koncentracije estradiola, kao u folikularnoj fazi žene u reproduktivnoj dobi života. Ovim može da se na bolji način imitira zdravi menstrualni ciklus u životu žene; - Obezbijeđeno je precizno, komforno i individualizovano doziranje, shodno potrebama žene; - Transdermalni estrogeni nisu povezani sa rizikom od venskih tromboza u odnosu na oralne preparate kod korisnica koje su označene kao rizične.

Ulaskom žene u hipoestrogeniju, kada se nalazi u prvim godinama menopauze, gubitak estrogena ili ostalih steroida dovodi do bujanja patoloških klonova limfocita. Oni predstavljaju uvod u aterosklerotsko oboljenje i imunološke procese koji dovode do protrombotskih stanja. - Protrombozna stanja nijesu nastala zbog estrogena, nego su nastala zato što estrogeni nijesu dati na vrijeme tj. u onom momentu kada su se pojavili valunzi. Ovim dr Đogo objašnjava pogrešan stav o bezbijednosti davanja estrogena.

Stabilna koncentracija estradiola postiže se već tokom prvih nedjelju dana terapije transdermalnog spreja. Već nakon druge nedjelje primjene, kako je objašnjeno, značajno opada učestalost valunga, a preko 80% žena ima najmanje oko 50% opadanja broja valunga u 3 mjeseca primjene transdermalnog estradiola. Statistički značajno smanjenje intenziteta valunga uočljivo je već u prvim nedjeljama supstitucije i prisutno je kod

nešto manje od 50% ispitanica. Objašnjavajući ovaj efekat dr Đogo je naveo da estrogena stimulacija prvo djeluje na hipotalamus i ona već tada daje signal za prestanak valunga. Međutim, ona ne može tako brzo djelovati na zid krvnog suda, stoga je intenzitet valunga u prvim nedeljama primjene kupiran kod manjeg procenta žena, ali sa dužinom trajanja terapije taj procenat raste.

Bezbjedonosni profil transdermalnog spreja sa estradiolom ukazuje na blage reakcije: npr. bol u dojkama, glavobolja, metroragija i mučnina. Porast nivoa estrogena dovodi do poslje-

dičnog zadebljanja endometrijuma i mogućih metroragija, koje spontano prolaze, a reakcija na mjestu aplikacije javlja se kod zanemarljivo malog broja ispitanica (1,3%). Povećana izloženost spreju nije dovela do povećanog broja neželjenih događaja, s vremenom.

Hormonska supstitucija je metod usporavanja starenja naročito preporučljiv kod žena srednje životne dobi.

Anita Đurović

ZNATE LI DA? Pitanje: Da li postoje kontraindikacije za uvođenje hormonske supstitucione terapije?

Dr Aleksandar Đogo: Da. Postoje. Aktuelno maligno oboljenje bilo kog karaktera predstavlja kontraindikaciju za primjenu estroprogesteronske supstitucije. Hepatična i renalna insuficijencija takođe predstavlju kontraindikaciju. Ono što bi bila relativna kontraidikacija o kojoj postoje podijeljena mišljenja između različitih autora jeste da li nakon 7 godina ima smisla supstitucija ili nema.

Italijani su pobornici da se može početi bilo kada, međutim, kod Holanđana - prof. Barta Fauzera - vidio sam veliki otpor tome. On smatra da se poslije 7 godina estrogeni i gestageni receptori degradiraju, kao što su već degradirali i hormoni i upravo smatra da u toj situaciji terapija postaje ne samo besmislena nego da se ta supstitucija može naći na terenu kada nema svoje receptore i kada može kompromitovati ovu terapiju odn. kada nije više bezbjedna.

Pitanje: Da li je genetska trombofilija apsolutna kontraindikacija za primjenu hormonske supstitucije ili ipak može da se daje u nekim slučajevima?

Dr Aleksandar Đogo: Može da se daje u nekim slučajevima, a da li je apsolutna kontraindikacija to dogovaramo u saradnji sa specijalistom hematologom.

Pitanje: Možete li reći tačnu dozu estrogen-progesteronske supstitucije?

Dr Aleksandar Đogo: Smatra se, po novim stavovima, da bi žena trebalo zbog lučenja glikodelina, koji je krucijalan zbog popravljanja insulinske senzitivnosti, odnosno prevencije insulinske rezistencije, do 55. Godine da ima uredan menstrualni ciklus. Od 55. ona to ne mora, ali bi hormonsku supstituciju trebalo nastaviti. To znači da do 55. estrogene treba davati kontinualno, uz sekvenciono davanje gestagena od žene do žene. Da li će to trajati 7-10 dana, zbog imitiranja lutealne faze u drugoj fazi ciklusa, to je individualna procjena, a nakon 55. bilo bi to kontinualno davanje manjih doza gestagena uz kontinualno dodavanje estrogena.

Pitanje: Da li je preporučena primjena transdermalnog estradiola u kombinaciji sa antidepresivima kod depresivne simptomatologije?

Dr Aleksandar Đogo: Zašto da ne? Oni bi mogli biti samo komplementarni.

Pitanje: Kada je najbolji momenat da se počne sa supstitucionom terapijom?

Dr Aleksandar Đogo: Najbolji je momenat onda kada se pojave prvi simptomi hipoestrogenije, odn. kad se pojave prvi valunzi.

Pitanje: Da li treba laboratorijski kontrolisati koncentracije estrogena u serumu?

Dr Aleksandar Đogo: Koncentracija estrogena nije uvijek validna. Receptori estrogena su strahovito polimorfni i podliježu stotinama modifikacija. Ta koncentracija estrogena ne može biti u pravom smislu validan reprezent uspješnosti supstitucije. Klinička simptomatologija i osjećaj kako se žena osjeća mnogo je validniji za procjenu kvaliteta hormonske supstitucije.

Pitanje: Kada i kako testosteron davati kao supstituciju?

Dr Aleksandar Đogo: Testosteron je tzv. muški polni hormon. Međutim, on obilježava i ženu i daje joj libido, daje joj voljni afekt, daje joj polnu moć i on je neophodan. Preporuke SZO govore o obaveznoj supstituciji testosterona kod žena kod kojih je obavljena operativna histerektomija i ovarijektomija.

To je supstitucija čitave palete hormonskih proizvoda, ne samo estrogena. Estrogeni su krucijalni. Oni su temelj i osnova, ali isto tako i androgene hormone treba supstituisati.

Pitanje: Da li se preporučuje kontrola dojki?

Dr Aleksandar Đogo: Apsolutno da. Estrogeni nijesu kancerogeni. Estrogeni ne izazivaju rak. Estrogeni nijesu mitogeni.

Mitogen je klimakterijum koji je kod žene uništio ovulacije i pustio patološku predominaciju estrogena bez gestagene stimulacije. Problem nastaje u prvim godinama klimakterijuma. Estrogen nije taj koji je kriv za malignitet i ne može biti jer nijedna studija nije to dokazala.

Kontrola dojki se apsolutno preporučuje i stoga što to zahtijeva zdravstvena kultura.

Pitanje: Da li dolazi do biohemijskih poremećaja u organizmu u smislu poremećaja vitamina i minerala?

Dr Aleksandar Đogo: Klimakterijum je dezintegracija kompletnog miljea. U 21-om vijeku primorani smo da vitamine dodatno koristimo.

Stav: Hipotireoza utiče na raniju pojavu menopauze.

Dr Aleksandar Đogo: Hipotireoza utiče na ranije javljanje menopauze zato što pad tiroksina znači i pad bazalnog metabolizma, a ovulacija je ogroman potrošač energije, tako da pad energetskog supstrata pretpostavlja ranije ulaženje u menopauzu.

Stav: Dokazano je da ovim načinom supstitucije se smanjuje nivo bakra, cinka, vitamina B grupe.

Dr Aleksandar Đogo: Seksualnost je samo jedan mali segment steroida, a kada se oni ne luče kako treba, normalno je da stradaju i bubrezi. Pad glomerularne filtracije sa menopauzom opada na godišnjem nivou. Samim tim dolazi da reapsorpcije elektrolita u primarni urin i njihovog gubitka i posljedično, deficita.

21

INOFOLIC HP uspostavlja hormonsku ravnotežu reguliše neredovan ciklus uspostavlja ovulaciju povećava kvalitet jajnih ćelija reguliše neplodnost smanjuje insulinsku rezistenciju reguliše pojavu akni reguliše pojačanu maljavost smanjuje opadanje kose

Uvoznik i distributer za Crnu Goru: FARMONT M.P. doo Kosić bb, Danilovgrad, tel: +382 20 663 075, +382 20 663 065, fax: +382 20 663 068, web: www.farmont.co.me, mail: office@farmont.me

Insulinska rezistencija i sindrom policističnih jajnika Dr Đorđije Krnjević, internista endokrinolog Klinički centar Crne Gore

Insulinska rezistencija je poremećaj u metabolizmu koji se karakteriše neadekvatnim odgovorom ćelija na dejstvo insulina.

Insulin je hormon koji omogućava ulazak glukoze u ćelije, kao i njenu dalju obradu. Kod rezistencije prisutna koncentracija insulina proizvodi biološki efekat manji od očekivanog. Neadekvatan ili odsutan odogovor na njegovo dejstvo dovodi do povećanja nivoa glukoze u krvi. Povišen nivo glukoze daje signal pankreasu da je potrebno dodatno lučenje insulina, što vodi u hiperinsulinemiju.

Insulinska rezistencija je jedan od vodećih faktora rizika za razvoj dijabetesa melitusa tipa 2, gestacijskog dijabetesa (dijabetes u trudnoći) i predijabetesa (stanje kod koga je nivo šećera u krvi visok ali ne dovoljno da bi se smatrao dijabetesom).

Mehanizmi odgovorni za sindrome insulinske rezistencije uključuju genetske ili primarne defekte ciljnih ćelija, autoantitijela na insulin i ubrzanu degradaciju insulina. Postoji nekoliko potenciijalnih uzroka koji mogu izazvati insulinsku rezistenciju.

Nasljedna komponenta je jako značajna, tako da je rizik mnogo veći kod osoba koje među bliskim srodnicima imaju one koji boluju od dijabetesa melitusa tpa 2, ili nekog drugog tipa šećerne bolesti, hipertenzije, metaboličkog sindroma. Nasljedni uzroci

uključuju mutacije insulinskih receptora, transportera glukoze (GLUT 4) i signalnih proteina.

Faktori koji često mogu da uslove nastanak insulinske rezistencije su: - predgojaznost i gojaznost, - dijeta sa visokim unosom ugljenih hidrata, posebno prostih šećera, - sedentarni način života, odnosno nizak nivo upražnjavanja fizičke aktivnosti, - unos visokih doza steroidnih hormona duži vremenski period, - hronični stres, - Kušingov sindorm, akromegalija, - sindrom policističnih jajnika...

Dakle, osobe koje su podložne insulinskoj rezistenciji su gojazne osobe, oni čija se hrana bazira na ugljenim hidratima, fizički neaktivne osobe, osobe sa neredovnim ciklusima, genetske predisponirane osobe, a sve češće i trudnice.

Simptomi koji se javljaju u insulinskoj rezistenciji su brojni a sljedeci su najčešći: - gojaznost, indeks tjelesne mase (BMI) veći od 25. Ovo

23

nije najpouzdaniji i apsolutan pokazatelj poremećaja jer i mršave individue mogu razviti ovo stanje; - debljina fokusirana na i oko stomaka (veliki stomak), masne naslage oko unutrašnjih organa (visceralna gojaznost); - stalna pospanost, posebno nakon obroka uz učestalo zijevanje; - hronični nedostatak energije i osjećaj umora; - zaboravnost, depresija, bezvoljnost; - stalna želja za unosom slatkiša i nakon obroka; - nagli pad šećera; - teško uspostavljanje idealne tjelesne mase i mršavljenje i pored dijetalnih režima ishrane; - pojava izraslina na koži sličnih bradavicama, ispod grudi, pazuha, na vratu; - pojava tamnije prebojenosti kože pazuha i prepona; - neredovni menstrualni ciklusi, pojava akni i pojačane maljavosti kod žena.

Dijagnostikovanje insulinske rezistencije se sastoji od sinteze kliničkih faktora: indeksa tjelesne mase, obima struka i uzrasta, te određivanjem lipidskog statusa u krvi, mjerenjem krvnog pritiska, određivanjem glikemije i insulina našte. Detaljnije ispitivanje podrazumijeva test tolerancije na insulin, mjerenje Hba1c, supresioni test insulina, glikozni klamp i minimalni model, kao i ultrazvuk abdomena koji ima za cilj određivanje postojanja masne jetre u insulinskoj rezistenciji.

Najčešće primjenjivan je test opterećenja glukozom, tj.

OGTT. Ovaj test se izvodi ujutro, osam sati prije testa se ne jede i ne pije. Prvi uzorak krvi se uzima našte, na prazan stomak i vrijednosti šećera od 3,6 do 6,1 mmol/l se smatraju normalnim.

Zatim ispitanik pije koncentrovani rastvor glukoze, a nivoi šećera u krvi se mjere u vemenskom rasponu od 30, 60, 90 i 120 minuta.

Krv se uzorkuje 120 minuta nakon ispijanja rastvora glukoze, tada se ponovo mjeri koncentracija šećera u krvi. Sumnja na insulinsku rezistenciju se može javiti ukoliko je nivo šećera u krvi našte do 7mmol/l, a u 120min testa je u rasponu od 7,8 do 11,1 mmol/l.

Insulinska rezistancija ne mora uvijek da dovede do dijabetesa i može se prevenirati smanjenjem tjelesne težine, pažljivim planiranjem ishrane i kontinuiranim vježbanjem. Medikamentozno liječenje podrazumijeva primjenu ljekova koji se koriste i u terapiji dijabetesa melitusa.To su prije svega metformin koji olakšava preuzimanje glukoze iz krvi od strane mišićnih i masnih ćelija i sprečava oslobađanje glukoze iz jetre, zatim tiazolidindioni koji utiču na povećanje osjetljivosti na insulin, kao i ljekovi koji smanjuju apsorpciju glukoze u crevima.

Jedan od najčešćih endokrinološko-ginekoloških poremećaja kod žena, koji se između ostalog karakteriše i insulinskom rezistencijom, jeste sindrom policističnih jajnika (PCOS). Ovaj sindrom pogađa 5 do 10 odsto žena reproduktivne dobi i jedan je od najčešćih uzroka ženskog steriliteta.

Za postavljanje dijagnoze neophodna je ultrazvučno konstatovana policistična struktura jajnika (prisustvo mnoštva sitnih folikula na jajniku), uz još jednu kliničku ili laboratorijsku karakteristiku. Kliničke karakteristke su pojačana maljavost (hirzutizam), akne, nepravilna menstrualna krvarenja, izostanak ciklusa, gojaznost i inferitlitet (neplodnost, sterilitet).

Laboratorijske karakteristike su povećana koncentracija androgenih, tj. muških hormona (testosteron), povišen LH

24

hormon, izmjenjene vrijednosti estrogena, hiperinsulinemija (povišen nivo insulina u krvi), insulinska rezistencija (dijabetes), poremećaj tolerancije glikoze.

Sindrom policističnih jajnika (PCOS) nije stečena bolest, to je urođeni metabolički poremećaj koji se ispoljava nakon prve menstruacije. Preko 50 odsto osoba sa sindromom policističnih jajnika (PCOS) imaju prekomjernu tjelesnu masu koja pogoršava insulinsku rezistenciju, ali ona se javlja i kod pacijentkinja koje nisu gojazne.

Najnovija istraživanja potvrđuju da osobe sa insulinskom rezistencijom i sindromom policističnih jajnika imaju izmjenjen sastav crijevne mikroflore koja je normalno sastavljena od određenog broja različitih mikroorganizama. Takvo stanje otežava resorpciju i smanjuje efikasnost određenih komponeneta hrane i ljekova, pa tako i mio-inozitola.

Mio-inozitol je neophodan za ostvarivanje dejstva brojnih hormona koje sekretuju žlijezde sa unutrašnjim lučenjem (hipofiza, pankreas, jajnici, štitna žlezda...), a najznačajniji uticaj ima na aktivnost sledećih hormona: Insulina, folikulo-stimulirajućeg hormona (FSH), tireo-stimulirajućeg hormona (TSH).

Glavni efekti mio-inozitola, kao neophodne karike za ostvarivanje dejstva insulina su: - regulacija insulinske rezistencije i hiperinsulinemije, - regulacija hiperprodukcije androgenih hormona (testosteron), - uspostavljanje ovulacije, - prevencija nastanka gestacijskog dijabetesa, - kontrola apetita i napada gladi.

Mio-inozitol je neposredno uključen u ostvarivanje dejstva FSH te pozitivno utiče na regulaciju menstrualnog ciklusa, sazrijevanje i kvalitet jajne ćelije kao i na bolji odgovor na terapiju u prokotolima potpomognute oplodnje (inseminacija, vantjelesna oplodnja itd). Visoki nivoi mio-inozitola su pokazatelj dobrog kvaliteta jajnih ćelija. U organizmu i hrani se nalazi u tragovima, tako da je dodatno unošenje mio-inozitola preporučljivo svima, a naročito osobama koje imaju dijagnostikovanu insulinsku rezistenciju ili PCOS. Terapijski efekat može biti bolji ukoliko preparati mio-inozitola sadrže i alfa-laktalbumin koji je prebiotik (hrana za ,,dobre’’ bakterije u crijevima), protiv-zapaljenski agens, mukoprotektiv kao i nosač za vitamine i minerale.

Antioksidansi - moćno oružje u zaštiti zdravlja

Selen i vitamini A, D, E

Dr Valentina Kalinić, internista endokrinolog Klinički centar Crne Gore

Antioksidansi snabdijevaju naše tijelo energijom, pomažu očuvanju zdravlja, brinu se za dobro raspoloženje i sposobnost koncentracije. U borbi protiv slobodnih radikala, najvažniju ulogu imaju antioksidansi.

Antioksidans je molekul koji može da spriječi oksidaciju drugih molekula.

U oksidacionim reakcijama mogu nastati slobodni radikali, koji započinju lančane reakcije. Slobodni radikali su reaktivna jedinjenja koja imaju elektron viška i zato stupaju u reakcije sa drugim molekulima, i na taj način dovode do oštećenja ćelijskih struktura. Antioksidansi sprječavaju lančane reakcije u kojima se oštećuju drugi moleluli u ćelijama, tako što se sami oksidišu. Reaktivni kiseonički radikali predstavljaju jednu od najjačih i najčešćih prijetnji za žive organizme. Slobodni radikali kiseonika mogu se skupljati u ćeliji, zbog normalnih metaboličkih procesa ili različitih patoloških (toksičnih) procesa. Ovi reaktivni radikali mogu dovesti do poremećaja prirodnog antioksidacionog odbrambenog sistema, što rezultira oštećenjem bioloških makromolekula: nukleinskih kiselina, proteina, ugljenih hidrata i lipida.

Oksidacioni stres se definiše kao poremećaj ravnoteže između prooksidanata i antioksidanata, što dovodi do potencijalnog oštećenja ćelija. Smatra se da je oksidacioni stres jedan od uzročnika brojnih bioloških i patoloških procesa poput starenja,

upale, karcinogeneze, ishemije-reperfuzije, kao i niza oboljenja: dijabetesa, ateroskleroze i/ili neurodegenerativnih bolesti.

Antioksidansi snadbjevaju naše tijelo energijom, pomažu očuvanju zdravlja, brinu se za dobro raspoloženje i sposobnost koncentracije. Dijelimo ih na 2 kategorije, enzimski i neenzimski antioksidansi. U enzimske antioksidanse ubrajamo superoksid dismutazu, katalazu, glutation peroksidazu i glutation reduktazu koji su ključni pri neutralizaciji reaktivnih kiseoničnih mjesta.

U neenzimske antioksidanse ubrajamo metaboličke antioksidanse i antioksidanse iz hrane. Metabolički antioksidansi su produkti metaboličkih reakcija u tijelu, a oni su glutation, koenzim Q, lipoična kiselina. Antioksidansi iz hrane su spojevi koje se ne proizvode u organizmu pa ih stoga moramo unositi putem raznovrsne ishrane. Tu spadaju vitamin A, vitamin C, vitamin E, minerali selen i cink.

Značaj selena kao antioksidansa – gdje i kome?

Selen je esencijalni mikroelement zastupljen u zemlji, vodi, namirnicama biljnog i životinjskog porijekla (morski plodovi, brazilski orah i drugi orašasti plodovi, riba, mliječni proizvodi, kvasac, jaja i dr.). Kao esencijalni nutrijent, naš organizam ne može da ga sintetiše i mora se unijeti putem ishrane ili suplementacije.

25

Svjetska zdravstvena organizacija (SZO) preporučuje selen u dozi od 55 μg/dan, a maksimalna dnevna doza selena u dodacima ishrani je 100 μg/dan.

Sa godinama starosti potrebe za selenom se povećavaju, kao i kod trudnica i dojilja. Selen je esencijalni mikroelement koji se u prirodi nalazi u 2 oblika: organskom (selenometionin i selenocistein) i neorganskom (selenit, selenat). Njegova fiziološka uloga je da učestvuje u biosintezi selenoprotena (u čiji se sastav ugrađuje u sklopu netipične AK selenocisteina). Najvažniji selenoproteini su enzimi glutation peroksidaza (najzastupljeniji i najvažniji antioksidativni enzim u ljudskom organizmu), tioredoksin reduktaza i jodotironin dejodinaza. Ovi selenoenzimi uključeni su u metabolizam hormona štitne žlijezde, regulaciju redoks stanja i zaštitu ćelija od oksidativnih oštećenja. Selen doprinosi funkciji imunološkog sistema tako što povećava aktivnost Tlimfocita i NK ćelija i na taj način jača i stečeni, specifični i urođeni, nespecifični imuni odgovor. Selen je uključen u rast ćelije, programiranu smrt ćelije i ćelijsku signalizaciju. Štitasta žlijezda i selen Primjena selena u praksi je najčešće kod bolesti štitne žlijezde (njene hipofunkcije) ili kod pacijenata kojima je štitna žlijezda hirurški odstranjena. Razlog tome je što se selen prirodno nalazi u zdravoj štitnoj žlijezdi i pomaže njenu funkciju i sintezu aktivnih hormona (uz pomoć enzima jodotironin-dejodinaza

26

čiji je sastavni dio). Selen je potreban za biosintezu testosterona, kao i za stvaranje i razvoj spermatozoida. Tkivo u testisima sadrži velike koncentracije selena i odgovorno je za kvalitet sperme i plodnost muškarca.

Selen utiče na metabolizam nekih toksičnih metala (kadmijum, olovo, arsen, živa) čime smanjuje njihovu toksičnost.

Njegova uloga u formulaciji sa vitaminom D3: bolji i kompletniji efekat kod indikacija: narušena funkcija imunog sistema i autoimune bolesti štitne žlijezde. Štitna žlijezda je organ s najvećim udjelom selena (0.2-2 µg/g tkiva), koji je ključni element u sintezi, aktivaciji i metabolizmu hormona štitne žlijezde. Selen je sastavni deo enzima jodotironin dejodinaze koja je odgovorna za prevođenje hormona štitne žlijezde tiroksina (T4) u njegov aktivni (trijodtironin, T3) i inaktivni (rT3) oblik. Nedostatak selena može dovesti do poremećaja u ravnoteži ovog procesa.

Hashimotov tireoiditis je autoimuna bolest štitne žlijezde koju karakteriše prisutnost antitijela. Antitijela mogu biti usmjerena na protein tireoglobulin ili na enzim tiroidnu peroksidazu, dvije komponente neophodne za proizvodnju hormona.

Različite studije izvršene na ispitanicima kojima su propisani ljekovi za štitnu žlijezdu (levotiroksin) pokazuju da suplementacija selenom u dozi 200 µg u trajanju od nekoliko mjeseci (tri i više) dovodi do značajnog smanjenja nivoa antitijela (30-50%).

Pacijenti su izjavljivali da im se poboljšalo opšte stanje organizma u odnosu na placebo grupu.

Selen i trudnoća Potrebe za selenom su povećane u trudnoći i u periodu dojenja. Nadoknada selena je korisna u toku trudnoće, naročito kod trudnica kod kojih su prisutna antitijela. Studije pokazuju smanjenje nivoa antitijela i smanjenu pojavu nepravilnog rada štitne žlijezde u postpartalnom periodu.

Neke zemlje, kao što je Njemačka, u svojim smjernicama navode kao prevenciju postpartalnog hipotiroidizma, suplementaciju selenom u dozi od 200 μg/dan tokom trudnoće i 12 mjeseci nakon porođaja kod žena sa pozitivnim nalazom TPO antitijela (antitijela na tiroidnu peroksidazu).

Nedostatak selena ne daje karakteristične simptome, ali neke od promjena na osnovu koji se može posumnjati na ovu pojavu su: promjena boje noktiju, mišićna slabost i slabost srčanog mišića.

Nedostatak selena u ljudskom organizmu može dovesti do poremećaja u funkciji: kardiovaskularnog, endokrinog, imunološkog, koštano-mišićnog, nervnog i reproduktivnog sistema. Niske doze selena povezuju se i s pojavom uvećane štitne žlijezde i nastanka tiroidalnih čvorova. Nedovoljna zastupljenost selena je dovedena u vezu i sa pojačanim štetnim djelovanjem virusa na organizam, a sve veći broj studija nedostatak selena povezuje sa pojavom čestih promjena raspoloženja i razdražljivosti.

Naše podneblje karakteriše deficit selena (selen je nedovoljno zastupljen u lancu ishrane od zemlje, preko jestivih biljaka, životinja, ljudi), zato se preporučuje suplementacija ovim nutrijentom.

pravilan razvoj i mineralizaciju kostiju i održavanje normalnog nivoa kalcijuma u krvi. Vitamin D3 ispoljava imunomodulatorno djelovanje i utvrđen je manji broj infekcija kod osoba na suplementaciji ovim vitaminom. Suplementacija vitaminom D3 se osim za očuvanje zdravlja kostiju i zuba i normalne funkcije imunog sistema, preporučuje kod narušene funkcije mišićnog i kardiovaskularnog sistema.

Preporučena dnevna doza je 200 IU (5 μg ), dok je maksimalna doza vitamina D3 u dodacima ishrani 400 IU (10 μg ).

Veće doze vitamina D3 su dozvolje u Hrani za posebne medicinske namene i ljekovima Vitamin E Vitamin E je liposolubni vitamin koji ispoljava antioksidativno djelovanje. On sprječava oksidaciju nezasićenih masnih kiselina i na taj način čuva strukturu i funkciju ćelijskih organela (mitohondrija i lizozoma) i same ćelije.

Ostale važne uloge vitamina E u organizmu: - Učestvuje u metabolizmu proteina, ugljenih hidrata i masti; - Pomaže apsorpciju, transport, deponovanje i iskorišćavanje vitamina A; - Ispoljava antiinflamatorni efekat (smanjuje sintezu prostaglandina); - Sprječava pretvaranje nitrita u nitrozamine (prokancerogene materije) – iztog razloga se preporučuje njegova primjena kod pušača (u cilju prevencije razvoja raka pluća).

Preporučena dnevna doza 12 mg, a maksimalna dnevna doza 100 mg (preračunato na DL-α-tokoferol).

Vitamin A Vitamin A je liposolubilni vitamin koji za čovjeka predstavlja esencijalni nutrijent. Zahvaljujući svom antioksidativnom djelovanju, vitamin A doprinosi očuvanju strukturnog integriteta i stabilnost ćelijske membrane i membrane ćelijskih organela.

Ostale uloge vitamina A: - Očuvanje funkcije žlijezda (tiroidne i polnih); - Antimikrobni efekat (najveći potencijal ima u kombinaciji sa vitaminom C) – vitamin A štiti vitamin C od oksidacije; - Doprinosi funkciji imunog sistema; - Učestvuje u specijalizovanju diferenciranja ćelija; - Doprinosi održavanju normalne kože, sluzokože i vida.

Preporučena dnevna doza 0,8 mg (max dnevna doza 1 mg).

Vitamin D Vitamin D3 je liposolubilni vitamin neophodan za normalnu apsorpciju (iskorišćavanje) kalcijuma i fosfora u organizmu,

Vitamin C Vitamin C je hidrosolubilni vitamin koji ispoljava antioksidativno i imunoprotektivno djelovanje.

Ostale uloge vitamina C: pomaže normalnoj psihološkoj funkciji, održavanju normalnog energetskog metabolizma, normalnom funkcionisanju nervnog sistem, povećava apsorpciju gvožđa, doprinosi normalnoj funkciji imunog sistema, doprinosi regeneraciji redukovanog oblika vitamina a smanjenju umora i iscrpljenosti.

Preporučena dnevna doza je 80 mg, dok je maksimalna dnevna doza 1000 mg.

27

Preparati silimarina u hepatoprotekciji Dr Suzana Ivanović, spec. endokrinolog Opšta bolnica, Cetinje

Hepatoprotektivi predstavljaju ljekove i dijetetske suplemente koji se koriste kao dodatak liječenju toksičnih oštećenja jetre, akutnih i hroničnih hepatitisa, masne degeneracije jetre, ciroze jetre i bolesti žuči.

vijeka naše ere. Njegova ljekovita svojstva pominju se u spisima grčkog ljekara i botaničara Dioskorida (40-90. n.e.), koji ga je preporučio kao lijek za ugriz zmije. Engleski travar iz šesnaestog vijeka Nicholas Culpeper preporučio je mliječni čičak za žuticu i za izbacivanje kamenaca. U IX vijeku njemački naučnik Johannes Gottfried Rademacher, pokazao je da su ekstrakti ili 'tinkture' iz sjemenki čička korisni za liječenje pacijenata s poremećajima jetre. Ekstrakt čička silimarin je složena mješavina supstanci biljnog porijekla identifikovanih kao flavonolignani, flavonoidi (taksifolin, kvercetin) i polifenolni molekuli.

Principi efikasnosti silimarina se zasnivaju na:

t IFQBUPQSPUFLUJWOPN

t SFHFOFSBUJWOPN

t BOUJPLTJEBUJWOPN

t BOUJJOĘBNBUPSOPN

t BOUJĕCSP[OPN EFKTUWV

Silimarin je kompleksni bioflavoinoidni ekstrakt osušenih sjemenki i plodova biljke čička Silybum marianum (mlečni čičak). Mliječni čičak se u Evropi koristi u medicini još od prvog

Hepatoprotektivno dejstvo odnosi se na zaštitu membrane hepatocita, tako što silimarin predstavlja antagonistu sa štetim supstancama, toksinima, ljekovima, teškim metalima, alkoholom, toksinima iz pečuraka, koji mogu da dovedu do destrukcije hepatičnog tkiva, nekroze i ciroze jetre. Zatim, silimarin smanjuje lipidnu peroksidaciju koja je odgovorna za destrukciju ćelijske membrane hepatocita i inhibiše aktivnost fosfodiesteraze (enzima koji destabilizuje membrane fosfolipida).

Potvrđeno je destvo silimarina na inhibiciju citohroma P 450,

29

preko koga djeluju pojedini toksini.

Silimarin stimuliše aktivnost RNK polimeraze, što rezultira povećanjem sinteze proteina unutar hepatocita i na tom pricipu se zasniva regeneracija hepatocita. Antiinflamatorno dejstvo ostvaruje se stabilizacijom mastocita i smanjenim oslobađanjem vazoaktivnih amina (histamina), inhibicijom migracije neutrofila, inhibicijom lipooksigenaze i sinteze leukotrijena, koji su medijatori zapaljenja sa inhibicijom migracije neutrofila.

Ciroza je jedan od najčešćih uzroka smrtnosti danas.

Vodeci uzroci ciroze su pretjerana upotreba alkohola, nealkoholna masna bolest jetre (NAFLD) i hepatitis.

Izloženost visokim nivoima toksina (npr. alkohol, hepatotoksični ljekovi) ili intenzivna oksidacija slobodnih masnih kiselina (tj. insulinska rezistencija) dovodi do abnormalne proizvodnje kiseonicnih radikala. Alkohol (etanol) utiče na stvaranje slobodnih radikala u hepatocitima, Kupfferovim i endotelnim ćelijama. Neravnoteža, s trajnom prisutnošću kiseoničnih radikala koji nisu neutralizovani endogenim antioksidansima, stvara stanje zvano “oksidativni stres”, koji objašnjava patogenezu raznih poremećaja jetre, uključujući fibrozu jetre. Mnogobrojne studije su pokazale da je dugotrajna primjena silimarina značajno produžila vrijeme preživljavanja bolesnika s cirozom jetre uzrokovanom alkoholom. Kod zavisnika od alkohola silimarin može povećati ćelijsku vitalnost i smanjiti peroksidaciju lipida i ćelijsku nekrozu.

Metabolički sindrom je postao jedan od vodećih globalnih zdravstvenih problema. Ovaj sindrom se odlikuje povećanjem tjelesne težine, visokim krvnim pritiskom, visokim nivoom šećera u krvi i poremećajem lipidnog profila.Upotreba silimarina/ silibina ima važan biološki uticaj u liječenju nealkoholne bolesti masne jetre i metaboličkog sindroma. Ove materije usporavaju napredovanje nealkoholne masne bolesti jetre, djelujući tako što

30

smanjuju oksidativni stres, insulinsku rezistenciju, nakupljanje masti u jetri i mitohondrijalnu disfunkciju. Silimarin djeluje kao hvatač slobodnih radikala i modulira enzime povezane s razvojem ćelijskih oštećenja, fibroze i ciroze. Kod bolesnika sa šećernom bolešću silimarin može poboljšati glikemijske parametre.

Silimarin se takođe koristi kod pacijenata oboljelih od hepatocelularnog karcinoma i ciroze jetre, koji predstavljaju uobičajene završne faze različitih hepatopatija.

Svjedoci smo da 21. vijek karakterišu epidemije koronavirusa. Godine 2002-03. virus SARS CoV је izazvao SARS, zatim 2012. pojavio se MERS CoV, da bi 2019. novi soj humanog beta korona virusa nazvan SARS CoV2, izazvao izbijanje COVID 19 bez presedana. Infekcija SARS CoV2 dovodi do teškog respiratornog distres sindroma. Nekoliko istraživačkih studija dokazalo je povoljne efekte upotrebe biljnih prirodnih proizvoda (flavonoidi i silimarin) u imunomodulaciji, koja može spriječiti šanse za infekciju i pomoći u borbi protiv oslobađanja citokina odgovornih za citokinsku oluju, koja vodi otkazivanju više organa.

Zbog svog dejstva i nedostatka sistemske toksičnosti, ova jedinjenja zauzimaju značajno mjesto u protokolima liječenja ovih virusnih infekcija.

Antioksidativno i protivupalno dejstvo silimarina odnosi se na smanjenje oštećenja jetre izazvano virusom kroz usporavanjanje upalnog procesa i modulaciju imunološkog odgovora.

Eksperimentalnim i kliničkim ispitivanjima je potvrđeno pozitivno antivirusno dejstvo silimarina, povezano sa njegovom intravenskom primjenom kod infekcije virusom hepatitisa C. Najvažnije dejstvo silimarina je stabilizacija i antioksidativni uticaj na membranu, koji osim što može pomoći u regeneraciji ćelija jetre, može smanjiti upalnu reakciju i usporiti fibrogenezu u jetri. Minimalna dnevna doza je 150mg.

Bolesnici sa oštećenjima jetre uzrokovanim ljekovima takođe su uspješno liječeni silimarinom.

Hronika 01. februar - Tim KCCG bogatiji za 11 eminentnih ljekara U posljednjih godinu, timu ljekara Kliničkog centra Crne Gore pridružilo se jedanaest uglednih, iskusnih ljekara. Riječ je o doktorima koji su prešli u Klinički centar iz drugih javnih ili privatnih zdravstvenih ustanova iz Crne Gore i Srbije.

- To nas čini ponosnim jer je decenijama unazad preovlađujući trend bio da ljekari napuštaju javni sektor. Zahvaljujući naporima Ministarstva zdravlja i menadžmenta KCCG, stanje se mijenja u korist javnog zdravstvenog sistema, odnosno naših pacijenata - poručila je direktorica KCCG, dr Ljiljana Radulović.

Timu KCCG pridružili su se: dr Aida Ećo – neonatolog, dr Predrag Ignjatović - dječiji neurolog, dr Zilha Idrizović – neurolog, dr Samira Gargović – anesteziolog, dr Aleksandra Božović – ginekolog, dr Dejan Mandić – urolog, dr Nikola Bašić – specijalista urgentne medicine, dr Rajmonda Tuna - specijalista urgentne medicine, dr Rima Nišavić – specijalista kliničke biohemije, dr Aleksandar Brajović – stomatolog, dr Biljana Milošević – stomatolog.

- Zahvalni smo kolegama koji su prepoznali potencijal Kliničkog centra Crne Gore.

ambulantama, dr Radulović kaže da kada ispune normu u Kliničkom, nemaju pravo da im ograničavaju dopunski rad.

- Kada se taj zakon bude izmijenio, menadžment će djelovati u skladu sa zakonom – naglasila je dr Radulović.

05. februar - Institut za onkologiju KCCG obilježio Svjetski dan borbe protiv maligne bolesti Institut za onkologiju Kliničkog centra Crne Gore (KCCG) obilježio je Svjetski dan borbe protiv maligne bolesti kroz zdrastveno preventivne aktivnosti kojima se podiže svijest o značaju prevencije, ranog otkrivanja, pravovremenog i adekvatnog liječenja malignih bolesti.

03. februar - Pozivaće pacijente kako bi smanjili liste čekanja Pacijenti koji imaju zakazane specijalističke preglede u Kliničkom centru u narednom periodu mogu očekivati telefonski poziv iz te ustanove, jer će se na taj način provjeravati da li će neko doći na zakazani pregled. To je kazala direktorka KCCG-a dr Ljiljana Radulović ističući da je nedolazak na zakazani termin najveći problem zbog kojeg građani čekaju na tu vrstu pregleda.

Ona je odgovarajući na pitanja novinara o ogromnim listama čekanja, na konferenciji o epidemiološkim mjerama, kazala da ljekari rade koliko mogu i koliko ambulanti imaju. Posebno su istaknute kardiološke ambulante kod kojih se bilježi najveća lista čekanja.

Po riječima novinarke, 500 ljudi čeka na pregled kod kardiologa, a prvi pregled se može zakazati u maju ili junu.

Dr Radulović je kazala da kardiolozi rade u dvije smjene sa dopunskim radom.

- Mi smo ovih dana analizirali sve ambulante u Kliničkom centru. I dalje imamo problem sa 50 odsto nedolazaka pacijenata.

Ovih dana ćemo ih intenzivno pozivati kako bi se spisak pročistio i vidio ko će stvarno doći. Na taj način ćemo smanjiti listu čekanja - kazala je ona.

Istakla je da ukoliko je neki pacijent urgentan, on ne čeka, već se odmah operiše.

Na pitanje da li će ograničiti rad specijalista u privatnim

Ovogodišnji slogan kampanje na globalnom nivou je Close The Care Gap, čime se želi skrenuti pažnja da u svijetu postoje nejednakosti u dostupnosti dijegnostike, terapije i njege ove grupe pacijenta. Nauka u zadnjem desetljeću napreduje veoma brzo i zahvaljujući napretku u dijagnostici i terapijskim modalitetima u razvijenim zemljama svijeta smanjuje se smrtnost od malignih bolesti za oko 1.5% godišnje. Cilj kampanje je da naučna dostignuća budu dostupna svima, jer samo tako imaju vrijednost.

- Promocijom mjera primarne prevencije i mjera ranog otkrivanja bolesti i skrining programa želimo da skrenemo pažnju na činjenicu da se i do 30% slučajeva oboljevanja od karcinoma može sprijačiti, a više od jedne trećine slučajeva se može izliječiti ukoliko se otkriju u ranoj fazi - kazala je ovim povodom dr Sanja Lekić, direktorica Instituta za onkologiju KCCG. Povodom obilježavanja Svjetskog dana borbe protiv malignih bolesti ljekari i medicinske sestre, u centralnom holu Instituta za onkologiju organizovali su zdravstveno-preventivne aktivnosti kada su zainteresovanim građanima dijeliti savjete i promotivni material.

Na inicijativu Unije za međunarodnu kontrolu malignih bolesti (UICC) iz 2000. godine, Svjetski dan borbe protiv malignih

31

bolesti obilježava se svake godine 4. februara. Zbog visoke učestalosti i visoke stope smrtnosti ljekari maligna oboljenja smatraju epidemijom modernog doba. Cilj obilježavanja je djelovati preventivno na globalnom nivou i na taj način spasiti milione ljudi od smrtnih ishoda koji se mogu spriječiti podizanjem svijesti i edukacijom građana kao i poboljšanjem kvaliteta života oboljelih od malignih bolesti.

On je najavio da je na molbu nadležnih ustanova iz BiH, dogovoreno je da njihov IT tim posjeti Direktorat za digitalno zdravlje, koji je bio nosilac razvoja EU digitalne kovid potvrde u Crnoj Gori. Portal Analitika

09. februar – Jačanje kapaciteta za pružanje odgovora Covid-19

Vlada Crne Gore usvojila je Informaciju o potrebi potpisivanja Sporazuma između Klinikum rechts der Isar der Technischen Universität München, Ministarstva zdravlja Crne Gore i Kliničkog centra Crne Gore vezano za obuku ljekara iz oblasti transplantacione medicine, kojom se omogućava obuka naših ljekara za obavljanje transplantacije bubrega sa Univerzitetskom klinikom u Minhenu.

Ministarstvo zdravlja Crne Gore je u prethodnom periodu intezivno radilo na unapređenju pitanja oblasti uzimanja i presađivanja ljudskih organa u svrhu liječenja-transplantacije kao posebnog vida zdravstvene zaštite. Rezultat pregovora koje je tim Ministarstva zdravlja intezivno vodio u prethodnom periodu sa Univerzitetskom klinikom u Minhenu za obuku naših ljekara za obavljanje transplantacije bubrega u njihovoj ustanovi, jeste nacrt Sporazuma o saradnji koji je ponudila Univerzitetska klinika u Minhenu.

- Ovo je jako značajan sporazum za nastavak saradnje s Eurotransplantom i za nastavak edukacije medicinskog kadra iz Crne Gore kako bi se obezbijedio dalji razvoj kadaveričnog programa transplantacije organa u Crnoj Gori, kao i dalji razvoj programa donacije i transplantacije organa, kao i održivost ovog programa na duže staze, što je od velikog nacionalnog značaja, uzimajući u obzir pacijente s terminalnim popuštanjem organa kojima je transplantacija jedini vid liječenja koji im od određenog momenta može produžiti život. Transplantacioni program i njegov razvoj, na kojem su mnoge države u kojima on postoji kao dobro razvijen i uspješan radile decenijama, treba da bude u fokusu i podržan sa svakog društvenog nivoa kako bi zaživio i kako bi dao rezutate za sve sve veći broj pacijenata kojima je potreban ovakav vid liječenja, koji im obezbjeđuje bolji kvalitet i produženje života - poručila je ministarka zdravlja, dr Jelena Borovinić Bojović.

Transplantacioni program je jedan od najkompleksnijih programa u medicini, ne samo zbog medicinske, već i zbog pravne, legislativne, etičke i druge kompleksnosti koja prati ovaj program.

Crna Gora ima potpisan ugovor o saradnji s Eurotransplantom, kao jednom od vodećih evropskih organizacija za transplantaciju organa od 2018. god. Do sada su 2013. i 2018. god. u Crnoj Gori realizovana dva kadaverična donora organa, kada je Crna Gora sarađivala s Eurotransplantom u pogledu razmjene, alokacije i tranapslantacije organa.

U narednom periodu očekuje se potpisivanje ugovora između Ministarstva zdravlja, Kliničkog centra Crne Gore i Univerzitetske klinike u Minhenu.

Predsjednica Privrede komore Crne Gore, Nina Drakić i predsjednica Američke privredne komore Svetlana Vuksanović dale su punu podršku i najavile aktivno učešće ovih organizacija u projektu jačanja kapaciteta za pružanje odgovora na COVID 19, kog vodi Mininistarstvo zdravlja, zajedno sa Kancelarijom Svjetske zdravstvene organizacije u Crnoj Gori, a finansira ambasada Sjedinjenih Američkih Država.

Drakić i Vuksanović su to saopštile na sastanku u resornom ministarstvu sa ministarkom zdravlja, dr Jelenom Borovinić Bojović, koja im je zahvalila i na dosadašnjoj podršci.

11. februar - Crna Gora pomaže BiH u izradi EU digitalne kovid potvrde Direktorat za digitalno zdravlje Ministarstva zdravlja Crne Gore, pružiće tehničku, pravnu i drugu vrstu logističke podrške kolegama iz Bosne i Hercegovine (BiH) u postupku izrade i pridruživanja BiH EU digitalnoj kovid potvrdi, koju su ocijenili kao odlično rješenje i uzor po kojem bi oni gradili svoju digitalnu infrastrukturu, navodi se u saopštenju.

- Na incijalnom sastanku koji je održan sa kolegama iz BiH, uputili smo ih u organizaciju sistema izdavanja EU kovid potvrda u Crnoj Gori, sa naglaskom na tehnička rješenja, odnosno na način integracije Document Signer certifikata (DSC) u samom sistemu za potpisivanja. Detaljno smo ih upoznali sa organizacijom nacionalnih pristupnih tačaka i ustaljenom praksom različitih DSC-a za potvrde za testiranje, prebolijvanje virusa, kao i vakcinacije. U narednom periodu intenziviraće se saradanja i pomoć Ministarstva zdralja Crne Gore sa relevantim intstitucijama BIH, kako bi oni u što skorijem roku postali dio EU covid sertifikata.

Takođe, iskazali smo spremnost da im Crna Gora pomogne u komunikaciji sa instucijama EU u ovom važnom projektu sa BiH - kazao je Aleksandar Sekulić, generalni direktor Direktoraza za digitalno zdravlje u Ministarstvu zdravlja.

32

11. februar - Ljekari KCCG usavršavaće se u Minhenu za transplantacije bubrega

12. februar - U Crnoj Gori po davalaštvu krvi prednjači Podgorica Tokom 2021. godine Podgorica je ostvarila nivo davalaštva od 4,3 odsto, slijedi Nikšić sa 3,7 odsto, zatim Pljevlja sa 3,2 odsto i Bijelo Polje sa 3,1 odsto. To su zvanični podaci Zavoda za transfuziju krvi.

Najmanji broj prikupljenih jedinica krvi u odnosu na broj stanovnika imala je opština Kotor sa nivoom davalaštva od 1,8 odsto, zatim Cetinje sa 2 odsto i opština Bar sa 2,4 odsto.

- Svi ovi rezultati su signal da u narednom periodu moramo mnogo više pažnje da posvetimo građanima koji žive na jugu naše države.

Planiramo da različitim motivacionim aktivnostima kao i edukacijom o značaju dobrovoljnog davalaštva krvi podignemo svijest građana o tome koliko je važno da imamo dovoljne i stabilne zalihe krvi - najavila je direktorica Zavoda za transfuziju krvi Crne Gore, dr Tamara Šćepanović.

14. februar - Izrael donirao Zavodu za hitnu medicinsku pomoć medicinsku opremu vrijednu 15 hiljada dolara Zavod za hitnu medicinsku pomoć, zahvaljujući solidarnosti i humanosti države i naroda Izraela dobio je vrijednu donaciju u medicinskoj opremi, kao znak podrške Crnoj Gori u borbi protiv COVID – 19.

14. februar – Doc dr sci Snežana Mugoša na čelu CInMED Upravni odbor Instituta za ljekove i medicinska sredstva na današnjoj sjednici je izabrao novu direktoricu, doc. dr sci Snežanu Mugošu kojoj će mandat trajati pet godina.

U saopštenju se navodi da je Mugoša ekspert sa dugogodišnjim radnim iskustvom na stručnim i rukovodećim poslovima u oblasti regulative ljekova i medicinskih sredstava. Od 2013. godine nalazi se na rukovodećim pozicijama u Institutu. Rukovodila je Odjeljenjem za klinička ispitivanja ljekova i procjenu efikasnosti i bezbjednosti lijeka, a od septembra 2021. godine vrši funkciju zamjenice direktora. Za to vrijeme pokazala je svoje menadžerske sposobnosti uspostavljanjem uspješne saradnje sa regulatornim organima i drugim značajnim regionalnim i međunarodnim institucijama. U ovom kratkom periodu uprava Instituta postigla je impresivne rezultate, značajno unaprijedila procese i započela rješavanje brojnih zatečenih neriješenih zahtjeva i nepravilnosti u radu - navodi se između ostalog, u dijelu koji se tiče biografije nove direktorice.

U predloženoj strategiji razvoja doc. Mugoša ističe namjeru da osnaži rad Instituta za ljekove i medicinska sredstva kroz partnerstvo Instituta sa svim ključnim činiocima zdravstvenog sistema.

Ona smatra da je uključivanje industrije, javnosti i pacijenata u regulatorni proces od presudnog značaja za stvaranje uslova koji pogoduju razvoju tržišta ljekova i medicinskih sredstava, odnosno većoj dostupnosti široke palete proizvoda pacijentima, a naročito iz sredstava obaveznog zdravstvenog osiguranja.

Mugoša ističe da će u fokusu rada Instituta u narednom periodu biti stvaranje uslova za razvoj farmaceutskog tržišta, što će prema njenim riječima imati pozitivan uticaj na razvoj privrede i porast zapošljavanja, kao i dostupnost i terapija pacijentima.

Donaciju je ministarki zdravlja, dr Jeleni Borovinić Bojović i direktoru ZHMP, dr Vuku Nikoviću, na podgoričkom aerodromu uručila zamjenica izraelskog ambasadora u Srbiji i Crnoj Gori, gospođa Maayan Ben Tura.

- Donacija, vrijedna 15 hiljada dolara, sadrži dva transportna ventilatora sa kompletnom opremom, zatim pedeset pulsnih oksimetara i veće količine lične zaštitne opreme. S obzirom da su transportni ventilatori veoma značajni za sanitetske transporte vitalno ugroženih pacijenata, medicinski timovi Zavoda za hitnu medicinsku pomoć, zahvaljujući ovoj donaciji, po prvi put će biti osposobljeni za obavljanje transporta pacijenata koji se nalaze na aparatu za vještačku ventilaciju i moći će da obavljaju transport na cijeloj teritoriji Crne Gore, ali i između država.

Pulsni oksimetri su dio standarda koji se nalazi u ambulantnim jedinicama hitne pomoći i ova donacija je posebno značajna, jer se oni troše u velikim količinama, naročito u uslovima pandemije koronavirusa - kazala je ministarka zdravlja.

Ona je zahvalila Izraelu na vrijednoj donaciji i istakla da ovaj humani čin predstavlja i zvanično početak saradnje sa izraelskom Agencijom za međunarodnu razvojnu saradanju (MASHAV), što je od neprocjenjivog značaja, s obzirom da je u toku reorganizacija Zavoda za hitnu medicinsku pomoć, jer će kako je naglasila, iskustva Izraela u tom segmentu našem zdravstvenom sistemu biti od velike pomoći, pošto je njihov sistem hitne pomoći izuzetno organizovan i sa jasno definisanim protokolima.

Predstavnica izraelske ambasade izrazila je zadovoljstvo zbog susreta i saradnje sa predstavnicima crnogorskog zdravstvenog sistema.

- Veoma sam srećna što sam danas ovdje a kao što ste čuli, ovo je drugi put tokom pandemije da sarađujemo sa Crnom Gorom. Čitav svijet se bori sa pandemijom i veoma sam ponosna što je Izrael na prvoj liniji, bilo unutar, bilo van države i što smo bili u mogućnosti da pomognemo preko 50 zemalja kroz ovaj tip donacije.

Mislim da je saradnja sa Crnom Gorom bila sjajna, sa Ministrstvom, sa doktorom Nikovićem koji je i alumnista MASHAV-a, sa počasnim konzulom u Crnoj Gori. Imamo odlične partnere ovdje, nadamo se da pomažemo što je i u duhu naših, jevrejskih vrijednosti, iako

33

smo mala zemlja. Nadam se da će se ova saradnja nastaviti i sledeće godine - poručila je Ben Tura.

15. februar – Međunarodni dan djece oboljele od malignih bolesti

15. februar - Hitna u Tuzima dobila novo ambulantno vozilo vrijedno 40 hiljada

Međunarodni dan djece oboljele od malignih bolesti prilika je da se iskaže potreba za ulaganjem zajedničkih napora društva, kako bi obolijevanje od raka u djetinjstvu postao nacionalni i globalni zdravstveni prioritet, a posebno u programima očuvanja i unaprijeđenja zdravlja djece. Pored toga, datum skreće pažnju na potrebe podrške porodicama koje imaju djecu oboljelu od malignih bolesti. Kao podrška obilježavanju Međunarodnog dana kreiran je simbol borbe protiv raka među djecom, u obliku zlatne vrpce, a ideja je nastala 1997. godine u Sjedinjenim Američkim Državama, na inicijativu grupe roditelja koji su ukazali na potrebu za stvaranjem univerzalnog simbola i mobilisanja veće pažnje usmjerene na smanjenje smrtnosti i invaliditeta zbog raka kod djece. Zlatnom bojom se želi prikazati koliko su djeca neprocjenjive vrijednosti. Osim toga, iskustva su pokazala da djeca na putu koji prolaze u borbi protiv raka, baš kao i zlato koje prolazi proces obrade i topljenja, postaju jača i snažnija. Ovi mali heroji se suočavaju sa bolnim izazovima i teškoćama koje ova bolest nosi, a to im pomaže da budu snažniji.

Ambasador NR Kine, Liu Đin uručio je direktoru Zavoda za hitnu medicinsku pomoć, dr Vuku Nikoviću ključeve novog ambulantnog vozila koje je vrijedno 40 hiljada eura. Donacija je namijenjena Opštini Tuzi koja je odlučila da je usmjeri jedinici Hitne pomoći. Svečanoj primopredaji prisustvovali su ministarka zdravlja, dr Jelena Borovinić Bojović i predsjednik Opštine Tuzi, Nik Đeljošaj.

Ministarka zdravlja je istakla značaj sinergije državne i lokalne uprave i iskazala zahvalnost na donaciji koja je pokazatelj istinske privrženosti i prijateljstva dva naroda.

- Nije davno bilo kada smo u okviru Doma zdravlja ovdje u Tuzima ispunili obećano i otvorili jedinicu Zavoda za hitnu medicinsku pomoć. Tada smo obećali i da ćemo predano raditi na reorganizaciji ovog, mogu slobodno reći, decenijama zapuštenog segmenta zdravstvene zaštite, koji iz dana u dan opravdava ono što jeste njegova osnovna funkcija, a to je pravovremena, dostupna i kvalitetna briga o zdravlju naših građana.

Uz viziju i nesebično zalaganje menadžmenta Zavoda za hitnu medicinsku pomoć, dio procesa unapređenja svakako je i istinska privrženost naših prijatelja, kineskog naroda, koji je više puta vrijednim donacijama, posebno zdravstvenom sistemu pokazao da humanost ne poznaje granice - navela je ministarka zdravlja.

Ona je zahvalila i predstavnicima lokalne vlasti koji su, kako je kazala, predano radili i kroz neophodne procedure doprinijeli da donacija adekvatno bude opredijeljena Zavodu za hitnu medicinsku pomoć u Tuzima.

I ambasador Kine je rekao da donacija pokazuje prijateljstvo i lijepu namjeru ambasade Narodne Republike Kine u Crnoj Gori.

- Posebno bih volio da izrazim zahvalnost prema opštini Tuzi za podršku i brigu za kinesku dijasporu u toku pandemije.

Takođe, iskoristio bih ovu priliku da izrazim svoje očekivanje da će epidemiološka situacija u Crnoj Gori i dalje poboljšavati i da će broj novooboljelih opadati. Očekujem da se život u Crnoj Gori što prije normalizuje i očekujem da se naša sradnja i naše prijateljstvo dalje razvija - naveo je ambasador.

34

Slogan kampanje je: Samo hrabri mogu sve. Trogodišnja kampanja (2021-2023. g) koristi univerzalnu sliku šarenih otisaka dječijih ruku da predstavi stope preživljavanja djece oboljele od raka na nacionalnom, regionalnom i međunarodnom nivou. Drvo života - univerzalni simbol rasta i obnove, kako bi poslali snažnu poruku da je rak u djetinjstvu izlječiv ako zajednički djelujemo odlučno.

Akcenat je na podršci djeci i adolescentima oboljelim od raka, njihovoj hrabrosti i otpornosti. Drvo će biti formirano od raznobojnih otisaka ruku djece, koji predstavljaju stopu preživljavanja djece oboljele od raka. Korjeni će predstavljati ključne elemente Boljeg preživljavanja na sledeći način: odgovorna vladina politika, pravovremena i tačna dijagnoza, efikasan tretman, multidisciplinarna njega, palijativno i podržavajuće zbrinjavanje, porodična podrška, kvalifikovana radna snaga, dostupni i pristupačni neophodni ljekovi, registar carcinoma, rehabilitacija i reintegracija.

Prema raspoloživim podacima Registra za maligne neoplazme Crne Gore tokom 2013. godine od malignih bolesti oboljelo 24 djece,odnosno 1,1% od ukupnog broja oboljelih te godine, duplo više dječaka - 66,7% nego ( 33,3%) djevojčica. Najčešće dijagnoze malignih bolesti kod djece i adolescenata (0-19), u Crnoj Gori, su bile leukemije, zatim maligni tumori mozga, kosti i limfomi.

Prema posljednjim preliminarnim podacima koji se odnose na 2019. godinu broj registrovanih smrtnih slučajeva od malignih

bolesti kod djece starosti do 18 godina je 6.

U saradnji sa Institutom za bolesti djece, NVO Fenix i NVO Književna omladina Tivta koje je doniralo bojanke za djecu oboljelu od raka Institut za javno zdravlje Crne Gore ovaj dan obilježavaju u skladu sa epidemioloskim mjerama.

16. februar - Bolnica u Pljevljima dobila skener vrijedan 240 hiljada eura Nakon što je Opšta bolnica u Pljevljima ranije ostala bez skenera, Ministarstvo zdravlja je u rekordnom roku, u saradnji sa Rudnikom Pljevlja, obezbijedilo kupovinu najsavremenijeg aparata koji je vrijedan 242 hiljade eura. To je, tokom posjete OB Pljevlja, izjavila ministarka zdravlja, dr Jelena Borovinić Bojović.

- Ukupna vrijednost skenera iznosi 242 hiljade eura od čega je najveći dio sredstava obezbijeđen iz budžeta, a iznos od 85 hiljada eura je obezbijeđen iz donacije Rudnika Pljevlja. Ovo je izuzetno važna dijagnostička procedura koja predstavlja zlatni standard u blagovremenoj prevenciji i naravno, kasnije u liječnju veoma teških pacijenata i teških oboljenja. Ovaj skener nije važan samo za bolnicu u Pljevljima već i za šire područje imajući u vidu da se stanovništvo iz okolnih naselja, a i sa Žabljaka snima i dijagnostikuje u OB Pljevlja - objasnila je ministarka zdravlja.

Aparat je u bolnici od 1. januara. Do sada su se radila snimanja hitnih i bolničkih pacijenata, a od prije nekoliko dana se radi dijagnostika i pacijenata Doma zdravlja, objasnio je direktor bolnice, dr Saša Grbović.

- Mi sada imamo moderan, 64-ro slajsni skener koji je sada jedan od najboljih u državi. To znači da ćemo moći da radimo veći broj pregleda nego do sada - rekao je dr Grbović.

OB Pljevlja je u posljednjih godinu dobila oko pola miliona eura donacija od kojih je obezbijeđen digitalni rendgen aparat, centralni kiseonik itd.

- Posebno bih zahvalio ministarki i svim direktorima bolnica sa kojima smo imali izuzetnu saradnju i koji su nam pomogli da prebrodimo ovaj period uslovljen zdravstvenom krizom - zaključio je dr Grbović.

16. februar - Objavljen javni poziv za post Kovid rehabilitaciju Ministarstvo zdravlja objavilo je Javni poziv za Program podrške građanima za post Kovid rehabilitaciju.

Kako je saopšteno iz Ministarstva zdravlja, poziv je objavljen nakon što je Vlada Crne Gore na sjednici 10. februara 2022.

godine usvojila informaciju o Programu podrške građanima. Tom informacijom pacijentima koji su imali teška stanja uzrokovana virusom Kovid–19, nakon hospitalizacije, omogućen je oporavak u Institutu Dr Simo Milošević u Igalu.

Ministarstvo zdravlja objavilo je Javni poziv kojim su propisani uslovi i kriterijumi za ostvarivanje tog prava.

17. februar - Dom zdravlja Podgorica dobio digitalni mamograf Domu zdravlja Podgorica uručena je vrijedna donacija – digitalni mamograf. Donaciju su primili ministarka zdravlja, dr Jelena Borovinić Bojović i direktor Doma zdravlja Podgorica, dr Danilo Jokić. Oni su istakli da se humanim gestom donatora unapređuje zdravstvena usluga, a sve u koristi zdravlja građana.

- Zadovoljstvo mi je da obavijestim crnogorsku javnost da je, nakon nabavke novog digitalnog rentgen aparata, Dom zdravlja Podgorica kroz vrijednu donaciju, sada dobio i najsavremeniji digitalni mamograf, koji će biti od neporocjenjivog značaja u prevencijii ranom otkrivanju karcinoma dojke, jedne od najčešćih malignih bolesti u ženskoj populaciji. I ova donacija obezbijeđena je zahvaljujući humanosti i odgovornosti kompanija, koje su shvatile koliko za cjelokupnu populaciju važno ulaganje u zdravstveni sistem, na čemu im se i ovom prilikom neizmjerno zahvaljujem - kazala je ministarka zdravlja dr Borovinić Bojović.

Ona je istakla da ovaj aparat, vrijedan preko 150 hiljada eura, daje izuzetan kvalitet slike i ima visoke performanse, može da se koristi za 3D snimanje, 2D skrining i dijagostičke preglede i kao takav jedan je od najnaprednijih mamografskih sistema na tržištu. Digitalni mamograf obezbjeđuje trodimenzionalno snimanje niskom dozom zračenja, a dobijeni snimci povećavaju pouzdanost dijagnoze. Posebna prednost u odnosu na druge aparate je što se eliminiše mogućnost previda u problematičnim regijama, snimanje je mnogo komfornije i samim tim sa manje trauma i neprijatnosti za pacijentkinje.

- Poznato je da je do sada našim pacijentkinjama digitalni mamograf bio dostupan samo u Kliničkom centru Crne Gore, a da je klasični mamograf, koje posjeduje Dom zdravlja Podgorica, dotrajao, sa velikom dozom zračenja i nepouzdan - istakla je dr Borovinić Bojović.

Mi smo akcenat stavili na prevenciju i rano otkrivanje bolesti, pokrenuli smo ponovo tri skrining programa za rano otkrivanje karcinoma dojke, grlića materice i debelog crijeva, koji su bili potpuno obustavljeni. Za kvalitetno sprovođenje tih programa neophodna je savremena, precizna i pouzdana dijagnostička oprema. Nabavkom svaremenih dijagnostičkih aparata, nastavljamo sa tehničko tehnološkim osavremenjavanjem zdravstvenih ustanova, s krajnjim ciljem da unaprijedimo zdravlje i živote naših građana.

Ona je kazala da još jednom upućuje “veliku zahvalnost našim donatorima, koji ovako humanim i nesebičnim gestovima pomažu da zajedno unaprijedimo zdravstveni sistem za dobrobit naših građana”.

18. februar - Bolnica Bijelo Polje dobila PCR aparat Nakon Instituta za javno zdravlje, DZ Kotor, KCCG i DZ Berane, svoju PCR laboratoriju dobila je i OB Bijelo Polje. Ministarka zdravlja, dr Jelena Borovinić Bojović je tokom posjete bjelopoljskoj

35

bolnici ocijenila je da je ova ustanova, pod rukovodstvom direktora dr Kenana Erovića, od aprila prošle godine do danas, ostvarila zadivljujuće rezultate.

- Danas je pušten u funkciju PCR aparat kojim ćemo dodatno rasteretiti Institut za javno zdravlje i to je samo jedan od servisa koji su u međuvremenu za ovo kratko vrijeme uspostavljeni u ovoj bolnici - kazala je dr Borovinić Bojović.

U Bijelom Polju, kako je primijetila ministarka zdravlja, pohvalan je i odnos bolnice sa Domom zdravlja.

- Danas sam posvjedočila jako bliskom i važnom odnosu i saradnji primarne i sekundarne zdravstvene zaštite. Ljekari u Bijelom Polju su se udružili i istrajni su na zajedničnom zadatku, a to bolje sjutra za zdravlje svih građana države Crne Gore - zaključila je ministarka zdravlja.

22. februar - KCCG da postane regionalni centar za telemedicinu Zamjenik direktora Centra za međunarodno-zdravstvenu sigurnost Instituta Robert Koh iz Njemačke, dr Andreas Jansen podržao je namjeru Kliničkog centra Crne Gore da u perspektivi postane regionalni centar za telemedicinu.

Ona je skrenula pažnju na činjenicu da je u kratkom periodu bolnica renovirana i postala ustanova koja je za ponos. Osim toga, Ministarstvo zdravlja dalo je saglasnost za brojne specijalizacije i supspecijalizacije, a u međuvremenu je počeo da radi i onkološki konzilijum.

- Bolnica u Bijelom Polju je jedan od primjera koji pozitivno svjedoči o tome kako, uz dobru volju i namjeru za kratko vrijeme može mnogo toga da se učini - ocijenila je ministarka zdravlja.

Dr Erović zahvalio je na sluhu nadležnog resora za potrebe pacijenata sa sjevera države.

- Tokom perioda koji je iza nas, imali smo bezrezervnu podršku ministarke zdravlja i Ministarstva zdravlja i u vezi sa dodjelom specijalizacija i u vezi sa nabavkom najsavremenije opreme i u vezi sa decentralizacijom zdravstvenog sistema. Tako ćemo od ove godine imati specijaliste iz užih grana medicine koje do sada nikada nijesu postojale u Bijelom Polju. Takođe, bilo je nezamislivo da može postojati onkološki konzilijum van Klinike za onkologiju KCCG. Odnedavno, zapravo prije petnaest dana počeo je da radi onkološki konzilijum u Bijelom Polju zahvaljujući kojem naši pacijenti sada ne moraju da putuju do centra u Podgorici kako bi primili svoju redovnu terapiju. Recimo, pacijentu iz Plava kojem je do sada trebalo četiri do pet sati da dođe do Podgorice zbog pregleda, sada sve završava kod nas - dr Erović.

Kapitalnim budžetom za ovu godinu, u OB Bijelo Polje biće renovirano Interno odjeljenje, i to prvi put poslije 50 godina, a predviđena je i nabavka magnetne rezonance.

- Savremenim projektom koji će biti realizovan u toku ove i naredne godine, Interno odjeljenje će dobiti novi sjaj kakav zaslužuje. S druge strane, nabavka magnetne rezonance je veliki iskorak u dijagnostici - ocijenio je dr Erović.

On je dodao i da će, zahvaljujući obezbijeđenoj donaciji, biti renovirano dječije odjeljenje OB Bijelo Polje. Takođe je istakao i da su tokom posljednjih 10 mjeseci ostvarili velike uštede. Dug, koji je iznosio milion eura, sveden je na oko 250 hiljada. Kao primjer, dr Erović navodi smanjenje računa za medicinski otpad koji je mjesečno iznosio oko 20 hiljada eura, a sada je oko dvije hiljade, računi za vodu smanjeni su sa pet na dvije i po hiljade eura mjesečno, a računi za struju sa 13 hiljada na manje od šest hiljada.

36

On je to saopštio na sastanku sa ministarkom zdravlja, dr Jelenom Borovinić Bojović i direktoricom KCCG, dr Ljiljanom Radulović u Podgorici, nakon što je Kliničkom uručen robot za telemedicinu, prvi te vrste u istoriji Crne Gore. Zahvaljujući ovom aparatu, pacijente će preko video i audio veze, pregledati ljekari iz bolnice Šarite u Berlinu. Konsultacije će se održavati shodno potrebama KCCG, a isprva će biti usmjerene na COVID pacijente.

- Poruka o brisanju granica je zaista dobra jer virus ne poznaje granice. Zato ni mi ne treba da znamo za granice i zato moramo da budemo pametniji od virusa. Pozdravljamo ideju da Crna Gora postane regionalni centar u oblasti telemedicine. Imaćete našu podršku u ostvarenju tih ciljeva - poručio je njemački stručnjak dr Jansen.

Dr Martina Gasner iz berlinske bolnice Šarite objasnila je da telemedicina podrazumijeva razmjenu ideja koja daje odlične rezultate jer je koristan za obje strane.

- Drago nam je da ćemo raditi i sarađivati sa vama i jedva čekamo da započnemo sa ovim programom i da se nastavi naša saradnja - kazala je dr Gasner.

Inače, od novembra prošle godine, ljekari KCCG se usavršavaju u bolnici Šarite, a nekon toga, organizuju edukacije svojim kolegama u vezi sa, između ostalog, upotrebom robota za telemedicinu.

23. februar - Aparati za oživljavanje na javnim površinama u deset gradova Prvi put u istoriji crnogorskog zdravstva, na javnim površinama u deset gradova postavljeno je dvadeset defibrilatora - uređaja za oživljavanje u slučaju srčanog udara. To je saopštila ministarka

zdravlja, dr Jelena Borovinić Bojović na zvaničnom predstavljanju aparata u centrali Zavoda za hitnu medicinsku pomoć u Podgorici.

Kako je saopšteno iz resornog ministarstva, defibrilatore su dobili Podgorica, Nikšić, Danilovgrad, Cetinje, Budva, Kotor, Tivat, Herceg Novi, Bar i Ulcinj. U Podgorici, npr. defibrilatori se nalaze u domovima zdravlja Blok V, Zlatica, Nova Varoš, Pobrežje, Golubovci i u zdravstvenoj stanici Ubli.

stizanja Hitne pomoći na mjesto nesreće. Dr Niković je naglasio da je Telekom prepoznao značaj postojanja dispečerskog centra u Zavodu za hitnu medicinsku pomoć.

- Nadam se da će ovo koristiti nekim budućim generacijama i da će se Zavod za hitnu medicinsku pomoć prepoznavati u pravom smislu i da će sve više ljudi ostajati da radu u hitnoj medicinskoj pomoći - kazao je dr Niković.

23. februar - Ljekar iz Berlina uz pomoć robota pregleda pacijenta KCCG

Uređaji su nabavljeni u okviru IPA projekta Evropske unije RACE (Race for life). U svom gradu prepoznaćete ih po skraćenici AED. - Automatski eksterni defibrilator je prenosni uređaj koji isporučuje električnu struju osobama koje imaju srčani zastoj usljed poremećaja srčanog ritma. Kuriozitet je da ovaj aparat daje glasovne instrukcije prema najnovijim smjernicama osnovnih postupaka održavanja života. Aparat vrši analizu ritma i preporučuje ili ne preporučuje defibrilaciju, i korisnika vodi kroz cijeli postupak oživljavanja - objasnila je ministarka dr Borovinić Bojović.

Ovi aparati, kako je kazala, su neprocjenjive važnosti za zdravstveni sistem s obzirom na to da je najčešći uzrok iznenadnog srčanog zastoja smrtonosni srčani ritam (ventikularina fibrilacija), pa preživljavanje zavisi od brzine tretmana koji se naziva defibrilacija, a koja se vrši upravo ovim uređajima.

- Budući da je srčani zastoj jedan od najčešćih uzroka smrti u našoj zemlji, a da je jedan od uzroka i neadekvatna priprema pacijenta do dolaska Hitne pomoći, i imajući u vidu kratak vremenski period do fatalnih posljedica, očekujemo da će postavljanje ovih aparata na javnim površinama doprinijeti tome da se spase veliki broj života naših građana, a kvalitet zdravstvene usluge, Hitne pomoći i cjelokupnog zdravstvenog sistema na ovaj način se podiže na viši nivo - napomenula je dr Borovinić Bojović.

Zavod za hitnu medicinsku pomoć je ranije organizovao edukativne radionice za pravilnu upotrebu defibrilatora i to za 263 osobe iz podgoričkog Doma zdravlja, za angažovane u službama zaštite i spašavanja, za pripadnike MUP-a kao i za zaposlene na Aerodromu Podgorica, planinare/izviđače i za dio učenika volontera.

Svaki aparat sadrži i signal za praćenje, odnosno GSM sistem. Nadzor se vrši iz sjedišta Hitne pomoći u Podgorici.

Direktor ZHMP dr Vuk Niković kazao je da se realizacijom ovog projekta po prvi put vide obrisi prave hitne pomoći. On se zahvalio donatorima koji su željeli da budu anonimni i koji su pomogli da se, kako je kazao, opremi prostor koji će biti preteča velikog dispečerskog centra hitne medicinske pomoći.

Takođe, zahvalio se Telekomu na donaciji, u visini od pet hiljada eura, zahvaljujući kojoj je u kompletan vozni park (50) ugrađen GPS sistem praćenja vozila u cilju što efikasnijeg i bržeg

U Kliničkom centru Crne Gore (KCCG), u slučajevima kada se liječe kompleksni COVID pacijenti, moguće je obezbijediti drugo mišljenje o nastavku terapije od ljekara bolnice Šarite iz Berlina.

To omogućava robot koji je namijenjen telemedicini, a koji je donacija Instituta Robert Koh iz Njemačke KCCG. - Stručnjaci iz Berlina, dr Andreas Jansen i dr Martina Gasner, na licu mjesta, sa kolegama iz KCCG, preko robota su prikazali prvog pacijenta koleginici iz Njemačke - kaže se u saopštenju.

Kako se navodi, konsultacije je vodila dr Valentina Vujović Kalinić, a dr Gasner je objasnila na koji način robot funkcioniše.

Robot za telemedicinu se sastoji od monitora, kamere, mikrofona i zvučnika. Kamera je visokog kvaliteta da može da zumira i pokret oka.

- Pratimo parametre i na respiratoru. Pokret kamere kontroliše doktor iz Berlina i on može da pregleda kompletnog pacijenta, čak prati i njegovo disanje - objasnila je dr Gasner.

Kako je navela, poces kontroliše i doktor u Podgorici bez čije saglasnosti ljekari iz Njemačke ne mogu da pristupe robotu.

- Suštinski, telemedicina obezbjeđuje drugo mišljenje kod kompleksnih pacijenata. U početku ćemo imati tri konsultacije nedjeljno, a ako budete željeli, obezbijedićemo i više pregleda - kazala je ona.

Uručivanju donacije i prvom pregledu prisustvovala je i ministarka zdravlja, dr Jelena Borovinić Bojović koja je ocijenila da je KCCG na dobrom putu da postane regionalni centar za telemedicinu u regionu.

- Crna Gora je prva zemlja Zapadnog Balkana koja je sa Njemačkom dogovorila saradnju u oblasti telemedicine i Ministarstvo zdravlja je zahvalno na povjerenju uglednih njemačkih kolega, a ja sam sigurna da će crnogorski zdravstveni sistem opravdati i nadmašiti očekivanja - kazala je dr Borovinić Bojović.

Podršku u ostvarenju tog cilja, Crna Gora je dobila od zamjenika direktora Centra za međunarodnu zdravstvenu sigurnost Instituta Robert Koh, dr Andreasa Jansena, koji boravi u zvaničnoj posjeti Crnoj Gori.

Ljekari KCCG se od novembra prošle godine usavršavaju u njemačkoj bolnici Šarite.

25. februar - MMR primilo samo 12 odsto djece rođene 2020. godine Nerealno je očekivati procenat od preko 95 odsto vakcinisane djece MMR-om u kratkom roku – koliko je potrebno da bismo se zaštitili od zaraze morbilama, zauškama i rubeolom.

Međutim, moramo da se fokusiramo na povećanje broja zaštićene djece, jer već sada ulazimo u fazu kada treba ublažiti posljedice

37

do kojih može doći, upozorio je viši konsultant za zdravstvena pitanja u UNICEF-u, dr Senad Begić.

Upozorio je da je samo 12 odsto djece koja su rođena tokom 2020. godine do 1. februara zaštićeno je protiv morbila, zaušaka i rubeole.

“Samo 12 odsto, nekih 7.100 djece je adekvatno zaštićeno protiv ovih bolesti”, kazao je Begić. Djeca rođena u predpandemijskoj godini, 2019, su trenutno zaštićena na nivou od 35 odsto. “To ukazuje da već tokom pandemije, a i prije, imamo veliko povećanje broja nezaštićene i osjetljive djece. To može samo dovesti do nove epidemije zaraznih bolesti, konkretno morbila, čega se mi najviše i plašimo”, kazao je Begić. Ne treba biti medicinski stručnjak da bismo znali da povećanje osjetljive djece može dovesti do zaraze, dodaje on.

Ističe da je zdravstveni sistem trenutno opterećen akutnim i hroničnim slučajevima kovida, da su zdravstveni radnici na ivici snage, jer “nije humano raditi dvije godine u okolnostima pandemije” i imamo drastično veći broj osjetljive djece nego prije pandemije.

“Jedno zarazno dijete ima potencijal da zarazi 18-19 druge osjetljive djece i morbile se šire kao požar. Virus morbila obara imunitet i čini organizam osjetljiv na sve. On kompletno briše imunsku memoriju i sve zarazne bolesti s kojima smo se sreli do tog virusa, on zna da poništi”, upozorava Begić.

Za morbile potreban je procenat od preko 95 odsto vakcinisanih da bismo se zaštitili od zaraze. “Trenutno je nerealno očekivati da se taj procenat može dobiti i postići u relativno kratkom vremenskom periodu , ali moramo da se fokusiramo na povećanju broja zaštićene djece, jer već sada ulazimo u fazu kada moramo ublažiti posljedice do kojih može doći”, upozorava Begić.

25. februar - Do nalaza i uputa na jedan klik Zahvaljujući intenzivnim naporima Ministarstva zdravlja, građani Crne Gore, koji imaju zdravstveno osiguranje, tokom ove godine će prvi put imati sve informacije iz svojih zdravstvenih kartona i to preko aplikacije za mobilne telefone čija će izrada biti inicirana u narednom periodu. To znači da više neće morati da čuvaju nalaze, upute i slično, u fasciklama jer će im biti dostupni, u svakom trenutku, i to na “jedan klik”.

Ministarstvo zdravlja Crne Gore je načinilo prvi korak stupio je na snagu Pravilnik o bližem sadržaju i načinu vođenja osnovne medicinske dokumentacije. To je prvi put da se u Crnoj Gori definiše pravna regulativa i sadržaj Elektronskog zdravstvenog kartona. Nakon što pravne procedure budu završene, uslijediće i

38

praktična primjena koja se očekuje u narednom periodu.

Pravilnikom je omogućeno da građani imaju jedinstveni elektronski zdravstveni karton sa podacima iz svih zdravstvenih ustanova, koji će im biti dostupni u svakom trenutku.

Elektronski zdravstveni karton pacijenta sadrži podatke sa primarnog nivoa zdravstvene zaštite o prirodi bolesti i zdravstvenom problemu pacijenta zbog kojeg se obratio izabranom ljekaru, podatke sa sekundarnog i tercijarnog nivoa zdravstvene zaštite o izvršenoj dijagnostici, pregledima i preduzetim mjerama u liječenju, druge podatke o zdravstvenoj zaštiti (nalazi, izjave, mišljenja i sl.), kao i podatke iz medicinske dokumentacije koja nastane tokom pružanja zdravstvene zaštite kod drugih davalaca zdravstvene zaštite ili prilikom pružanja zdravstvene zaštite van Crne Gore. U jedinstvenom kartonu naćiće se i podaci iz privatnih klinika čija dostupnost bi pomogla u bržem dijagnostikovanju određenih bolesti.

-Da bi pacijent pravovremeno dobio potrebno liječenje najbitnija je koordinacija i razmjena informacija, u čemu će elektronski zdravstveni karton znatno doprinijeti i pomoći.

Najveći dosadašnji nedostatak zdravstvenog sistema bio je elektronska nepovezanost i nemogućnost razmjene podataka između ustanova svih nivoa zdravstvene zaštite zbog čega su u gubitku bili pacijenti i građani Crne Gore. Usljed takvog nedostatka otežana je bila i umnnogome usporena razmjena informacija između izabranih doktora i ljekara specijalista o zdravstvenom stanju, oboljenjima, prethodnim liječenjima pacijenta, a time i dostupnost zdravstvenih podataka i pacijentima i ljekarima što je u nepovoljan položaj dovodilo pacijente i građane kao ključne korisnike cjelokupnog zdravstvenog Sistema – kazao je Aleksandar Sekulić, generalni direktor Direktorata za digitalno zdravlje u Ministarstvu zdravlja.

Jedan od prioriteta Elektronskog zdravstvenog kartona, pored dostupnosti podataka građanima i ljekarima, je i sigurnost zdravstvenih podataka građana, o čemu će se u skladu sa propisima posebno voditi računa. Biće utvrđeno kojim podacima pristupa pacijent, kojim pristupa izabrani ljekar, kako pacijent daje autorizaciju, kako izabrani ljekar daje tu autorizaciju drugim ljekarima u sistemu i ostalo.

25. februar - Pad stope imunizacije može voditi samo ka novoj epidemiji među najugroženijima Do prvog februara ove godine, sva djeca rođena tokom 2020. trebala su primiti prvu dozu vakcine protiv morbila, zaušaka i rubele, ali ju je primilo samo 12 odsto od njih 7.086. Niska stopa

imunizacije zabilježena je i kod djece rođene 2019. godine: samo 34 odsto njih je do sada primilo prvu dozu vakcine protiv morbila, zaušaka i rubele. To znači da je većina najmlađe djece u Crnoj Gori u ozbiljnoj opasnosti od hospitalizacije ili čak i smrti u slučaju da dođe do izbijanja epidemije malih boginja.

UNICEF - Duško Miljanić SZO, UNICEF i Institut za javno zdravlje Crne Gore pozivaju sve roditelje da provjere jesu li njihova djeca primila MMR i druge vakcine prema kalendaru rutinske imunizacije djece i da ih hitno vakcinišu ako do sada nijesu. Naša zajednička poruka je da ne smijemo dozvoliti da jedna zdravstvena kriza dovede do druge, jer pad stope imunizacije vodi ka novoj epidemiji među najugroženijima, a ovog puta to bi bila djeca.

- Vakcinacija protiv malih boginja spriječila je preko 23 miliona smrtnih slučajeva širom svijeta od 2000. do 2018. godine.

Učinimo ono što je najbolje za našu djecu – pridržavajmo se rutinske imunizacije kako bismo zaštitili ne samo sopstvenu djecu, već i svu djecu iz našeg okruženja - poručio je šef predstavništva UNICEF-a u Crnoj Gori Huan Santander.

Radi podrške rutinskoj imunizaciji djece tokom pandemije u Crnoj Gori, UNICEF je obezbijedio različite vidove unapređenja znanja i obuke za zdravstvene radnike, tehničku pomoć za ažuriranje raznih imunizacionih procedura i praksi u skladu s najvišim međunarodnim standardima, kao i podršku za nabavku različite medicinske opreme za čuvanje vakcina u domovima zdravlja.

Uz podršku UNICEF-a i EU, Institut za javno zdravlje vodi nacionalnu kampanju za hitno povećanje stope imunizacije protiv malih boginja u Crnoj Gori. Institut za javno zdravlje Crne Gore pokrenuo je niz aktivnosti koje imaju za cilj kako pružanje podrške izabranim pedijatrima u domovima zdravlja, tako i podsticanje vakcinacije MMR vakcinom. Jedan od ciljeva je i upoznavanje roditelja s rizicima od nepravovremene vakcinacije protiv morbila, zaušaka i rubele, da bi oni informisano i savjesno donosili odluke, a sve to da bismo zaštitili našu djecu i osigurali im zdravo i bezbjedno djetinjstvo.

- Ovom prilikom apelujemo na roditelje da sve dileme koje imaju u vezi sa MMR vakcinom rješavaju s izabranim pedijatrima, a Institut za javno zdravlje stoji na raspolaganju za sve dileme u vezi s ovom vakcinom - rekao je dr Igor Galić, direktor Instituta za javno zdravlje Crne Gore.

Prema SZO, mnoge zemlje i dalje prijavljuju ozbiljne poteškoće u sprovođenju rutinskih imunizacionih aktivnosti zbog pandemije COVID-a-19, čime se otvara put budućim epidemijama i dovode u opasnost rezultati decenija napretka ostvarenih u zaštiti zdravlja djece i novorođenčadi.

- SZO snažno podržava sve napore nacionalnih vlasti

Crne Gore i naših partnera da osiguraju da svako dijete dobije potpunu zaštitu koju vakcine pružaju - kazala je dr Mina Brajović, šefica Kancelarije Svjetske zdravstvene organizacije (SZO) u Crnoj Gori.

26. februar - Edukacija o prevenciji raka u sedam opština U sklopu sprovođenja projekta Prevencijom i ranim otkrivanjem do efikasnijeg liječenja raka debelog crijeva i raka dojke – ON TIME, Institut za javno zdravlje Crne Gore organizuje promotivno edukativne radionice, koji će se održati u osam opština Crne Gore.

Radionice će biti održane u Tuzima, Danilovgradu, Cetinju, Nikšiću, Baru, Ulcinju, Herceg Novom, Podgorici. Prva radionica biće organizovana u Tuzima, 01. marta 2022. godine u Sali Skupštine Opštine Tuzi.

- Na promotivnom događaju će Mobilni tim Instituta za javno zdravlje održati predavanja i dati savjete i odgovarati na pitanja prisutnih o prevenciji i značaju ranog otkrivanja raka debelog crijeva i raka dojke – najavili su iz IJZCG. Radionice su namijenjene opštoj populaciji, zdravstvenim radnicima, NVO sektoru i lokalnim vlastima.

- S obzirom na epidemiološku situaciju i važeće protivepidemijske mjere, ograničen je broj učesnika i obezbijeđen je Zoom link putem kojeg će građani moći da prate predavanja. Link će biti dostupan na web stranici Opštine Tuzi i Instituta za javno zdravlje Crne Gore – naglasili su iz IJZCG. 28. februar - Kroz projekat ERI-Health nabavljena dva PCR aparata Institut za javno zdravlje Crne Gore, Institut zа јаvnо zdrаvstvо Rеpublikе Srpskе i Zаvоd zа јаvnо zdrаvstvо Sisаčkоmоslаvаčkе župаniје učestvuju u realizaciji projekta Јаvnоzdrаvstvеnа sprеmnоst zа еpidеmiје i vаnrеdnе situаciје kоје prеlаzе grаnicе držаvа – ERI Health. Ovaj projekat se realizuje se u prоgrаmskоm pоdručјu Interreg IPA Prоgrаmа prеkоgrаničnе sаrаdnjе Hrvаtskа - Bоsnа i Hеrcеgоvinа-Crnа Gоrа 2014-2020.

U okviru projekta „ERI-Health realizuje se niz aktivnosti, a sve su usmjerene na unapređenje javnozdravstvenih aspekata na teritoriji koja je obuhvaćena kroz ovaj program - saopšteno je iz IJZ. U skladu sa budžetom projekta, Institut za javno zdravlje Crne Gore je nabavio laboratorijsku opremu ukupne vrijednosti

39

183.800 eura, koja uključuje dva PCR aparata, testove i potrošni materijal. Kako se radi o prekograničnom projektu, 85 odsto vrijednosti se sufansira od EU sredstava, a ostala sredstva predstavljaju učešće ustanove.

- U cilju što veće automatizacije procesa rada u laboratoriji, dobavljene su dva potpuno automatizovane platforme, GeneXpert -proizvođača Cepheid i ELITe-ov InGenius, koji korišćenjem univerzalne real-time PCR tehnologije, u potpunosti automatizuju i integrišu proces testiranja od primarnog uzorka do izdavanja rezultata - rekao je direktor Instituta dr Igor Galić.

Dobavljeni sistemi će, kako navode, značajno olakšati proces rada u laboratoriji, od obrade uzoraka do tumačenja rezultata.

Povezanost sistema sa laboratorijskim informacionim sistemom će ubrzati proces izdavanja rezultata i na taj način nam pomoći u ispunjavanju rastućih zahtijeva za laboratorijskim ispitivanjem na prisustvo SARS-CoV-2, kao i drugih medicinski značajnih patogena.

Pored laboratorijske opreme, u okviru ERI HEALTH projekta izvršena je i nabavka računarske opreme za potrebe Instituta za javno zdravlje Crne Gore ukupne vrijendosti 12.000 eura.

- Jednako važan segment ovog projekta su i edukacije.

Kroz prојеkat је оbеzbiјеđеnа еdukаciјa zа оkо 260 еpidеmiоlоgа iz zеmаljа učеsnicа, sа mеđunаrоdnim prеdаvаčimа. Takođe, realizovane su edukacije i za sanitarne inženjere, a ubrzo će biti realizovane i edukacije za specijaliste porodične medicine - rekao je dr Galić.

- Dobijeni nalazi ukazuju da u sezoni 2021. godine ili nije bilo cirkulacije pomenutih virusa na ispitivanim područjima (lokalitetima) ili je pak ta cirkulacija bila na vrlo niskom nivou, pa nije bila detektovana ispitivanjem dostavljenog broja uzoraka i jedinki komaraca. U svakom slučaju, rezultati ispitivanja su u korelaciji sa slučajevima obolijevanja u humanoj populaciji kojih nije bilo ove sezone - rekao je dr Nebojša Sekulić, specijalista epidemiolog koji je rukovodio ovim dijelom istraživanja.

- Trenutna pandemija Kovid-19 u svijetu je jasan dokaz potrebe za novim saznanjima o antropozoonozama i vektorskim bolestima jer postoji mogućnost javljanja sličnih epidemija ili pandemija i u budućnosti. Prеkоgrаničnа sаrаdnjа је nеоphоdnа zbоg prirоdе sаmih zаrаznih bоlеsti. Tаmо gdје pоstојi prеkоgrа ničnа sаrаdnjа, zајеdničkе аktivnоsti i trud dајu bоljе i rеzultаtе i sinеrgiјu - zaključio je dr Galić, na konferenciji za medije. Portal Analitika 28. februar - Početak primjene Zakona o medicinski potpomognutoj oplodnji 8. jun Nova zakonska rješenja u vezi sa medicinski potpomognutom oplodnjom u praksi treba da zažive od 8. juna 2022. godine.

To je rok koji je decidno propisan u prelaznim i završnim odredbama zakona u kojima se navodi da će se propisi za sprovođenje Zakona o medicinski potpomognutoj oplodnji “(Službeni list CG", br.

145/21) zakona donijeti u roku od šest mjeseci od dana stupanja na snagu ovog zakona (8. januar 2022. godine).

Ipak, cijeneći izuzetan značaj ovog pitanja Ministarstvo zdravlja će uložiti dodatne napore da se podzakonska akta na osnovu Zakona o medicinski potpomognutoj oplodnji donesu u što skorije vrijeme, odnosno u kraćem roku od zakonskog.

Informišemo kompletnu javnost da Ministarstvo zdravlja intenzivno radi na inicijalnoj pripremi podzakonske regulative

40

koju je potrebno donijeti na osnovu ovog zakona, a u toku je i postupak obrazovanja Komisije za MPO, kao posebno stručno savjetodavno tijelo za praćenje i kontrolu postupaka MPO, koje će između ostalog, učestvovati i u izradi propisa koji se donose na osnovu ovog zakona, saopštili sui z ministarstva zdravlja.

Ističu da su ponosno što je Zakon o medicinski potpomognutoj oplodnji ujedinio poslanike Skupštine Crne Gore kao rijetko koji propis do tada.

- Ovo je samo jedan od doprinosa Ministarstva zdravlja usvajanju evropske doktrine koji će, na duže staze, ojačati svijest, prvenstveno, žena i unaprijediti njihov društveni status u Crnoj Gori, kazali sui z ministarstva zdravlja.

Novim zakonskim rješenjima koja su donešena 31.12.

2021.godine - Zakonom o obaveznom zdravstvenom osiguranju i Zakonom o medicinski potpomognutoj oplodnji značajno su proširena prava građana Crne Gore/osiguranika na medicinski potpomognutu oplodnju na teret obaveznog zdravstvenog osiguranja.

Ovim zakonom propisuju se uslovi i način obavljanja postupaka medicinski potpomognute oplodnje, vrste postupaka MPO, dobijanje ljudskih polnih ćelija, polnih tkiva i embriona za primjenu postupaka MPO, kao i druga pitanja od značaja za ove postupke.

Ovim zakonom su takođe proširena prava na medicinski potpomognutu oplodnju u odnosu na ranije zakonsko rješenje, a pod uslovima i na način propisan zakonom.

28. februar – Institut za javno zdravlje - COVID-19, presjek stanja

Laboratorije Instituta za javno zdravlje Crne Gore (IJZCG), druge javne i privatne laboratorije koje se bave dijagnostikom infekcije novog koronavirusa su tokom jučerašnjeg dana (ponedeljak 28.02.2022. godine) završile analizu i IJZCG dostavile rezultate za 1 749 uzoraka na novi koronavirus.

Ukupno je dijagnostikovano 156 novopozitivnih slučajeva infekcije SARS-CoV-2. Udio novopozitivnih slučajeva u ukupnom broju testiranih za 28.02.2022. godine je iznosio 8,69%.

Prijavljena dva smrtna ishoda povezana sa SARS-CoV-2 infekcijom iz opština: Nikšić (1) i Bijelo Polje (1). Među preminulima mlađi je imao 66, a stariji 67 godina starosti.

Ukupan broj preminulih povezanih sa COVID-19 infekcijom u Crnoj Gori od početka pandemije je 2 682. Uzimajući u obzir sve novootkrivene slučajeve kao i broj oporavljenih, ukupan broj trenutno aktivnih slučajeva COVID-19 u Crnoj Gori iznosi 1 299.

Od početka epidemijskih dešavanja (mart 2020. godine) ukupan broj registrovanih slučajeva infekcije novim korona virusom u Crnoj Gori je 230 363.

ZANIMLJIVOSTI

Robot-hirurg potpuno sam operisao svinju

Godinama medicina usavršava hirurške procedure koristeći robote u operacionoj sali.

Američki naučnici sada navode da je njihov robot uspješno izveo operaciju mekog tkiva na svinjama potpuno sam – bez ljudske ruke. Štaviše, robot-hirurg je dao „značajno bolje“ rezultate od ljudi. Ovo predstavlja proboj, značajan korak ka potpuno automatizovanoj hirurškoj proceduri.

Autonomni robot Smart tisju (Smart Tissue Autonomous Robot – Star) izveo je laparoskopsku operaciju povezivanja dva kraja crijeva kod četiri svinje. Prema članku objavljenom u Sajens robotiks, robot je briljirao u proceduri koja zahtijeva visok nivo preciznosti i veliki broj ponavljajućih pokreta.

Prof. Aksel Kriger sa Univerziteta Džons Hopkins rekao je da je to prvi put da je robot izveo laparoskopsku operaciju bez ljudske pomoći.

- Naši nalazi pokazuju da možemo automatizovati jedan od najsloženijih i najdelikatnijih zadataka u hirurgiji: ponovno povezivanje dva kraja creva. Star je izvršio proceduru na četiri životinje i dao je znatno bolje rezultate od ljudi koji su izvodili istu procedure - rekao je prof. Kriger.

Povezivanje dva kraja crijeva je izazovna procedura u gastrointestinalnoj hirurgiji, koja zahtijeva od hirurga da primijeni šavove sa visokom preciznošću i dosljednošću. Čak i blago drhtanje ruku ili pogrešno postavljeni šav mogu dovesti do curenja koje može dovesti do fatalnih komplikacija kod pacijenta.

Prof. Kriger, asistent na Univerzitetu Džons Hopkins, pomogao je u stvaranju robota dizajniranog posebno za šivenje mekog tkiva. Ovo je poboljšana verzija modela iz 2016. godine koji je takođe mogao da šije meka tkiva, ali je rez za pristup crijevima morao da bude mnogo veći i robot je morao da dobija više smjernica od ljudi.

- Robotska anastomoza (hirurški spajanje dvije strukture) je jedan od načina da se osigura da se hirurški zadaci koji zahtijevaju visoku preciznost i ponavljanje mogu izvesti sa više tačnosti i preciznosti kod svakog pacijenta nezavisno od vještine hirurga – naglasio je prof. Kriger. Gardijan

Koronavirus će zauvijek postojati i živjećemo s tim Četiri koronavirusa koja postoje već decenijama mutiraju i kod inficiranih vremenom izazivaju sve manje ozbiljnu kliničku sliku. Ne možemo u potpunosti iskorijeniti COVID-19, ali možemo drastično smanjiti njegov uticaj.

Osamdesetih godina prošlog vijeka ljekari u jednoj engleskoj bolnici namjerno su pokušali da zaraze 15 dobrovoljaca koronavirusom. Varijanta COVID-19 još nije postojala – ono što je zanimalo te ljekare bio je koronavirus u istoj porodici koja se zove 229E, a koja izaziva prehladu. 229E je sveprisutan i nejasan. Većina nas je to imala, vjerovatno prvo kao djeca, ali nastale prehlade bile su tako blage da su bile neupadljive. I zaista, od 15 odraslih dobrovoljaca koji su dobili 229E začepljenje nosa, samo 10 se zarazilo, a od njih je samo osam zapravo razvilo simptome prehlade.

Sljedeće godine ljekari su ponovili svoj eksperiment.

Pronašli su sve originalne dobrovoljce, osim jednog, i ponovo su im prskali u nos 229E. Šest prethodno inficiranih se ponovo inficiralo, ali drugi put niko nije razvio simptome. Ljekari su zaključili da imunitet protiv koronavirusne infekcije brzo opada i da su reinfekcije česte. Ali kasnije infekcije su blaže – čak i asimptomatske. Ne samo da je većina nas vjerovatno već bila inficirana varijantom 229E, već smo vjerovatno bili inficirani više puta.

42

Ova mala studija u to vrijeme nije ostavila veliki utisak.

Osamdesetih i devedesetih godina, koronavirusi su i dalje pripadali pozadini virusnih istraživanja, jer su se prehlade koje su izazvale činile trivijalnima u velikoj šemi ljudskog zdravlja. Zatim, u proljeće 2020. naučnici koji su hitno tragali za tragovima imuniteta protiv novog koronavirusa ponovo su otkrili ovo višedecenijsko istraživanje.

Prije pojave SARS-CoV-2, koji izaziva COVID-19, među ljudima su cirkulisala samo četiri poznata koronavirusa, uključujući 229E. Sva četiri koronavirusa izazivaju obične prehlade, a u najoptimističnijem scenariju, rekli su stručnjaci, naš najnoviji koronavirus završiće kao peti. U tom slučaju, COVID-19 bi mogao mnogo da liči na prehladu od 229E-ponavljanje, ali uglavnom neupadljiv.

Pandemija će prestati. Trenutni skokovi broja slučajeva i smrtni ishodi su od novog koronavirusa koji se susreo sa naivnim imunološkim sistemom. Kada dovoljno ljudi stekne imunitet vakcinacijom ili infekcijom koronavirus će preći u ono što epidemiolozi nazivaju „endemičnim“. Neće biti eliminisan, ali neće više ugrožavati naše živote. S tim što je postavljen početni imunitet, biće manje hospitalizacija i manje smrtnih slučajeva od COVID-19.

- Ovo je nešto sa čime ćemo morati da živimo. I sve dok to ne utiče na zdravstvenu zaštitu u cjelini, mislim da je to moguće.

Koronavirus više neće biti novi – za naš imunološki sistem ili naše društvo – kazao je prof. Ričard Vebi, istraživač infektivnih bolesti u Zdravstvenom centru St. Jude, piše The Atlantic.

IZ MEDICINE Američka vojska kreće s otpuštanjem nevakcinisanih vojnika

Odbili da pacijentu transplantiraju srce jer ne vjeruje u vakcinu

Američki vojnici koji se ne žele vakcinisati protiv covida19 biće istog trena otpušteni, objavila je početkom februara kopnena vojska rekavši da je to nužno da bi se održala borbena spremnost.

Mjera se odnosi na regularne vojnike, rezerviste i kadete, osim na one koji imaju potvrdu o izuzeću od vakcinacije, stoji u saopštenju. Pentagon je obaveznu vakcinaciju za sve aktivne pripadnike vojske uveo u avgustu 2021.

Većina vojnika primila je barem jednu dozu vakcine, a 79 ih je umrlo od posljedica koronavirusa.

Borbena spremnost zavisi o vojnicima koji mogu trenirati, putovati, boriti se i pobijediti u ratovima. Nevakcinisani vojnici su rizik za vojsku i ugrožavaju spremnost - rekla je visoka vojna funkcionerka Christine Wormuth.

Ostale grane vojske, uključujući vazduhoplovstvo, već su počele da otpuštaju vojnike koji su odbili vakcinaciju, prvi put odobrenu za hitnu upotrebu u decembru 2020. Hina

Pandemija koronavirusa je osim same bolesti donijela i nove podjele u društvu i to onu na vakcinisane i nevakcinisane.

Tome u prilog ide i vijest da je teško bolesni 31-godišnji otac dvoje djece u bostonskoj bolnici skinut s liste za transplantaciju srca jer nije vakcinisan i "ne vjeruje" u vakcinu protiv covida, piše britanski Dailymail.

Muškaracu po imenu DJ Ferguson, koji ima nasljednu srčanu bolest zbog koje mu se pluća i srce pune krvlju i tekućinom, Bostonska bolnica je uskratila transplantaciju organa koji spašava život. Bolnica je saopštila da je uklonila Fergusona s liste jer svi primatelji transplantacije moraju dobiti vakcinu kako bi "stvorili najbolju šansu za uspješnu operaciju i oporavak pacijenta nakon transplantacije".

Međutim, Fergusonov otac David rekao je da je vakcinacija "protiv njegovih osnovnih principa" i da njegov sin "ne vjeruje u to".

- To je njegovo tijelo. To je njegov izbor - rekao je.

Bolnica, koja ima popis protokola za kandidate za transplantaciju, a koji uključuje zabranu nezdravog načina života poput pušenja i alkohola, saopštila je da je vakcina protiv covida uobičajena u mnogim medicinskim centrima širom zemlje.

Hoćemo li ikada razviti kolektivni imunitet?

Promjene u ponašanju kao što su nošenje maski, rad od kuće i izbegavanje velikih okupljanja mogu usporiti širenje virusa.

Ali kako se ove intervencije ukidaju ili variraju među populacijama, prenošenje virusa će se ponovo ubrzati, podižući prag imuniteta krda u poređenju sa opreznijim stanovništvom.

U maju 2020. mnogi naučnici su predvidjeli da mnogi regioni svijeta možda nikada neće dostići prag kolektivnog imuniteta za kovid-19 – tačku u kojoj je dovoljno ljudi imuno na infekciju da prenošenje počinje da se usporava. Ovo ostaje tačno i danas, čak i kada su vakcine postale dostupne u bogatim zemljama i kada su mnogi ljudi izgradili imunitet putem vakcinacija, pojačivača i prethodnih infekcija.

Prag kolektivnog imuniteta se obično pogrešno shvatao kao univerzalni cilj koji je trebalo postići u ranoj fazi pandemije.

Ali prag je uvijek bio promjenljiv: zavisi od toga koliko je patogen prenosiv i od bihejvioralnih i imunoloških karakteristika populacije u kojoj se širi – koliko se miješaju i koliko lako se inficiraju.

Na primjer, ako je virus veoma prenosiv, sposoban da lakše zarazi ljude, ili je populacija veoma gusto zbijena i pokretna, velikom dijelu populacije će biti potreban imunitet da zaustavi njegovo širenje. Nasuprot tome, ako je virus manje prenosiv ili se populacija ne miješa često u velike grupe, manje ljudi mora da bude imuno da bi usporilo virus. U svakom slučaju, precizan prag imuniteta krda bi bio drugačiji.

Ovo iskustvo naglašava da tek treba i vjerovatno nikada nećemo dostići prag kolektivnog imuniteta uprkos izuzetnom uspjehu vakcina. U isto vrijeme, ne smijemo da se pomirimo sa beskonačnim, eksplozivnim slučajevima zaraze.

Sada se nalazimo u nezgodnom prelazu na endemičnost Covid-19. U pronicljivom radu objavljenom u časopisu Science u januaru 2021. Prof. Dženi Lavin i njeni koautori su predvidjeli da će, kao i drugi ljudski koronavirusi koji sada izazivaju običnu prehladu, kovid-19 na kraju preći u blagu infekciju koja nastavlja da cirkuliše na nižim nivoima u ljudskoj populaciji kako ljudi postaju izloženi i imunizovani u ranom dobu. Drugim riječima: biće endemski virus.

43

ČUVAJ SVOJU PROBAVU!

Prije upotrebe detaljno proučiti uputstvo! O indikacijama, mjerama opreza i neželjenim reakcijama na lijek posavjetujte se sa ljekarom ili farmaceutom.

REGION 01. januar - Omikron BA.2 otkriven u Hrvatskoj U Hrvatskoj su potvrđeni prvi slučajevi zaraze podvarijantom omikrona BA.2, saopšteno je u Zagrebu.

Minitar zdravlja Vili Beroš rekao je da je dosad potvrđeno pet takvih slučajeva.

- U toku je epidemiološka obrada zaraženih kao i bliskih kontakata - rekao je Beroš.

Nacionalni štab civilne zaštite saopštio je da je u poslednja 24 časa registrovano 1.445 novooboljelih od korona virusa na oko 3.800 testiranih, a umrlo je 50 osoba. Aktivnih slučajeva trenutno je 54.650, među njima 2.085 na bolničkom liječenju, od kojih 184 na respiratoru.

Od početka epidemije, potvrđeno je 937.167 zaraženih, a umrlo je njih 13.827.

Najmanje jednom dozom je vakcinisano 56,53 odsto ukupnog stanovništva, odnosno 67,27 odsto odraslih. Beta 02. februar - Djeca zbog korone u izolaciji duže od roditelja - BiH Građani koji su vakcinisani protiv virusa korona iz izolacije izlaze za sedam dana, međutim njihova djeca u kući moraju ostati tri dana duže, iako nijesu zaraženi. To propisuje poslednja odluka Instituta za javno zdravlje RS, kojom se djeca tretiraju kao osobe koje nijesu vakcinisane jer “u međuvremenu mogu da razviju simptome”.

Tako je nastala zbunjujuća situacija da članovi istog domaćinstva u različito vrijeme treba da napuste izolaciju. Vakcinisani roditelji, koji su bili zaraženi koronom, iz kuće će moći da izađu već za sedam dana ako im se poboljšaju simptomi. Ovo je i najčešći slučaj sa aktuelnom omikron varijantom, koja ima blaže simptome, pa ljudi uglavnom prijavljuju dva dana temperature nakon čega slijedi napredak. Sa druge strane, djeca kao kontakti zaraženog i kada nemaju simptome, u karantinu trebaju biti punih deset dana jer većinom nijesu vakcinisana protiv kovida.

Djeca mogu izaći ranije iz karantina, samo ukoliko se testiraju. Sve ove informacije, roditelji saznaju međutim tek kada sami nazovu nadležne službe. Srpskainfo.

03. februar - Najgore je što se gubi empatija za to što veliki broj ljudi umire - Hrvatska Virusni imunolog Stipan Jonjić u "Novom danu" N1 televizije je rekao je da je trenutni talas pandemije koronavirusa predvidiv te da se vidjelo odmah u početku da se virus širi ekstremno brzo, ali da je nešto manje patogen.

- Bez obzira što je taj virus manje patogen, svjedoci smo povišenog mortaliteta. Ljudi umiru svakodnevno, bolnički je sistem preopterećen. Stvari idu kako idu. Taj talas će proći, kao što su

prošli i drugi – kazao je dr Jonjić.

Upozorio je da omikron nije nimalo bezopasan, iako je nešto manje patogen.

- Ali mi ništa ne znamo ili znamo vrlo malo o tome kakve su njegove kasnije manifestacije. Famozni postcovid je vrlo opasan – istakao je dr Jonjić koji smatra da se svijet uskoro mora naučiti nositi s ovim virusom na duge staze te da na duge staze nije lako predvidjeti što će se dogoditi.

- Moguće da ćemo na jesen opet imati novi talas, ali mislim da nećemo više nikad doći u ovakvu situaciju jer svijet se mora naučiti nositi s tim. Najgore je što polako gubimo empatiju za to što veliki broj ljudi umire, a to nije dobro za zdravlje društva tvrdi dr Jonjić.

On je naglasio da niko nije rekao da je ova bolest bezopasna, niko ozbiljan.

- Ovo je vrlo opasna bolest, pogotovo za neke grupe. Starije koji imaju oslabljen imuni sistem, itd. Mi ne znamo ko od nas ima određene imunološke slabosti koje ga čine podložnijim ovom virusu. Mi ne znamo mehanizam te oslabljene patogenosti. Mi znamo da se on zadržava u nekim djelovima našeg disajnog sistema, ali kad se on spusti dublje u organizam, to je ista bolest kakva je bila i na početku. Problem je što se stvara dojam da je ovo bezopasan virus i na to su stručnjaci i upozoravali - naglasio je dr Jonjić.

Jedno od objašnjenja zašto je povećana smrtnost vidi i u tome što je mali broj novovakcinisanih. Vjeruje se da nam treba vakcina koja će biti sveobuhvatnija tako da izazove neku širu paletu ćelijskog odgovora i ona bi nas morala štititi od bilo kakvih težih oblika bolesti izazvanih ovim virusom, smatra dr Jonjić. Danas.hr 04. februar - Epidemija kancera uz kovid pandemiju - Srbija Dvije godine nenormalnog života pod koronom koja ne prestaje poremetilo je sve, i teško je pretpostaviti hoće li se i kada život vratiti u svoj nekadašnji ritam. Za to vrijeme zabrinjavajuće raste broj oboljelih od kancera.

Bolest se otkriva kasno, a oboljeli zbog vanrednog stanja u zdravstvu, kasno odlaze i dugo čekaju na preglede, a česta su i odlaganja terapija.

Zavod za transfuziju u apelu za dobrovoljno davanje krvi navodi da u Srbiji godišnje 20 hiljada ljudi umre od malignih bolesti, a da se otkrije 36 hiljada novih slučajeva. TV Nova 06. februar - Nikada do sada izvedena operacija srca - Hrvatska Zavod za kardiokirurgiju KBC-a Split može se pohvaliti uspješnim velikim zahvatom kojim su spasili život 65-godišnjem

45

muškarcu. Najveće zasluge za to ima doc. dr sc. Mate Petričević, specijalista kardiohirurgije i jedan od najboljih hrvatskih kardiohirurga mlađe generacije koji se već nekoliko mjeseci nalazi na čelu ovog Zavoda, gdje je došao iz KBC-a Zagreb. On je prije nekoliko dana sa svojim stručnim timom u splitskoj bolnici obavio vrlo zahtjevnu operaciju srca 65-godišnjeg pacijenta, koja, prema njegovim riječima, nikada do sada nije opisana ni u jednoj svjetskoj medicinskoj literaturi.

- Pacijent je imao akutni infarkt miokarda koji se zakomplikovao rupturom (puknućem) mišića lijeve komore. Zbog toga je nastao defekt lijevog ventrikula, gdje je u srcu nastala rupa promjera šest centimetara - rekao je dr Petričević.

Ovaj defekt otkriven je na Božić prošle godine i bilo je potrebno što je prije moguće pacijentu "zakrpati" rupu u srcu.

- Defekt je utvrđen ultrazvučnim pregledom, a potvrđen magnetskom rezonancom. No, operacija se nije mogla odmah obaviti i morali smo sa zahvatom čekati minimalno četiri nedelje, za koje je vrijeme pacijent bio u bolnici. Naime, da bismo mogli šiti srčani mišić, moraju proći najmanje četiri nedelje, budući da je samim infarktom srčani mišić promijenjen i jako je loših svojstava, što bi onemogućilo šivenje – objasnio je dr Petričević.

Operativni zahvat bilo je nužno obaviti kako bi se čovjeku spasio život. - Da nijesmo obavili taj operativni zahvat, smrt bi bila neizbježna jer je pacijent polagano gubio krv u srčanoj ovojnici.

Operativni mortalitet za ovu vrstu rupture iznosi oko 70 posto.

Od deset ovako operiranih ljudi, već na operacionom stolu ili do dolaska u jedinicu intenzivnog liječenja nakon operacije umre njih sedam – dodao je dr Petričević.

Splitski pacijent operisan je 3. februara. Operacija je trajala osam sati, uspješno je obavljena, a pacijent je već sada budan, pio je vodu i više nije priključen na respirator.

- Operativnim zahvatom zbrinuta je rupa na srcu na način da smo postavili posebnu zakrpu od decelulariziranog matrixa (cor-matrix). Riječ je o materijalu koji podsjeća na krpu, odnosno mrežicu od kolagena, na koju se nalijepe matične ćelije iz krvi bolesnika. Potom se iz tih matičnih ćelija, u ćelijskoj signalizaciji s okolnim ćelijama srčanog mišića, stvara, odnosno razvija novi mišić. Laičkim rječnikom rečeno, srčani mišić ponovno naraste na toj rupi, odnosno popuni je – objasnio je dr Petričević.

Ovakva operacija splitsku bolnicu svrstava u sam svjetski vrh bolnica za kardiohirurške operacije, budući da je ovakva vrsta zahvata neuporedivo teža od, recimo, transplantacije srca.

- Ovakav tip operativnog zahvata spada u najkompleksnije kardiohirurške procedure, koje su rezervisane za kardiohirurške centre najvišeg stepena kompetencije, koji obavljaju operativne zahvate visokog rizika na srcu.

Nikada i nigdje ovakav operativni zahvat nije obavljen s ovakvom vrstom zakrpe, jer da jeste, do sada bi to već bilo publikovano u nekoj od mnogih svjetskih medicinskih publikacija. Ovakav defekt srčanog mišića kod ljudi se događa vrlo rijetko i zato u svijetu nema puno hirurga koji se bave ovakvim tipom operativnog zahvata – zaključio je dr Petričević. Slobodna Dalmacija 08. februar - U Srbiji potvrđen prvi slučaj stelt varijante omikrona Prvi slučaj stelt omikron soja koronavirusa potvrđen je u Srbiji. Informaciju je potvrdio Medicinski fakultet u Beogradu.

46

Državni sekretar u Ministarstvu zdravlja Mirsad Đerlek kazao je ranije da je ubijeđen da se ta varijanta omikrona pojavila u Srbiji.

- Ne znamo šta znam donosi stelt, a evidentno je da će to biti nešto čemu se ne nadamo - rekao je Đerlek.

Omikron stelt se naziva i BA.2 i za sada je potvrđen u više od 60 zemalja, kao i u zemljama u našem okruženju, Hrvatskoj, Sloveniji... Omikron stelt se lakše prenosi, ali se ne zna da li izaziva blažu ili težu kliničku sliku, kao i da li osobe koje su preležale omikron varijantu kovida-19 sada mogu da obole i od omikron stelta.

Blic 10. februar - Nedostatak pedijatara postaje gorući problem - BiH Gorući problem u opštini Pale, u posljednjih nekoliko mjeseci je nedostatak pedijatra u lokalnom Domu zdravlja.

Građani se, na društvenim mrežama, sve češće žale i izražavaju zabrinutost, jer, kako navode, nema ko da pregleda djecu, čak ni u hitnim situacijama.

Rukovodstvo Doma zdravlja Pale nedavno je, po odlasku jedinog pedijatra iz ove zdravstvene ustanove, privremeno angažovalo drugog ljekara, doktorku sa Sokoca, koja usluge pedijatra pruža tri puta sedmično.

Direktor Doma zdravlja Pale Ivan Šarac je izjavio da trenutno rješenje o pitanju pedijatra u ovoj zdravstvenoj ustanovi nije trajno rješenje. Šarac ističe da taj problem nije prisutan samo u opštini Pale, nego i u čitavom regionu.

- Mi smo objavili jedan konkurs, na koji se javio veoma mali broj pedijatara. Ići ćemo možda sa još jednim konkursom, ukoliko ne bi bilo prijavljenih, poslaćemo jednog mladog ljekara na specijalizaciju i to je rješenje za budućnost – kazao je Šarac.

Roditelji ističu da dolazak pedijatra tri puta sedmično nije dovoljno za ogroman broj djece, odnosno njih 1.368. Dodaju da nemaju svi roditelji novca da djecu liječe u privatnim pedijatrijskim klinikama, na šta su stanovnici Pala primorani u poslednjim mjesecima. Sezona je virusa, djeca su stalno bolesna i roditelji su primorani da plaćaju po 40 ili 50 KM pregled u privatnim klinikama.

Sada se roditelji pitaju zašto plaćaju zdravstveno osiguranje.

Problem nedostatka pedijatara prisutan je u cijeloj BiH. U Višegradu su građani prije nekoliko sedmica potpisivali peticiju jer imaju samo jednog pedijatra, a slična situacija je širom FBiH i Republike Srpske. Kao najčešći uzrok ovog problema navodi se odlazak ljekara van granica BiH, ali i odlazak kvalitetnog kadra u penziju.

10. februar – Pisac povezao zdravlje i umjetnost - Srbija Pisac (mr ph) Pavle Zelić osvojio je prestižnu nagradu Voren Vesterberg za 2021. godinu, koja se dodjeljuje na Univerzitetu Emori u Atlanti, jednom od najboljih u Americi u oblastima zdravstvenih nauka i umjetnosti. Zelić je dobio priznanje za priču Veliki vakcinator (The Great Vaccinator), koju je u julu 2021. godine objavio u okviru zbirke priča Dum-dum: Priče koje će spasti svijet.

Nagrada je posvećena vezi između zdravlja i umjetnosti na globalnom nivou i za nju mogu da konkurišu djela iz svih umjetničkih disciplina, a pored javnog priznanja, postoji i novčani dio.

Nagrađena Zelićeva priča Veliki Vakcinator je opomena smještena u sumornu blisku budućnost, novo mračno doba neznanja i poricanja nauke koje bi se još uvjek moglo dogoditi ako ne uložimo sav trud u edukaciju i saopštavanje naučnih činjenica.

11. februar - U UKC Niš po prvi put urađena kateterska ablacija aritmije - Srbija Prvu operaciju kataterske ablacije aritmije ljekari iz Niša izveli su u saradnji sa kolegama iz Beograda.

U Univerzitetskom kliničkom centru Niš, urađena je prva elektrofiziološka procedura. Elektrofiziološkim ispitivanjem utvrđuje se uzrok i mehanizam nastanka srčanih aritmija, a predstavlja i najbolji način liječenja poremećaja srčanog ritma. Prvu elektrofiziološku proceduru u Nišu, ljekari Univerzitetsko kliničkog centra Niš izveli su u saradnji sa kolegama iz Beograda na čelu sa dr Milosavom Tomovićem, interventnim elektrofiziologom Instituta za kardiovaskularne bolesti Dedinje.

Ovo je veliki dan za Klinički centar jer pacijenti kojima je potrebna ova intervencija više neće morati da odlaze za Beograd ili Novi Sad. UKC Niš pokriva teritoriju sa preko dva miliona stanovnika.

- Osjetio sam da, osim opsežnog rada u javnozdravstvenim komunikacijama i odnosima sa medijima, mogu više da uradim kao umjetnik. Dakle, ove dvije strasti i profesije sam spojio u ovom djelu fikcije za koju se nadam da će natjerati čitaoce da razmišljaju i da se takođe malo i zabrinu kuda zaista (možda) ide ovaj naš lijepi svijet - izjavio je Zelić.

Ovo je prva internacionalna nagrada koju je Zelić dobio za književni rad i koja ga je inspirisala da još više piše dok je u Sjedinjenim Državama. Njegov sledeći projekat tiče se pisanja priča zasnovanih na studijama na Univerzitetu Emori i raznim inicijativama u koje je uključen.

10. februar - Kovid postao izgovor za sve što je loše u zdravstvu - Hrvatska Jasna Karačić, predsjednica Udruženja za prava pacijenata, kazala je da su liste čekanja u bolnicama gorući problem u Hrvatskoj.

- Već godinama na to upozoravamo. I za dijagnostiku se liste protežu godinama, pacijentima nije omogućena zdravstvena zaštita u vremenskom roku u kojem je potrebno. Sad vidimo apsurd da su se neke liste smanjile, ali to nije realan prikaz stanja u bolnicama. I dalje za određene stvari pacijenti ne mogu doći na red.

Tamo gdje je smanjena lista nije zato što je ta lista manja, nego se nije niti naručivalo na određene pretrage u pandemiji jer se govorilo da će se narudžbe moći ostvariti tek za sljedeću godinu - kazala je Karačić.

Dodala je da je teško reći koja kategorija pacijenata je najugroženija.

- Onkološki pacijenti su prioritet i nemaju vremena za čekanje. Vidjeli smo da su i onkološki bolesnici čekali terapiju ili je došlo do nestašice ljekova. Takve je situacije trebalo izbjeći na vrijeme, a mi rješavamo problem kad se dogodi umjesto da preveniramo dobrom reorganizacijom sistema. Svaki onkološki pacijent koji čeka i jedan dan više na liječenje, mogu se razviti komplikacije koje nijesu trebale - istakla je Karačić.

Zbog svega toga, kaže, mnogi su pacijenti odlučili da obave pretrage u privatnim klinikama. N1

- Dobili smo opremu od našeg Ministarstva zdravlja, dobili smo doktore, imamo sve što je potrebno da ova metoda zaživi.

Svake nedelje radićemo po dva do četiri pacijenta sa ovim problemom. Naš godišnji kapacitet u Nišu, odnosno broj upućenih pacijenata zbog ove procedure ka Beogradu ili Novom Sadu bio je oko 100. Oni sada neće morati da odlaze u druge centre - kazao je prof. dr Zoran Perišić.

Elektrofiziološkom procedurom zaokružena je kardiovaskularna dijagnostika i liječenje kardiovalskularnih pacijenata.

Prema riječima prof. dr Tomislava Kostića, rukovodioca Klinike za kardiovaskularne bolesti UKC Niš ovo je veliki dan za samu Kliniku ali i sam UKC jer je ova intervencija veliki pomak u liječenju kardiovaskularnih bolesnika jer veliki procenat ovih pacijenata ima problem sa ovom vrstom aritmije. Niške Vesti 11. februar - Na kovid potrošili 5 milijardi kuna - Hrvatska Punktovi za vakcinaciju u Hrvatskoj su prazni pa se smanjuje broj timova i skraćuje njihovo radno vrijeme. Uskoro se zatvara punkt za vakcinaciju u splitskoj Spaladium areni.

- Arena će biti u funkciji još jednu nedelju, a nakon toga ćemo naći primjereniji prostor. Teško mi je vidjeti neku kampanju koja bi naše ljude nagnala na vakcinaciju, a da to nije broj oboljelih u bolnicama, na respiratorima i broj umrlih - kazao je Damir

47

Gabrić, načelnik Štaba civilne zaštite Splitsko-dalmatinske županije.

U Zagrebu je broj punktova za vakcinaciju već smanjen.

- Moramo naći način da nas bude na punktovima koji su ostali onoliko koliko će biti procjena da uopšte postoji interes kazao je Miroslav Hanževački, direktor Doma zdravlja Zagreb - Zapad. Što se tiče vakcinacije, Nacionalni Štab poručuje da je dosegnut plato pa uskoro kreće nova-stara kampanja. Ona uključuje savjetovališta na punktovima za vakcinaciju, ali i na pregledima u bolnicama, veći broj mobilnih timova, drive-in punktova te vakcinaciju po kućama.

- Zavod za javno zdravlje je dosad vakcinisao 1400 ljudi u njihovim kućama, a imamo zahtjeve za još 400-500 ljudi koji nijesmo uspjeli ispuniti jer imamo samo pet mobilnih timova - objasnio je Krunoslav Capak, direktor Hrvatskog zavoda za javno zdravlje.

Za lošu procijepljenost članovi Štaba ne osjećaju odgovornima.

Gotovo su dvije godine od pojave prvog slučaja koronavirusa u Hrvatskoj, a na pandemiju je potrošeno 5 milijardi kuna.

- Samo u ovoj nedelji do sada trošak je narastao za 75 miliona kuna, trošak testiranja, samoizolacija, bolovanja bez troška vakcinacije - potvrdio je Lucian Vukelić, direktor HZZO-a.

Nakon pandemije koronavirusa, mogla bi uslijediti pandemija onkoloških bolesti. Ministar je najavio nabavku novih uređaja za zračenje, ali i smanjenje lista čekanja. Pilot-projektom u KBC-u Zagreb čekanje na ključne terapije smanjeno je za 90 posto.

Prvu dozu vakcina u Hrvatskoj primilo je 59, a booster tek 20 posto građana, što je daleko od željenih 70-80 posto. RTL Danas

- Poslednjih dana svjedoci smo napada na jedno od najvažnijih prava, a to je pravo na odlučivanje o svom životu, zdravlju i pravu na tjelesni integritet. Danas kada se obilježava Dan svjesnosti o seksualnom i reproduktivnom zdravlju treba podsjetiti da je neotuđivo pravo žena da samostalno odlučuju o svom reproduktivnom zdravlju, da planiranje porodice mora da bude u skladu sa potrebama i žena i muškaraca, da kontracepcija mora biti dostupna svima i da se mora dizati svijest o važnosti prevencije – izjavila je Mihailović.

Prema dostupnim podacima u Srbiji su 2019. godine od raka grlića materice oboljele 1.044 žene, a 438 žena je umrlo od ove bolesti, a Srbija je peta zemlja u Evropi po stopi obolijevanja od raka grlića materice. Tanjug 14. februar - Slovenija dosad na vakcine potrošila 68,5 miliona eura Slovenija je do sada za vakcine protiv COVID-19 platila 68,5 miliona eura, a zbog isteka roka ili nepravilnog skladištenja odbačeno je oko 2,5 posto, odnosno 74 hiljada doza, objavilo je ministarstvo zdravlja.

12. februar - Prevencija ključ za reproduktivno i seksualno zdravlje žena - Srbija Neotuđivo je pravo žena da samostalno odlučuju o svom reproduktivnom zdravlju, poručila je predsjednica Koordinacionog tijela za rodnu ravnopravnost Zorana Mihajlović i dodala da se mora dizati svijest o važnosti prevencije.

Povodom obilježavanja Dana svjesnosti o seksualnom i reproduktivnom zdravlju ona je navela i da je jedno od najvažnijih pravo na telesni integritet.

48

S kratkim rokom upotrebe do početka aprila ove godine u skladištu Instituta za javno zdravlje još je 3.300 doza AstraZenece i 14.800 doza vakcine Moderne jer se od druge polovine prošle godine vakciniše skoro isključivo mNRA vakcinama, a vektorskim samo na izričitu želju i uz potpis interesenata.

Ministarstvo zdravlja navelo je da je postotak odbačenih vakcina relativno mali, da se rokovi upotrebe jako razlikuju, te da se trude kako bi one bile pravovremeno iskorištene, u Sloveniji ili u nekoj drugoj državi, prenijela je Hina.

Slovenija je viškove vakcina do sada donirala Bosni i Hercegovini, Crnoj Gori, Egiptu i Zelenortskim ostrvima, a kroz međunarodni mehanizam pomoći COVAX namijeniće 1,5 miliona doza.

U 14 mjeseci otkako je u Sloveniji počela vakcinacija, do sada je imunizirano 57,7 posto ukupne populacije, a zadnjih mjeseci interes je dosta mali. Al Jazeera 15. februar – U Srpskoj uništeno skoro pola miliona doza vakcina protiv korone - BiH U Srpskoj je, zbog isteka roka, do sada uništeno skoro 463.000 doza vakcina protiv korona virusa. Kako su saopštili iz

Instituta za javno zdravlje Republike Srpske, najviše je uništeno vakcina AstraZeneke, koja je stigla iz donacija, – Nakon isteklog roka, uništeno je 158.105 doza Astra Zeneke koje su bile namijenjene za prvu dozu vakcinacije, 164.310 doza za drugu, te 37.465 doza za treću dozu vakcinacije. U decembru lani, odnosno januaru ove godine, istekao je i rok za 25.781 dozu Moderne. Iz istog razloga, uništeno je i 8.000 doza Sinovaka, te 69.000 doza Sputnjika V. Sve vakcine osim Sputnjika“, kojeg smo sami nabavljali, došle su iz donacija – naglasila je pomoćnica direktora za medicinska pitanja u Institutu za javno zdravlje Republike Srpske epidemiolog dr Jela Aćimović.

Prema njenim riječima, najviše je propalo doza vakcine Astra Zeneka, koje su na početku vakcinacije bile dobro prihvaćene.

– Međutim, onda je došlo do otpora prema ovoj vakcini i ljudi su je u sve manjoj mjeri birali, zbog čega joj je istekao rok – objasnila je Aćimović.

Ona je naglasila da je Srpska nabavila šest vrsta vakcina protiv korone.

– U Srpskoj je dato najviše Sinofarma, 39 odsto od svih datih vakcina. Na drugom mjestu je Sputnjik V, skoro 27, te Fajzer, skoro 26 odsto od ukupnog broja datih vakcina – kazala je Aćimović.

Srpskainfo.

20. februar - Slovenija skoro za sve ukida kovid potvrde Slovenačka vlada je donijela odluku o ukidanju kovid potvrda i samostestiranja učenika, prenijela je agencija Hina.

- Napuštamo provjeru PCT statusa (preboljeli, vakcinisani i testirani), osim u bolnicama, staračkim domovina, zatvorima i sličnim ustanovama - izjavio je novinarima poslije sjednice vlade slovenački ministar zdravlja Janez Poklukar.

Dodao je da je već na snazi odluka po kojoj više nema provjera kovid statusa na granicama pri ulasku u Sloveniju. Testiranje u školama se takođe ukida, ali učenici u razredu i dalje treba da nose maske.

Poklukar je rekao da je vlada odlučila da se intenzivno nastavi sa prilagođavanjem mjera epidemiološkoj situaciji koja se popravlja, ali da i dalje treba primjenjivati osnovne protivepidemijske i higijenske mjere.

Potrošači i zaposleni u raznim djelatnostima od više neće kovid potvrdama morati da dokazuju svoj status pri ulasku u preduzeća, trgovine, u restorane niti u ostalim uslužnim djelatnostima.

- I dalje ćemo pratiti epidemiološku situaciju, ako bude potrebno neku ćemo mjeru dodati ili ponovo uvesti, no nadam se da to neće biti potrebno - rekao je Poklukar. Beta

- Država i Ministarstvo zdravlja su prepoznali potrebu i prije nego što je sve počelo sa kovidom za investicijama u zdravstvu, postavljen je temelj, uspjelo se u tome da se zida, da se dobiju nove ustanove, da zaposlimo nove kolege, da se poboljša status naših kolega, da status ljekara u društvu bude onako kao što i zaslužuje - rekao je dr Dinić.

Prema njegovim riječima, imperativ je zapošljavanje kolega i Ljekarska komora je, kako kaže, oduvijek insistirala na tome da ljekari kada završe medicinu na neki način imaju mogućnost da rade.

- Imali smo zamrznute specijalizacije, to je gep koji je nastao. Sve deficitarne specijalnosti anesteziolozi, patolozi, videli smo sada koliko su bitni i značajni. Sav operativni program je vezan za hirurgiju, anesteziju, dodatno će biti motivisanje kolega da specijaliziraju tu oblast - objasnio je dr Dinić.

Ističe da svi sada znamo šta je korona i kao se boriti, ali da veliki dio redovnog programa rada zdravstvenog sistema bude zaustavljen u pikovima i druge stvari moraju da čekaju.

- Bili smo blizu toga da se liste čekanja skraćuju, apelujemo na građane, liječićemo sve ljude i vakcinisane i nevakcinisane, ali nema potrebe da dođemo u ovakvu situaciju kada imamo vakcinu koja je data u milijardama doza i evidentno je da ona funkcioniše, nema razloga da neko bira da bude bolestan dvije nedelje ili da bude na respiratoru - istakao je dr Dinić.

Dodao je da postoji inicijativa za pomoć ljekarima, navodeći da je tokom prethodne dvije godine Ljekarska komora sa više od 120 miliona dinara pomogla porodicama ljekara oboljelih od kovida.

- Tražimo svaki drugi način da pomognemo svima koji su ugroženi, ali je važno da ne pričamo samo o preminulim ljekarima od kovida već i od drugih bolesti – kazao je dr Dinić.

Govoreći o prioritetu ulaganja u narednom periodu, dr Dinić kaže da će se taj trend nastaviti.

- Sve započeto prije korone, kao projekti digitalizacije zdravstva, promijenjeni su zakoni, to će se nastaviti. Usporilo se tokom kovida, ali nastavljamo jednakim intenzitetom da popravimo sve što se može popraviti - zaključio je dr Dinić. RTS 24. februar - U Federaciji BiH maske više nijesu obavezne

22. februar - Postupak protiv 18 ljekara zbog Ivermektina – Srbija Direktor Ljekarske komore Srbije dr Milan Dinić izjavio je da je pokrenut postupak protiv 18 ljekara zbog liječenja koronavirusa Ivermektinom. Dodao je da uvijek kada se pojavi neka pošast, pojave se i nadriljekari. On je apelovao da svi poštuju ono što je zvanična medicina i da se izbjegavaju eksperimenti.

Dr Dinić je rekao da kada je zdravstvo u pitanju, sve ono što su ljekari iznijeli poslednjih godina je izuzetno.

Vlada Federacije Bosne i Hercegovine, jednog od dva entiteta u BiH, usvojila je predlog Kriznog štaba Federalnog ministarstva zdravlja, prema kojem nošenje maske na otvorenom i u

49

zatvorenom prostoru više nije obaveza nego preporuka.

Između ostalog, naređeno je da na skupovima koji se održavaju u zatvorenom prostoru, a na kojima se okuplja više od 300 osoba, pored maske, svi učesnici moraju imati negativan antigenski test, ne stariji od 24 sata, ili PCR test, ne stariji od 48 sati, potvrdu o prebolovanom COVID-19, ne stariju od četiri mjeseca, ili potvrdu o završenoj vakcinaciji, ne stariju od četiri mjeseca nakon druge, odnosno 12 mjeseci nakon treće doze vakcine.

U ugostiteljskim objektima koji organizuju muziku uživo te disko klubovima, mora se poštovati VPT pravilo te obavezno poštivanje razmaka od minimalno dva metra između stolova.

Svim kriznim štabovima deset kantonalnih ministarstava zdravlja, naređeno je uvođenje restriktivnijih mjera na osnovu procjene epidemiološke situacije u kantonu, odnosno opštini.

U Bosni i Hercegovini (BiH) je u posljednja 24 sata korona virus SARS-CoV-2 potvrđen kod 425 osoba, od čega 383 u entitetu Federaciji Bosne i Hercegovine (FBiH), te 35 u entitetu Republici Srpskoj (RS) i sedam u Brčko Distriktu. Slobodna Evropa

proteklih godina država Srbija ulaže značajna novčana sredstav u zdravstvo i zdravstveni sistem, u njegovo unapređenje i osavremenjavanje, a za korist svih građana.

Ovaj robot, nazvan po renesansnom naučniku Leonardu da Vinčiju, ima četiri robotske ruke sa kojima može da uklonili kancerogeno tkivo iz pluća, grla, prostate i slezine pacijenta, a moguće je obavljati i ugradnju bajpasa.

Robotski sistem Da Vinči je izuzetno skup, ali uzimajući u obzir brzinu intervencije, smanjenje rizika od infekcija, da nema postoperativnih komplikacija, eliminacija faktora ljudske greške, i veoma brz oporavak pacijenata nakon operacije, čine ovaj sistem izuzetno potrebnim. Saznanje da je Srbija obezbijedila jedan ovakav hirurški robot za državno zdravstvo pokazuje najveću posvećenost očuvanju zdravlja građana.

25. februar - Djeca sve deblja zbog korone - Srbija Dok su sa jedne strane gojazna djeca u većoj opasnosti da teže obole od kovida 19, na drugoj strani pendemija koronavirusa, koja traje već pune dvije godine, povećava rizik za razvoj i napredovanje gojaznosti kod djece. Ovo je potvrdila studija tima istraživača, stipendista Salzburškog globalnog seminara za inovacije u zdravstvu, a objavljena u naučnom časopisu BMJ.

Procenjuje se da gojaznost pogađa oko 50 miliona djevojčica i 74 miliona dečaka širom svijeta, dok je u Srbiji, prema najnovijim podacima, gojazan je svaki peti mališan uzrasta od 5 do 6 godina.

Najznačajnije posledice po zdravlje koje često ne postanu vidljive do odraslog doba su: kardiovaskularne bolesti, dijabetes, mišićnoskeletni poremećaji, neki tipovi maligniteta, kao i psihološki problemi. Osnovni cilj prevencije gojaznosti kod djece je obezbjeđivanje energetske ravnoteže između uijnetih (ishrana) i potrošenih kalorija (fizička aktivnost), navedeno je u Istraživanju zdravlja stanovništva Srbije. Kurir.rs 27. februar - Instaliran Da Vinči hirurški robot u KCS - Srbija Hirurški robot Da Vinči instaliran je u novoj zgradi Univerzitetskog kliničkog centra Srbije, prvi takve vrste u regionu. Tokom

50

Hirurški sistem Da Vinci se sastoji od nekoliko komponenti: hirurške konzole, pokretnog operacionog stola za pacijenta, 4 robotske poluge (ruke) kojima upravlja hirurg (jedna za upravljanje kamerom i tri poluge za upravljanje instrumentima), i 3D sistem visoke rezolucije kroz koju ljekar posmatra unutrašnjost pacijenta.

Zglobni hirurški instrumenti su postavljeni na robotske poluge koje se uvode u telo pacijenta. Unutrašnja radna jedinica nalazi se u operacionoj sali i pomoću nje se izvodi operacija, dok je spoljašnja jedinica sa konzolama, tasterima i senzorima van operacione sale. Hirurg se zapravo nalazi van operacione sale i upravlja sićušnim rukama robota na kojima se nalaze svi potrebni instrumenti makaze, kauteri, ultrazvučni nož itd.

Ove sićušne „ruke“ imaju 7 stepeni prenosa, i zapravo imaju veću manevarsku moć nego ljudske ruke. Zbog svoje veličine ove sićušne „ruke“ mogu da dopru u djelove tijela koji bi ljudima bili nedostupni ili teže dostupni uz povređivanje okolnog tkiva, što bi dovelo do trauma nakon završene operacije.

Da Vinči robot prepoznaje i filtrira podrhtavanja pokreta ruku hirurga, tako da se one ne prenose na vrhove instrumenata.

Trodimenzionalna kamera koju koristi sistem olakšava pristup djelovima koje nije moguće vidjeti golim okom i daje stvarnu stereo sliku koja se prenosi na hiruršku konzolu.

Jedna od glavnih prednosti ovog sistema operacija je, pored uštede vremena, smanjenja krvarenja kod pacijenta, brže zarastanje rana i minimalno invazivna hirurgija koja može da se odvija na daljinu.

Prije upotrebe detaljno proučiti uputstvo! O indikacijama, mjerama opreza i neželjenim reakcijama na medicinsko sredstvo posavjetujte se sa ljekarom ili farmaceutom.

Dijagnoza, genetika i terapija niskog rasta kod djece Dr sci med Mira Samardžić Redovni profesor Medicinskog fakulteta u Podgorici, Univerzitet Crne Gore Klinički centar Crne Gore, Institut za bolesti djece, Podgorica

Rast djece odvija se u tri faze koje su pod različitim kontrolnim mehanizmima. U prve dvije godine rast zavisi od ishrane, zdravlja i rada štitaste žlijezde. Nakon toga, do puberteta, rast je dominantno pod kontrolom hormona rasta i hormona štitaste žlijezde mada nutritivni faktori takođe imaju važnu ulogu. U pubertetu na rast sinergistički utiču hormon rasta i polni hormoni.

Procjena rasta zasniva se na periodičnom mjerenju tjelesne visine, odnosno dužine kod djeteta mlađeg od dvije godine, tjelesne težine, indeksa tjelesne mase i obima glave. U slučaju sumnje na disproporcionalni rast, potrebno je izmjeriti i sjedalnu visinu.

Dobijeni podaci unose se u odgovarajuće karte rasta. U procjeni rasta koriste se još i srednja visina roditelja, odnosno ciljna visina, i koštana zrelost.

Na rast mogu uticati različiti faktori. Dvije velike grupe gena određuju visinu djeteta. Jedna grupa gena određuje koliko će dijete biti visoko a druga brzinu rasta.

Nizak rast Nizak rast je najčešći razlog za pregled kod pedijatrijskog endokrinologa a nizak rast definiše se kao odstupanje tjelesne visine izraženo kao standardna devijacija (SD) ili u obliku percentilnih vrijednosti. Smatra se da su djeca niskog rasta ako im

52

je visina ispod trećeg percentila (ili je ispod prosjeka više od 2 standardne devijacije) u odnosu na TV zdrave djece istog uzrasta i pola. Nizak rast javlja se jednako učestalo kod dječaka i djevojčica, ali dječaci se ranije i češće dovode na pregled i sa manjim zaostatkom u rastu od djevojčica. Iako su u praksi već dugo poznati dijagnostički i terapijski protokoli, napredak u molekularnim tehnologijama proširio je razumijevanje genetskih uzroka niskog rasta kao i pristup djeci sa tim čestim problemom.

Takođe, povećano je interesovanje za zone rasta na dugim kostima.

Sve to ide u prilog razvoju inovativnih terapija, dugodjelujućih formulacija hormona rasta kao i novih sekretagoga hormona rasta.

Uzroci niskog rasta Normalne varijante niskog rasta su: porodično nizak rast i konstitucionalno usporen rast sa zakašnjelim pubertetom – u oba slučaja konačna visina u skladu je sa očekivanom u odnosu na prosječnu visinu roditelja.

Kod djece sa idiopatski niskim rastom, čija je visina ispod petog percentila i brzina rasta manja od 50. percentila, kliničkom obradom ne nalazi se uzrok zaostatka u rastu, a porast koncentracije hormona rasta tokom stimulacionih testova je normalan.

Patološki nizak rast može biti proporcionalan i disproporcionalan. Proporcionalno nizak rast javlja se prenatalno u slučaju intrauterusnog zastoja rasta, zatim kod nekih monogenetskih bolesti, hromozomopatija i dismorfičnih sindroma kao što su Tarnerov sindrom, Daunov sindrom, Prader-Vilijev sindrom, Noonanov sindrom, Silver-Raselov sindrom.

Proporcionalno nizak rast koji se razvija postnatalno je posljedica hroničnih bolesti kao što su: celijakija, inflamatorne bolesti crijeva, hronična renalna insuficijencija, hronična srčana i hematološka oboljenja, loše regulisan dijabetes.

U endokrinološke uzroke niskog rasta ubrajaju se hipotireoza, nedostatak hormona rasta, prekomjerno stvaranje glukokortikoida, ili terapija glukokotrikoidima u suprafiziološkim dozama, pseudohipoparatireoidizam te prerano zatvaranje epifiznih pukotina u preuranjenom pubertetu. Zračenje glave ili kičme može dovesti do deficita hormona rasta.

Disproporcionalno niski rast nastaje u slučaju skeletnih displazija i rahitisa.

Dijagnostički pristup Anamneza, fizikalni pregled i auksologija i dalje ostaju najvažnije metode za razumijevanje niskog rasta.

Rano otkrivanje poremećaja rasta uključuje više faktora: odstupanje tjelesne visine od prosječne izraženo kao standardna devijacija, odstupanje od genetskog potencijala rasta i usporavanja brzine rasta.

Anamneza uključuje podatke vezane za konsangvinitet, korišćenje asistiranih reproduktivnih tehnologija, podataka o trudnoći i porođaju, težini, dužini i obimu glave na rođenju djeteta, podatke o porodičnoj anamnezi uključujući vrijeme ulaska u puberet i antropometriju roditelja. Važno je naglasiti simptome koji ukazuju na hipotireozu, rani ili kasni pubertet, sistemske uzroke niskog rasta i neurološke simptome. Na kraju potrebno je uraditi kompletan fizikalni pregled sa posebnom pažnjom na znakove dismorfije i disproporcije. Laboratorijske analize koje mogu biti od koristi za dijagnozu su: krvna slika, sedimentacija, celijačna serologija, analize za procjenu funkcije bubrega i jetre, hloridi u znoju, kalcijum, fosfat, alkalna fosfataza, hormoni štitaste žlijezde i kariotip kod djevojčica. U slučaju niskog rasta djeteta sa usporenim koštanim sazrijevanjem potrebna je dopunska endokrinološka obrada. Nedostatak hormona rasta dokazuje se stimulacionim testovima - insulinski, klonidinski, glukagonski itd. Predmet rasprava i dalje predstavlja

pitanje kod koga i na koji način treba izvoditi i interpretirati stimulacione testove. Smatra se da stimulacione testove ne treba izvoditi kod dojenčadi sa anamnezom hipoglikemije, hiperbilirubinemije, slabog rasta i sa defektom srednje linije, mikropenisom, niskim vrijednostima IGF1 i IGFBP3, i deficitom drugih hormona hipofize.

Nova istraživanja doprinijela su razumijevanju genetike niskog rasta, odabiru pacijenata za genetsko testiranje i interpretaciji genetskih testova u kliničkom kontekstu.

Liječenje nedostatka hormona rasta Liječenje djece sa nedostatkom hormona rasta treba započeti što prije. Ako je nedostatak uzrokovan tumorom ili drugim procesom u mozgu, treba liječiti osnovnu bolest. Ukoliko se radi o idiopatskim nedostatku hormona rasta potrebno je započeti terapiju hormonom rasta. Prema smjernicama Evropske agencije za ocjenu medicinskih proizvoda (EMEA) indikacije za primjenu hormona rasta kod djece su nedostatak hormona rasta, Prader-Vilijev sindrom, djeca rođena mala za gestacionu dob (SGA), Tarnerov sindrom, hronična bubrežna insuficijencija i nizak rast uslovljen mutacijom SHOX (short stature homeobox) gena. Postmarketinške studije su pokazale da je terapija hormonom rasta efikasna i bezbjedna ako se primjenjuje u propisanim indikacijama. Predmet rasprave je sa kojom dozom hormona rasta treba početi, na koji način treba podešavati dozu i na koji način prepoznati i riješiti suboptimalan odgovor na terapiju. Dozu hormona rasta treba individualizovati u skladu sa odgovorom na terapiju i ciljevima, odnosno, treba primijeniti najmanju dozu sa kojom se postiže odgovarajuća brzina rasta.

Literatura 1. Zdravković D, Vlaški J, Sajić S, Živić S, Katanić D, Šaranac Lj, et al. Nizak rast u detinjstvu i adolescenciji. Vodič za otkrivanje, dijagnostiku i lečenje dece i adolescenata niskog rasta. 2nd ed. Beograd: Udruženje pedijatara Srbije; 2011 2. GH Research Society, Consensus Guidelines for the Diagnosis and Treatment of Growth Hormone (GH) Deficiency in Childhood and Adolescence: Summary Statement of the GH Research Society, The Journal of Clinical Endocrinology & Metabolism, Volume 85, Issue 11, 1 November 2000, Pages 3990–3993.

3. https://www.medicalnewstoday.com/articles/170880#diagnosis 4. Sizonenko PC, Clayton PE, Cohen P, Hintz RL, Tanaka T, Laron Z. Diagnosis and management of growth hormone deficiency in childhood and adolescence. Growth Horm IGF Res 2001;11:137-65. 14.

5. Collett-Salberg PF. Update in Growth Hormone Therapy of Children. J Clin Endocrinol Metab. 2011; 96 (3): 573-9.

6. Collett-Solberg, Paulo F., et al. "Diagnosis, genetics, and therapy of short stature in children: a growth hormone research society international perspective." Hormone research in paediatrics 92.1 (2019): 1-14.

53

Djeca rođena mala za gestaciono doba Dr Nataša Čurović Popović Pedijatar, endokrinolog Institut za bolesti djece, Klinički centar Crne Gore

Rast je kompleksan biološki fenomen i predstavlja vitalni dio razvoja djece. Daje određenu specifičnost, kako fiziologiji tako i patologiji dječjeg uzrasta i praćenje rasta je dobar pokazatelj fiziološkog, odnosno patološkog zbivanja u organizmu.

Rast je veoma složen proces koji se odvija pod uticajem brojnih genetskih činilaca i niza faktora iz okoline. Hormon rasta nije uvijek najvažniji faktor rasta. Tokom intrauterinog rasta najvažnija je insulinska porodica, u ranom uzrastu to je ishrana, tokom predškolskog perioda dominiraju hormoni štitaste žlijezde, u školskom uzrastu hormon rasta, a u pubertetu su to polni hormoni.

Važno je znati da je rast stalan ali nije linearan. Tokom prve godine života dijete raste 25 cm godišnje, tokom druge godine 12,5 cm, a tokom treće i četvrte godine oko 6,25 cm. Na četvrti rođendan dijete treba da je visoko najmanje 100 cm. Potom važi pravilo tri slova P: od Pete godine do Puberteta, raste se Pet centimetara godišnje, da bi tokom puberteta brzina rasta bila ista kao tokom druge godine.

Definicija niskog rasta podrazumijeva visinu koja je ispod 3. percentile, odnosno tjelesnu visinu koja je više od 2 standardne devijacije (SD) ispod prosjeka za odgovarajući uzrast i pol (u određenoj sredini). Postoje fiziološki i patološki oblici niskog rasta. Fiziološka varijanta niskog rasta podrazumijeva porodično nizak rast i konstitucionalno usporeno sazrijevanje, dok je patološki nizak rast veoma heterogena kategorija. Prepoznavanjem fizioloških oblika niskog rasta izbjegava se opsežno, komplikovano i skupo laboratorijsko ispitivanje, a ranim otkrivanjem onih uzroka poremećaja rasta i razvoja koji mogu uspješno da

54

se liječe, poboljšava se mogućnost dostizanja normalne tjelesne visine.

Posebnu kategoriju niskog rasta čine djeca rođena sitna, odnosno djeca rođena mala za gestaciono doba (MGD) ili small for gestational age (SGA). Dijete rođeno MGD označava veličinu djeteta na rođenju u odnosu na njegovu porođajnu masu i porođajnu dužinu. To je novorođenče čija je porođajna masa ili dužina, odnosno i masa i dužina manja od očekivane za datu gestacionu nedjelju i pol iz određene populacije. Djeca rođena MGD se dijele u tri grupe: 1. djeca sa malom masom, 2. djeca sa malom dužinom i 3. djeca sa malom i masom i dužinom. Ova podjela nije samo od akademskog, već i od praktičnog značaja zato što odgovor na terapiju hormonom rasta (HR) može da bude različit u zavisnosti od toga kojoj podgrupi dijete pripada. Često se termini dijete rođeno MDG i intrauterusni zastoj u rastu (IUZR) pogrešno koriste kao sinonimi. Intrauterusni zastoj u rastu podrazumijeva postojanje jasno definisanog patološkog procesa koji je doveo do poremećaja rasta u fetalnom period, a dokumentovan je sa najmanje dva ultrazvučna mjerenja tokom trudnoće. Dijete koje je imalo IUZR najčešće se rađa MGD, ali može da se rodi i sa normalnom masom i dužinom.

Da bi se sa sigurnošću reklo da je dijete rođeno MGD, neophodno je da za datu populaciju ili etničku grupu postoje referentne vrijednosti antropometrijskih pokazatelja na rođenju. Ako ovakvi podaci ne postoje, dijagnoza MGD nije dovoljno pouzdana.

Osim toga, da bi se reklo da je dijete rođeno MGD, neophodno je da se sa sigurnošću utvrdi gestaciona zrelost kao i da se precizno izmjeri tjelesna masa i dužina novorođenčeta.

Brojni faktori od strane majke, fetusa i placente mogu doprinijeti rađanju dijeteta MGD. Međutim sve više se prepoznaje i važnost faktora sredine. Brojni genetski poremećaji kao i poremećaji praćeni aberacijama fetalnog kariotipa predstavljaju tipičan primjer djelovanja negativnog fetalnog faktora na intrauterini rast. Kod ovih fetusa smanjen je potencijal za rast tako da je usporenje intrauterinog rasta uočljivo veoma rano.

Da bi genetski potencijal došao do izražaja potrebno je da postoji odgovarajuća potpora za rast, odnosno adekvatan dotok kiseonika i hranljivih materija fetalnom tkivu iz majčine cirkulacije.

Kiseonik, glukoza, laktati i aminokiseline su glavni nutritivni supstrati u toku intrauterinog razvoja. Placenta obezbjeđuje maternalno-fetalni transfer hranljivih materija, a ima i značajnu ulogu u metabolizmu hranljivih materija. Placentarna insuficijencija predstavlja rizik za nastanak poremećaja rasta fetusa.

Maternalni faktori su najčešći uzroci rađanja djece koja su MGD. Bolesti trudnice koje smanjuju dotok adekvatnih količina kiseonika i hranljivih materija neophodnih za normalan fetalni rast, dovešće do IUZR i rođenja djeteta koje je MGD. Intrauterine infekcije su primjer djelovanja spoljašnjeg faktora koji gotovo uvijek zahvata i posteljicu i fetus. Slab nutritivni status majke u vrijeme začeća i neadekvatna ishrana u toku trudnoće, pušenje, konzumiranje alkohola, psihoaktivnih supstanci tokom trudnoće imaju jasne negativne efekte na fetalni rast i mogu rezultovati rađanjem dece sa IUZR. Prema podacima zapadnoevropskih i američkih autora, procjenjuje se da se godišnje rodi između 2,3 i 10% djece sa malom tjelesnom masom odnosno dužinom za gestaciono doba.

Većina djece koja se rodi MGD imaju ubrzanje rasta, kao kompenzaciju intrauterinog deficita, u prve dvije godine života. Ovo je faza nadoknađujućeg ili ”catch-up” rasta, kada je brzina rasta značajno veća od prosječne za i uzrast i pol. To rezultira normalizacijom tjelesne visine kod skoro 90% djece.

Kod prevremeno rođene djece nadoknađujući rast može trajati i duže. Njima je često potrebno četiri, pa i više godina da dostignu normalnu visinu, pri čemu je ona uvijek značajno manja od prosječne visine djece istog uzrasta i pola koja su rođena sa normalnom masom i dužinom.

Međutim, kod 8-10% djece rođene MGD, izostaje faza ubrzanog rasta, tako da ona ostaju niskog rasta tokom djetinjstva i postaju niske odrasle osobe. Prosječna tjelesna visina kod ove djece je za oko 10 cm manja. Ovo je i najčešci uzrok niskog rasta u odraslom dobu. Procjenjuje se da oko 20% odraslih osoba niskog rasta su djeca rođena MGD koja nisu na vrijeme prepoznata

i nisu liječena hormonom rasta.

Biti rođen MGD nosi povećan rizik za nastanak brojnih zdravstvenih, metaboličkih, neuroloških i psihosocijalnih komplikacija. Ukoliko faza rasta izostane, ovakva djeca ostaju trajno niže tjelesne visine, bivaju niski odrasli ljudi sa svim posljedicama neispunjenog genetskog potencijala. S druge strane, kada se dešava ubrzan nadoknađujući rast, dolazi do prekomjerne akumulacije masnog tkiva, kasnije do centralne gojaznosti što povećava insulinsku rezistenciju i faktor je rizika za kasniji razvoj kardiovaskularnih bolesti i metaboličkog sindroma.

Dijagnoza i rano otkrivanje djeteta rođenog MGD počiva na antropometriji i samom činu rođenja. Već na osnovu tjelesne mase i dužine na rođenju, koje odstupaju više od 2 SD od tjelesne mase odnosno dužine novorođenčeta uporedive gestacione zrelosti i pola, neonatolog u porodilištu treba da usmjeri pažnju izabranog pedijatra da je to dijete sa potencijalnim kasnijim zdravstvenim problemima. Tokom prve dvije godine života potrebno je na 6 mjeseci pratiti tjelesnu masu i dužinu. Ako sa navršene 2. godine života, tjelesna visina djeteta bude i dalje ispod njegovog očekivanog kanala rasta, potrebno je dijete uputiti na pregled kod pedijatrijskog endokrinologa.

Poslije brojnih studija, odobrena je primjena HR za ovu indikaciju i to u Americi 2001. godine (Food and Drug Administration), a u Evropi 2003. godine (EMEA). U Crnoj Gori, djeca koja su rođena MGD, koja imaju aktuelnu visinu ispod -2 SD, odstupaju od svog genetskog potencijala više od 1,5 SD, imaju brzinu rasta ispod prosjeka i starija su od četiri godine kandidati su za terapiju HR. Terapija se primjenjuje svako veče putem supkutanih injekcija.

Kod djece koja pokazuju dobar odgovor na terapiju HR, terapija ne treba da se prekida sve do adolescentnog uzrasta ili dok godišnji rast ne bude manji od 2 centimetra. Praćenje terapije HR kod djece rođene MGD se ni u čemu ne razlikuje od praćenja djece koja zbog drugih indikacija primaju HR. Pošto neželjena dejstva terapije nisu češća u ovoj populaciji, liječenje je bezbjedno kao i kod drugih bolesnika koji dobijaju HR. Osim uticaja na linearni rast, terapija HR ima i brojna druga korisna, metabolička, kardiovaskularna i psihosocijalna djelovanja.

Pored terapije HR, kod djece rođene MGD, veoma su bitne i terapijske mjere za prevenciju metaboličkih i drugih poremećaja. Mjere prevencije trebale bi da spriječe gojenje i da promovišu zdrav način života. Treba ih započeti još u neonatalnom uzrastu, a potom nastaviti tokom djetnjstva, adolescencije kao i u odraslom dobu.

55

MITOVI, ČINJENICE I POSLJEDICE COVID-19 Univerzitet Crne Gore bio je domaćin tribine Pandemija COVID-19: mitovi, činjenice i posljedice. Skup je realizovan 25-og februara, a bio je interaktivnog karaktera. Renomirani stručnjaci odgovarali su na pitanja moderatorke Maše Ždralević, studentkinje Medicinskog fakulteta Univerziteta Crne Gore, kao i na pitanja publike.

Druga univerzitetska tribina Univerziteta Crne Gore započeta je podsjećanjem na uticaj Cov-2 pandemije kojim je naglašeno da pandemija predstavlja globalni izazov za javno zdravlje. Njeno neumoljivo širenje uticalo je na svaki aspekt života društava širom svijeta. Ona, u vezi s tim, zahtijeva odgovor društava na svim nivoima, pa je u vezi s tim i započet veliki broj projekata. Dr Brankica Dupanović, stručna saradnica na Medicinskom fakultetu Univerziteta Crne Gore, infektolog i klinički farmakolog u Kliničkom centru Crne Gore, prof. dr Dragan Laušević, redovni profesor na Medicinskom fakultetu i specijalista na Institutu za javno zdravlje, dr Tamara Jovićević, imunolog u Kliničkom centru Crne Gore i dr Tea Dakić, specijalista psihijatrije na Odsjeku za psihijatriju Kliničkog centra Crne Gore zastupali su aspekt struke u navedenom mozaiku pitanja i odgovora na Univerzitetu.

Značaj informisanja i aktuelni trenutak pandemije Prvi segment tribine predstavljao je upit o važnosti pravovremenog, preciznog i efikasnog informisanja stanovništva o osnovnim konceptima od značaja za odgovor na izazove pandemije. U cilju shematizovanja aktuelnog trenutka pandemije postavljen je i upit o prisustvu novih varijanti virusa i postkovid stanjima. Posmatrajući problem s aspekta kliničara dr Brankica Dupanović objasnila je da u svakodnevnom radu primjećuje da postoji dosta dezinformacija, tako da ne postoji tako visok nivo

56

povjerenja i slijepo vjerovanje ljekaru ili medicinskom osoblju.

- Danas pričamo o steltu, podvarijanti omikrona, sa za sada lakom kliničkom slikom ili varijantama delta omikrona. Dosta se radilo na prezentacijama informacija za široku javnost, međutim, uvijek ima prostora za više - kazala je ona.

Prof. dr Dragan Laušević objasnio je da, što se tiče informacija, onaj koga je interesovao kovid, imao je mogućnosti da se informiše. - To je pogotovu bilo izraženo u toku prvog talasa i to je nešto na šta naše stanovništvo dosta dobro reaguje - rekao je on. Podsjetivši na tok pandemije i uporedo s tim informisanjem na globalnom nivou, on je naveo da je suzbijanje pandemije možda moglo početi i ranije, kao npr. u Kini. Ipak, prof. dr Laušević je ocijenio da mi dosta dobro improvizujemo i reagujemo, te da je uz nesebičnu podršku svih ljudi dobre volje postignut izuzetan uspjeh u smislu stavljanja situacije pod kontrolu već nakon 42 dana.

U vezi s dezinformacijama, niko u svijetu nije se dobro snalazio. Ocjenjujući da smo kao narod veoma skloni padu pod uticaj dezinformacija, prof. dr Laušević je upozorio na podatke koji ilustruju visoku cijenu takvog ponašanja: trenutno smo na 5-om mjestu u Evropi po smrtnosti, Peru je na prvom mjestu.

Najviše uspjeha u smislu predupređivanja smrtnih ishoda bolesti imali su zdravstvveni sistemi u Izraelu, Njemačkoj, Danskoj, Finskoj, Kini, Južnoj Koreji. Novi Zeland bilježi tek 1 smrtni slučaj na 90.900. Inficiranih osoba. U Crnoj Gori, podsjetio je prof. dr Laušević, od kovida je umrlo više osoba nego za posljednje 4 decenije od svih zaraznih bolesti.

Ističući da nije važno koliko je neka bolest opasna, nego da je daleko važnije koliko je ona učestala, prof. dr Laušević je naglasio značaj vakcinacije u suzbijanju zaraznih bolesti.

Kako je odmicao tok pandemije, sve više problema pravilo je širenje dezinformacija. - Sada imamo virus koji je visoko mutagen, vrlo transmision i koji pored ljudi može da inficira i životinje. Naravno da u smislu sprovođenja vakcinacije nijesmo u prednosti u odnosu na virus, ali to ne znači da se ne treba boriti - kazala je dr Tamara Jovićević. Slažući se s ocjenom da se nije djelovalo dovoljno brzo i dovoljno masivno, ona je ocijenila da je djelimičnim vakcinisanjem pandemiji data mogućnost da se širi i mutira u sojeve koji sada izbjegavaju prethodno stvoreni imunski odgovor.

- Sada kada imamo veću populaciju koja je vakcinisana, virus je pod pritiskom da mutira na način da evoluira u one sojeve koji će sada da izbjegavaju postojeći imunski odgovor.

Sada se suočavamo sa infekcijama ljudi koji su već preležali bolest ili su već vakcinisani. Međutim, apsolutno ne treba odusatajati u vakcinisanju - istakla je ona. - Opšta javnost je dosta informisana o efektima vakcinacije, ali postoje zablude o tome koji su neželjeni efekti ili šta mi vakcinacijom i u kojoj mjeri možemo da postignemo i koliko nam je tu bitna saradnja svih ljudi, koliko je bitno prihvatanje realne situacije - dodala je u zaključku.

Dr Tea Dakić je objasnila da nijesmo navikli na krize ovog tipa i na to da komuniciramo s javnošću na način koji je sada zastupljen. Obrazovanje, po njenoj ocjeni, stagnira ili nazaduje dok nauka ogromnim koracima grabi naprijed. Emocija i strah javljaju se kao modifikatori ponašanja, a povjerenje u struku

sve više postaje stvar obrazovanja. Iz iskustva pandemije, po njenom mišljenju, premalo je naučeno, ali se ne može ni živjeti u kontinuiranom strahu i pod pritiskom. Odgovarajući na pitanje dokle sežu prava i obaveze, dr Dakić je istakla: do onog trenutka odakle počinje tuđa sloboda i tuđe pravo.

Pravni aspekt vakcinacije Dr Dragan Laušević kaže da je u Crnoj Gori je prilično dobro regulisan sistem u vezi s vakcinacijom. Bez obzira na sve licence koje su dobijene, stručno regulatorno tiijelo savjetuje Ministarstvo zdravlja kako da postupi. Po pitanju vakcinacije djece, savjetovana je imunizacija prvenstveno one djece koja imaju neke od bolesti koje ih stavljaju u veliki rizik. Ona je dakle preporučena, ne obavezna. - Na osnovu licence vjerujem u sve vakcine i ljekove samo donde dok se ne dokaže drugačije - kaže prof. dr Laušević.

Ističući značaj imunizacije u prevenciji bolesti tipa hepatitisa B, C, te nekih vrsta karcinoma, prof. dr Laušević je naglasio da od malignih bolesti umire veliki broj ljudi, ali sada već imamo vakcine kojima sprečavamo obolijevanje, uz zavidno iskustvo u smislu izostanka obolijevanja u zemljama koje već 15-ak godina primjenjuju ovaj vid prevencije.

57

Ilustrujući sistem bezbjednosti dostupnih vakcina, on je podsjetio da sve podatke o vakcinama svaka osoba u Crnoj Gori, ne samo da može da dobije od ljekara, nego ima dostupne na sajtu Agencije za ljekove i medicinska sredstva.

Pojava različitih sojeva COVID-19 i težina kliničke slike Opisujući aktuelnu kliničku situaciju dr Brankica Dupanović navela je da delta soj COVID-19 virusa pokazao težu kliničku sliku, sa mnogo više hospitalizacija u odnosu na omikron.

On napada sve organe i sisteme organa, a najveći problem je terapija. U vezi s dilemom o primjeni antibiotika ona je objasnila da njihovom upotrebom ne možemo ništa posebno uraditi kad je u pitanju virusna infekcija. Međutim, pošto ne postoji dostupan lijek, davanje antibiotika u prvim danima infekcije utiče na smanjenje aplikacije virusa i njegove replikacije.

Ističući da odabir terapije treba da bude takav da treba čuvati izuzetnu važnu bakterijsku floru prof. dr Laušević je izrazio nadu da u vezi s pandemijskim sojevima virusa priča ide u dobrom smjeru, u smislu pojave blažih oblika. Ipak, on je iznio poziv na opreznost zbog postojanja opasnih sojeva virusa. - Čuvajte se toga da je omikron soj izuzetno blag. On jeste blag u Evropi jer je izuzetno visoka stopa vakcinacije. Vakcina na omikron soju se već pravi i biće jako dobra za starije osobe čiji imuni

58

sistem slabije djeluje. Imamo informaciju da bi kod nas mogla biti dostupna u martu - kazao je on. mRNK vakcine mRNK vakcine predstavljaju tehnologiju razrađenu tokom posljednjih 20 godina. Informacione RNK vakcine su jedine vakcine koje, pored “živih” vakcina koje smo nekad imali, podstiču dobar odgovor humoralnog imuniteta. Ovim se podstiče i vrlo intenzivan celoimunski odgovor, što je jako važno ako se ima u vidu činjenica da se na virus može djelovati do trenutka kada uđe u ćeliju. Ova tehnologija omogućava da se praktično za 3,5 mjeseca razvije vakcina na aktuelni zarazni soj. Ipak, informaciona DNK je veoma osjetljiva i zato se kreiraju lipidne nanočestice koje je štite.

Bez obzira na aktuelni stadijum pandemije, u okviru tribine je poručeno da ne treba odustajati od vakcinisanja jer ono svakako utiče na eliminisanje virusa. Samim tim dobija se zaštita od teških oboljenja. Što se tiče testiranja u okviru velikog obuhvata, iskustvo s pandemijom pokazuje da se pojavljuje opterećenje u vezi s njegovom pouzdanošću s obzirom na način kako se test koristi.

Mentalno zdravlje i postkovid simptomi Za svaku krizu i katastrofu tipično je da najmanje 1/4 populacije koja je doživljava ima benefita od psihološke prve pomoći. To, po objašnjenju dr Tee Dakić, pokazuje da su ti ljudi najmanje u distresu. - Distres je nešto što je štetno za nas globalno i može da dovede u produženom trajanju do anksioznosti i agresivnosti, ali i do nekih tjelesnih oboljenja kasnije. U distresu bude najmanje polovina ljudi, a beneficira od psihološke prve pomoći nekih barem ¼ - kaže dr Dakić.

U vezi s pružanjem pravovremene psihološke podrške, kod nas je obučavano zdravstveno osoblje Hitne medicinske pomoći, policije i vojske. S obzirom na reakciju na pandemijske okolnosti, dr Dakić kaže da je karakterističan ogroman burn out zdravstvenog osoblja i onog osoblja koje blisko učestvuje u događajima. - Zdravstveno osoblje je bilo najpogođenija populacija. Ogroman broj dežuranja vodio je ogromnom stresu, a zdravstveni radnici su bili ogromno izloženi - kaže ona.

Istraživanja pokazuju da su u nekim skrininzima za samoprocjenu značajno porasle stope anksioznosti, depresivnosti i distresa, naročito u prvim mjesecima pandemije, ali su se vratile na početne prepandemijske vrijednosti, i to do kraja prve godine. Čovjek je, po zaključku dr Dakić, mnogo otporniji nego što može i da sanja.

Iako je očekivano da će kao odgovor na pandemiju porasti stope suicida, to se ipak nije desilo, a čak se pojavio i podatak da je tokom pandemije učestalost suicida bila niža, te da je došlo do jačanja međuljudskih odnosa. Što se tiče dominantnog mentalnog stava u aktuelnom trenutku dr Dakić je ocijenila da je trenutno na snazi jedan zamor u okviru kog neki ljudi posežu za primitivnijim načinima psihičkog otpora: npr. ignorisanjem stvarnosti.

Veliki distres i generalizovana anksioznost uočeni su kod osoba koje su bile inficirane korona virusom i koje su imale srednje umjerene do teške kliničke slike. Takođe, kod ozbiljnih infekcija se viđao i prebrzi, naprasni ulazak u demenciju i druge neurokognitivne poremećaje, događaje iz spektra psihoza. COVID-19 je, po ocjeni dr Dakić, neurotoksičan, a o razlogu toga se ne zna puno.

U toku prvih godina pregledi u psihološkim ambulantama su bili nedostupni, pa je povećan broj posjeta ovim ljekarima.

Povećan je broj postkovid pregleda i razlozi su obično povećana anksioznost, a kovid je ubrzao i razvoj nekih zdravstvenih problema kojima su ljudi inače bili skloni. Povećan je broj prvih dijagnoza anksioznosti i agresivnosti.

a delta nikako. Nepredvidljivost je bila na ogromnom nivou - kazala je ona. Poslije mjesec dana od oporavka kod velikog broja pacijenata uočeno je oštećenje srčanog mišića, problemi sa koncentracijom, zaboravnošću, eskalacija simptoma u vezi s ranijim bolestima. Stoga posebno dobija na značaju potreba za uspostavljanjem Infektivne klinike i dobre opskrbljenosti kadrom.

Prof. dr Laušević je procijenio da je iz iskustva pandemije naučeno dosta, ali očekuje nas još dosta toga. Posebno ohrabruje činjenica da je postignut dogovor sa donosiocima odluka za dobijanje programa za praćenje onog što se dešava u svijetu, u smislu objavljenih publikacija i aktuelnosti u vezi s pandemijom.

Ovog puta Tajvan je bio u tom smislu u velikoj prednosti. Nakon 20 godina priče o Infektivnoj klinici, ovog puta ta sredstva su definitivno opredijeljena. Nove poduhvate treba graditi na bazi procjene da će vodeće bolesti u narednih 10 godina biti iz linije depresije. Sve ove bolesti su zoonoze i mi kao mediteranski basen naročito smo osjetljivi na njih.

Ističući da se mora raditi na stvaranju uslova za efikasan medicinski kadar, ali i u oblasti obrazovanja djece u smislu edukacije o potrebama zdravog života, mogućnostima za njega i osnovnih medicinskih preporuka dr Tamara Jovićević je nagovijestila da će budući kurs biti praćenje ponašanja pandemijskog virusa. Kao signal o preopterećenosti sistema ona je navela da poražavajuće djeluje činjenica da je drastično opalo interesovanje ljekara za javljanje na specijalizaciju zbog preteških uslova rada.

U okviru tribine naročito je naglašen značaj optimalnog funkcionisanja zdravstvenog sistema, na način što će biti ispunjeni uslovi obezbjeđenja kadra, kao i međusobne solidarnosti različitih društvenih resora: vojska, policija, studenti volonteri, medicinari, higijenski radnici. Naravno, ne manje je važno obezbjeđenje materijalnih resursa. - Ovo je velika lekcija za koju se nadamo da ćemo kao društvo da je dobro iskoristimo za dobrobit budućih generacija - rekao je prof. dr Laušević.

Opisujući aktuelnu sliku mentalnog stanja naše populacije u vezi s pandemijom dr Tea Dakić navela je da se najčešće se rade skrininzi u domenu najčešćih mentalnih oboljenja: anksioznost, depresivnost, upotreba alkohola i droga i sl.

Ipak, sve to ne funkcioniše na sistematizovan način jer postoje razna istraživanja, ali se ona sprovode pojedinačno. Ocjenjujući da je za uspjeh na ovom polju potrebna sistemska podrška i jedan višegodišnji plan, dr Dakić je navela da bi bila zadovoljna ukoliko se uspije napraviti temelj za narednih 5 ili 10 godina.

- Moramo znati kakvo nam je stanje na terenu, u šta mi suštinski nemamo uvid osim da nagađamo - kazala je ona.

Čemu nas je iskustvo u vezi s pandemijom naučilo?

Naročito je poražavajuća bila nepredvidljivost kliničke reakcije na infekciju COVID-19. Kliničari, prema stavu dr Dupanović, nijesu imali šansu za preventivno djelovanje, a primijećena je i genetska uslovljenost bolesti. - Omikron je bio predvidljiviji,

Anita Đurović

59

Da li nam pandemija s kraja 19. vijeka može reći kako će

se završiti COVID pandemija?

Ivica Madžarović, visoki strukovni tehničar Institut za onkologiju, Klinički centar Crne Gore

Često kažu da su najbolje lekcije one kojima nas uči prošlost. Naučnici su otkrili neke zapanjujuće sličnosti između aktuelne pandemije novog koronavirusa i pandemije koja se desila u posljednjoj dekadi 19.vijeka. Četvrti talas pandemije, kao i tri koja su mu prethodila, obilježili su suvi kašalj, intenzivna glavobolja i ono što je jedan medicinski dopisnik opisao kao „grozničku slabost”. Ubrzo su i premijer i lideri opozicije bili prikovani za bolesničke krevete, a londonske bolnice su se borile s tim problemom. Bolest je srušila policajce i službenike Banke Engleske. Na svadbi na kojoj je bilo 100 zvanica objavljeno je da su se svi osim troje razboljeli. Sada sigurno mislite da su ovo posljedice omikron soja Covid-19.

Zapravo, opisuje se teški talas bolesti koji je zahvatio London tokom pandemije „ruskog gripa” posljednje dekade 19. vijeka.

Za takozvanu gripu okrivljeni su Rusi, jer se prva prijavljena epidemija dogodila u Sankt Peterburgu u novembru 1889. No, iako su neki od simptoma, kao što su groznica, drhtavica i bolovi, bili u skladu s gripom, sve veći broj naučnika vjeruje da je ruski grip zapravo bio posljedica goveđeg koronavirusa.

Kao i kod omikrona, većina inficiranih imala je blage simptome. Međutim, otprilike jedan od stotinu slučajeva rezultirao je teškom kliničkom slikom ili smrću, posebno kod onih koji su imali neko hronično oboljenje. Mnogi su se žalili na tvrd, suvi, paroksizmalni kašalj koji se pojačavao tokom noći.

60

Dok je grip obično najsmrtonosniji za odojčad i starije osobe, s grafikonom smrtnosti prema dobi u obliku slova U, u slučaju ruskog gripa krivulja smrtnosti bila je u obliku slova J, što pokazuje porast smrtnosti kod osoba starijih od 60 godina.

Drugim riječima, slično koronavirusu.

Tekstovi u časopisu The Lancet bili su puni korespondencije ljekara iz bolnica i privatne prakse koji su svjedočili o nekim stavkama bolesti i govorili su da češće obolijevaju i umiru muškarci – baš kao što je bio slučaj u prvom talasu kod Covid-19.

Drugi talas je bio smrtonosniji od prvog, a treći je najviše pogađao osobe srednje životne dobi, što ponovo ukazuje na nevjerovatnu sličnost „ruskog gripa“ sa pandemijom koronavirusa kroz koju svijet trenutno prolazi.

Ruski grip takođe je povezivan s upalnim stanjima i umorom koji je tipičan kod osoba koje su preležale koronavirus.

Ser Morel Mekenzi, viktorijanski specijalista za grlo, primijetio je da je grip imao sklonost „trčanju gore-dolje po tijelu izazivajući poremećaj i bol u različitim djelovima tijela i organa”. Izraženi neurološki simptomi uključivali su intenzivne glavobolje i iznenadne jake bolove, kao i gubitak ukusa i mirisa. Četiri miliona ljudi u Engleskoj i Velsu bilo je bolesno tokom prvog talasa u zimu 1889-90, uz 27.000 smrtnih slučajeva od respiratornih bolesti, što je bilo značajno više u odnosu na uobičajeno. U proljeće 1891. dogodio se drugi, ozbiljniji talas, koji je uzrokovao

gotovo 58.000 smrtnih slučajeva. Zima 1892. dala je treći talas, obilježen s još 25.000 smrtnih slučajeva. Uzimajući u obzir slabljenje pandemije u 1893. i 1894. i četvrti talas koji se desio 1895, procijenjeno je da je tokom ove pandemije od posljedica „ruskog gripa” u Britaniji umrlo najmanje 125.000 ljudi.

Paralele su upečatljive. Dakle, ako je ruski grip uzrokovao koronavirus, što bi nam ta pandemija mogla reći o vjerovatnoj evoluciji Covid-19, i šta možemo naučiti iz viktorijanskog iskustva života s ponavljanim talasima u eri prije vakcina i antivirusnih ljekova?

Intrigantno je da su ruskom gripu prethodile katastrofalne epidemije visoko zarazne respiratorne bolesti kod goveda. To je dovelo do odstrijela velikog broja goveda između 1870. i 1890. godine, jer su farmeri nastojali spriječiti kontaminaciju zaliha mlijeka. U eri prije hlađenja i pasterizacije, jedini način da se svježim mlijekom obezbijedi rastuća urbana populacija bio je dovođenje krava u same gradove – što je vjerovatno bio korijen prenosa BCoV-a ili goveđeg koronavirusa sa goveda na ljude.

Zahvaljujući izvrsnom radu belgijskog virologa doktora Marka Van Ransta, sa Univerziteta Leuven, znamo da je to usko povezano s ljudskim koronavirusom OC43 s kojim dijeli zajedničkog pretka upravo s kraja 19. vijeka – što sugeriše da je tada vjerovatno prvi put došlo do prelaska virusa sa životinja na čovjeka. Datum se poklapa s prvim izvještajima o ruskom gripu.

U vrijeme kada se većina ljekara vodila teorijom mijazma - ideje da su bolesti rezultat otrovnih isparenja iz zemlje nošenih vjetrom - socijalno distanciranje ili nošenje maski se nijesu ni razmatrali. Umjesto toga, ljekari su naglašavali važnost mirovanja u krevetu i pozitivnog stanja duha, kako strah ne bi postao „majka zaraze”.

Medicinski časopis Lancet čak je otišao toliko daleko da je okrivio svjetsku telegrafsku mrežu za „strah od epidemije” koja je 1889. omogućila dopisnicima Rojtersa da prenose vijesti o pandemiji iz Sankt Peterburga mnogo prije izbijanja epidemije u Engleskoj.

Uprkos tome, postojala je široka saglasnost da infekcija može uzrokovati upalu pluća i da je neophodno izbjeći recidive.

Oni koji su zanemarili ovaj savjet rizikovali su bronhitis i upalu pluća. Doista, jedna od najistaknutijih žrtava bio je vojvoda od Klarensa, 28-godišnji unuk kraljice Viktorije i drugi u redu za prijesto, koji je umro od upale pluća uzrokovane ruskim gripom

u januaru 1892. Njegova smrt se poklopila s ženidbom Radjarda Kiplinga u crkvi All Souls – ceremonija, koju je Kipling zabilježio, dogodila se „u jeku epidemije gripa, kada su pogrebnici ostali bez crnih konja i mrtvi su se morali zadovoljiti smeđim, a živi su uglavnom bili u krevetu”.

Dobar uvid u to kako su se viktorijanci prilagodili dolazi od engleske socijalne reformatorke i aktivistkinje za ženska prava, Žozefin Batler, koja je tokom 1890-ih u par navrata bolovala od gripa.

U decembru 1891. Batler se požalila na „kašalj... i veliku slabost”. U januaru 1892. rekla je svom sinu: „Mislim da se ne sjećam da sam ikada bila tako slaba, čak ni nakon malarijske groznice u Đenovi”. Šest mjeseci kasnije dobila je upalu pluća i pleuritis, nakon čega joj je jedno plućno krilo potpuno otkazalo.

Prihvatajući mijazmatske teorije, Batler je napisala da je ruski grip prenijet u Britaniju „sjeveroistočnim vjetrovima”.

To sugeriše da bi zatvaranje vrata i prozora moglo biti zaštita.

Međutim, drugi su bili uvjereni da je bolest zarazna i da je najbolja zaštita ventilacija i dezinfekcija.

Ako je ruski grip nastao zbog koronavirusa – akcenat je na „ako” – viktorijansko iskustvo nije dobro za našu sadašnjost.

Epidemiolozi procjenjuju da je do 60 posto stanovništva bilo zaraženo u početnoj fazi između 1889. i 1892. No, čini se da imunitet krda nije postignut, stoga se ponavljaju talasi bolesti, obilježeni visokom smrtnošću. „Kod koronavirusa imunitet krda se ne postiže”, kaže Pol Hanter, epidemiolog sa Univerziteta Istočna Anglija. „Kada to kombinujete s kliničkim dokazima, sličnosti između ruskog gripa i Covid-19 su upečatljive”.

Doista, Batler se još uvijek žalila na ruski grip na prelazu u 20. vijek i što je najgore nije bila jedina. „Grip se odbio pomaknuti prema zapadu i postao je gotovo redovan svake godine na Božić,” požalio se jedan medicinski komentator 1900.

Iskustva sa „ruskim gripom“, način širenja, klinička slika, ponovljeni talasi infekcije pa i sama dužina trajanja pandemije su nešto što nas može i mora ozbiljno zabrinuti. Pandemija „ruskog gripa“ prema procjenama je ubila oko milion ljudi, a inficirano je bilo 300 do 900 miliona.

Sa duge strane, od posljedica infekcije novim koronavirusom do sada je umrlo preko pet miliona ljudi, a potvrđeno je više od 350 miliona slučajeva infekcije.

61

Intervju: mr Jovan Šofranac

Uštede pri realizaciji medicinske usluge Povod za ovaj razgovor je uspješno odbranjen magistarski rad “Strategija unaprjeđenja kvaliteta u primarnoj zdravstvenoj zaštiti kao uslov smanjenja troškova poslovanja” na Fakultetu za poslovne studije Univerziteta Mediteran iz Podgorice

Odakle ideja za ovo istraživanje?

Baveći se kroz specijalističke studije troškovima, a kroz osnovne i kvalitetom, uočio sam da se standardima kvaliteta mogu uvesti određene uštede pri realizaciji medicinske usluge i tako smanjiti troškovi u zdravstvu, posebno iz razloga što su ulaganja u zdravstvo mnogo manja nego u razvijenim zemljama.

Svaka ušteda je dobro došla, posebno kad ekonomska kriza limitira povećanje ulaganja u zdravstvo. Takva moja razmišljanja su inicirala predloženu temu za magistarski rad.

S druge strane u savremenim uslovima poslovanja kvalitet za najveći broj ustanova se postavlja kao imperativ opstanka i razvoja. Značajne tehnološke promjene i globalne tendencije ukazuju na problem upravljanja zdravstvenom ustanovom i „praznim“ hodovima koji povećavaju vrijeme realizacije usluge, a samim tim i troškove poslovanja.

Kakav cilj ste postavili da bi ovo istraživanje dalo zadovoljavajuće rezultate?

Specifičan cilj je razvijanje komunikacije i zajedničkog rada svih učesnika koji utiču na unaprjeđenje kvaliteta u primarnoj zdravstvenoj zaštiti, kao uslova za smanjenje troškova poslovanja.

Ovaj cilj se može dekomponovati na:

t Definisanje koncepta kvaliteta zdravstvenih usluga kao uslova za smanjenje troškova poslovanja;

t *TUSBäJWBOKF NFUPEB [B NKFSFOKF LWBMJUFUB [ESBWTUWFOJI usluga;

t Analiza dosadašnjih istraživanja kvaliteta zdravstvenih

62

usluga;

t %FĕOJTBOKF QSJKFEMPHB TUSBUFHJKB VOBQSKFÿFOKB QFSGPSmansi zdravstvenih usluga u cilju poboljšanja nivoa kvaliteta usluge kao uslova za smanjenje troškova poslovanja.

Ustvari, iskustva primarnih zdravstvenih ustanova u svijetu ukazuje da unaprjeđenje kvaliteta primarnih zdravstvenih usluga utiče na smanjenje troškova poslovanja i ovo se uzelo kao hipoteza koju je trebalo dokazati.

Koje je korake trebalo sprovesti da bi se ispunio zacrtani cilj i dokazala hipoteza?

Ovdje je uzet dom zdravlja kao važan dio primarne zdravstvene zaštite, gdje se daju aspekti menadžmenta kvalitetom i prezentacija do potrebnog nivoa standarda specifičnih za usluge iz oblasti medicine. Obrađeno je više pristupa i metoda sa namjerom da se ukaže na karakteristike i mogućnosti njihove primjene u što uspješnijem realizovanju zdravstvene usluge i smanjenje troškova iste. Definisan je kvalitet zdravstvene zaštite, definisani GBLUPSJ LPKJ PESFÿVKV LWBMJUFU NFEJDJOTLF VTMVHF J KFEBO PE OBʊJOB za mjerenje istog. Posebna pažnja usmjerena je na standarde kvaliteta u zdravstvu i njihovoj primjeni u medicine.

Definisani su troškovi zdravstvene zaštite. Analiza troškova u savremenim zdravstvenim sistemima je veoma bitna i predstavlja važnu ulogu za izgradnju efikasnog sistema finansiranja zdravstvene zaštite, kao i da obezbijedi univerzalan pristup zdravstvenim uslugama. Problematičan je metodološki pristup [B QSBʉFOKF USPÝLPWB KFS QPTUPKF SB[MJLF V WF[J EPTUVQOPTUJ JOGPSmacija, postavljenih ciljeva, itd. Dat je pregled troškova u evropskim zemljama, kao i uspostavljeni preduslovi za analizu troškova

Mr Jovan Šofranac

u primarnoj zdravstvenoj zaštiti. Prikazana je procesna metoda obračuna troškova i prezentovan primjer procesnog obračuna troškova u domovima zdravlja.

Poseban izazov bilo je definisanje strategija razvoja kvaliteta u primarnoj zdravstvenoj zaštiti. Rezultat je grupisanje aktivnosti iz oblasti definisanja strategije u faze kojih ima četiri i koje se dalje dekomponuju na module.

Korišćene sekundarne analize sprovedene o kvalitetu usluge i mjerenju zadovoljstva korisnika u Crnoj Gori, Srbiji i Hrvatskoj. Sekundarna analiza podrazumijeva zbir podataka o kvalitetu usluge, koji su prezentovani u izvještajima, stručnoj literaturi iz ove oblasti, a rezultat su konkretnih anketa koje su sprovedene po evropskim standardima u zdravstvenim ustanovama pomenutih država.

Pošto standardi kvaliteta zahtijevaju procesni pristup, da li je definisanje procesa lako izvodljio za medicinsku uslugu?

Procesi se moraju razmatrati i definisati njihova uloga u realizaciji ciljeva doma zdravlja. Procese treba razlikovati po važnosti. Otuda ideja da se identifikuju ključni ili kritični procesi, gdje se o njima vodi posebna pažnja pošto direktno utiču na proces kvalitetne realizacije usluge. Izlazi iz ovih procesa povezani su sa korisnikom usluge i zato im se pridaje posebna pažnja. Sve to implicira i uticaj na strateške ciljeve zdravstvene ustanove. S obzirom da su u radu definisani strategijski elementi, došao sam na ideju da rezultate ovih istraživanja iskoristim za razvoj svog pristupa za određivanje kritičnih procesa. Tamo gdje je najveća interakcija procesa i uticajnih elemenata može se govoriti o ključnim ili kritičnim procesima.

obaveznog zdravstvenog osiguranja, a postoje i građani koji iz svojih privatnih sredstava plaćaju svoje potrebe za zdravstvenom zaštitom.

Sve države svijeta suočavaju se sa porastom troškova u vezi zdravstvene zaštite stanovništva. Prvi pokušaji da se upostavi kontrola nad troškovima javljaju se već 70-ih godina 20-og vijeka.

Vršenje kontrola nije isto u svakoj zemlji, ali se može razlikovati po tome da li troškovi pogađaju davaoce zdravstvene usluge ili korisnike tih usluga. Procenat učešća javnog sektora u ukupnim troškovima zdravstvene zaštite predstavlja 72%, taj procenat ne pokazuje tendenciju promjene u posljednjih 20 godina. Tako imamo da je procentualno učešće za zdravstvenu zaštitu povećano u odnosu na 2002 godinu u Austriji sa 10,1% na 11,0% BDP-a, Belgiji 8,5% na 10,5%, Češkoj 6,8% na 7,5%, Danskoj 9,3% na 11,1%, Francuskoj 10,6% na 11,6%, Nemačkoj 10,7% na 11,6%, Mađarskoj 7,6% na 7,8%, Italiji 8,3% na 9,3%.

Analizom troškova obezbjeđuje se izgradnja efikasnog finansiranja troškova zdravstvene zaštite, kao i izgradnja standardnog pristupa u sistemimu zdravstvene zaštite. Postoje različiti metodološki pristupi koji služe za praćenje troškova, te razlike se odlikuju u dostupnosti i izvorima informacija, različitim ciljevima, različitim organizacionim strukturama zdravstvenih ustanova, itd. Zbog toga veoma je važno da se koristi standardizovan pristup u svim zdravstvenim ustanovama, jer se time omogućava prikupljanje tačnih informacija, odrađuje se bolja analiza, kako unutar same zdravstvene ustanove, tako i između zdravstvenih ustanova.

Podaci o troškovima su potrebni zdravstvenim ustanovama, da bi mogle da donose racionalne odluke koje se temelje na pravovremenim i valjanim informacijama.

Da li ste u ovom istraživanju stekli sliku o troškovima u drugim zemljama?

Skoro sve evropske zemlje finansiraju zdravstvenu zaštitu iz javnih prihoda. Javni prihodi se po pravilu prikupljaju u vidu

Rezultati istraživanja mr Jovana Šofranca biće objavljeni u narednom broju časopisa

63

CRNA GORA INSTITUT ZA JAVNO ZDRAVLJE

SVJETSKI DAN SEKSUALNE I REPRODUKTIVNE SVIJESTI 12. FEBRUAR Svjetski dan seksualne i reproduktivne svijesti obilježava se svake godine 12. februara i dobra je prilika da se populaciji, a posebno mladima, ukaže na značaj adekvatnog seksualnog po našanja vezano za prevenciju poremećaja reproduktivnog zdravlja.

Problemi s reproduktivnim zdravljem su vrlo rasprostranjeni, te Svjetska zdravstvena organizacija (SZO) upozorava da, svakog dana više od milion osoba dobije neku infekciju koja se prenosi seksualnim putem. Pri tome, najčešće su infekcijama pogođeni adolescenti i mladi, upravo zbog zdravlju neprilagođenog ponašanja.

Najčešće nisu svjesni da su zaraženi, pa to može imati negativan uticaj na njihovo buduće seksualno i reproduktivno zdravlje.

Povećanje nivoa informisanosti i kvantuma znanja stanovništva o seksualno prenosivim bolestima treba da dovode do modifikacije ponašanja i prilagođavanja zdravlju. Time bi se smanjio rizik obolijevanja, uslovilo preduzimanje mjera za rano prepoznavanje bolesti i skraćivanje intervala od nastanka prvih kliničkih simptoma do postavljanja dijagnoze. Preduzimanjem adekvatnog tretmana, usaglašavanjem i prihvatanjem predložene

64

terapije, kao i većom učestalošću kontrolnih pregleda po završetku liječenja smanjio bi se rizik od obolijevanja. Takođe, ovaj dan omogućava da se ukaže i na značaj urednog registrovanja poremećaja reproduktivnog zdravlja od strane pružalaca zdravstvenih usluga.

Od posebnog značaja je edukacija mladih da obrate pažnju na bol, promjene kože u području genitalnih organa, pojačani ili promijenjeni vaginalni iscjedak, teškoće sa mokrenjem, bol ili krvarenje prilikom polnog odnosa. Pri tome, važno je naglasiti da seksualno prenosive bolesti ne izazivaju uvijek lako uočljive i karakteristične poteškoće, a kod izvjesnih infekcija, simptomi mogu u potpunosti izostati. Stoga je preporuka da se kod svake sumnje, obavezno obrati ginekologu, jer ukoliko se znaci pravovremeno i rano ne prepoznaju i liječe, polno prenosive infekcije mogu uzrokovati neplodnost, vanmaterične trudnoće i spontane pobačaje, te uticati na zdravlje potomstva.

Svjetski dan reproduktivne svijesti usmjeren je ka informisanju i edukaciji vezano za trudnoću i porođaj, jer trudnoća i

porođaj u doba adolescencije predstavljaju poseban zdravstveni i psihosocijalni problem, pogotovo ako se radi o mlađem adolescentnom uzrastu. Zaštita od neželjene trudnoće u doba adolescencije je posebno važna jer i abortus, tj. namjerni prekid trudnoće, višestruko ugrožava psihofizičko zdravlje adolescenkinje. Iako je abortus u uslovima savremene ginekologije sigurna procedura, ipak nosi sa sobom rizik od komplikacija. Vrlo je važno osigurati savjetovanje vezano za porodično zdravlje i zaštite od seksualnog nasilja i brigu o žrtvama.

Iako se u Crnoj Gori zapaža tendencija rasta broja inficiranih, zvanični broj registrovanih slučajeva seksualno prenosivih infekcija je veoma nizak uslijed slabe registracije (i za privatne i javne institucije) i nepotpunog prijavljivanja inficiranih. Prema Godišnjem izvještaju o zaraznim bolestima IJZCG u 2020. godini registrovano je 89 slučajeva SPI (seksualno prenosivih infekcija) sa incidencijom od 14,3/100.000 stanovnika: jedan slučaj sifilisa, 12 slučajeva genitalne hlamidijaze, dva slučaja hepatitisa B i 74 slučaja genitalnih bradavica. Najzastupljenija seksualno prenosiva infekcija u Crnoj Gori bila je HPV infekcija koja je i u svijetu najzastupljenija. Što se tiče HIV-a, prema Godišnjem izvještaju IJZCG o HIV/AIDS-u za 2020. godinu, broj prijavljenih slučajeva u 2020. godini je 15, pa je incidencija novootkrivenih infekcija u 2020. godini iznosila 2,4/100.000 stanovnika.

Najveći broj prijavljenih infekcija je među mladima starosti od 20 do 24 godine, što potvrđuje značaj edukacije mladih o ovoj temi, jer ova populaciona grupa ne raspolaže adekvatnim nivoom znanja, te su skloni čestoj promjeni partnera i stupanju u seksualne odnose bez zaštite, kao i pod uticajem alkohola ili drugih sredstava zavisnosti, jer su mladi u tom uzrastu radoznali i skloni eksperimentisanju, pa to može imati negativan uticaj na njihovo buduće seksualno i reproduktivno zdravlje.

Kao što je već navedeno, većina seksualno prenosivih bolesti ima slabe ili nespecifične simptome, zbog čega se usložnjava proces njihovog dijagnostikovanja i pravovremeno započinjanje tretmana. Takođe, problemi mogu biti vezano i za trudnoće, pobačaje i rađanja u periodu adolescencije. Naime, zbog nezavršenog tjelesnog razvoja, česte su komplikacije namjernog prekida trudnoće kao što su povrede unutrašnjih organa i infekcije.

Prema posljednjim dostupnim podacima IJZCG ukupan broj namjernih abortusa u 2020. godini iznosio je 359 (O04medicinski pobačaj po MKB-10), a broj namjernih abortusa kod djevojaka mlađih od 20 godina je 7, što predstavlja učešće od 1,95% u ukupnom broju namjernih prekida trudnoće.

Institut za javno zdravlje Crne Gore

65

VENOGENA IMPOTENCIJA Prof. dr sc. med. Bogdan Pajović Univerzitet Crne Gore – Medicinski fakultet Podgorica

Venogena impotencija nastaje zbog abnormalno velikog venskog odvoda, ili zbog poremećaja zatvaranja odvodnih vena (insuficijencija veno-okluzivnog mehanizma). Kavernozne vene i vene krakova kavernoznih tijela mogu biti nenormalno široke, tako da krv lako odlazi iz penisa kroz odvodne vene. Ponekad postoji široka komunikacija između kavernoznih tijela penisa i kavernoznog tijela uretre, ili između glansa i kavernoznih tijela, pa krv lako otiče. Opisana je i urođena anomalija u vidu postojanja širokih odvodnih vena. I bolesti fibroznog omotača penisa (tunica albuginea) mogu imati za posledicu slabu kompresiju venskih spletova ispod ovog omotača i emisarnih vena. Erektilno tkivo slabo komprimuje odvodne vene, pa se ne postiže zatvaranje ovih sudova.

66

Uzroci

Uzroci venogene impotencije se dijele na urođene i stečene. Postojanje abnormalno širokih vena ili abnormalnih komunikacija ispoljava se u vidu venogene impotencije tek u pubertetu, kada izostaju normalne erekcije. Oštećenja albuginoznog omotača penisa postoje kod tzv. Peyronijeve bolesti, ili se razvijaju kao posledica povrede sa prskanjem ovog omotoča. Postoji i urodjena slabost fibroznog omotača penisa.

Dijagnoza Za venogenu impotenciju je karakteristično da je erekcija slaba i da traje vrlo kratko. Brzo dolazi do popuštanja rigidnosti.

Ponekad je izražena potpuna erektilna disfunkcija. Naročito je

sumnjivo ako djelimična erekcija i brza detumescencija penisa postoje kod mladog muškarca.

Za praktične svrhe dovoljan je CIS test (v. dijagnostičke metode). Ako poslije intrakavernozne injekcije lijeka i ručne stimulacije penisa dođe do brzog popuštanja erekcije unutar 5 minuta, opravdana je dijagnoza venogene impotencije. Farmakološka kavernozografija i kavernozometrija služe za potvrdu dijagnoze, ako se planira hirurško liječenje.

Liječenje Ako pacijent ima čisto venogenu impotenciju ili kombinovanu vensku i arterijsku impotenciju liječenje treba započeti sa intrakavernoznom terapijom (v. metode liječenja). Ovome se po potrebi može dodati i primjena VEP aparata (vakuum erekciona pumpa). Ukoliko je ovo liječenje neuspješno treba

uraditi farmako-kavernozografiju sa kavernozometrijom. Ovim metodama se sigurno dokazuje abnormalno veliki venski odvod i prikazuju odvodne vene. Podvezivanje odvodnih vena (emisarne, površne i duboke dorzalne vene), ili zatvaranje abnormalnih komunikacija između kavernoznih tijela i glansa, odnosno kavernoznog tijela uretre, može da pomogne. Viragova operacija sastoji se u spajanju epigastrične arterije i duboke dorzalne vene penisa, što smanjuje oticanje krvi zbog velikog otpora arterijskog mlaza. Zahvati na venama se preporučuju mladim muškarcima sa normalnom arterijskom cirkulacijom i abnormalnim venskim odvodom. Ponekad su sve ove metode neuspješne, pa je jedina mogućnost ugradnja penilnih proteza.

67

Urolitijaza je oboljenje koje karakteriše prisustvo kamenja i pijeska u urinarnom traktu. Značajan broj ljudi starosti između 30 i 50 godina boluje od urolitijaze. Viši društveno-ekonomski status i ishrana bogata bjelančevinama životinjskog porijekla čine urolitijazu problemom savremenog društva, a to pokazuju i epidemiološki podaci koji kažu da se od početka 21. vijeka rapidno povećava broj ljudi sa ovim problemom.

Simptomi koji karakterišu pojavu kamenja u urinarnom traktu su veoma neprijatni, a skup simptoma čine: bolovi pri hodu, krv u mokraći, isprekidan mlaz mokraće ili peckanje za vrijeme mokrenja. Pijesak dodatno izaziva i učestalu potrebu za mokrenjem.

Međutim, svakako najdominantniji simptom u kliničkoj slici prisustva kamena u urinarnom sistemu je neizdrživ jednostrani bol u donjem delu leđa koji se povremeno širi do prepona ili genitalne regije, i dalje prema unutrašnjoj strani butine. Bol se obično javlja u talasima koji traju od 20 do 60 minuta zbog spontanog grčenja mišića, koji pokušavaju da protjeraju kamen u mokraćnu bešiku i dalje ga eliminišu iz organizma. Sam tok bolesti može biti komplikovan jer pored neugodnih simptoma dodatni oprez iziskuju i

68

ozbiljne komplikacije ove bolesti, koje se često javljaju u kasnijim fazama bolesti (kao što su: ponovno stvaranje kalkulusa, povećanje krvnog pritiska i slabljenje funkcije bubrega).

Šta je Urolitinn®?

Urolitinn® je bioaktivni biljni kompleks koji se koristi u prevenciji i eliminaciji svih tipova kamenja i pijeska iz urinarnog trakta. Ovaj tradicionalni biljni kompleks se sa uspjehom prometuje i primjenjuje već više od 90 godina.

Zašto Urolitinn®?

Zahvaljujući udruženom dejstvu biljaka čiji aktivni principi ulaze u sastav proizvoda, Urolitinn® ispira urinarni trakt i pospješuje pokretljivost glatkih mišića čime se eliminišu pijesak i kamenje iz urinarnog trakta, bez obzira na njihovo porijeklo.

Pored toga, Urolitinn® sprječava razvoj patogena zahvaljujući komponentama koje imaju antibakterijska svojstva, prevenira i liječi upalu u urinarnom traktu i eliminiše grčeve i bol u roku od 20-30 minuta od trenutka primjene.

Kada se preporučuje primjena Urolitinn®-a?

Preparat Urolitinn® se preporučuje kod pretjeranog stvaranja soli u bubrezima (urati, oksalati, fosfati, karbonati), kod različitih infekcija urinarnog trakta (cistitisa, uretritisa, pijelonefritisa), postojanja kamena u mokraćnim putevima, i pojave bolnog spazma (grčenja) mokraćnog i bilijarnog trakta.

Kako se koristi?

Primjena preparata Urolitinn® je komforna, uzima se dva puta dnevno po 30 ml rastvora uz pomoć dozera koji postoji u pakovanju. Tu količinu je potrebno rastvoriti u pola čaše vode i popiti najmanje 15 minuta prije obroka.

Rastvor za oralnu primjenu

''OPTIMISTIČNA PRISTRASNOST'' KAO PRIJETNJA ZDRAVLJU TOKOM PANDEMIJE KORONAVIRUSA Selman Repišti, magistar psihologije Statističar i istraživač u oblasti mentalnog zdravlja

Nerealistični optimizam predmet je istraživanja kako socijalne i kognitivne psihologije (tačnije, oblasti poznate kao socijalna kognicija), tako i primijenjenih psiholoških disciplina, u okviru kojih se pokušavaju ponuditi praktična rješenja za različite socijalne, kliničke, organizacione i pedagoške probleme.

U vezi sa pomenutim pojmom je pojam koji se odnosi na predmet ovog članka – optimistična pristrasnost (ili pristrasnost optimizma, engl. optimism/optimistic bias). Ona je definisana kao sklonost ka precjenjivanju značaja i uticaja faktora koji djeluju pozitivno po nas, a u isto vrijeme potcjenjivanju važnosti i djelovanja negativnih, odnosno rizičnih faktora. Kako navode J. Kos i V. Clarke (2001), optimistična pristrasnost povezana je sa mnogim negativnim događajima i ishodima: saobraćajnim nesrećama, srčanim oboljenjima, rakom kože i pluća, kao i rizičnim ponašanjima, poput upuštanja u seksualne odnose sa novim ili nepoznatim partnerima, bez korištenja zaštite.

U kontekstu zdravstvenog ponašanja ovaj vid pristrasnosti interpretiran je kao tendencija da precjenjujemo vlastitu zdravstvenu otpornost i potcjenjujemo stepen sklonosti različitim bolestima i izloženosti njihovim uzročnicima. Takođe, skloniji smo pretpostavci i uvjerenju da će određeno medicinsko stanje prije zadesiti druge nego nas, što je sličan fenomen, poznat pod nazivom komparativni optimizam. N. Radcliffe i M. Klein (2002) su utvrdili da su osobe za koje je karakteristična ova vrsta pristrasnosti u razmišljanju (i, posljedično, ponašanju) manje svjesne potencijalnih rizika po zdravlje, ali i manje otvorene za nove informacije koje se plasiraju u cilju zaštite zdravlja. U jednoj švedskoj studiji koju su proveli R. Bränström i Y. Brandberg 2010. godine na

70

uzorku adolescenata, utvrđen je visok stepen optimistične pristrasnosti, koja je bila još izraženija kod starijih ispitanika.

Optimistična pristranost ima svoju psihološku funkciju: služi nam da održimo pozitivnu sliku o sebi, tj. dovoljno visok nivo samocijenjenja (samopoštovanja). Potencijalna infekcija/ bolest prijetila bi da naruši ovakvu sliku koju imamo o sebi, te se mogućnost da se zarazimo ili dobijemo neku bolest doživljava kao nešto što treba odbaciti ili zanemariti. S druge strane, kako se i može pretpostaviti, depresivne i anksiozne osobe manje su sklone ovoj vrsti pristranosti. Takođe, pojava određenog medicinskog problema (bilo kod nas samih ili kod bliskih nam osoba, npr. uže porodice), smanjuje tendenciju ka nerealističkom optimizmu u pogledu istih ili sličnih poteškoća.

Zdravstveno nepoželjni i rizični oblici ponašanja koji su karakteristični za jedan dio populacije tokom aktuelne pandemije donekle se mogu objasniti upravo optimističnom pristrasnošću.

Ova ponašanja su: (1) nenošenje maski u svim prilikama koje to zahtijevaju, (2) neodržavanje minimalne propisane fizičke distance, (3) neredovno i/ili nedovoljno pranje ruku, (4) učestalo posjećivanje masovnih događaja, (5) otpor prema imunizaciji i (6) nepovjerenje prema zvaničnim podacima o broju inficiranih i umrlih.

S druge strane, pojava obolijevanja od COVID-19 infekcije kod jednog ili više članova jedne porodice može rezultirati smanjenjem stepena optimistične pristranosti u istoj porodici.

Nadalje, ukoliko bi se u medijima prezentovao samo broj umrlih,

došlo bi do jače optimistične pristrasnosti, budući da većina ljudi vlastitu smrt može percipirati kao nešto malo vjerovatno (drugim riječima, kao nešto što se ne može tako brzo i tako lako desiti nama). Možemo pretpostaviti i sljedeće: prikaz broja zaraženih po gradovima trebao bi smanjiti optimističku pristranost, jer u ovom slučaju dobijamo bliže, odnosno detaljnije informacije o distribuciji obolijevanja. Optimističnu pristrasnost moguće je redukovati i prikazivanjem slučajeva inficiranih koronavirusom u medijima, na način da oni po polu, starosti, tjelesnoj konstituciji i slično reprezentuju populaciju kojoj je namijenjena propaganda u cilju prevencije i suzbijanja infekcije. Još jedan način za smanjivanje ove vrste pristrasnosti (ali i drugih percepcija, uvjerenja, vjerovanja i stavova opšte populacije) jeste da velika većina medijskih poruka bude po svom intenzitetu umjerena, tj. da se ne prikazuju (gotovo) isključivo najozbiljniji slučajevi ili slučajevi sa blagom kliničkom slikom, već stanje osoba koje imaju simptome umjerenog intenziteta. Naime, previše blagi simptomi mogu se, u svijesti gledalaca TV-a, povezivati sa zanemarljivim posljedicama infekcije, a pretjerano ozbiljni simptomi mogu se percipirati kao nešto što je malo vjerovatno (''nemoguće'') i nekako ''daleko'' i ''strano'' našem iskustvu i očekivanjima.

Da rezimiramo: kao prvo, nivo optimistične pristranosti je moguće korigovati, što je naročito korisno prilikom usvajanja, prihvatanja i primjene mjera zdravstvene zaštite od strane opšte populacije. Drugo, valja potcrtati da ovaj vid pristrasnosti ne treba

pomiješati sa optimizmom u pogledu npr. postoperativnog oporavka, perioda rekonvalescencije nakon preležane bolesti i slično. Ovakav vid optimizma pacijenta, sudeći po rezultatima istraživanja, povezan je sa pozitivnim zdravstvenim ishodima, percepcijom boljeg kvaliteta života i višim rezultatima na mjerama opšteg dobrostanja (engl. well-being). Treće, realističan pogled na svijet, sebe i budućnost predstavlja jedan od indikatora zrelosti ličnosti, koji je vezan uz sposobnost kritičkog mišljenja i zdrav uvid u vlastito stanje. Međutim, nekada je potrebno da osoba ''uljepša'' vlastitu percepciju stvarnosti i sebe, kako bi lakše prebrodila neku životnu krizu ili nepovoljan događaj, što je poželjan mehanizam samopomoći, ukoliko se provodi s mjerom i ako je ograničenog trajanja. Četvrto, zdravstveno nepoželjna/rizična ponašanja tokom aktuelne pandemije nije moguće u potpunosti objasniti pomenutom vrstom pristrasnosti. Druga objašnjenja uključuju: sklonost vjerovanju u konspirativne sisteme (tj. teorije zavjere), nizak nivo zdravstvene kulture i opšteg obrazovanja, slaba medicinska pismenost tj. nedovoljna informisanost i znanja u području zdravstva, i slično.

Za kraj, dobro poznati moralni princip da ne činimo drugima ono što ne bismo željeli da drugi urade nama, definisan od strane I. Kanta, predstavnika idealističke filozofije, u atmosferi i vremenu aktuelne pandemije mogao bi se preformulisati na sljedeći način: ''Ne radite ništa protiv zdravlja drugih, odnosno ono što ne biste željeli da drugi čine na štetu zdravlja vaše porodice i vas samih.''

Literatura Bränström, R. i Brandberg, Y. (2010). Health risk perception, optimistic bias, and personal satisfaction. American Journal of Health Behavior, 34(2), 197–205.

Kos, J. M. i Clarke, V. A. (2001). Is optimistic bias influenced by control or delay? Health Education Research, 16(5), 533–540.

Radcliffe, N. M. i Klein, W. M. (2002). Dispositional, unrealistic, and comparative optimism: Differential relations with knowledge and processing of risk information and beliefs about personal risk. Personality and Social Psychology Bulletin, 28, 836–846.

71

U uzorcima komaraca prikupljenih na teritoriji Crne Gore nije utvrđeno prisustvo virusa Dr Nebojša Sekulić, spec. epidemiolog Institut za javno zdravlje Crne Gore

Globalne klimatske promjene najveći uticaj imaju na vektorske zarazne bolesti – bolesti koje prenose i šire drugi organizmi (vektori) – najčešće komarci, krpelji i razne vrste zglavkara – artropoda iz razloga što broj, aktivnost i rasprostranjenost vektora direktno zavisi od spoljašnje temperature i klimatskih faktora, tako da mnoge vektorske bolesti više nisu tipične i ograničene isključivo na tropska područja.

U posljednje dvije decenije u svijetu se bilježi porast obolijevanja od vektorskih bolesti, ali i njihovo intenzivno geografsko širenje, te se tako smatra da se trenutno preko pola svjetske populacije nalazi pod rizikom od obolijevanja od vektorskih bolesti, a u ukupnom broju obolijevanja od zaraznih bolesti u svijetu, oko 17% pripada vektorskim zaraznim bolestima, od

72

čega je najviše oboljelih od malarije i to u nerazvijenim zemljama afričkog kontinenta.

Međutim sve veća učestalost, raširenost, ali i kompleksnost širenja vektorskih bolesti uz nepostojanje efektivnih ljekova i vakcina za mnoge od njih, naglašavaju vitalni značaj društvene mobilizacije, međusektorske saradnje i integrisanog pristupa.

Upravo iz tog razloga kroz Projekat ERI-Heath, „Јаvnоzdrаvstvеnа sprеmnоst zа еpidеmiје i vаnrеdnе situаciје kоје prеlаzе grаnicе držаvа“ koji Institut za javno zdravlje Crne Gore sprovodi sa svojim partnerima izvršeno je uzorkovanje komaraca na teritriji Crne Gore tokom juna, jula, septembra i oktobra 2021. godine.

Institut za javno zdravlje Crne Gore, JZU Institut zа

јаvnо zdrаvstvо Rеpublikе Srpskе i Zаvоd zа јаvnо zdrаvstvо Sisаčkо-mоslаvаčkе župаniје učestvuju u realizaciji projekta „Јаvnоzdrаvstvеnа sprеmnоst zа еpidеmiје i vаnrеdnе situаciје kоје prеlаzе grаnicе držаvа – ERI Health“. Ovaj projekat realizuje se u оkviru Priоritеtnе оse 1- Pоbоljšаnjе kvаlitеtа uslugа јаvnоg zdravlja i sоciјаlnе zаštitе u prоgrаmskоm pоdručјu Interreg IPA Prоgrаmа prеkоgrаničnе sаrаdnjе Hrvаtskа-Bоsnа i Hеrcеgоvinа-Crnа Gоrа 2014-2020.

Jedan od ciljeva projektnih aktivnosti bio je identifikacija komaraca koji su prisutni na našem području i virusa koje ovi komarci nose, a koji kod ljudi mogu izazvati različite zarazne bolesti.

Uzorci komaraca prikupljenih na dijelu južne teritorije Crne Gore poslati su u Naučni institut za veterinarstvo „Novi Sad“ u smrznutom stanju na suvom ledu. Transport uzoraka komaraca sproveden je po svim potrebnim zahtjevima i nije ni u kom slučaju ugrozio podobnost i kvalitet uzoraka za ispitivanje.

Ukupno je dostavljeno 80 uzoraka u kojima je bilo od jednog do 61 komarca u pulovima i to 41 uzorak komaraca vrste Culex sp. i 39 uzoraka komaraca vrste Aedes sp., uzorkovanih na području Crne Gore u različitim vremenskim periodima u dijelu južne teritorije zemlje (Radanovići, Radovići, Krtole, Meljine, Herceg-Novi).

Rezultati ispitivanja pokazali su da niti u jednom od dostavljenih uzoraka komaraca vrste Culex sp. i Aedes sp. sa različitih lokacija na teritoriji Crne Gore, uzorkovanih tokom juna, jula, septembra i oktobra mjeseca nije utvrđeno prisustvo virusa Zapadnog Nila, Usutu virusa, virusa Dengue groznice, Chikingunya (Čikingunja) virusa, niti virusa Groznice doline Rifta.

Dobijeni nalazi ukazuju da u sezoni 2021. godine ili nije bilo cirkulacije pomenutih virusa na ispitivanim područjima (lokalitetima) ili je pak ta cirkulacija bila na vrlo niskom nivou, pa nije bila detektovana ispitivanjem dostavljenog broja uzoraka i jedinki komaraca. U svakom slučaju, rezultati ispitivanja su u korelaciji sa slučajevima obolijevanja u humanoj populaciji kojih nije bilo ove sezone.

Informacije dobijene nakon analize koristiće se za poboljšanje nadzora nad vektorskim bolestima, kao i kontroli komaraca kao vektora, pripremi edukacija u oblasti prevencije ovih bolesti, kao i podizanju svijesti stanovništva o opasnostima ovih zaraznih bolesti, te preduzimanju mjera zaštite u programskom području. Po završetku projekta pоbоljšаće se usluge diјаgnоstikе аntrоpоzооnоzа i zаrаznih bоlеsti kоје sе prеnоsе putеm vеktоrа, štо ćе оmоgućiti prојеktnim pаrtnеrimа dа blаgоvrеmеnо оtkriјu јаvnоzdrаvstvеnе priјеtnjе.

73

Hronika 01. februar - Prerano je za predaju i za proglašenje pobjede - WHO Glavni direktor Svjetske zdravstvene organizacije (WHO) upozorio je da još nije vrijeme za proglašenje pobjede nad covidom-19 i za ukidanje mjera suzbijanja virusa.

- Prerano je za predaju ili za proglašenje pobjede u bilo kojoj zemlji - rekao je Tedros Adhanom Ghebreyesus na konferenciji za medije, izrazivši zabrinutost zbog porasta broja umrlih u većem dijelu svijeta.

Njegov poziv na oprez dolazi u času dok neke zemlje razmišljaju o povratku na život kakav je bio prije pandemije.

Danska se na takav korak odlučila uprkos rekordnom broju slučajeva zaraze koronavirusom, ocijenivši da to može učiniti zahvaljujući visokom broju vakcinisanih i manjoj opasnosti omikron inačice koronavirusa.

Direktor programa hitne zdravstvene zaštite WHO-a Michael Ryan rekao je da se boji da neke zemlje zbog političkog pritiska nastoje oponašati vlade koje već popuštaju mjere, ne vodeći računa o zdravstvenoj situaciji u vlastitoj zemlji i o imunizaciji.

I Maria Van Kerkhove, zadužena za upravljanje pandemijom covida-19 u WHO-u, upozorava da se mjere ne smiju brzo popuštati.

- Pozivamo na oprez jer mnoge zemlje još nijesu dosegnule vrhunac talasa zaraze omikronom. Velik broj zemalja ima nizak nivo imunizacije. A veće širenje zaraze znači veći broj umrlih – kazala je Van Kerkhove. Hina 01. februar - Prva zemlja EU koja je ukinula sve mjere - Danska

Danska je postala prva zemlja u EU koja je ukinula sva ograničenja koja su uvedena zbog virusa korona. Uprkos tome što Danska dnevno registruje između 40.000 i 50.000 zaraženih, vlasti više ne smatraju kovid 19 "društveno kritičnom zarazom" i nadaju se ubrzanju kampanje vakcinacije.

74

Noćni klubovi će od sada ponovo biti otvoreni, usled prestanka obaveznog ograničavanja broja ljudi u zatvorenom.

Samo pojedina ograničenja će ostati na granicama za nevakcinisane putnike koji dolaze izvan Šengenske zone.

Organi nadležni za zdravstvo u Danskoj "preporučuju" da oni koji budu pozitivni na testu na virus korona provedu u samoizolaciji četiri dana, dok kontakti zaraženih lica više ne moraju u karantin.

Ukidanje mjera najavila je premijerka Danske Mete Frederiksen. Srna 02. februar - Podvarijanta omikrona otkrivena u 57 zemalja Podvarijanta omikrona koja bi, prema nekim istraživanjima, mogla biti zaraznija od originalne varijante koronavirusa, otkrivena je u 57 zemalja, objavila je Svjetska zdravstvena organizacija (WHO). Varijanta koronavirusa omikron, koja se brzo širi i mutira, postala je dominantna varijanta u svijetu otkako je prvi put otkrivena na jugu Afrike prije deset nedelja.

Svjetska zdravstvena organizacija u nedeljnom epidemiološkom biltenu objašnjava da ta varijanta, koja predstavlja 93 % svih uzoraka koronavirusa prikupljenih tokom protekloga mjeseca, ima nekoliko podvarijanti: BA.1, BA.1.1, BA.2 i BA.3. Podvarijante BA.1 i BA.1.1, prve identifikovane verzije, sada čine više od 96 % sekvenci omikrona unesenih u svjetsku bazu podataka GISAID. No, primijećeno je i očito povećanje broja slučajeva podvarijante BA.2, koja nosi više različitih mutacija od originalne verzije, posebno na spike proteinu na površini virusa nužnom za prodor u ljudske ćelije.

- Sekvence označene kao BA.2 do sada je u GISAID unijelo 57 zemalja - naglašava WHO, dodajući da u nekim zemljama ta podvarijanta sada čini više od polovine sekvenci omikrona.

WHO je saopštio da se za sada malo zna o razlikama među podvarijantama te poziva da se sprovedu istraživanja o karakteristikama virusa, posebno njegovoj zaraznosti, sposobnostima izbjegavanja proteina imunološkog sistema i njegove virulentnosti.

Nekoliko najnovijih studija pokazalo je da je podvarijanta BA.2 zaraznija od originalnog omikrona. Hina 02. februar - Kvebek odustao od oporezivanja nevakcinisanih građana - Kanada Vlasti kanadske frankofone provincije Kvebek saopštile su da odustaju od oporezivanja osoba koje nijesu primile vakcinu

protiv korona virusa, jer je najava o toj mjeri izazvala burne reakcije.

Premijer te provincije Fransoa Lego izjavio je da je zbog podjele u društvu odlučio da odustane od oporezivanja.

- Da bi Kvebek krenuo naprijed u mirnoj atmosferi u društvu, odlučio sam da odustanem od nacrta sporazuma o doprinosu za zdravstvo - rekao je Lego. Najavio je novi porez nazvan „zdravstveni doprinos“, samo za građane koji odbijaju da prime vakcinu protiv korona virusa.

Do sada je veći dio stanovništva primio dvije doze vakcine protiv korona virusa, dok je 61 odsto dobilo i treću dozu. Međutim, Lego smatra da to nije dovoljno i izrazio je nadu da će narednih dana biti povećan broj vakcinisanih protiv korona virusa u toj kanadskoj provinciji. Beta 03. februar - Evropa je konačno nadomak smirivanja pandemije Više je faktora koji ukazuju na to da Evropa ulazi u “mirnije razdoblje” kada je riječ o pandemiji covida-19, poručio je funkcioner Svjetske zdravstvene organizacije (WHO). Čelnik WHO-a za Evropu Hans Kluge rekao je da su, nakon dvije godine haosa i smetnji u svakodnevnom životu uzrokovanih pandemijom koronavirusa, evropske zemlje konačno nadomak “primirja”.

- Pred Evropom je jedinstvena prilika da preuzme kontrolu nad zarazom - rekao je Kluge. Tri su ključne činjenice koje tome doprinose, smatra on, a to su: visok nivo imuniteta, što zbog velikog broja zaraženih što zbog imunizovanih, dolazak toplijeg vremena te dominacija omikron varijante koju karakterizuje manja vjerovatnoća razvoja težih oblika bolesti.

- Ovo razdoblje većeg nivoa zaštite treba shvatiti kao primirje koje bi nam moglo donijeti i trajni mir - smatra Kluge. Uz uslov, dodaje, da se nastavlja s vakcinaciom, da se i dalje posebna pažnja posvećuje najugroženijima te da ljudi budu istrajni u donošenju odgovornih odluka.

- Vjerujem da se možemo nositi s novim varijantama, koje su neizbježne, bez ponovnog uvođenja ograničenja koja su nam prije bila potrebna - dodao je Kluge.

Brojne zemlje, među kojima su Danska, Norveška, Finska i Švedska, nedavno su objavile da će potpuno ukinuti ili u velikoj mjeri ublažiti mjere ograničenja zbog covida-19. Čelnik WHO-a optimističan je uprkos velikom broju novih slučajeva zaraze. Evropa je, naime, kako navodi WHO, sada zabilježila 12 miliona novih slučajeva, što je najveća nedeljna incidencija od početka pandemije. Hina 04. februar - Otkrivena visoko virulentna varijanta HIV-a - Holandija Oksfordski naučnici objavili su otkriće visoko virulentne varijante HIV-a koja se skrivala decenijama u Holandiji i koja izaziva brže propadanje imunog sistema.

Njihova analiza, objavljena u časopisu Science, pokazala je da su pacijenti zaraženi "VB varijantom" imali u krvi 3,5 do 5,5 puta viši nivo virusa od osoba zaraženih drugim varijantama, kao i brzo propadanje imunog sistema. No, smatraju da nema razloga za zabrinutost zbog toga što danas postoje djelotvorni moderni ljekovi. Studija je pokazala da su, nakon početka liječenja, osobe

s varijantom VB imale sličan oporavak imunog sistema i preživljavanje kao osobe s drugim varijantama HIV-a.

- Nema razloga za uzbunu zbog ove nove varijante virusa - rekao je epidemiolog sa Oxforda prof. Chris Wymant, voditelj studije, za AFP. Varijanta se vjerovatno pojavila krajem 1980-ih i početkom 1990-ih u Nizozemskoj, prema baučnicima, ali se počela povlačiti oko 2010. Budući da moderno liječenje djeluje na tu varijantu naučnici smatraju da široko rasprostranjeno liječenje HIV-a u Nizozemskoj nije pridonijelo evoluciji virusa. Ističu da su rana detekcija zaraze i liječenje presudni.

- Naši nalazi naglašavaju važnost preporuka Svjetske zdravstvene organizacije da pojedinci izloženi riziku zaraze HIV-om imaju pristup redovnom testiranju kako bi se omogućila rana dijagnoza, nakon čega odmah slijedi liječenje - rekao je koautor studije prof. Christophe Fraser s Oxforda. Hina 05. februar – Stupila na snagu obavezna vakcinacija - Austrija U Austriji je stupila na snagu obaveza vakcinacije protiv kovida koja uključuje vakcine koje je odobrila Evropska agencija za ljekove (EMA), priznaju se i dvije kineske vakcine, kao i indijske, ali ne i ruski Sputnjik.

U prvoj fazi, kako se navodi u smjernicama ministarstva zdravlja, oni koji se ne vakcinišu biće samo opominjani i podsjećani na svoju obavezu, da bi potom od 16. marta kazne za nevakcinisane biti do 600 eura, a u slučaju žalbe ili neplaćanja i do 3.600 eura.

Obavezna vakcinacija važi za sve punoljetne građane koji su prijavljeni u Austriji.

Uredba Ministarstva odredila je i niz izuzetaka od obavezne vakcinacije pa su tako od obavezne vakcinacije izuzete trudnice, osobe sa posebnim autoimunim bolestima, oboljeli od raka, posebno za vrijeme hemoterapije, pacijenti nakon transplantacije organa ili matičnih ćelija, osobe koje poslije treće doze nijesu stvorile dovoljni imunitet, lica sa alergijama na sastojke vakcine, akutno oboljeli od kovid 19, te osobe koje su imale teške nuspojave poslije vakcinacije. Isto tako na 190 dana od vakcinacije izuzeta su lica koja su preležala kovid 19.

Potvrde o izuzetku mogu izdavati samo stručne ambulante, odnosno lokalni državni ljekari ili epidemiolozi. U poređenju se navodi da se prihvataju vakcine koje je odobrila EMA: Fajzer, Moderna, Džonson i Džonson, AstraZeneka i Novavaks, kao i kineske vakcine Sinofarm i Sinovak i tri indijske vakcine.

Kako u Austriji ima i onih koji su se vakcinisali ruskom vakcinom, za njih je izdata posebna odredba prema kojoj da bi dobili status vakcinisanog, moraju da prime dvije doze EU odobrene vakcine.

Austrijske vlasti nijesu dale objašnjenje zašto je Sputnjik isključen sa liste odobrenih vakcina.

Austrija je prva EU članica koja je uvela obaveznu vakcinaciju protiv koronavirusa za odrasle. Kurir.rs 06. februar - Svjetski lideri u vakcinaciji imali rekordan broj ozbiljnih slučajeva covida - Izrael Izrael je registrovao rekordni broj ozbiljnih slučajeva covida-19, pokazali su službeni podaci objavljeni u poslednja 24

75

sata. Ukupno je 1229 pacijenata hospitalizovano zbog teškog oblika kovida, što je najviši broj od početka pandemije, objavilo je ministarstvo zdravlja.

Dosad je najviši broj teških hospitalizacija bio 26. janura 2021., kada je takvih pacijenata bilo 1185. Izraelske bolnice bore se s prenatrpanošću, ali istovremeno, postoje znaci da talas omikron varijante u Izraelu popušta.

Mjere borbe protiv širenja koronavirusa u zemlji trebale bi se dalje olakšati. Omikron varijanta blaža je od prethodnih varijanti, ali zbog velikog broja zaraženih ima i više oboljelih kojima treba bolničko liječenje.

Po brojevima ministarstva zdravlja, 37.985 novih slučajeva prijavljeno je u 24 sata. Najviši broj bio je 23. januara kada je Izrael imao više od 85.000 novih slučajeva, što je bilo najviše od početka pandemije.

Svjetski lider u vakcinaciji u prvim talasima pandemije, Izrael je usvojio moto Živjeti s kovidom nekoliko mjeseci prije dolaska omikron varijante koronavirusa. Broj ljudi u Izraelu koji su umrli od posljedice zaraze koronavirusom je 9138. Hina 07. februar - Ublažavanje ograničenja u regijama bez kovida dovelo bi do dva miliona smrti godišnje - Kina Obnavljanje normalne mobilnosti stanovništva u regijama bez kovida poput Kine uzrokovalo bi oko 2 miliona smrtnih slučajeva godišnje, a ključ za kontrolu virusa je razvoj vakcina koje bolje sprječavaju zarazu, utvrdili su kineski naučnici.

Kineska ograničenja koja su posljedica politike nulte tolerancije prema kovidu pod sve većim su povećanjem posljednjih nedelja dok je Peking domaćin Zimskih olimpijskih igara i koristi sveobuhvatna ograničenja kako bi se pokušalo spriječiti širenje zaraznije varijante omikron.

Kineski naučnici i stručnjaci za javno zdravstvo ponovili su da je potrebno održavati stroge kontrole, rekavši da su rizici prenosa previsoki i da bi masovna infekcija predstavljala nepodnošljiv pritisak na zdravstveni sistem.

Naučnici su koristili studije iz Čilea i Britanije kako bi izračunali "početnu djelotvornost" postojećih vakcina - CoronaVac u slučaju Čilea i Pfizer i Oxford/AstraZeneca u Britaniji. Procijenili su da je početna djelotvornost vakcina protiv simptomatske bolesti bila 68,3 posto. Početna djelotvornost postojećih vakcina protiv smrti bila je 86 posto. Procjena djelotvornosti protiv infekcije temelji se na britanskim podacima, a djelotvornost protiv simptomatske bolesti i smrti temelji se na podacima studije o Sinovacovom CoronaVacu u Čileu.

No, čak i uz globalnu stopu vakcinacije od 95 posto, ako se mobilnost stanovništva vrati na nivo iz 2019., naučnici su procijenili da bi sve regije s nultom stopom kovida zabilježile više od 234 miliona infekcija unutar jedne godine, uključujući 64 miliona simptomatskih slučajeva te 2 miliona smrtnih slučajeva.

Kina se drži politike nulte tolerancije prema covidu-19 uprkos upozorenjima da bi to moglo naštetiti ekonomskom rastu.

Drugi, poput Singapura, Australije i Novog Zelanda, napustili su strategiju u korist onoga što kreatori politike nazivaju "učenjem života s kovidom". Kina u okviru nulte tolerancije prema kovidu-19 nastavlja da zatvara čitave gradove, a posljednji je Baise u južnoj regiji Guangxi.

Zimske olimpijske igre u Pekingu održavaju se u "zatvore-

76

nom" balonu koji su neki sportisti označili kao pretjeranu mjeru.

- Prije smo mislili da bi se kovid-19 mogao suzbiti vakcinama, ali sada se čini da ne postoji jednostavna metoda za njegovo suzbijanje osim sveobuhvatnih mjera - rekao je glavni epidemiolog CCDC-a prof. dr Wu Zunyou za Global Times Komunističke partije.

Hina 08. februar - Bunt protiv vlade zbog obavezne vakcinacije traje danima – Kanada Protesnici u kanadskoj prijestonici brojčano su nadjačali policiju i kontrolišu situaciju. Protest je počeo kao pokret protiv obavezne vakcinacije vozača kamiona koji prelaze granicu, a pretvorio se u bunt protiv Vlade premijera Justina Trudeau koji traje već 12 dana. U Kanadi tako vlada potpuni haos, a na ulicama je izašlo hiljade ljudi.

Gradonačelnik Ottawe je proglasio i vanredno stanje jer normalnog života nema - ne može se ni na posao ni u šetnju.

- Mi nećemo odustati. Ništa nas ne može pokolebati. Oni mogu pokušati što god žele, ali mi nećemo odustati – saopštili su vozači kamiona, prenosi RTL Direkt.

Neće odustati dok se ne ukine obvezna vakcinacija i karantin prilikom prelaska američko-kanadske granice. Vozačima kamiona nove mjere premijera Trudeau stvaraju poteškoće na granici pa Kanađane u trgovinama dočekuju prazne police.

- Protesnici u Ottawi su rekli što su imali i cijela zemlja je to čula. Sada ih molim, da sada kada su rekli svoje, da odu kući i da se obrate svojim izabranim predstavnicama i da putem njih zastupaju svoja stajališta. Tako to radimo u Kanadi - izjavio je Omar Alghabra, kanadski ministar saobraćaja.

On ih je nazvao malom marginalnom grupom, pa onda nestao. Premijer Trudeau pobjegao je sa porodicom iz Ottawe na nepoznatu lokaciju. Za to vrijeme ostatak Kanađana doslovno partija na ulicama. Sviraju, doveli su i igraonice, a igraju i hokej.

Oni to nazivaju party zajedništva, a protest Konvoj slobode. Počeo je sa stotinjak kamiona, a pretvorio se u kolonu dugu 60 kilometara.

Oko 50 hiljada ljudi se okupilo, prvo zbog obavezne vakcinacije, a sada traže pad svih mjera. Podršku su dobili i od Trampa koji je Trudea nazvao luđakom. Danas.hr 08. februar - U doba djelotvornih vakcina pola miliona umrlih - WHO Svjetska zdravstvena organizacija (WHO) izrazila je žaljenje što je od otkrića varijante omikron koronavirusa u svijetu umrlo pola miliona ljudi, a vakcine postoje, nazvavši taj broj "više nego tragičnim".

- Iako je cijeli svijet govorio da je omikron benigniji, pola miliona ljudi umrlo je otkad je on otkriven. U doba djelotvornih vakcina, pola miliona umrlih... To je više nego tragično - rekao je funkcioner WHO-a Abdi Mahamud.

Po njemu, 130 miliona slučajeva i 500.000 umrlih registrovano je u svijetu otkad je WHO nazvao omikron "zabrinjavajućom" varijantom, krajem novembra. Otad je ta varijanta ubrzano premašila deltu kao dominantni soj jer je više zarazan, iako se čini da izaziva manje teški oblik bolesti.

- Broj slučajeva omikrona je zapanjujuć, raniji vrhunci izgledaju gotovo ravni, a realan broj slučajeva i broj umrlih vjerovatno

je viši od službenih brojeva. Još smo usred ove pandemije. Nadam se da se približavamo kraju ali mnoge zemlje još nijesu prošle vrhunac omikrona i taj virus je i dalje opasan - upozorila je funkcionerka WHO-a Maria Van Kerkhove.

Koronavirus je od početka pandemije usmrtio gotovo 5,75 miliona ljudi u svijetu. Dosad je iskorišteno 10 milijardi doza vakcina. Hina

Odobrenje za lijek dato je za manje od mjesec dana što je izuzetno brzo za zemlju gdje odobravanje za upotrebu stranih ljekova obično traje mnogo duže.

08. februar - Masovni štrajk u zdravstvenom sistemu - Turska Hiljade turskih zdravstvenih radnika, ljutih zbog obezvrjeđivanja prihoda usled visoke inflacije, stupilo je u jednodnevni štrajk, tražeći bolje plate i uslove rada. Članovi udruženja ljekara i sindikata organizovali su proteste u Ankari i Istanbulu, zahtijevajući povećanje plata, koje su za neke tek iznad minimalne zarade.

Demonstranti zahtijevaju i kraće smjene, uvođenje mjera zaštite od sve češćih verbalnih i fizičkih napada pacijenata ili njihovih rođaka, kao i označavanje infekcija korona virusom za opasnost na radu.

Učesnici protesta navode da žele “platu sa kojom mogu da žive kao ljudi” pošto sada “ne mogu da sastave kraj s krajem”.

Inflacija u Turskoj je dostigla gotovo 49 odsto u januaru, najviši nivo u poslednjih 20 godina, čime je znatno smanjena kupovna moć građana, kao i vrijednost njihove ušteđevine.

Opozicija navodi da je oko 3.000 ljekara napustilo Tursku u poslednje dvije godine i upozorava da bi zemlja mogla da se suoči sa ozbiljnim odlivom mozgova ako uslovi ne budu poboljšani.

Beta 09. februar - U Kamerunu za dva mjeseca 32 osobe umrle od kolere - Afrika U Kamerunu su za dva mjeseca od kraja oktorba do početka januara, 32 osobe umrle od kolere, saopštilo je tamošnje ministarstvo zdravlja.

Kolera je veoma zarazna bolest od koje se može umrijeti za nekoliko sati, ako se ne ukaže ljekarska pomoć, a obično se javlja tamo gdje su higijenski uslovi loši.

Ta bolest se periodnično javlja u Kamerunu gdje živi oko 25 miliona ljudi.

Prvi slučajevi kolere registrovani su krajem oktobra u centralnom i jugozapadnom dijelu zemlje. Od tada se kolera proširila na još tri područja.

U Kamerunu je u prethodnoj epidemiji kolere 2020. godine umrlo 66 ljudi. Beta

Ministar zdravlja Šingejuki Goto rekao je da Fajzerova pilula Pakslovid daje veće mogućnosti za liječenje pacijentima pod visokim rizikom, uključujući starije osobe i one s drugim zdravstvenim problemima.

Veliki porast broja zaraženih među starijim ljudima dovodi do preopterećenja bolnica u Tokiju i drugim gradskim sredinama, a buster doze vakcine je primilo samo oko osam odsto stanovnika.

Većina od 47 prefektura u Japanu je pod blagim oblikom vanrednog stanja. Premijer Fumio Kišida je objavio da planira da produži restrikcije koje su na snazi u Tokiju i u još 12 oblasti, do 6. marta.

Japan računa da će oralni lekovi pomoći da se smanji broj težih oblika obolijevanja od kovida i smrtnih slučajeva. Premijer trpi sve veće kritike zato što se sporo odvija davanje buster antikovid vakcina. On je nedavno postavio cilj od milion doza do kraja februara ali stručnjaci kažu da je kasno da se to ostvari.

Fajzerova pilula, kombinacija antiviralnih ljekova nirmatrelvir i ritonavir, je drugi oralni antikovid lijek koji je Japan odobrio poslije antiviralne pilule molnupiravir kompanije Merk (Merck). Japanska kompanija Šiongogi takođe je u finalnoj fazi kliničkih testova za svoju pilulu. Oni planiraju da obezbijedi milion doza ove godine. Beta 10. februar - Preminuo Lik Montanje, naučnik koji je otkrio HIV virus – Francuska

10. februar - Odobrili Fajzerovu antikovid pilulu zbog rasta broja zaraženih - Japan Japan je dao odobrenje za lijek Pakslovid (Paxlovid) protiv kovida-19, američke kompanije Fajzer u vrijeme kada se ta zemlja bori da uspori širenje infekcija podstaknuto omikron sojem virusa.

Računa se da će oralni ljekovi pomoći da se smanji broj težih oblika obolijevanja od kovida i smrtnih slučajeva u toj zemlji.

Vlada je obezbijedila dva miliona doza Fajzer pilula čija će distribucija početi ubrzo.

FranceSoir, objavio je da je Lik Montanje, francuski virusolog i jedan od naučnika koji je otkrio HIV virus, preminuo je u 89. godini u mjestu Nei sir Sen, „okružen njegovom djecom".

On je 2008. bio jedan od dobitnika Nobelove nagrade jer je učestvovao u izolovanju virusa koji izaziva Sidu. Bio je poznat i priznat u naučnoj zajednici širom svijeta, ali se u poslednjih

77

nekoliko godina našao na meti kritika javnosti zbog nenaučnih tvrdnji o autizmu i kovidu-19.

Virusolog je početkom osamdesetih godina 20. vijeka počeo da ispituje HIV virus, dok je bio zaposlen u Institutu Paster.

On i njegov tim saradnika među kojima je i Fransoaz Bare-Sinusi koja je kasnije zajedno sa virusologom osvojila Nobelovu nagradu - ispitivao je uzorke tkiva pacijenata koji su imali nove, misteriozne sindrome. Uspjeli su da izoluju HIV u limfnom čvoru pacijenta koji je imao Sidu i 1983. su objavili vijest o otkriću u časopisu Science 1983.

U istom izdanju tog časopisa, američki naučnik Robert Galo je objavio slične nalaze, kasnije zaključivši da virus izaziva Sidu.

Tvrdnje o tome kome idu zasluge da je prvi identifikovao HIV virus godinama su bile uzrok burnih rasprava u naučnim krugovima.

Galo je 1991. priznao da je virus koji je pronašao stigao iz Instituta Paster godinu dana ranije, a on i Montanje su 2002. zajednički saopštili da je francuski tim prvi otkrio HIV, ali da je Galo bio taj koji je prije svih predstavio ulogu virusa kao uzroka Side. Ipak, kada su Montanje i Bare-Sinusi dobili Nobelovu nagradu 2008, zajedno sa Haraldom cur Hauzenom koji je priznanje dobio zbog otkrića borbi protiv raka grlića materice, komitet u obrazloženju uopšte nije pomenuo Gala.

Montanje je rođen 1932. u gradu Šabri u središnjoj Francuskoj. Godine 1955. je počeo da radi na Naučnom fakultetu u Parizu. Prešao je u Institut Paster 1972, a poslije rada na otkrivanju HIV virusa, počeo je da radi na Kvins Koledžu u Njujorku od 1997. BBC News 11. februar - Ustavni sud odbacio peticiju kojom se traži ukidanje mjera - Njemačka Najviši njemački sud saopštio je da je odbacio peticiju podnijetu protiv obavezne vakcinacije, kojom se bolničko osoblje obavezuje da se vakciniše protiv kovida-19.

Obavezna vakcinacija za osoblje u bolnicama i zdravstvenim ustanovama treba da stupi na snagu u Njemačkoj 15. marta, ali su brojni ljudi, koji će biti pogođeni ovom mjerom, podnijeli hitne peticije Ustavnom sudu u Karlsrueu.

Njemački ministar zdravlja je izjavio da će trenutni talas korona virusa u Njemačkoj vjerovatno dostići vrhunac sredinom februara. Tanjug 11. febrauar – Zabranili upotrebu aditiva koji svakodnevno konzumiramo – EU Evropska komisija nedavno je zabranila da se aditiv titanijum-dioksid čija je oznaka E171 koristi u hrani. Ovaj aditiv ima široku primjenu u ishrani, glavni je sastojak peciva i slatkiša, dok ima takođe i široku primjenu u kozmetici.

Sastojak E 171 odnosno titanijum-dioksid koristi se kao sastojak boja u kozmetičkim proizvodima kao što su paste za zube i kreme za sunčanje. Dodaje se pri proizvodnji ljekova, ali i plastike, papira, pa čak i betona. Kada je u pitanju hrana, E 171 dodaje se u tjesteninu, peciva, supe, žvakaće gume, sladolede, soseve, slatkiše i mliječne proizvode.

- Aditiv titanijum-dioksid nije alarmantno opasan po

78

zdravlje, ali pokazalo se da stvara određeni rizik, da se više ne smatra bezbjednim i zato je najbolje izbaciti ga iz upotrebe kada je u pitanju hrana. Ako se čestice u prevelikoj mjeri nakupe u tijelu nakon konzumacije E 171, genotoksičnost ne može biti isključena, a povezana je sa oštećenjem DNK i kancerogenim efektima – saopštili su iz Evropske komisije. Kurir 12. februar - Prvi put više strejt nego gej ljudi pozitivno na HIV - Velika Britanija Broj novih dijagnoza HIV-a kod heteroseksualnih ljudi veći je od broja zaraženih homoseksualaca i biseksualnih ljudi u Ujedinjenom Kraljevstvu, po prvi put u deset godina, pokazuju podaci Agencije za zdravstvenu bezbjednost Ujedinjenog Kraljevstva (HSA).

U 2021.godini, 45 odsto svih novih dijagnoza virusa bilo je kod gej i biseksualnih muškaraca, dok je 50 odsto kod heteroseksualnih muškaraca ili žene.

Nivo testiranja je opao tokom pandemije u svim grupama.

Takođe, heteroseksulani muškarci i žene kasnije ustanovljavaju da su HIV pozitivni. Independent 13. februar - Deltakron se pojavio u Velikoj Britaniji U Velikoj Britaniji potvrđena je varijanta koronavirusa nazvana deltakron što označava spoj delta soja i omikrona.

Stručnjaci vjeruju da je mutant deltakron evoluirao kod pacijenta koji se zarazio s obje varijante u isto vrijeme, ali nije jasno je li uvezen ili potiče iz Britanije.

Stručnjaci Agencije za zdravstvenu sigurnost Ujedinjenog Kraljevstva još uvijek ne znaju koliko je novonastali virus zarazan ili ozbiljan i hoće li uticati na djelotvornost vakcina.

Profesor Paul Hunter, stručnjak za zarazne bolesti na Univerzitetu East Anglia, kaže da ''ne bi trebao predstavljati preveliku prijetnju'' jer Velika Britanija ima ogroman nivo imuniteta protiv izvornih sojeva delte i omikrona, javlja Daily Mail.

- Trenutno nijesam pretjerano zabrinut - kazao je prof.

Hunter. U Britaniji brojke novozaraženih padaju. Važno je i napomenuti da ova varijanta deltakrona nije povezana s onom na Kipru.

Profesor Francois Balloux, kaže da ne vjeruje da nove varijante koronavirusa mogu biti smrtonosne kao prošle.

- Neke varijante biće teže od drugih, ali nakon što su svi vakcinisani i/ili zaraženi više puta, nijedna nas varijanta ne može vratiti na nivo hospitalizacije i smrti koronavirusa koju smo doživjeli tokom vrhinca pandemije - kazao je prof. Balloux.

Danas.hr 14. februar - Tvrde da imaju super-vakcinu - SAD Super-vakcinu trenutno testira američki vojni istraživački institut. U pitanju je spike-feritin-nanočestica-vakcina (SpikeFerritin-Nanoparticle), skraćeno SpFN, namijenjena je zaštiti od zaraza s velikim brojem sojeva koronavirusa, a time i sprječavanju budućih pandemija. Redovno obnavljanje vakcinacije postalo bi nepotrebno, čak i u slučaju da se pojave nove varijante.

SpFN je proteinska vakcina, a princip djelovanja je sličan kao kod Novovaxovog proizvoda, koji je krajem decembra odobrila Evropska agencija za ljekove (EMA).

SpFN se bazira na feritinu, proteinskoj molekuli koja može pohraniti gvožđe. Ti molekuli se sami pretvara u „loptu" sa 24 polja, slično kao nogometna lopta. Tako na svako od tih polja može biti postavljen markantni spike-protein s različitom varijantom koronavirusa. Ta vakcina se čini promjenljivom i pogodnom za modifikacije. Tu šiljastu strukturu takozvanih spike-proteina koriste i vakcine koje su već odobrene. Šiljci su poput otvarača vrata koji se spajaju s receptorom ACE-2, omogućavajući koronavirusima prodiranje u ljudske ćelije.

Primanjem te vakcine proizvode se antitijela koja se za spike-protein vezuju tako da spajanje na receptor više ne funkcioniše i virus više ne može zaraziti ćelije. Istovremeno, vakcinaciom se aktiviraju T-ćelije, koje u slučaju zaraze prepoznaju i ubijaju zaražene ćelije i tako sprječavaju razmnožavanje virusa.

Pored toga, a za razliku od iRNK vakcina, SpFN se ne mora skladištiti na jako niskim temperaturama, što je čini puno jednostavnijom za distribuciju. To inače vrijedi i za Novovaxovu proteinsku vakcinu.

Vakcina SpFN razvijena je na američkom vojnom institutu Walter Reed Armi Institute of Research (WRAIR). Najprije je testirana na rezus-majmunima.

Ova vakcina je pokrenula jaka neutralizirajuća antitijela protiv prvobitnog koronavirusa, kao i protiv još četiri njegovih sojeva: alfa, beta, gama i delta. Bila je efikasna čak i protiv virusa SARS-1, iako se taj tip virusa znatno razlikuje od SARS-CoV-2, navode istraživači instituta WRAIR u časopisu Science Translational Medicine.

Kako navode iz WRAIR-a, nakon uspješnog testiranja na majmunima počela je i prva faza testiranja na ljudima, koja bi trebala pokazati da li je ova vakcina jednako učinkovita i kod ljudi i dobro podnošljiva. Danas.hr 15. februar - Ukidanje gotovo svih mjera do proljeća - Njemačka Njemačke vlasti planiraju postupno popuštanje mjera borbe protiv pandemije do početka proljeća, proizlazi iz nacrta dokumenta koji pripremaju njemačke savezne i pokrajinske vlasti, prenose njemačke agencije.

- U trećem i posljednjem stepenu popuštanja bi bile ukinute sve dubinske mjere. Na snazi bi trebale da ostanu samo osnovne mjere poput nošenja maski - stoji u nacrtu dokumenta koji se priprema za sastanak saveznih i pokrajinskih vlasti o daljnjem postupku u borbi protiv pandemije koronavirusa.

U prvoj fazi bila bi ukinuta ograničenja broja osoba na privatnim okupljanjima sa sadašnjih 10 osoba na „najmanje 20“.

Ta bi mjera međutim ostala na snazi duže, do 19. marta, za one koji nijesu vakcinisani.

Istovremeno bi trebalo biti ukinuto pravilo 2G (pristup samo vakcinisanim i onima koji su preboljeli virus) za maloprodaju.

Ovdje bi, međutim, i dalje bilo obavezno nošenje zaštitnih maski.

U drugoj fazi bi od 4. marta posjeta ugostiteljskim objektima trebao bi biti omogućen i osobama koje nijesu vakcinisane ili preboljele virus, ali koje posjeduju svježi test. Trenutno je to moguće samo za osobe koje ispunjavaju 2G pravila, a na mnogim mjestima vrijedi tzv. 2G+ pravilo koje dodatno još iziskuje i booster ili aktuelni test.

Diskoteke i klubovi će ponovno smjeti da otvore vrata,

ali samo za osobe koje ispunjavaju uslove iz 2G+ pravila.

Pravila bi trebala biti ublažena i za događaje čija važnost prelazi lokalne granice, pri čemu se prije svega misli na sportske događaje poput utakmica Bundeslige.

U posljednjem koraku od 20. marta bilo bi ukinuto pravo na rad od kuće, uz istovremeni poziv poslodavcima da se to ipak omogući tamo gdje to radni procesi dopuštaju.

Popuštanje mjera se temelji na procjeni Stručnog vijeća savezne vlade za pitanje pandemije, koje je preko vikenda predložilo popuštanja i procijenilo da je pandemijski omikron talas u silaznoj putanji. Novi dogovor bi, međutim, trebao omogućiti uvođenje strožih mjera pri porastu incidencije. Hina 16. februar – Veći razlog za zabrinutost sada je broj umrlih koji i dalje raste - WHO Manji broj testiranja na koronavirus vjerovatno pridonosi padu prijavljenih slučajeva zaraze iako broj smrtnih slučajeva raste, objavio je WHO, a prenosi Reuters.

- Veći razlog za zabrinutost sada je mislim broj umrlih koji i dalje raste - rekla je predstavnica WHO-a za kovid-19 Maria Van Kerkhove u virtualnoj raspravi prenošenoj uživo na Twitteru, Facebooku i YouTubeu.

- Samo u predhodnoj nedelji prijavljeno nam je gotovo 75.000 umrlih i znamo da je to podcijenjeno - rekla je Van Kerkhove.

- Zemlje koje tvrde da im se smanjio broj zaraženih u razdoblju od prije dvije do šest nedelja vjerovatno imaju manje testiranih - rekao je predstavnik WHO-a za krize Mike Ryan.

WHO je ove nedelje pozvao vlade da poboljšaju vakinaciju i brzo testiranje zbog brzog širenja omikron varijante koronavirusa, posebno u istočnoj Evropi.

Nekoliko zemalja objavilo je da planiraju ublažiti restrikcije u nedeljama koje dolaze ako se dnevni broj novozaraženih bude nastavio smanjivati.

- Sada nije vrijeme da se mijenja trajanje izolacije za pozitivne - rekao je Ryan.

Velika Britanija je objavila da će ponuditi vakcinu protiv covida-19 svoj djeci staroj između 5 i 11 godina. Ministar zdravlja Sajid Javid je najavljujući odluku rekao kako je prihvatio savjet stručnjaka koji tvrde da će vakcinacija najmlađih pomoći u zaštiti od budućih talasa koronavirusa.

Velika Britanija je ranije ponudila vakcinu ranjivoj djeci, no kasni za državama poput SAD-a, Kanade, Izraela i Irske koje vakcinu nude svoj djeci staroj između 5 i 11 godina.

Prema podacima britanske državne kancelarije za statistiku, od januara 2020. do maja 2021. sa zarazom od covida-19 umrlo je jedno dijete staro između 1 i 4 godine, troje djece između 5 i 9 godina i devetero djece starih između 10 i 14 godina. Net.hr 17. februar - Ruska vakcina Sputnjik em za tinejdžere od 12 do 17 godina pokazala efikasnost Klinička ispitivanja vakcine Sputnjik em protiv virusa korona za tinejdžere uzrasta od 12 do 17 godina nijesu pokazala bilo kakve ozbiljnije neželjene efekte vakcine, saopštio je zamjenik ruskog ministra zdravlja Sergej Glagolev.

On je pismom odgovorio na istragu predsjedavajućeg Odboru Državne dume za pitanja porodice, žena i djece Nine Ostanine.

79

- Federalna služba za nadzor zdravstvene njege nije tokom kliničkih ispitivanja objavila bilo kakve podatke o ozbiljnim nepredviđenim i neželjenim reakcijama na vakcinu Gam-KOVIDVak-M - naveo je Glagodlev.

Rusko Ministarstvo zdravlja registrovalo je vakcinu Sputnjik em 24. novembra za sprječavanje zaraze kod lica uzrasta od 12 do 17 godina. Vakcina se sastoji od dvije komponente koje se daju u intervalu od 21 dan, podsjeća TASS. Agencija navodi da tinejdžeri do 15 godina mogu da prime vakcinu samo uz odobrenje roditelja ili staratelja, dok stariji od 15 mogu da prilože pisani pristanak.

Ruski ministar zdravstva Mihail Muraško izjavio je da je vakcinisano više od 60.000 tinejdžera, te da je zabilježena "dobra tolerancija na vakcinu". Srna 17. februar - Potpuno ukidaju kovid potvrde - Izrael Izrael je u četvrtak potpuno ukinuo 'zelene propusnice' što je nastavak trenda ukidanja mjera protiv covida-19 s obzirom na to da je broj novozaraženih već danima u stabilnom padu.

Zelene propusnice odnosno kovid potvrde koje dokazuju da se osoba vakcinisala, preboljela covid-19 ili je negativna na testu, već su u Izraelu bile djelomično ukinute 4. februara. Od tada su ostale na snazi još samo za neka javna mjesta, kao što su noćni klubovi i velike dvorane za slavlja.

Omikron, vrlo zarazna varijanta koronavirusa, dosegla je u Izraelu vrhunac krajem januara kada je zabilježeno rekordnih i do 85.000 novozaraženih dnevno. Nakon toga je ta brojka počela padati, a u poslednjih 24 sata je bilo 21.000 zaraženih.

- Talas je prošao - rekao je izraelski premijer Naftali Bennett na početku rasprave o stanju pandemije sa kreatorima zdravstvenih politika. U istom obraćanju obavijestio je javnost da se zelene propusnice potpuno ukidaju. Rekao je i da će roditelji i dalje morati da testiraju svoju djecu dva puta nedeljno te da će i dalje biti potrebni negativni testovi za posjete domovima za starije osobe. Hina 18. februar - Pandemija COVID-19 pokazala koliko su društva krhka - EK Vršilac dužnosti direktora Odjeljenja za javno zdravlje Generalnog direktorata za zdravlje i sigurnost hrane Evropske komisije John Ryan poručio je da je pandemija COVID-19 pokazala koliko smo nespremni i koliko su društva krhka, javlja Anadolija.

- Epidemija je pokazala koliko smo nespremni i koliko su društva krhka - istakao je Ryan u okviru serije webinara na temu Borba protiv pandemije i zdravstva kao polje saradnje Turske i EU. Napominjući da su zdravlje i epidemija jedno od područja od zajedničkog interesa između Turske i Evropske unije, Ryan je rekao da nam “ovo daje priliku da istaknemo globalni angažman”.

- Moram lično reći da sam u prošlosti imao slučajeve kao što su ebola, zika i koronavirus. Ove stvari se obično završe nakon dvije ili tri sedmice. U ovoj epidemiji smo dvije godine i još uvijek ne vidimo kraj ovih slučajeva. Dakle, ovo je zaista tako, faktor pritiska na naš zdravstveni sistem - izjavio je Ryan.

Rekao je da je EU isporučila 400 miliona doza vakcina zemljama u okviru Globalnog programa pristupa vakcinama

80

protiv COVID-19 (COVAX).

- Sada epidemija ulazi u drugu fazu. I po mom mišljenju, ubrzanje globalne vakcinacije je visoki prioritet - naglasio je Ryan.

Al Jazeera 19. februar - Objavljena studija o varijanti koja bi mogla zabrinuti svijet - Japan Japanski naučnici objavili su novo istraživanje o podvarijanti omikrona nazvanoj BA.2 prema kojoj se taj soj može širiti među ljudima brže nego njegov daleki "rođak", nego i može izazvati ozbiljniju bolest te je sposoban "izbjeći" neke od ključnih zaštita koje imamo protiv bolesti covid-19, piše CNN. Novi laboratorijski eksperimenti obavljeni u Japanu pokazuju da BA.2 možda ima svojstva koja mu dopuštaju da izazove teže bolesti kao što je to bilo kod delta varijante. A čini se da i, kao omikron, može izbjeći imunitet stvoren vakcinom. No, čini se da booster jača zaštitu, tako da je razvoj bolesti nakon zaraze 74 posto manja. Čini se kako je BA.2 otporan i na neke ljekove za koronavirus što uključuje i sotrovimab, koji se koristio protiv omikrona.

Tu japansku studiju još nijesu recenzirali i teze iz nje "propitali" drugi naučnici pa njezine rezultate treba uzeti s rezervom.

- Mogao bi biti, kada se gleda uticaj na čovjeka, gori virus od BA.1 i može biti da se bolje širi i izaziva težu bolest - kazao je dr Daniel Rhoads, američki mikrobiolog koji je pratio studiju, ali nije učestvovao u tom istraživanju.

BA.2 se zbog mutacija bitno razlikuje od originalnog koronavirusa iz Wuhana. Ima i na desetine promjena u genima u odnosu na originalni omikron pa se smatra jednako različitim od njega kao što su i alfa, beta, gama i delta varijante korone. Danas.hr 21. februar - Preporučuje se četvrta doza vakcine protiv kovida - Italija Italijansko ministarstvo zdravlja preporučilo je osobama s ozbiljno oslabljenim imunološkim sistemom da prime četvrtu dozu mRNA vakcina protiv COVID-19, pod uslovom da je prošlo najmanje 120 dana od treće doze, javlja Hina.

Posebni vladin povjerenik za COVID-19 odrediće datum kada će ta preporuka stupiti na snagu, a to zavisi o potrebama kampanje vakcinisanja, saopštilo je ministarstvo.

Ministarstvo je dodalo da je ova odluka odgovor na još uvijek veliku cirkulaciju virusa i djelotvornost koju je pokazala booster doza vakcine u sprječavanju smrtnih slučajeva povezanih s kovidom, ali i uopšteno simptoma koji zahtijevaju hospitalizaciju.

U Italiji je zabilježeno 152.848 smrtnih slučajeva od početka pandemije u februaru 2020. godine. To je drugi najveći broj smrtnih slučajeva u Evropi, nakon Britanije, a osmi u svijetu. Do sada je u zemlji zabilježeno 12,4 miliona oboljelih. Al Jazeera 21. februar - Ukidaju obaveznu izolaciju za zaražene i besplatne testove - Velika Britanija Ne obazirući se na kritike britanski premijer Boris Johnson najavio je kraj obavezne izolacije za osobe pozitivne na koronavirus u Engleskoj, što je glavna i sporna mjera njegove strategije po

kojoj će se s covidom-19 živjeti kao s "gripom".

Velika Britanija, koja ima više od 160.000 umrlih od početka pandemije, što je čini jednom od najteže stradalih zemalja u svijetu, među prvima je u Evropi koje se pokušavaju vratiti prijašnjem načinu života oslanjajući se na veliki procenat imunizacije.

Boris Johnson, koji se zapleo u skandal zbog zabave organizirane u Downing Streetu u vrijeme dok je na snazi bila zabrana okupljanja i koji je pod policijskom istragom, odlučio je ukinuti glavne mjere koje su još na snazi u Engleskoj dvije godine od izbijanja pandemije.

- Restrikcije imaju visoku cijenu, naše društvo, naše psihičko zdravlje i prilike koje se pružaju našoj djeci i tu cijenu ne trebamo više da plaćamo - rekao je konzervativni premijer u parlamentu.

Ipak, do 1. aprila i dalje važe preporuke da se u slučaju pozitivnog testa ostane kod kuće. Istog dana se ukida besplatno testiranje, osim za starije i ranjive osobe, zbog velikih finansijskih troškova.

- Nakon toga ćemo potsticati ljude koji imaju simptome covida-19 da preuzmu ličnu odgovornost, kao što pozivamo one koji možda imaju gripu da paze na druge - istakao je Johnson. Čim je u januaru prošao vrhunac omikron talasa, premijer je ukinuo većinu restrikcija u Engleskoj, kao što su maske u zatvorenom prostoru i kovid potvrda za ulazak u disko klubove i na veće skupove. Hina 22. februar – Kovid potvrde o prebolijevanju na osnovu brzih antigenskih testova - EK Evropska komisija je donijela odluku koja će omogućiti državama članicama da izdaju digitalne kovid potvrde o preboljenju na osnovu brzih antigenskih testova.

- Od danas nova pravila omogućavaju državama članica da izdaju potvrde o preboljenju covida-19 na osnovu rezultata brzih antigenskih testova - objavila je Komisija nakon što je usvojila delegirani akt s novim pravilima o kovid potvrdama.

Do sada su se potvrde o preboljenju mogle izdavati samo na osnovu PCR testa.

Kako bi se osigurala pouzdanost i tačnost potvrda, korišćeni testovi moraju biti na zajedničkom popisu EU-a brzih antigenskih testova, a testiranja trebaju obaviti profesionalni zdravstveni radnici.

- Kako bi se omogućilo lakše putovanje, posebno građana koji su zaraženi varijantom omikron, države članice će moći da izdaju potvrde o preboljenju na osnovu rezultata visokokvalitetnih antigenskih testova - izjavio je povjerenik za pravosuđe Didier Reynders.

Povjerenica za zdravstvo Stella Kyriakides je izjavila da su brzi antigenski testovi stavljeni na zajednički popis EU-a na osnovu nezavisnih i kvalitetnih istraživanja. Hina 24. februar - Zbog vakcina protiv kovida 144.000 tona medicinskog otpada - WHO Desetine hiljada tona dodatnog medicinskog otpada tokom pandemije koronavirusa dovele su do ogromnog naprezanja sistema upravljanja otpadom u zdravstvu širom svijeta.

Svjetska zdravstvena organizacija je upozorila da to ugrožava i zdravlje ljudi i životnu sredinu nadomak deponija za spaljivanje otpada.

Globalna analiza SZO, na koju se odnosi saopštenje, zasniva se na procjenama oko 87.000 tona lične zaštitne opreme (PPE) nabavljene u periodu mart 2020 - novembar 2021, i otpremljene u vidu hitne podrške državama kroz zajedničku inicijativu Ujedinjenih nacija za vanredne situacije.

- Očekuje se da će veći dio ove opreme završiti kao otpad - navedeno je u analizi.

To je samo inicijalni pokazatelj razmjera problema sa kovid otpadom, ukazuju autori analize, naglašavajući da u obzir nije uzeta roba nabavljena mimo UN inicijative, niti otpad koji proizvodi svjetsko stanovništvo, poput medicinskih maski za jednokratnu upotrebu.

Posredstvom programa UN državama je poslato više od 140 miliona kompleta za testiranje, sa potencijalom da proizvede 2.600 tona neinfektivnog otpada, uglavnom plastičnog, kao i 731.000 litara hemijskog otpada.

U cijelom svijetu je, kako se navodi u analizi, ubrizgano više od osam milijardi doza vakcina, što je proizvelo 144.000 tona dodatnog otpada - špriceva, igala i sigurnosnih kutija.

Dok su se UN i države hvatale u koštac sa neodložnim zadatkom obezbjeđivanja kvalitetnih zaliha lične zaštitne opreme, manje pažnje bilo je posvećeno bezbjednom i održivom upravljanju medicinskim otpadom povezanim sa pandemijom kovida-19.

Izvršni direktor Programa SZO za hitne slučajeve u zdravstvu dr Majkl Rajan naglašava kako je "apsolutno od vitalnog značaja" da se zdravstvenim radnicima "obezbijedi neophodna lična zaštita".

Sugerisano je i ulaganje u tehnologije za preradu otpada bez sagorijevanja i druge načine kako bi se kroz reciklažu osiguralo da materijali, poput plastike, mogu da imaju "drugi život". FoNet 23. februsr - SZO: Treća sedmica da opada broj novih slučajeva i umrlih od kovida, izuzetak Zapadni Pacifik i Afrika Broj novih slučajeva zaraze koronavirusom opao je u svijetu 21 odsto u posljednjih sedam dana, odnosno treću uzastopnu sedmica - saopštila je danas Svjetska zdravstvena organizacija.

U svom sedmičnom izvještaju SZO je navela da je bilo više od 12 miliona novozaraženih koronavirusom prošle sedmice.

U protekloj sedmici umrlo je osam odsto ljudi manje širom svijeta, odnosno oko 67.000 i prvi put je sedmični broj smrtnih slučajeva smanjen od početka januara.

81

Zapadni Pacifik jedina je oblast gdje je zabilježen porast broja novozaraženih kovidom-19, sa skokom od 29 odsto u prethodnih sedam dana, dok je broj infekcija na drugim mjestima znatno pao.

Broj novih smrtnih slučajeva od kovida takođe je porastao u Zapadnom Pacifiku i u Africi dok je svuda drugdje taj broj pao.

Najveći broj novozaraženih od kovida zabilježen je u Rusiji, Njemačkoj, Brazilu, SAD i Južnoj Koreji.

SZO navodi da je omikron ubjedljivo najdominantniji soj u svijetu i predstavlja više od 99 odsto analiziranih slučajeva.

Delta soj je još jedini drugi soj koji se pojavljuje i predstavlja jedan odsto slučajeva.

Svjetska zdravstvena agencija je takođe prijavila da podaci o vakcinaciji pokazuju da buster doze znatno popravljaju efikasnost vakcina protiv omikron soja, ali da treba sakupiti više podataka da se utvrdi koliko dugo ta zaštita traje. Beta 25. februar - Oprečni izvještaji o radioaktivnosti u Černobilu - Ukrajina Ruske i ukrajinske snage bore se za kontrolu nad Černobilom, još uvijek radioaktivnim mjestom najveće nuklearne katastrofe u istoriji.

Glasnogovornik ruskog Ministarstva obrane Igor Konašenkov u svom saopštenju rekao je da je "radioaktivnost u blizini nuklearne elektrane normalna".

S druge strane, ukrajinske vlasti su kazale da su "kontrolni nivoi doze gama zračenja premašene na vazdušnom broju promatračkih tačaka".

- Trenutno je nemoguće utvrditi razloge promjene radijacijske pozadine u zoni isključenja zbog okupacije i vojne borbe na ovom teritorijom - dodao je ukrajinski parlament, piše Euro News.

27. februar - Pronašli preteču koronavirusa - Mađarska Prva verzija virusa SARS-CoV-2 koja je uzrokovala pandemiju s kojom se borimo već dvije godine, a za koju mnogi smatraju da je nastala u laboratoriji, otkrivena je u uzorcima jedne biotehnološke kompanije. Stručnjaci za bioinformatiku s Veterinarskog fakulteta Univerziteta Lorand u Budimpešti slučajno su došli do tog otkrića analizirajući genske podatke iz uzoraka tla s Antarktika prikupljenih krajem 2018. i početkom 2019. Godine. Ti uzorci su poslati na sekvenciranje u kompaniju Sangon Biotech u Šangaju, gdje su kontaminirani dosad nepoznatom varijantom koronavirusa.

Ta varijanta ima mutacije koje premošćuju jaz između koronavirusa šišmiša i wuhanskog soja, što bi moglo značiti da je ona prethodnik pandemije. Uzorci sadrže DNK majmuna i hrčaka, što sugeriše da je virus možda bio uzgojen u ćelijskim linijama životinja.

- Jedinstvene mutacije upućuju na to da se radi o predvarijanti. Dakle, ako je sekvencirana, recimo, sredinom decembra, prije nego što je iko identifikovao virus kod ljudi i počeo ga uzgajati u laboratorijama, onda to ukazuje na tajne uzorke u laboratorijama 2019. Oni nijesu od foka ili pingvina, već od afričkih zelenih majmuna i kineskih hrčaka. Obje vrste su izvor najčešće korištenih laboratorijskih ćelijskih linija - komentarisao je Matt Ridley, autor knjige Viralno: Potraga za podrijetlom covida-19.

82

Kineski znanstvenici često koriste Sangon Biotech, ali i Institut za virologiju u Wuhanu kao mjesta za sekvenciranje svojih uzoraka. Neki stručnjaci smatraju da je virus potekao upravo iz Wuhana. No, teorija o predvarijanti će teško biti dokaziva, jer tačan datum ekstrakcije DNK iz uzoraka nije poznat. Ako je i bio u decembru 2019., otkriveni koronavirus bi zaista mogao biti preteča prvotnog ljudskog soja iz Wuhana.

Virolog iz Centra za istraživanje raka Fred Hutchinson u Seattleu, Jesse Bloom, ponovno je pregledao podatke i utvrdio da antarktički uzorci imaju tri važne mutacije koje su približile koronavirus šišmiša wuhanskom soju. Najbliži prirodni srodnici virusa SARS-CoV-2 pronađeni su upravo kod šišmiša i to u špiljama provincije Yunnan te u susjednom Laosu. Oba područja proučavali su "lovci" na viruse, koji su svoje uzorke poslali upravo u Institut za virologiju u Wuhanu. Telegraph.

28. februar - Potvrđena veza između vitamina D i kovida - Izrael Izraelski naučnici rekli su da su otkrili "upečatljive" razlike u šansi da se ozbiljno razbole od kovida 19 kada su upoređivali pacijente koji su imali dovoljan nivo vitamina D prije nego što su se zarazili, sa onima koji nijesu imali zalihe ovog vitamina.

Studija objavljena u istraživačkom časopisu Plos one otkrila je da je oko polovine ljudi kojima je nedostajao vitamin D prije nego što su dobili kovid 19 razvili tešku bolest, u poređenju sa manje od 10 odsto ljudi koji su imali dovoljan nivo vitamina u krvi, prenosi Science alert.

Znamo da je vitamin D od vitalnog značaja za zdravlje kostiju, ali njegova uloga u zaštiti od teškog kovida 19 je manje poznata.

Najnovije istraživanje je prvo koje je ispitalo nivoe vitamina D kod pojedinaca prije nego što su se zarazili kovidom 19, rekli su autori studije.

- Otkrili smo da je nevjerovatno i zapanjujuće da vidimo razliku u šansama da osoba teško oboli kada joj nedostaje vitamin D u odnosu na situaciju kada osoba ima dovoljan nivo ovog vitamin – kazao je dr Amijel Dror, autor studije i ljekar u medicinskom centru Galileja, prenosi Tajms.

Nalazi dolaze od 253 osobe koje su primljene u medicinski centar Galileja u Nahariji u Izraelu između 7. aprila 2020. i 4. februara 2021. u periodu prije nego što se pojavio visokozarazan soj omikron. Dr Dror je rekao da nalazi ukazuju na to da vitamin D pomaže u jačanju imunog sistema da se nosi sa virusima koji napadaju respiratorni sistem. - Ovo je podjednako relevantno za omikron kao i za prethodne sojeve - rekao je dr Dror.

Istraživanje ne dokazuje da vitamin D štiti od kovida 19 i nije zeleno svijetlo za izbjegavanje vakcina i uzimanje vitamina.

Vakcine smanjuju rizik od hospitalizacije zbog omikrona, posebno nakon dopunske terapije, do 90 odsto, prema britanskoj agenciji za zdravstvenu bezbjednost.

Većina vitamina D dolazi od direktnog izlaganja kože sunčevoj svjetlosti. Takođe se nalazi u hrani kao što su masna riba, pečurke i žumanca, kao i suplementima. Nivo vitamina D veći od 20 nanograma po mililitru smatra se dovoljnim za većinu ljudi, prema Centrima za kontrolu i prevenciju bolesti (CDC), što je mjerilo koje koriste istraživači sa Univerziteta Bar-Ilan i Galileja.

Biznis insajder.

Da nos ponovo diše i miriše!

ksilometazolin Lijek je namijenjen olakšanju simptoma kod: t zapušenog nosa t hroničnog i alergijskog rinitisa (alergijskog zapaljenja nosne sluznice) t sinuzitisa (zapaljenja sinusa) SNUP (0.05%) sprej za nos, rastvor namijenjen je djeci uzrasta od 6 do 12 godina.

SNUP (0.1%) sprej za nos, rastvor namijenjen je odraslima i djeci starijoj od 12 godina.

Prije upotrebe detaljno pročitati uputstvo!

O indikacijama, mjerama opreza i neželjenim reakcijama na lijek posavjetujte se sa ljekarom ili farmaceutom.

JAČANJE IMUNITETA JEDINSTVEN PROIZVOD NA NAŠEM TRŽIŠTU

1000 mg Vitamina C, 600 IJ Vitamina D, 15 mg Cinka i još kombinacija od 21 vitamina, mineral, bioflavonoida citrusa, Inulin, Lutein

Vitamin A Beta Kroten Vitamin D Vitamin E Vitamin K Vitamin C Vitamin B1 Vitamin B2 Niacin Vitamin B6 Folna Vitamin B12 Biotin Pantotenska Gvožđe Cink Jod Bakar Mangan Hrom Molibden Selen Inulin Bioflavonoidi Citrusa

Nađite nas:

Lutein

450 µg 225 µg 15 µg 36 mg 60 µg 1000 mg 3.1 mg 36 mg 35 mg 3.6 mg 450 µg 6 µg 150 µg 18 mg 2.2 mg 15 mg 102 µg 500 µg 0.5 mg 30 µg 50 µg 50 µg 2g 20 µg 800 mg

Meditas d.o.o. Crna Gora, Podgorica, Oktobarske revolucije 44 e-mail: info@meditas.me / tel: +382 20 625 016 / mob: +382 69 024 084 /

www.meditas.me