ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
MEHMET ALİ KÖTÜĞ
ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ MEHMET ALİ KÖTÜĞ
EDİTÖR MEHMET ALİ KÖTÜĞ
ÖN – ARKA KAPAK MEHMET ALİ KÖTÜĞ
İMTİYAZ SAHİBİ MEHMET ALİ KÖTÜĞ
YASAL UYARI Bu eserde yer alan görseller ve yazılar eser sahibine aittir. İzinsiz hiçbir şekilde kullanılamaz.
Her hakkı saklıdır. All rights reserved.
ŞIRNAK - 2015
İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER ........................................................................................................... İ ÖNSÖZ ................................................................................................................. Xİ ÖZGEÇMİŞ ........................................................................................................... Xİİ ÖZET ................................................................................................................. XVİİ KISALTMALAR .................................................................................................. XVİİİ ÖRNEKLER DİZİNİ ............................................................................................... XİX TABLOLAR DİZİNİ ............................................................................................... XXİ GİRİŞ ..................................................................................................................... 1 A.
KONU .............................................................................................................. 2
B.
AMAÇ ............................................................................................................. 2
C.
YÖNTEM ......................................................................................................... 3
BİRİNCİ BÖLÜM KAVRAMSAL ÇERÇEVE A.
DİL .................................................................................................................. 5 1.
Dilin Birimleri .............................................................................................. 5
2.
Dilin Özellikleri ............................................................................................ 6
3.
Dilin İşlevleri ............................................................................................... 8 a)
Göndergesel İşlev ................................................................................................8
b)
Heyecana Bağlı İşlev ............................................................................................8
c)
Alıcıyı Harekete Geçirme İşlevi ............................................................................9
d)
Kanalı Kontrol İşlevi .............................................................................................9
i
e)
Dil Ötesi (Üst Dil)İşlevi .......................................................................................10
f)
Şiirsel (Sanatsal) İşlev ........................................................................................10
4.
Dil ve Kültür İlişkisi .................................................................................... 11
5.
Bir Dil Olarak Türkçe ................................................................................. 13
B.
a)
Türkçenin Dönemleri .........................................................................................13
b)
Türkçenin Ses Özellikleri ....................................................................................14
c)
Türklerin Kullandığı Alfabeler ............................................................................15 (1)
Göktürk Alfabesi .......................................................................................15
(2)
Uygur Alfabesi ..........................................................................................16
(3)
Arap-İslam Alfabesi ...................................................................................16
(4)
Kiril Alfabesi ..............................................................................................16
(5)
Latin Alfabesi ............................................................................................17
ANLATIM ...................................................................................................... 17 1.
Anlatımın Amacı ....................................................................................... 17
2.
Anlatım İlkeleri ......................................................................................... 18 a)
Açıklık ................................................................................................................18
b)
Duruluk ..............................................................................................................19
c)
Özlülük...............................................................................................................19
d)
Yalınlık ...............................................................................................................19
e)
Doğallık ..............................................................................................................20
f)
Akıcılık ...............................................................................................................20
g)
Çeşitlilik .............................................................................................................21
h)
Özgünlük............................................................................................................21
i)
Etkileyicilik .........................................................................................................21
3.
Anlatım Biçimleri (Teknikleri) ................................................................... 22 a)
Açıklayıcı Anlatım ..............................................................................................22
b)
Öyküleyici Anlatım .............................................................................................24
c)
Betimleyici (Tasvir Edici) Anlatım ......................................................................26
d)
(1)
Konuları Bakımından Betimleme Türleri ...................................................27
(2)
Amaçları Bakımından Betimleme Türleri ..................................................27 Tartışmacı Anlatım ............................................................................................28
ii
4.
Anlatımda Düşünceyi Geliştirme Yolları ................................................... 31 a)
Tanımlama .........................................................................................................31
b)
Örneklendirme ..................................................................................................31
c)
Karşılaştırma ......................................................................................................32
d)
Tanık Gösterme (Alıntı Yapma) ..........................................................................33
e)
Sayısal Verilerden Yararlanma ...........................................................................34
f)
Benzetme ..........................................................................................................34
g)
Duyulardan Yararlanma .....................................................................................34
h)
Somutlama ........................................................................................................34
i)
Soyutlama..........................................................................................................35
5.
Söz Sanatları ............................................................................................. 35 a)
Teşbih(Benzetme) .............................................................................................35
b)
İstiare(Eğretileme) .............................................................................................36
c)
Kinaye ................................................................................................................37
d)
Mecaz-ı Mürsel(Ad Aktarması) ..........................................................................37
e)
Teşhis (Kişileştirme) ...........................................................................................38
f)
İntak (Konuşturma) ...........................................................................................38
g)
Tecahül-i Arif (Bilmezlikten Gelme) ...................................................................39
h)
Hüsn-İ Ta’lil (Güzel Neden Bulma) .....................................................................40
i)
Mübalağa (Abartma) .........................................................................................40
j)
Tezat (Zıtlık/Karşıtlık) .........................................................................................41
k)
Tevriye (Amacı Gizleme) ....................................................................................42
l)
Telmih (Hatırlatma) ...........................................................................................42
m)
Tariz (Taş Atma) ............................................................................................43
n)
Tekrir (Tekrar)....................................................................................................44
o)
Tenasüp (Uygunluk)...........................................................................................45
p)
Leff-ü Neşr (Sıralı Açıklama) ..............................................................................45
q)
İstifham (Soru Sorma)........................................................................................46
r)
Tedric (Dereceleme) ..........................................................................................46
s)
Nida (Seslenme) ................................................................................................46
t)
Cinas (Sesteşlik) .................................................................................................47
iii
u)
Aliterasyon ........................................................................................................47
v)
Seci ....................................................................................................................48
6.
Anlatıcı Türleri ve Bakış Açısı .................................................................... 48 a)
Hakim / Tanrısal / İlah Bakış Açısı ......................................................................48
b)
Gözlemci Bakış Açısı ..........................................................................................49
c)
Kahraman Anlatıcı Bakış Açısı ............................................................................50
7.
Yazılı Anlatım ............................................................................................ 51 a)
Yazı Dilinin Özellikleri ........................................................................................52
b)
Yazılı Anlatım İle Sözlü Anlatım Arasındaki Farklar: ...........................................52
c)
Yazlı Anlatımın Unsurları ...................................................................................53 (1)
Başlık.........................................................................................................53
(2)
Konu .........................................................................................................54 (a)
Konunu Seçimi......................................................................................54
(b)
Konunun Sınırlandırılması ....................................................................55
(3)
Tema .........................................................................................................56
(4)
Üslup (Tarz)...............................................................................................56 (a)
Öznel – Nesnel Anlatım ........................................................................58
(b)
Somut – Soyut Anlatım .........................................................................58
(c)
Doğrudan ve Dolaylı Anlatım ................................................................59
(5)
d)
Plan (Tasarı) ..............................................................................................60 (a)
Giriş/Serim ...........................................................................................61
(b)
Gelişme (Düğüm)..................................................................................61
(c)
Sonuç (Çözüm) .....................................................................................61
Yazma Süreci .....................................................................................................62 (1)
Yazma Öncesi Hazırlık ...............................................................................63
(2)
Taslak Oluşturma ......................................................................................63
(3)
Düzenleme ................................................................................................63
(4)
Düzeltme ..................................................................................................63
(5)
Paylaşım ....................................................................................................64
e)
Yazım Kuralları ...................................................................................................64 (1)
Büyük ve Küçük Harflerin Kullanımı ..........................................................64
iv
(2)
Kısaltmaların Yazımı ..................................................................................74
(3)
Ek-Fiilin Yazımı ..........................................................................................77
(4)
"ile" Edatının ve Bağlacının Yazımı ............................................................78
(5)
"mi" Soru Ekinin Yazımı ............................................................................78
(6)
"de" Bağlaının ve "-de" Hâl Ekinin Yazımı .................................................79 (a)
"de" Bağlacı ..........................................................................................79
(b)
"-de" Hâl Eki .........................................................................................80
(7)
"ki" Bağlacının, "-ki" İlgi Zamirinin ve "-ki" Yapım Ekinin Yazımı ...............81 (a)
"ki" Bağlacı ...........................................................................................81
(b)
"-ki" İlgi Zamiri ......................................................................................82
(c)
“-ki” Yapım Eki / Sıfat “-ki” si ................................................................82
(8)
Birleşik Kelimelerin Yazımı ........................................................................82
(9)
İkilemelerin Yazımı ....................................................................................89
(10)
Sayıların Yazımı .........................................................................................90
(11)
Tarihlerin Yazımı .......................................................................................91
(12)
Pekiştirmeli Kelimelerin Yazımı .................................................................92
(13)
Düzeltme İşaretinin Kullanımı ...................................................................92
(a)
İnceltme görevi ....................................................................................92
(b)
Uzatma görevi ......................................................................................93
(14)
İki Şekilde Yazılabilen Kelimeler ................................................................95
(15)
Yabancı Kelimelerde Büyük "i"nin Yazımı .................................................96
(16)
Ses Değişikliği Görülen Bazı Kelimelerin Yazımı ........................................96
(17)
Hem Ayrı Hem Bitişik Yazılabilen Ekler ...................................................100
(18)
Ünlü Uyumlarına Aykırı Olan Eklerin Yazımı ...........................................100
(19)
Alıntı Kelimelerde Kesme İşaretinin Kullanılması Kullanılmaması ..........101
(20)
Satır Sonunda Kelimelerin Bölünmesi .....................................................102
(21)
Alıntı Kelimelerin Yazımının Dilimize Uyarlanması-Uyarlanmaması .......104
(22)
Yabancı Özel Adların Yazımı ....................................................................107
(23)
Diğer Türklere Ait İsimlerin Yazımı..........................................................109
f)
Noktalama .......................................................................................................110 (1)
Nokta ( . ) ................................................................................................110
(2)
Virgül ( , ) ................................................................................................112
v
(3)
Noktalı Virgül ( ; ) ....................................................................................116
(4)
İki Nokta (:) .............................................................................................117
(5)
Üç Nokta ( ... ) .........................................................................................118
(6)
Soru İşareti ( ? ) .......................................................................................120
(7)
Ünlem İşareti ( ! ) ....................................................................................121
(8)
Kısa Çizgi ( - ) ...........................................................................................122
(9)
Uzun Çizgi (—) ........................................................................................123
(10)
Eğik Çizgi ( / ) ..........................................................................................124
(11)
Ters Eğik Çizgi ( \ ) ...................................................................................124
(12)
Tek Tırnak İşareti ( ‘ ’ ) ............................................................................126
(13)
Yay Ayraç ( ) ............................................................................................127
(14)
Köşeli Ayraç ( [ ] ) ....................................................................................128
(15)
Kesme İşareti ( ’ ) ....................................................................................129
İKİNCİ BÖLÜM METİN TÜRLERİ I.
RESMÎ (KURUMSAL/BİÇİMSEL) METİNLER .................................................. 134 A.
DİLEKÇE ...................................................................................................... 134
B.
ÖZGEÇMİŞ (CV) ........................................................................................... 135
C.
TUTANAK .................................................................................................... 136
D.
RAPOR ........................................................................................................ 137 1.
E. II.
Rapor Türleri ........................................................................................... 137 DUYURU (İLAN) ........................................................................................... 138
EDEBÎ (KURGUSAL/YARATICI/SANATSAL) METİNLER ................................. 140 A.
ÖYKÜ (HİKÂYE) ........................................................................................... 140 1.
Olay Öyküsü............................................................................................ 143
2.
Durum / Kesit Öyküsü ............................................................................. 143
3.
Öykü İncelemesi...................................................................................... 144 vi
B.
ROMAN ...................................................................................................... 147 1.
Hikâye ile Roman Arasındaki Farklar:..................................................... 152
C.
FABL............................................................................................................ 153
D.
MASAL ........................................................................................................ 155
E.
DESTAN ...................................................................................................... 164 1.
Doğal (Tabii) Destanlar .......................................................................... 165
2.
Yapay (Suni) Destanlar ........................................................................... 166 a)
3.
Türk Yapay Destanları ......................................................................................166
Türk Destanlarının Özetleri ..................................................................... 167 a)
İslamiyet Öncesi Türk Doğal Destanları ...........................................................167 (1)
Yaradılış Destanı .....................................................................................167
(2)
Alp Er Tunga Destanı...............................................................................168
(3)
Şu Destanı ...............................................................................................172
(4)
Oğuz Kağan Destanı ................................................................................173
(5)
Bozkurt Destanı ......................................................................................176
(6)
Ergenekon Destanı ..................................................................................177
(7)
Türeyiş Destanı ......................................................................................178
(8)
Göç Destanı ...........................................................................................179
b)
F.
G.
İslamiyet Etkisinde/Sonrası Türk Doğal Destanları ..........................................180 (1)
Satuk Buğra Han Destanı ........................................................................180
(2)
Manas Destanı Şu Destanı ......................................................................182
(3)
Cengiz-nâme Destanı ..............................................................................182
(4)
Timur ve Edige Destanları .......................................................................183
(5)
Seyid Battal Gazi Destanı (Battal-Nâme).................................................184
(6)
Danişmend Gazi Destanı (Danişmendnâme) ..........................................184
(7)
Köroğlu Destanı ......................................................................................185
EFSANE (SÖYLENCE) ................................................................................... 186 1.
Efsane ile Destan Arasındaki Farklar: ..................................................... 186
2.
Efsane ile Masal Arasındaki Farklar: ...................................................... 187 HALK HİKÂYELERİ ........................................................................................ 189 vii
H.
TİYATRO ...................................................................................................... 195 1.
Geleneksel Türk Tiyatrosu ...................................................................... 200 a)
Köy Seyirlik Oyunları ........................................................................................200
b)
Kukla ................................................................................................................201
c)
Meddah ...........................................................................................................206
d)
Ortaoyunu .......................................................................................................210 (1)
Oynanışı ..................................................................................................210
(2)
Bölümleri ................................................................................................211 (a)
Mukaddime (Giriş)..............................................................................211
(b)
Muhavere (Söyleşme) ........................................................................211
(c)
Fasıl (Oyun) ........................................................................................211
(d)
Bitiş ....................................................................................................212
(3) e)
Kişileri .....................................................................................................212 Karagöz ............................................................................................................216
(1)
Oynatılışı .................................................................................................217
(2)
Bölümleri ................................................................................................217 (a)
Mukaddime (Giriş)..............................................................................217
(b)
Muhavere (Söyleşme) ........................................................................218
(c)
Fasıl (Oyun) ........................................................................................218
(d)
Bitiş ....................................................................................................218
(3)
2.
Kişileri .....................................................................................................221
Batı Tiyatrosu ......................................................................................... 223 a)
Trajedi .............................................................................................................223 Temel Özellikleri ..................................................................................................223
b)
c)
Komedi ............................................................................................................226 (1)
Temel Özellikleri .....................................................................................226
(2)
Komedi Türleri ........................................................................................227 (a)
Karakter Komedisi: .............................................................................227
(b)
Töre Komedisi: ...................................................................................227
(c)
Entrika Komedisi: ...............................................................................227
Dram ................................................................................................................228
viii
Temel Özellikleri ..................................................................................................228
İ.
ŞİİR ............................................................................................................. 230 1.
Şiirde Ahenk Unsurları ............................................................................ 233 a)
Ölçü .................................................................................................................233 (1)
Hece Ölçüsü ............................................................................................233
(2)
Aruz Ölçüsü .............................................................................................233
(3)
Serbest Ölçü............................................................................................234
b) (1)
Yarım Uyak (Kafiye) ................................................................................234
(2)
Tam Kafiye Uyak (Kafiye) ........................................................................235
(3)
Zengin Uyak (Kafiye) ...............................................................................235
(4)
Cinaslı Uyak (Kafiye) ...............................................................................235
c)
Redif ................................................................................................................236
d)
Uyak (Kafiye) Şemaları.....................................................................................237
2.
III.
Uyak (Kafiye) ...................................................................................................234
(1)
Düz Uyak (Kafiye) ....................................................................................237
(2)
Çapraz Uyak (Kafiye) ...............................................................................237
(3)
Sarmal Uyak (Kafiye) ...............................................................................238
Şiir Türleri ............................................................................................... 238 a)
Lirik (Duygusal) Şiir ..........................................................................................238
b)
Epik (Destansı) Şiir ...........................................................................................239
c)
Didaktik (Öğretici) Şiir......................................................................................239
d)
Pastoral Şiir (Doğa Şiiri) ...................................................................................239
e)
Satirik Şiir (Yergi Şiiri) ......................................................................................240
FİKRÎ (DÜŞÜNCE AKTARAN/ÖĞRETİCİ) METİNLER .................................... 240
A.
DENEME ..................................................................................................... 240
B.
MAKALE ...................................................................................................... 242
C.
ELEŞTİRİ (TENKİT) ....................................................................................... 246
D.
MEKTUP (NÂME) ........................................................................................ 250
E.
ANI (HATIRA) .............................................................................................. 252
F.
GEZİ YAZISI (SEYAHATNÂME)...................................................................... 253 ix
G.
GÜNLÜK (GÜNCE) ....................................................................................... 258
H.
BİYOGRAFİ (YAŞAM ÖYKÜSÜ) ..................................................................... 260
İ.
OTOBİYOGRAFİ ( ÖZ YAŞAM ÖYKÜSÜ) ........................................................ 264
J.
SÖYLEŞİ (SOHBET)....................................................................................... 274
K.
HABER ........................................................................................................ 277
L.
KÖŞE YAZISI (FIKRA) .................................................................................... 278
M.
RÖPORTAJ .............................................................................................. 280
1.
Haber Yazısı ile Röportaj’ ın Farkı ........................................................... 280
2.
Röportaj ile Gezi Yazısı’ nın Farkı ............................................................ 281
3.
Röportaj ile Biyografi’ nin Farkı .............................................................. 281
SONSÖZ............................................................................................................. 285 KAYNAKÇA ........................................................................................................ 287 A.
KİTAPLAR VE ANSİKLOPEDİLER ................................................................... 287
B.
SÖZLÜK VE KILAVUZLAR ............................................................................. 294
C.
SÜRELİ YAYINLAR ........................................................................................ 295
D.
MAKALELER ................................................................................................ 295
E.
İNTERNET SİTELERİ ..................................................................................... 295
x
ÖNSÖZ Sosyal
hayatta
anlaşma
ve
aktarımın
vazgeçilmez
unsuru
olan
dilin,
düşünüldüğünde hayatın her sahnesinde önemli bir yerde durduğu görülür. Konuşma, ve beden dilinin insanların varlığından beri hayatın merkezinde olduğu göz önünde bulundurulduğunda, bilimsel olarak üzerinde duruluşu yeni sayılabilir.
1
Alfabeler binlerce yıldır değişik şekillerde karşımıza çıksa da yazının işlevi hep aynı kalmıştır. Bir kolu olduğu dil birliğinin temel özelliğini bünyesinde tutan yazı dilinin de temel işlevi şüphesiz iletişimdir. Ancak dilin bu işlevinden başka yazı dili; kitlelerce kurulan iletişimi, çağlardır meydana gelen bilgi birikimini, toplumların özünde yoğrulan kültürel kabülleri diri tutmayı da sağlamasıyla konuşma dilinden ayrılır. İlk yazı örnekleri M.Ö. 3300 yıllarında Sümerlerin Uruk şehrinde bulunmuştur. O çağdan günümüze temel işlevini sürdürürken her kavramda meydana gelen türleşme yazıya da yansımaya başlamıştır. Sözgelimi devletlerin biribirine gönderdiği nâmelerle kişiler arası yazışmaların dahi o çağlardan beri aslında farklı nitelikte olduğu anlaşılmıştır.
Bu farklılık metin türleri gerçeğinin de yazınsal
araştırmalara konu olmasını sağlamıştır. Bu çalışmada yazı ekseninde kuramsal çerçeve ve herkesçe malum türler örnekleriyle açıklanmaya çalışılmıştır.
Mehmet Ali KÖTÜĞ Şırnak – 2015
1
M.Ö. IV. Yüzyılda Hindistan’da yaşayan Pāṇini, tarihte, dil kuralları ve söz varlığı ile ilgili çalışan ilk
bilim insanlarındandır. Bu dil çalışmaları Sanskritçe dini metinler olan Veda’ların anlaşılması amacıyla başlamıştır.
xi
ÖZGEÇMİŞ EĞİTİM BİLGİLERİ Yüksek Lisans – Mersin Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İnsan Kaynakları Yönetimi ve Kariyer Danışmanlığı Bölümü , 2014- . Lisans – Mersin Üniversitesi, İletişim Fakültesi, Gazetecilik Bölümü, 2013 Lisans – Amasya Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Türkçe Öğretmenliği Bölümü, 2008-2012. Ortaöğretim – Düziçi ÇEAŞ Anadolu Lisesi, Sosyal Bilimler, Osmaniye 20032007. İlköğretim – Düziçi Boyalı Atatürk İlköğretim Okulu, Osmaniye 1995-2003. KURS ve SERTİFİKA BİLGİLERİ Temel Fotoğraf Kursu – Mersin Üniversitesi, 2014 Klasik Tango Kursu – Mersin Üniversitesi 2014. Bilgisayar Kullanımı Kursu – Mezitli Halk Eğitimi Merkezi, Mersin 2014. Okul Öncesi Eğitim Öğretmenliği – Düziçi Halk Eğitim Merkezi ve Akşam Sanat Okulu, Osmaniye 2012. MESLEKÎ GÖREVLER Türkçe Öğretmenliği – Milli Eğitim Bakanlığı, Cizre Şehit Sait Atak Ortaokulu, Şırnak 2015- . Editörlük – MERDOF Fotoğraf Dergisi, Mersin 2014-2015. Türkçe Öğretmenliği – Milli Eğitim Bakanlığı, Akdeniz Huzurkent Latife Hanım Ortaokulu, Mersin 2014. Sınıf Öğretmenliği – Milli Eğitim Bakanlığı, Düziçi Bayındırlı İlkokulu, Osmaniye 2013. xii
Sınıf Öğretmenliği – Milli Eğitim Bakanlığı, Düziçi İlkokulu, Osmaniye 2013. Sınıf Öğretmenliği – Milli Eğitim Bakanlığı, Düziçi Çatak İlkokulu, Osmaniye 2013. Köşe Yazarlığı – AF Medya, Osmaniye 2013. Satış Danışmanı – Belek Happy Land Tatil Köyü, Antalya 2013. İDARÎ GÖREVLER Kurucu Yönetim Kurulu Başkanlığı – Düziçi Fotoğraf Derneği, Osmaniye 2015- . Kurucu – Mersin Doğa Fotoğrafçıları Kulübü, 2014. Kurucu – Osmaniye Doğa Fotoğrafçıları Kulübü, 2014. Kurucu – Düziçi Doğa Fotoğrafçıları Kulübü, Osmaniye 2014. Saymanlık – Amasya Üniversitesi, Dramatize Şiir Kulübü, 2012. PROJELER Düziçi İlçesinin Fotoğraf Arşivinin Oluşturulması – Düziçi Fotoğraf Derneği, Kolektif, Osmaniye 2015. Ege ve Akdeniz Kıyı Şeridinin Tarihî-Turistik Varlığı Üzerine Bir Araştırma – Kolektif, 2015. İlk Okuma-Yazmayı Kolaylaştırıcı Öykü Kitabı Oluşturulması,
Amasya
Üniversitesi, Kolektif, 2011. ORGANİZASYONLAR 3. Geleneksel Düldül Dağı Tırmanışı – Kolektif, Düziçi Fotoğraf Derneği, Osmaniye 2015. 2. Geleneksel Düldül Dağı Tırmanışı – Kolektif, Düziçi Fotoğraf Derneği, Osmaniye 2015. Uygulamalı Fotoğraf Eğitimi – Mersin Doğa Fotoğrafçıları Kulübü, 2014. 3. Fotoğraf Söyleşisi – Mersin Doğa Fotoğrafçıları Kulübü, 2014. xiii
3. Fotoğraf Söyleşisi – Mersin Doğa Fotoğrafçıları Kulübü, 2014. 3. Fotoğraf Söyleşisi – Mersin Doğa Fotoğrafçıları Kulübü, 2014. Karasu / Sabunçayı Kanyonu Yürüyüşü – Kolektif, Düziçi Doğa Fotoğrafçıları Kulübü, Osmaniye 2014. Karasu / Sabunçayı Kanyonu Yürüyüşü – Kolektif, Düziçi Doğa Fotoğrafçıları Kulübü, Osmaniye 2014. Geleneksel Düldül Dağı Tırmanışı –
Düziçi Doğa Fotoğrafçıları Kulübü,
Osmaniye 2014. Karasu / Sabunçayı Kanyonu Yürüyüşü – Kolektif, Düziçi Doğa Fotoğrafçıları Kulübü, Osmaniye 2013. YAYINLAR Fotoğraflarından – TRT Medya Organları, 2015. MERDOF Fotoğraf Dergisi Ocak Sayısı – Editör, Mersin 2014. MERDOF Fotoğraf Dergisi Aralık Sayısı – Editör, Mersin 2014. MERDOF Fotoğraf Dergisi Kasım Sayısı – Editör, Mersin 2014. Fotoğrafta Konu, Kompozisyon ve Tür – Makale, MERDOF Fotoğraf Dergisi Ocak Sayısı, Mersin 2015. Fotoğraf Makinesi ve Ekipmanları – Makale, MERDOF Fotoğraf Dergisi Aralık Sayısı, Mersin 2014. Fotoğrafın Tarihçesi,
– Makale, MERDOF Fotoğraf Dergisi Kasım Sayısı,
Mersin 2014. Şiirlerinden – Haber33 Gazetesi, Mersin 2014. Fotoğraf – İHA, Milliyet Gazetesi, Türkiye Gazetesi, 2014. Düziçi'nde İşi Bilmeyen Esnaf Tutunamıyor –
Köşe Yazısı, Düziçi Times
Gazetesi, Osmaniye 2014. Çınarın Korkusu Kendi Özünden, Köşe Yazısı, Düziçi Times Gazetesi, Osmaniye 2014.
xiv
Düziçi' nde Gençlerin Meslek Seçimi, Köşe Yazısı, Düziçi Times Gazetesi, Osmaniye 2014. Fidandan Ağaca – Köşe Yazısı, Düziçi Times Gazetesi, Osmaniye 2014. İnsan Ne İster-3 – Köşe Yazısı, Düziçi Times Gazetesi, Osmaniye 2013. Düziçi'nde Eğitim Tüccarlığı – Köşe Yazısı, Düziçi Times Gazetesi, Osmaniye 2013. Ne Arıyorsunuz Burada – Köşe Yazısı, Düziçi Times Gazetesi, Osmaniye 2013. Sosyal Medyada Düziçi – Köşe Yazısı, Düziçi Times Gazetesi, Osmaniye 2013. Bulgur Pilavına Domuz Yağı – Köşe Yazısı, Düziçi Times Gazetesi, Osmaniye 2013. İpe Un Serme Sanatı – Köşe Yazısı, Düziçi Times Gazetesi, Osmaniye 2013. Bireyin İstekleri ve Toplum Baskısı – Köşe Yazısı, Düziçi Times Gazetesi, Osmaniye 2013. Derdimizi Anlatacak Bİ'MERCi Aranıyor – Köşe Yazısı, Düziçi Times Gazetesi, Osmaniye 2013. İnsan Ne İster-2 – Köşe Yazısı, Düziçi Times Gazetesi, Osmaniye 2013. İnsan Ne İster-1 – Köşe Yazısı, Düziçi Times Gazetesi, Osmaniye 2013.
SERGİLER Anlar Fotoğraf Sergisi – Cizre Öğretmenevi, Bireysel, Şırnak 2015. MEÜFT Karma Fotoğraf Sergisi – Mersin Üniversitesi, Kolektif, Yenişehir ve Çiftlik Köy Kampüsü, 2014. 5. Uluslararası Narenciye Festivali Karma Fotoğraf Sergisi – Kolektif, Forum AVM, Mersin 2014. Savaşa Hayır Resim Sergisi – Kolektif, Düziçi ÇEAŞ Anadolu Lisesi Sergi Salonu, Osmaniye 2007.
xv
HAKKINDA YAZILANLAR Cizre’de Okul Yararına Fotoğraf Sergisi Açıldı – Anadolu Ajansı, 2015. Cizre’de Okul Yararına Fotoğraf Sergisi Açıldı – İhlas Haber Ajansı, 2015. Cizre’de Okul Yararına Fotoğraf Sergisi Açıldı – Milliyet Gazetesi, 2015. Cizre’de Okul Yararına Fotoğraf Sergisi Açıldı – Haber Türk Gazetesi 2015. Cizre’de Okul Yararına Fotoğraf Sergisi Açıldı – Hürriyet Gazetesi 2015. Cizre’de Okul Yararına Fotoğraf Sergisi Açıldı – Hürriyet Gazetesi 2015. Cizre’de Okul Yararına Fotoğraf Sergisi Açıldı – Radikal Gazetesi 2015. Lise Öğrencileri Savaş Karşıtı Resim Sergisi Açtı – Milliyet Gazetesi 2007. KİŞİSEL BİLGİLER Doğum Yeri ve Tarihi
: Düziçi – 1989
Medeni Hâl
: Bekâr
Yabancı Dil
: İngilizce
xvi
ÖZET Binlerce yıl önce başlayan yazma serüveni elbette bu kadar bir zamanla sınırlı değildir. Dil birliğinin insanlıkla var olduğu düşünüldüğünde yazma işinin belli bir birikimle ortaya çıktığı, köklü bir uğraş olduğu şüphesizdir. Kökleri insanlık tarihi kadar eskiye uzanan Dilden etkilenen ve zamanla bazı türleşmeye ve kurallara bürünen yazıya değindiğimiz çalışmamızı temelde iki bölüme ayırdık. Birinci bölüm olan Kavramsal Çerçeve’de dil, anlatım gibi yazma işinin temelinde bulunan kavramlara değinildi.. Bölümün devamında bu kavramlar ışığında yazma işinin özelliklerine, sözlü anlatımla farkına, unsurlarına, sürecine, kurallarına ve noktalama işaretlerine etraflıca yer verildi. Metin Türleri adlı ikinci bölümde ise bu türlerin sınıflandırılması, her bir türün özelliğine, karışabilecek türlerin ayırt edici yanlarına, mukayeselerine ve açıklamaları kuvvetlendirecek örneklere yer verildi. Temelde bu türler ileti amacına göre aşağıdaki gibi sınıflandırılmıştır. 1. Resmî (Kurumsal/Biçimsel) Metinler 2. Edebî (Kurgusal/Yaratıcı/Sanatsal) Metinler 3. Fikrî
(Düşünce Aktaran/Öğretici) Metinler
Tüm izahlardan meydana gelen çıkarımların yer aldığı sonsöz ve yararlanılan kaynakların işaret edildiği Kaynakça da sona eklenmiştir.
xvii
KISALTMALAR
Bkz.
: Bakınız
C.
: Cilt
Çev.
: Çeviren
Haz.
: Hazırlayan
M.Ö.
: Milattan Önce
s.
: Sayfa
S.
: Sayı
xviii
ÖRNEKLER DİZİNİ Dilekçe .................................................................................................................... 134 Özgeçmiş (CV) ........................................................................................................ 135 Tutanak .................................................................................................................. 136 Rapor ...................................................................................................................... 138 İlan (Duyuru) .......................................................................................................... 139 Öykü (Hikâye) ......................................................................................................... 140 Roman .................................................................................................................... 147 Fabl ....................................................................................................................... 153 Masal ...................................................................................................................... 155 Efsane(Söylence) .................................................................................................... 188 Halk Hikâyesi .......................................................................................................... 190 Kukla – Tiyatro ....................................................................................................... 202 Meddah – Tiyatro ................................................................................................... 207 Ortaoyunu – Tiyatro ............................................................................................... 213 Karagöz – Tiyatro ................................................................................................... 218 Trajedi – Tiyatro ..................................................................................................... 225 Komedi – Tiyatro .................................................................................................... 228 Dram – Tiyatro ...................................................................................................... 229 Şiir ....................................................................................................................... 231 Deneme .................................................................................................................. 241 Makale ................................................................................................................... 243 Eleştiri (Tenkit) ....................................................................................................... 246 Mektup (Nâme) ...................................................................................................... 250 Anı ....................................................................................................................... 252 Gezi Yazısı (Seyahatnâme)...................................................................................... 254 xix
Günlük (Günce) ...................................................................................................... 258 Biyografi (Yaşam Öyküsü)....................................................................................... 260 Otobiyografi(Öz Yaşam Öyküsü) ............................................................................ 264 Söyleşi (Deneme) ................................................................................................... 275 Haber...................................................................................................................... 278 Köşe Yazısı (Fıkra) ................................................................................................... 279 Röportaj ................................................................................................................. 281
xx
TABLOLAR DİZİNİ Köken Bakımından Dil Aileleri .................................................................................... 5 Türkçe’nin Dil Ailesi .................................................................................................. 13 Türkçe’nin Gelişim Evreleri ...................................................................................... 14 Konu Sınırlandırma Süreci ........................................................................................ 55 Yazma Süreci ............................................................................................................ 62 Metin Türleri .......................................................................................................... 133 Öykü İnceleme Yönergesi ....................................................................................... 144 Türk Destanları ....................................................................................................... 165 Tiyatro Terimleri..................................................................................................... 195
xxi
GİRİŞ
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
A.
KONU
Metin Türleri ile ilgili kavramsal çerçeve, metin türlerinin ne olduğu, özellikleri, karışabilecek metin türlerinin farklılıkları ve tüm bunların örnekleri çalışmaya esas olan konulardır. Metin türlerinin sınıflandırılmalarına bakıldığında oluşum şekillerini de esas
alan
bazı
sınıflandırmaların
varlığı
görülmüştür.
Ancak
çalışmamızda bu sınıflandırmaya temel alınan metinlerin ileti amacı 2 olmuştur. Konuşmaya kaynak oluşturması amacıyla hazırlanmış metinler, esasen konuşma ekseninde yer aldığından türlere dâhil edilmemiştir.3 Benzer bir durum olan gösterime dayanak teşkil etsin diye oluşturulan ve anlatı geleneğinin ürünü olan, zamanla yazıya geçirilmiş türlere ise çalışmada yer verilmiştir.4
B.
AMAÇ
Metin Türleri ile ilgili kavramsal çerçeve, metin türlerinin ne olduğu, özellikleri, karışabilecek metin türlerinin farklılıklarını örnekleriyle açıklamak bu çalışmanın amacını teşkil eder.
2
Sözgelimi bir öykünün veya dilekçenin oluşturulma biçimiminden çok oluşturulma amacı temele
alınarak sınıflandırma yapılmıştır. 3
Konferans ya da nutuk gibi türler esasen konuşmaya dayanak oluşturulmak sebebiyle yazılmıştır ve
dinleme temelini hedef alırlar. Ancak durum her geçen gün değişmektedir. Sözgelimi sunulmayan konferans notlarının yayımlanmasıyla kitle ve iletişim artışı sağnalıcağı düşüncesini savunanların sayısı artmaktadır. 4
Masal ve halk hikâyeleri esasen anlatı türünün, tiyatro gösteri türünün örneği olsalar da yazmanın
amaç edinildiği, okunmayı temele alan, örnekleri fazla ve köküdür.
2
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
C.
YÖNTEM
Literatür tarama yöntemi kullanılmış ve akademik olarak hazırlanmış kaynaklara başvurulmuştur. Bu kaynaklar konu kapsamında taranıp fişlenmiş
ve
belirlenen
başlıklara
konulmuştur.
3
uygun
şekilde
fişler
sıraya
BİRİNCİ BÖLÜM KAVRAMSAL ÇERÇEVE
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
A.
DİL Tablo 1: Köken Bakımından Dil Aileleri
1.
Dilin Birimleri
Ses
: Ses, dilin parçalanamayan en küçük parçasıdır. Sesten
daha küçük bir dilbirliği yoktur. Hece
: Kelimeleri oluşturan, en küçük birimi harf olan ve ağzın
tek hareketinde sarf edilebilen ses modelidir. Türkçede en az bir harf, en çok dört harften oluşur ve içinde en fazla bir tek sesli harf bulunur. Kelime
: Kelime ya da sözcük; tek başına anlamlı, birbirine bağlı bir
ya da daha fazla biçim birimden (morfem) oluşan, ses değeri taşıyan dil birimi. Yazı dilinde her iki tarafında birer boşluk verilerek gösterilirler. Sözcükler, bir kök ve ona bağlı bir ya da daha fazla ekten oluşabilir. Cümle
: isim, dil bilgisi Bir yargı bildirmek için tek başına çekimli
bir fiil veya çekimli bir fiille kullanılan kelimeler dizisi, tümce
5
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Paragraf
: Paragraf, herhangi bir yazının bir satır başından öteki satır
başına kadar olan bölümüne denir. Daha geniş bir ifadeyle, paragraf "bir duyguyu, bir düşünceyi, bir isteği, bir durumu, bir öneriyi, olayın bir yönünü, yalnızca bir yönüyle anlatım tekniklerinden ve düşünceyi geliştirme yollarından yararlanarak anlatan yazı türüdür. Metin
: Bir yazıyı biçim, anlatım ve noktalama özellikleriyle
oluşturan kelimelerin bütünü, tekst.
2.
Dilin Özellikleri Dil bir anlaşma aracıdır. İnsanlar duygu, düşünce, istek ve kanılarını dil aracılığıyla karşısındaki insanlara anlatmaktadır. Dilin temeli bilinmeyen bir zamanda atılmıştır. Dilin ne zaman doğduğu, nasıl doğduğu kesinlik kazanmamış bir konudur. Dil bir kurallar dizgesidir. Her dilin kendine özgü kuralları vardır. Ağızdan çıkan her ses konuşmayı oluşturmaz. Bu sesler belirli kurallar
doğrultusunda
yanyana
gelerek
seslemi
(hece),
sesletimlerin yanyana gelmesi sözcükleri, sözcüklerin yan yana gelmesi cümleleri (tümce) oluşturmaktadır. İşte bu yanyana gelişler bir kurallar zinciri doğrultusunda olur. Yargı bildiren bu cümleler de isteklerin anlatılmasını sağlar. Dil sosyal bir kurumdur. İnsan sosyal bir canlıdır. Tek başına yaşamaz, yaşayamaz. Bir toplum içinde toplumla birlikte yaşamak zorundadır. Onun kullandığı dil de sosyal bir kurumdur. İnsan konuşma yetisiyle doğar; ama kullanacağı dil doğduğu toplumda vardır. Yani birey dili hazır bulur. Dil, bireylerin üstünde, toplumun malı olan ve bütün toplumu içine alan bir kurumdur. Dil kültürün aynasıdır. Dil bir toplumun kültürünün özelliklerini kendisinde taşır. Kültürün önemli bir öğesi olan dil aynı zamanda 6
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
kültürün
gelişmesini
sağlar.
Kültürün
gelecek
kuşaklara
taşınması dilin yardımıyla olur. Dil doğal bir araçtır. Dil insanların kullandığı herhangi bir araca benzemez. İnsan kendisinin ürettiği araçlara istediği biçimi verebilir, onu yönlendirebilir; ama dilin doğallığı buna engel olur. Dilin kendi kuralları vardır. İnsanlar bu kurallara uyarak dilden yararlanabilirler. Dil yapay bir araç değildir. Ortak dil olarak oluşturulmaya
çalışılan
Esperanto
dilinin
kullanılmayışının,
yaygınlaşmamasının bir nedeni de budur. Dil maddi bir araç gibi oluşturulamaz. Oluşturulmaya çalışıldığı zaman doğallığı yok olur, kendi kendini üretmez . Dil düşünceyi etkilemektedir. Düşüncenin mi, dili; dilin mi düşünceyi doğurduğu tartışılan bir konudur. Bu iki kavramın da birbirini etkilediği bilinen bir gerçektir. Dil zenginliği düşünce zenginliğinin bir göstergesidir. Bir dilin bilim dili olmadığını ileri sürmek, o dili konuşan insanların bilim üretmediklerini kabul ettikleri anlamına gelmektedir. Dil canlı bir varlıktır. Dil kendi kuralları doğrultusunda gelişen canlı bir varlıktır. Dil de canlı bir varlık gibi doğar, büyür, gelişir, değişir ve ölür. Bunun en güzel örneği dili oluşturan öğelerden sözcüklerin
zaman
Günümüzde,Türkiye
içinde Türkçesinde
uğradıkları değişikliğe
değişikliklerdir. uğramış
veya
kullanılmayan birçok Türkçe sözcük vardır. Bugün kullanılan Türkçe de zaman içinde dilin kendi kuralları doğrultusunda değişecektir. Dilin donup kalması olası değildir. Kısaca sıralamak gerekirse: Dil, her şeyden önce sürekli gelişme gösteren canlı bir varlıktır.
7
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Dil, onu oluşturan topluma aittir, bunun için toplumsal bir değer taşır. Dil, sistemli ve gelişmiş bir iletişim aracıdır. Dil, düşünce ve zekanın bir göstergesidir. Dil, sosyal ve canlı bir varlıktır. Dil birliği, bir milleti oluşturan özelliklerin başında gelir. Dil, en küçük birimi olan seslerden örülmüş bir yapıdır. Dil, toplumsal rolü sayesinde kişiler arasında duygu ve düşünce ortaklığı sağlar. Bir milletin dili, onun tarihi, dini ve kültürüyle iç içedir.
3.
Dilin İşlevleri
a)
Göndergesel İşlev
Bir ileti dilin göndergeyi olduğu gibi ifade etmesi için düzenlenerek oluşturulmuşsa dil göndergesel işlevde kullanılmıştır. Bu başka bir ifadeyle dilin bilgi verme işlevidir. Herhangi bir konunun açıklığa kavuşmasını sağlayacak bilgilerin ortaya konulması, dilin göndergesel işlevine işaret eder. Burada amaç, gönderge konusunda doğru, nesnel, gözlemlenebilir
bilgi
vermektir.
Bu
işlev
daha
çok
kullanma
kılavuzlarında, nesnel anlatılarda, bilimsel bildirilerde, kısa not ve özetlerde karşımıza çıkar. Örnek: ” Hegel’in felsefesinin çıkış noktası bilim değil, tarihtir.”
b) Bir
Heyecana Bağlı İşlev ileti,
göndericinin
iletinin
konusu
karşısındaki
duygu
ve
heyecanlarını dile getirme amacıyla oluşturulmuşsa dil heyecana bağlı işlevde kullanılmıştır. Bu işlev, göndericinin kendi iletisine karşı tutum 8
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
ve davranışını belirtir. Bu işlevde çoğunlukla duygular, heyecanlar, korkular, sevinç ve üzüntüler dile getirilir. Dilin göndergesel işlevinde nesnellik, heyecana bağlı işlevinde öznellik hâkimdir. Özel mektuplarda, öznel betimlemeler ve anlatılarda, lirik şiirlerde, eleştiri yazılarında dilin heyecana bağlı işlevinden sıkça yararlanılır. Örnek:
“Ben
bu
davranışınızı
etik
bulmuyorum,
siz
yanlış
davranıyorsunuz.”
c)
Alıcıyı Harekete Geçirme İşlevi
Bu işlevde ileti alıcıyı harekete geçirmek üzere düzenlenmiştir. İletinin bir çeşit çağrı işlevi gördüğü bu işlevde amaç, alıcıda bir tepki ve davranış değişikliği yaratmaktır. Propaganda amaçlı siyasi söylevler, reklâm metinleri, genelgeler, el ilanları genellikle dilin bu işleviyle oluşturulur.
Dilin
alıcıyı
harekete
geçirme
işleviyle
hazırlanan
metinlerde gönderici, iletiyi alanı işin içine sokmayı, onu sorgulamayı ister. Örnek: “Sınıfı hemen terk et.”
d)
Kanalı Kontrol İşlevi
Bir ileti, kanalın iletiyi iletmeye uygun olup olmadığını öğrenmek amacıyla düzenlenmişse dil, kanalı kontrol işlevinde kullanılmıştır. Gönderici ile alıcı arasında iletişimin kurulmasını, sürdürülmesini ya da kesilmesini sağlayan bu işlevde iletinin içeriğinden çok iletişimin devam ettirilmesi olgusu ağır basar. Törenlerde, uzun söylevlerde, aile yakınları ya da sevgililer arasındaki konuşmalarda; dilin kanalı kontrol işlevini yansıtan iletiler sıkça kullanılır. Örnek: “Beni anladınız değil mi?” 9
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Dil Ötesi (Üst Dil)İşlevi
e)
Bir ileti dille ilgili bilgi vermek üzere düzenlenmişse o iletide dil, dil ötesi işlevde kullanılmıştır. Dilin dil ötesi işlevinde iletiler, dili açıklamak, dille ilgili bilgi vermek için düzenlenir. Daha çok bilimsel metinlerde ve öğretme amaçlı konuşmalarda karşımıza çıkan ve “yani, demek istiyorum ki, bir başka deyişle” gibi sözcüklerde kendini gösteren dil ötesi işleve, günlük yaşamda da sıkça başvurulur. Örnek: “Beni yanlış anlamayın, ben bu sözcüğü mecaz anlamda kullandım.”cümlesinde ileti, dille ilgili bilgi vermek, başka bir iletiyi açıklamak üzere düzenlenmiştir.
Şiirsel (Sanatsal) İşlev
f)
Bir iletinin iletisi kendisinde ise dil şiirsel işlevde kullanılmıştır. Dil bu işlevde
kullanıldığında
iletinin
iletmek
istediği
husus,
iletinin
kendisindedir. Bu durumda ileti, kendi dışında herhangi bir şeyi ifade etmez, yansıtmaz. Obje iletinin kendisidir. Örneğin dilin şiirsel işlevde kullanıldığı metinler olan lirik anlatılarda ve şiirlerde şiirin amacı o şiirin kendisidir. Şiirsel metinler, kendinden başka bir şeyi ifade etmeye ihtiyaç duymaz, bir şiir sadece şiir olduğu için önemli ve anlamlıdır, yani şiirin gerçeği, şiirin kendisidir. Dilin şiirsel işleviyle kullanıldığı metinlerde gönderici alıcıda hissettirmek istediği etkileri uyandırmak için, dili istediği gibi kullanır, yani kendi özgün üslubunu oluşturmak için
bir
anlamda
dili
yeniden
yaratır.
Edebi
sanatlardan,
karşılaştırmalardan, çağrışım gücü yüksek sözcüklerden yararlanarak imgeler oluşturur, sözcükleri daha çok yan ve mecaz anlamlarda kullanır. Edebi metinlerde dil şiirsel işlevde kullanılır. Örnek:
Avazeyi bu âleme bir Davut gibi sal Baki kalan bu kubbede bir hoş sada imiş (Bakî) 10
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
4. Bir
Dil ve Kültür İlişkisi arada
yaşayan
insan
topluluklarının
“toplum”
niteliğine
kavuşabilmesi için gerekli en temel öğelerden biri, hiç kuşkusuz dildir. Çünkü
toplumlar,
aralarında
birçok
yönden
“ortaklık”
bulunan
toplulukların oluşturduğu yapılardır. Kültür, tarih, soy, inanç ve dil gibi ortaklıklar, toplumları oluşturan “temel yapı taşları” olarak kabul edilebilir. Bu yapı taşlarının her biri, kendi içinde olduğu kadar, diğer yapı taşlarını etkileme açısından da çok önemlidir. Çünkü bir toplumun kültüründeki etkiler, doğal olarak diline de yansır. Aynı biçimde dildeki değişmeler de, kültüre yansır. Diller, toplumların ihtiyaçlarından doğmaktadır. İlk dilin doğuşu ile ilgili bilimsel, felsefi, efsanevi ve dini boyutta türlü görüşler vardır. Fakat bu görüşlerin çoğu, bir “ihtiyaç” temeline dayanmaktadır. İnsanlar, yaratılışları gereği iş birliği yapmak, çevresindeki olayları ve nesneleri anlayıp ifade etmeye çalışmak ve düşüncelerini paylaşıp kendini
ifade
etmek
için
bir
anlaşma
aracının
gerekliliğini
hissetmişlerdir. Bu arayışın sonucunda, bir iletişim aracı olarak “dil” ortaya çıkmıştır. Doğal süreci içerisinde oluşan ve Esperanto gibi “yapma” olmayan bütün doğal diller, toplum ürünüdür. Toplumu oluşturan bütün bireylerin “dil oluşturma becerileri” ölçüsünde oluşup gelişen diller, bu yönleriyle bütün toplumların oluşturan
ortak bireyler,
değerlerinin
de
kültürlerini,
aynası inanç
durumundadırlar. yapılarını,
gelenek
Dili ve
göreneklerini, yaşayış biçimlerini ve bunun gibi bütün toplumsal değerlerini dillerine yansıtırlar. Arabistan çöllerinde yaşayan Araplar’ın dillerinde, “deve” hayvanı için yüzden fazla sözcük bulunmasına rağmen, Grönland’da yaşayan insanların dillerinde ancak resimlerde veya televizyonlarda gördükleri bir deve görüntüsünü karşılamak için 11
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
kullandıkları bir veya iki sözcük bulunmaktadır. Aynı biçimde, binlerce yıldır söylencelerimizde işlenerek Türklerde kutsallık kazanan “kurtları” karşılamak için, Türkçede onlarca sözcük bulunmaktadır. Kuşkusuz bunlar, toplumların yaşayış biçimlerinin dildeki yansımalarıdır. Dillerin en büyük işlevlerinden biri, “kültür taşıyıcılığı” yapmalarıdır. Yaklaşık on bin yıldır işlenerek günümüze kadar gelen Türkçemiz, bundan binlerce yıl öncesinde yaşayan atalarımızın kültür miraslarının da günümüze ulaşmasını sağlamıştır. Töre, inanç, kültür, toplumsal değerler, yaşayış biçimi ve benzer öğelerin tümü, dilimiz aracılığıyla geçmişten geleceğe taşınmaktadır. “Adı sanı yok olmak” gibi bir deyimi, binlerce yıldır taşıyan dilimiz, aynı zamanda Bilge Kağan‘ın kutlu sözlerini bugün okuyabilmemizi sağlayan güçlü bir araçtır. Atalarımızın binlerce yıl öncesinde, giysilerindeki kırışıklıkları gidermek için “ütü” benzeri bir alet kullandıklarını Kaşgarlı Mahmud‘un Divan‘ından bugüne aktaran yine dildir. Biz bugün Dedem Korkut‘ta görüyorsak töremizi ve destanlarımız yaşatıyorsa bize Altaylar’ın efsanesini, bunlar kutlu dilimiz sayesindedir. Toplumların düşünme güçlerini, evreni anlamlandırışlarını ve dünya görüşlerini de belli ölçüde diller etkilemektedir. Bilişsel çabalarıyla küreselleşen dünyada adını duyurmaya çalışan toplumların, dillerine sahip çıktıklarını ve onu etkili kullandıklarını görebiliriz. Ulu Önder Atatürk‘ün de sözlerinde önemle vurguladığı “kültür ordularının” güçlendirilmesi açısından, dilin önemi çok büyüktür. Değerlerimizin taşıyıcısı, varlığımızın garantisi, kültürümüzün aynası olan dilimizin gücü, ulusumuzun gücünün belirleyicilerindendir. Bunun için, onu oluşturan ve onu koruyup yüceltmekle sorumlu olan yüce ulusumuzun, varlığını devam ettirebilmesinde dilin önemini anlaması gerekmektedir.
12
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
5.
Bir Dil Olarak Türkçe
Tablo 2: Türkçe’nin Dil Ailesi
a)
Türkçenin Dönemleri 1. Türkçenin Karanlık Dönemleri a. Altay Dil Birliği Dönemi b. İlk Türkçe Dönemi-Çuvaş-Türk Dil Birliği Dönemi (PreTurkic) c. Ana Türkçe Dönemi (Proto-Türkçe) 2. Eski Türkçe Dönemi (6.-10.yy) 3. Orta Türkçe Dönemi (11.-16. yy) 4. Yeni Türkçe (Yeni Yazı Dilleri) Dönemi (16.yy ve sonrası) 5. Modern Türkçe dönemi (20. yy ve sonrası)
13
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Tablo 3: Türkçe’nin Gelişim Evreleri
b)
Türkçenin Ses Özellikleri 1. Türkçe sözcükler büyük ve küçük ünlü uyumuna uyar. Ancak bu kurala uymayan çok az sayıda sözcük ve ekler vardır. 2. Türkçe sözcüklerde ilk heceden sonra (ikinci üçüncü hecelerde) o, ö ünlüsü bulunmaz. Bulunan sözcükler Türkçe değildir. Atom, horoz, radyo vb. 3. Türkçede uzun ünlü yoktur, âlim, nâzım, âşık gibi sözcükler Türkçe değildir. 4. 4. İki ünlü yan yana gelmez. İki ünlü yan yana geliyorsa araya bir kaynaştırma sesi (harfi) girer. Oku-y-an,
bağla-n-acak, masa-s-ı
vb. İki ünlü yan yana bulunan saat, şair, şiir, fiil, muayene, reis, maalesef vb. Türkçe değildir. 14
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
5. Türkçe sözcüklerde f, h, j sesi yoktur. Mahkeme, tüfek, jilet, jandarma, ajanda, vb. Ancak tabiat taklidi seslerden oluşan sözcükler bu kuralın dışındadır. Fısıldamak, of, vb. 6. Türkçede c, ğ, l, m, n, r, v, z sesleri sözcüğün başında bulunmaz. Yani bu seslerle başlayan sözcükler Türkçe değildir. Cami, lâle, marul, nane, raf, vazife, zerdali vb. 7. Sözcük sonunda b, d, c, g sesleri bulunmaz. Kitab, derd, ilac, vb. Bu seslerle biten sözcükler kitap, dert, ilaç biçi- minde söylenir. 8. Sözcüğün başında iki ünsüz yan yana bulunmaz. Bulunanlar Türkçe değildir. Plan, kredi, tren. 8. Sözcüğün sonunda üç ünsüz ses yan yana bulunmaz. Bulunanlar Türkçe değildir. Sfenks, kontr 9. Sözcük kökünde aynı cinsten iki ünsüz yan yana bulunmaz. Millet, hürriyet, tasavvur, hassas vb. Türkçe değildir.
c)
Türklerin Kullandığı Alfabeler
Asırlık bir millet ve dünyaya egemen olmuş bir ırk.Konuştuğu ve kullandığı diller mutlaka zamanla değişime uğramış ve alıntılar yapılmıştır. Tarih boyunca birçok dil kullanılmış ve bunlara eklemeler yapılmıştır. Bu yazıda bugüne kadar kullanılan dillerden ve yapılan değişikliklerden bahsetmeye çalışacağım… Uzun süren savaşlar ve fethedilen topraklarda birçok milletle iletişim kurulmuş ve onların dillerinden bir parça alınmıştır. Kültürel farklılık ve değişim dediğimiz olay kısmen budur. Dil ve alfabe konusunda 5 farklı alfabe bizlere yansıtılmıştır.
(1)
Göktürk Alfabesi
Göktürk Alfabesi Metinleri isim olarak Göktürk veya Orhun olarak adlandırılır.
Orhun’da
yerleşimde 15
bulunmuş
Türkler
tarafından
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
kullanılmış ve düzenlenmiştir. Bu alfabeyi Hunlar,Göktürkler ve Türk kavimler kullanmış ve eklemelerde bulunmuşlardır. Göktürk alfabesi 38 harften meydana gelmektedir. Dördü sesli olup, sekiz sesi karşılar, geri kalan harfler sessiz harf statüsündedir. İlginç olan ise; ok, ko, uk, ku, ük, kü, nç, nd, gibi heceler kendine has harflerle gösterilir. Sağdan sola doğru yazılır bu alfabe ve bu şekilde okunur.
(2)
Uygur Alfabesi
Göktürklerden sonra kurulan Uygurlar tarafından adlandırılmıştır bu alfabe. 18 adet işaretten, sembolden meydana gelmiştir.4 sesli harf geri kalan harfler ise sessiz harf olarak bilinir. Sağdan sola yazılış mevcuttur ve harfler birbirine bitişik olacak şekilde yazılır. Bu yazının katiplerine yani yazıcılarına Bu yazının katiplerine, bakşı, bakşıgeri veya serbahşı adı verilmektedir.
(3)
Arap-İslam Alfabesi
Türklerin İslamiyeti kabulünden sonra gerçekleşen bu dönemde bu alfabe ön plana çıkmış ve yaygın olarak kullanılmaya başlanmıştır. Arap alfabesi 28 harftir ancak Türklerin kullandıkları 31 ile 36 harften meydana gelmektedir. Bu alfabe ile Türk islam tarihinde birçok eser verilmiştir. Sağdan sola yazılır. Kullanımı zor gibi görünse de harflerin öğrenimi çok da zor ya da uğraştırıcı değildir.
(4)
Kiril Alfabesi
Kiril
alfabesi
emperyalizmin
zoraki
tatbikidir.Bu
cümleyi
ilk
okuduğumda anlam veremedim ancak konuyu şu şekilde izah edebilirim sizlere. Ruslar sınırları içinde Türklere bütünlüklerini bozmak amacıyla tek bir alfabe yasağı koyarak farklı semboller ve şekillerle dolu alfabeler koymuştur. Otuz sekiz harftir. On biri sesli, geri kalan harfler ise sessiz 16
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
harf
statüsündedir.
Soldan
sağa
doğru
yazılır.
Kullanım
alanı,
Rusya’daki Türkler içindir.
(5)
Latin Alfabesi
latin_alfabesi1925
yılında
ilk
olarak
Azeri
Türkleri
tarafında
kullanılmıştır. Türkiye Cumhuriyetinin kurulmasından sonra 1928 yılında ülkemizde kullanılmaya başlandı. 8 sesli harf bulunur geri kalan ise sessiz harftir. Türkiye ve Avrupa Türkleri tarafından kullanılan bu alfabe diğer kullanılan alfabelere göre daha kolay ve öğrenilmesi daha basittir. Türkler bu 5 alfabenin yanı sıra birçok alfabeyi kullanmıştır ancak uzun süre kullanılan ve bizlerin etki ettiği alfabeler bilgi verilen 5 alfabedir.
B.
ANLATIM
Bir duyguyu, bir düşünceyi, bir konuyu söz, yazı veya beden dili ile bildirme, ifade.
1.
Anlatımın Amacı
Anlatım, her iletişimde olduğu gibi gönderici, alıcı, ileti, kanal ve kod gibi iletişim ögelerinin rol ve işlevlerine göre şekillenir. İletişim, belli bir amacı
olan
“gönderici”nin
kimliğini
ortaya
koymasıyla
başlar.
Göndericinin “alıcı”ya ulaştırmak istediği bir “ileti”si vardır. Bu ileti, değişik “kanal”larla ve “kod”la alıcıya ulaştırılır. Böylece anlatım gerçekleşmiş olur. Her anlatımda anlatıcı ile okuyucu veya dinleyici arasında bir ilişki vardır. Bu ilişki, anlatımın amacını oluşturur. Anlatımımızı
amacımıza
göre
yönlendirir,
amacımıza
göre
biçimlendiririz. Acaba söze ve yazıya başlarken amacımız ne olabilir? Bu soruyu dört maddede toplayabiliriz: 17
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
1. Bir şeyi açıklama, bir düşünceyi aydınlatma, bir durum ya da karakteri inceleme, bir terimi tanımlamayı isteyebiliriz. Bu durumda amacımız, okura bilgi vermektir. 2. Okurun bir konu üzerindeki yerleşmiş duygu, düşünce, davranış ve kanılarını değiştirmeyi amaçlamış olabiliriz. 3. Duyduklarımızı, gördüklerimizi okura bizimle birlikte duymasını veya görmesini amaçlarız.“Bir bina, bir hayvan, bir sokak, bir ev, birinin yüzü” gibi. Yani okurda izlenim kazandırmak isteyebiliriz. 4. Okuru bir olay içinde yaşatmak isteyebiliriz. Bu, olmuş ya da olabilecek herhangi bir olay olabilir. Bunda da amacımız, olayları bir oluş içerisinde anlatma olacaktır.
2.
Anlatım İlkeleri
a)
Açıklık
Anlatılanın kuşkuya, belirsizliğe yer vermeyecek biçimde anlaşılır olma özelliğidir. Değişik yorumlara açık, hem şu hem bu anlama gelen anlatım açık bir anlatım değildir. Düşüncelerin kolayca anlaşılabilmesi; o düşüncelerin iyi düzenlenmiş, anlatımının açık seçik olmasına bağlıdır. Açık olmayan anlatımlar için, “kapalı anlatım”, ‘bulanık anlatım” “karanlık anlatım”... gibi nitelendirmeler de kullanılır. Anlatımda açıklık; sözcüklerin, deyimlerin uygun yerde ve anlamda, noktalama işaretlerinin eksiksiz ve yerli yerinde kullanılmasıyla sağlanır. Ayrıca değişik anlamlara gelen cümleler, belirgin olmayan bağlantılar,
mantıksal
yapıdaki
kopukluklar,
engeller.
18
anlatımın
açıklığını
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
b)
Duruluk
Duruluk, düşünceyi yeterli sözcük ya da sözcük öbeği kullanarak anlatmadır. Duru bir anlatımdan tek sözcük çıkarılamayacağı gibi, tek sözcük de eklenemez. Duru anlatımda, gereksiz sözlere yer verilmediği için bu anlatım aynı zamanda özlülük niteliğini de taşır.
c)
Özlülük
Az sözle çok şey anlatma niteliğidir. Gerekli olduğu kadar sözcük kullanarak okuyucuyu düşündüren, onun söylenenlerden yola çıkarak çağrışımlara ulaşmasına olanak veren, derinliği ve anlam yoğunluğu olan anlatım, özlü bir anlatımdır. Eşanlamlıların peş peşe sıralandığı, bağlaçların
gereksiz
kullanıldığı,
“edebiyat
yapmak”
hastalığının
görüldüğü anlatımlar duru değildir. Örnek: Her yerde öykü yazabiliyorum. Tıka basa dolu bir otobüste öylesine yalnızlaşıyorum
ki
o
anda
yakaladığım
imgeden
öykümün
oluşabileceğini hissedip seviniyorum. İnsanlara bakıyor, yüzlerindeki ifadeleri değerlendiriyorum. Özellikle iş dönüşü insanlar içlerine kapanıyor, daha çok kendi iç dünyalarında yaşıyorlar. Her insanın öyküsü yüzüne yansıyor. Bu da benim en iyi malzemem oluyor. Yazar, bize öykülerini nasıl yazdığını anlatırken gereksiz ya da ayrıntı diyebileceğimiz bir söz kullanmamış, anlatılmak istenenleri kısa ve özlü biçimde verilmiştir.
d)
Yalınlık
Yalınlık,
anlatımın
süsten,
gösterişten,
özentiden,
basmakalıp
söyleyişlerden uzak olması niteliğidir. Güçlü, etkili bir anlatım; düşünceyi, dolambaçlı, yollara sapmadan doğrudan ortaya koyan, 19
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
sözcükleri zorlamasız kullanan anlatımdır. Bu da yalınlıkla sağlanır. Yalınlığa duruluğun, durulaştırmanın sonucunda ulaşılır. Yazıyı ya da yapıtı elden geldiğince yalınlaştırma, yani fazlalıkları atarak en az sözle en çok şeyi söyleme, onu yalnızca en güzele, en kusursuza değil, aynı zamanda en doğala da yaklaştırır. Örnek: Değer, nesnelerin ve olayların insana göre önemini belirleyen niteliğidir. Başka bir deyişle bir şeye insan tarafından uygun görülen karşılıktır. Belirli koşulların oluşturduğu bir duruma bağlı olduğu için değişken; bireyin yetişimiyle ilgili olduğu için de durağandır. Bunlara bakarak değerleri ruh bilimsel, törebilimsel, sanatsal değerler diye sınıflandırabiliriz.
e)
Doğallık
Gerçeklik duygusunu zedeleyici ve yadırgatıcı olmayan, yapaylıktan uzak anlatım; doğal bir anlatımdır. Doğallık bir duygu ya da düşünceyi içten geldiği ya da olduğu gibi anlatmadır. Ancak doğallık, sanat yapmama, basitlik ve sıradanlık da demek değildir. Anlatımın düşünceye uygunluğu demektir.
f)
Akıcılık
Anlatımda; dilin takılacağı pürüzlerin, ilgiyi azaltacak ve dağıtacak duraksamaların bulunmaması demektir. Kısaca kolayca ve istekle okunan bir yazıda akıcılık niteliği vardır. Akıcılığı sağlamak için: okurken kulağa hoş gelmeyen, akışı engelleyen aynı ya da yakın seslerden oluşmuş sözcüklerin kullanılmaması; sözcük, cümle ve düşüncelerin birbirine kaynaşması; düşüncelerin, duyguların
20
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
iyi sıralanması, tutarlı bir düzen içinde verilmesi gerekir. Ayrıca, anlatımda çeşitlilik de, akıcılığı sağlar. Örnek: Bugün çocuklarla saatlerce ders çalıştım. Çarşıya gittim. Yazdığım onca mektubu tek tek temize çektim. Bu kadar çok işi bir günde nasıl bitirebildiğime ben de şaşıyorum. Bu becerimi, böyle mekanik uğraşlardan
çok,
daha
coşkulu,
daha
değerli
şeyler
için
kullansaydım... Öyküler yazıp resimler yapsaydım ne iyi olurdu!
g)
Çeşitlilik
Anlatımda tek düzeliğin aşılmış olmasıdır. Bu da kısa ve uzun cümlelerin, devrik ve kurallı cümlelerin yerinde kullanılmasıyla; değişik yapılı, değişik yüklemli, değişik kipli cümlelere yer verilmesiyle sağlanır.
h)
Özgünlük
Duygunun, düşüncenin, kavramın ya da bir gerçeğin anlatımının, anlatana özgü nitelikler taşımasına özgünlük denir. Özgün yazılarda sanatçı, başkasının yazılarından farklı ürünler ortaya koyar. Kendini kanıtlamış, kendine bir yol çizebilmiş sanatçıların anlatımı özgündür. Örnek: Şiir kapımı çaldı mı elimde ne varsa bırakırım. Başköşededir onun yeri. Geldi mi sağanak halinde gelir. Gitti mi de hiç zorlamam. Sabırla dönüşünü beklerim. Artık o, bir süre öyküler, oyunlar yazmak için özgür bırakmıştır beni. Yokluğunu değerlendiririm.
i)
Etkileyicilik
Etki; bir kimsenin ya da nesnenin başka bir kişi ya da nesne üzerindeki gücüdür. Etkileyicilik, bu gücü kullanarak kişiyi ya da nesneyi zor 21
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
kullanmadan değiştirmeye çalışmaktır. Sanat yapıtlarının tümünde kişiyi az çok etkileyen bir yan vardır. Bu yapıtların yaygın bir üne kavuşmaları, etkileyicilikleriyle orantılıdır. Örnek: Ve serin serviler altında kalan kabrinde Her seher bir gül açar, her gece bir bülbül öter. İlk
dizede
geçen
"serin"
evvelce
"siyah"tı.
"Siyah"!
güzel
bulmuyordum. Günlerce bekledim. Bir gün Erenköy'den dönüyordum. Hem yürüyor, hem de şiirdeki "siyah" sözcüğünü düşünüyordum. Derken birdenbire "serin" geliverdi aklıma, şiir tamamlanmıştı.
3.
Anlatım Biçimleri (Teknikleri)
a)
Açıklayıcı Anlatım
Herhangi bir konu hakkında bilgiler vermek,bir şeyler öğretmek amacına yönelik anlatım biçimidir. Bilgilendirme amacıyla yazılan fikir yazılarında ve bilimsel eserlerde (ansiklopediler, ders kitapları, bilimsel yazılar… vb) kullanılan bir anlatım içimidir. Bu tür yazılar bir konuda bilgi vermek; bir konuyu öğrenmek amacı güder. Açıklama, günlük yaşamda herkesin başvurduğu yaygın bir anlatım biçimidir.
Okullarda
yöneticilerin
tüzüklere
ve
yönetmeliklere
dayanarak yaptıkları konuşmalar; derslerde öğretmenlerin yönelttikleri sorulara öğrencilerin verdiği cevaplar; subayların erlerini, ustaların çıraklarını yetiştirmek için yaptıkları tanımlamalar, verdikleri bilgiler birer açıklamadır. Birçok kimsenin sorduğu “Niçin?” “Nasıl?” “Neden?” gibi sorular açıklama ile karşılanabilir. Bu nedenle açıklama, genellikle “ bir konuyu aydınlatma, gün ışığına çıkarma” amacıyla kullanılır. Yani 22
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
açıklama, üzerinde durulan konuyla ilgili bir sorunun cevabı niteliği taşır. Öğretici özellik gösteren bir anlatım biçimidir. Yazarın amacı bilgiyi en kısa yoldan okuyucuya anlatmak olduğundan, yazar sanatlı söyleyişlere, imalı sözlere pek yer vermez. Açık, anlaşılır bir dil kullanır. Soyutluktan, kişisellikten kaçınır. Tanımlarla, örneklerle konunun en iyi biçimde anlaşılmasını sağlar. Ansiklopedilerde daha çok bu tür bir anlatım görülür. Örnek: Memduh Şevket Esendal öykülerini sade ve temiz bir Türkçeyle yazmış,öykücülükte Çehov tarzını benimsemiştir. Onun öykülerini okuyanlar
eserin
içinde
kendilerini,çevrelerini
ve
hayatta
karşılaştıkları kişileri bulur gibi olurlar.Esendal,günlük hayatı iyimser bir hava içinde verir. Öykülerindeki olaylar son derece basittir. Örnek: MÖ. VI. yüzyılda başlayıp yüzyılımızın başına dek etkisini yoğun biçimde sürdüren türler arasında tiyatro, felsefe ve tarih vardır. İlkçağ tiyatrosu tragedya ve komedya diye ikiye ayrılır. Tragedya, bağbozumu
tanrısı
Dionysos
adına
düzenlenen
törenlerden
doğmuştur. Tragedyanın amacı, seyircide korku ve acıma duygusu uyandırmaktır. Bu da gerilimlerle sağlanır. Oyunun sonunda ise her şey çözüme kavuşur. Bu parçada tiyatro, tarih ve felsefenin ortaya çıkışı, tragedyanın hemen bütün özellikleri bilgilendirmeye yönelik, açıklayıcı bir yöntemle, anlatılmıştır. Örnek:
23
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Herkes her şey olamaz. Nasıl iyi asker olmak için disiplin, iyi öğretmen olmak için bilgi, iyi tüccar olmak için para yeterli değilse, nasıl bütün mesleklerin, kendilerine göre biraz doğuştan gelme, çoğu da sonradan öğrenilen incelikleri varsa politikacıların da rastgele, herkesin beceremeyeceği yönleri vardır. Bunları becerebilen kimseler, on binlerce kişinin karşısına çıkıp nutuk söyleyebiliyor, binlerce kişinin elini sıkabiliyor, çömelip ayran içebiliyor… Bu parçada politikacıda bulunan ve bulunması gereken özellikler açıklanmıştır.
b)
Öyküleyici Anlatım
Bu
anlatımda
amaç;olayı
canlandırmak,anlatmak
okuyucunun
istenileni
bir
gözü olay
önünde içerisinde
vermektir.Öyküleyici anlatımda olaylar oluş haline uygun olarak bir dizi halinde verilirse birbirine bağlanır.Öyküleme, tasarlanan ya da yaşanan bir olayın anlatımıdır.Roman, hikaye ve masalların anlatımı öyküleyici anlatım biçimindedir. Belli bir zaman diliminde gelişen olayların anlatıldığı durumlarda başvurulan anlatım biçimidir. Olayın olmadığı yerde öyküleme olmaz. Anlatım yönüyle betimlemeye benzer; ancak betimlemelerde yazarın izlenimleri söz konusu olduğu halde, öykülemede olayın aktarımı, durumların değişmesi, zaman süreci söz konusudur. Konuyu, yani anlatılanı eylem içinde verme ve gösterme biçimidir. Nasıl bir eylemin bir ortaya çıkış, bir gelişim, bir de sona eriş durumu varsa öyküleyici anlatımda da öyle bir akış görülür. Bir durumdan bir duruma geçme, bir aşamadan bir aşamaya dönüşme bu tür anlatımın belirleyici özelliklerindendir. Bu özelliğinden ötürü okuyucu eylem içinde yaşar, sürekli bir devinim içinde bulur kendini. Çünkü belirli zaman dilimi içinde olay ve olgular ya birbirinin uzantısı olarak ya da geriye ve ileriye 24
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
sıçrayışlar yapılarak verilir. Ancak bu olay ve olgular dizisi birbirine bağlantılı anlamlı bir bütün oluşturur. Bunun yanı sıra şu iki soru anlatımın dokusuna egemen olur; “Ne oldu?”, “Nasıl oldu?” Bundan dolayı bir olayı okuyucunun gözü önünde canlandırmak, varlıkların başından
geçenleri
aktarma
amacı
güdüldüğü
zaman
öyküleyici
anlatıma başvurulur. Bu anlatımda okuyucuyu olay içinde yaşatmak amaçlanır. Bu anlatım biçimi öykü, roman, masal, biyografi… gibi eserlerin temel örgüsünü oluşturur. Yazar, konuyla ilgili ana düşüncesini okuyucusuna belirli bir olayı yaşatarak algılatmayı amaçlamıştır. Bu anlatım biçimi çoğu zaman “betimleme” ile birlikte kullanılır. Örnek: …Ateş oyunları arasında daha büyükleri, hatta kazalara yol açanları vardı. Baruttan gemiler, kuleler yapılarak şenlik yerine taşınır, burada bunlara ateş verilir, büyük patlamalarla yanıp tutuşmaları zevkle seyredilirdi. Ağzından ateş püsküren ejderhalar, tekerlekler üstünde halk arasında gezdirilir, görenler kaçar, seyredenler gülerdi. Örnek: On altıncı katta asansörden indik. Bana odayı gösterecek çocuğun peşlinden yürüyordum. Çocuk kısa bir koridoru geçti, bir odanın önünde durdu. Ben de durdum. Kapıyı açtı, içeri girdik. Perdeler sıkı sıkıya kapalı. Çocuk perdeleri açıp dışarıyı göstermek istedi. Engel oldum. Lambaları yaktı. Banyonun kapısı açtı. Bir şey isteyip istemediğimi sordu. İstemediğimi söyledim. Haşişini verdim, gitti. Örnek: Ağır adamlarla kahveye girdi Hasan.Olanları düşündü bir süre.Otursam mı oturmasam mı diye bir tereddüt geçirdi.Sonra oturdu bir köşeye 25
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
isteksiz.Babadan kalma tütün tabakasını çıkardı,kalınca bir sigara sardı.Öyle dalmıştı ki masasına konan çay bardağının sesi bile dikkatini çekmemişti.
c)
Betimleyici (Tasvir Edici) Anlatım
Betimleme en yalın biçimiyle sözcüklerle resim çizme işidir. Varlıkların niteliklerini,bu izlenimleri
varlıkların
duyularımız
belirtmektir.Betimleme
özelliklerini
tanıtıp
göz
önünde
üzerinde
nesnelerin,
uyandırdıkları
varlıkların,
canlandırmaktır.Bu
belirgin
anlatımda
okuyucunun çeşitli duyularına seslenilerek anlatılan varlıkla ilgili izlenim kazanılması amaçlanır.Bu amacın gerçekleşmesi için titiz bir gözlem gerekir.Gözlem sırasında ayırt edici özelliklerin anlatılmasına özen gösterilir. Yazarın,
gördüklerini
okuyucunun
gözünde
canlanacak
biçimde
anlatmasıyla oluşan bir anlatım biçimidir. Betimlemede asıl olan görselliktir. Bu nedenle gözle algılanan renk ve biçim ayrıntılarına büyük yer verilir. Betimleme, yalın bir söyleşiyle sözcüklerle resim çizme sanatıdır. Görme, işitme, tatma, dokunma, koklama… gibi duyu organlarımız aracılığıyla varlıkların belirleyici niteliklerini algılama, bu nitelikleri belirterek onları görünür kılmadır. Betimleme, varlıkların kendilerine özgü niteliklerini olayların
sözcüklerle anlatma işidir. en
belirgin
özellikleriyle
Varlıkların, eşyaların ve tanıtılıp,
göz
önünde
canlandırılmasına yönelik bir anlatım yoludur. Betimleme, bir bakıma varlıkların, nesnelerin ve olayların sözcüklerle resmini çizmektir. Bu anlatım okuyucuların duygularına, hayal gücüne seslenir; yani yazar dış dünya ile, varlıklarla ilgili izlenimlerini okurlara da aktarmak ister.
26
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Bunun için de bilinçli, titiz bir gözlem yoluyla ayrıntı seçer. Seçtiği ayrıntıları imge (hayal) oluşturacak biçimde düzenler. Ayrıntılar genelden özele ya da özelden genele doğru sıralanabilir. Sözgelimi bir kentin genel görünümünü anlattıktan sonra özellik taşıyan bir yapısını (hastane, kışla, park, cami…) ele almak genelden özele doğru bir betimlemedir. Bir
hayvanın ilgiyi üstüne
çeken gözlerinden
başlayarak tüm gövdesini tanıtmak da özelden genele doğru bir betimlemedir.
(1)
Konuları Bakımından Betimleme Türleri 1. İnsan betimlemesi 2. Hayvan betimlemesi 3. Eşya betimlemesi 4. Manzara betimlemesi 5. Olay betimlemesi
(2)
Amaçları Bakımından Betimleme Türleri 1. Açıklayıcı (Teknik betimleme) 2. Sanatsal (İzlenimsel betimleme)
Örnek: Gökyüzünün açık güneşli olduğu bir ilkbahar günüydü. Öğleden sonra saat tam beşe çeyrek kala, arabamla Guercina’nın Pazar yerine geldim. Alan insan kaynıyordu. Birden çanlar çalmaya, sirenler ötmeye başladı. İlk kez gökten düşen bir bombayı, sonra bunun ardından on sekiz tane kadar olduğunu sayabildiğim savaş uçaklarını gördüm. Bombaların patlaması anlatılamaz bir panik yarattı. Ben beş milis askeriyle birlikte küçük bir tahta köprünün altına saklandım. Oldukça iyi gizlendiğimiz yerden meydanda olup bitenleri, kadınların, erkeklerin, çocukların ve 27
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
hatta hayvanların nasıl bir şaşkınlık ve korku içinde kaçıştıklarını dehşetle görebiliyorduk… Bu parçada yazar, birdenbire karşısına çıkan savaş ortamını; bu ortamda insanların nasıl davrandıklarını betimliyor.
Örnek: Sarı yağmur incecik, ışığın üstüne yağan başka bir ışık gibi iniyordu. Yerler, ince yağmuru buradan alıp hızla az öteye döküveriyordu. Kuşlar boyunlarını içlerine çekmişler, tüyleri domur domur, dallarda kıpırtısız duruyor. Yağmurun içinden mor bir kelebek seli geçti. İleride akar çayın kıyısında bir çıvgına tutulup, bir hayat çalısının üstünde kasırgalandı, hayat çalısı mosmor oldu, tepeden tırnağa; bir süre karmakarışık iç içe uğunarak, salkım saçak toparlanıp dağılarak, orada savruldu. Sonra mor toparlak sarının ışıltısında eridi, dağıldı, usul usul yitip gitti. Bu parçada doğadaki
olaylar
bir
devinim
içinde
verilirken
varlıklar
çeşitli
özellikleriyle çoğunlukla görme duyusuna seslenen bir biçimde gözler önünde canlandırılmıştır. Örnek: Eski bir taş köprü geçildikten sonra fakir mahallelere giriliyor ve sefalet,bütün dehşeti ve çirkinliğiyle başlıyordu.Ortalarından akan çirkin sularında yarı çıplak çocuklarla çamurdan köpekler, eğri büğrü sokaklar… Tezekten, çamurdan yapılmış yarı yarıya toprağa gömülmüş penceresiz kulübeler…
d)
Tartışmacı Anlatım
Okuyucuyu veya dinleyiciyi istenilen davranış ve düşünce biçimine yöneltmek amacıyla başvurulan bir anlatım biçimidir.Bu anlatım biçimiyle okuyucunun sahip olduğu düşüncenin değiştirilmesi amaçlanır. Yani amaç düşünce ve konularda değişiklik yapmaktır.
28
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Yazarın, bir düşüncenin, bir önerinin doğru olmadığını ortaya koymak amacıyla hazırladığı yazılarda başvurduğu bir
yöntemdir. Yazar
okuyucuyla sohbet ediyormuş gibi bir üslupla yazısını oluşturur. Devrik cümlelerle, soru ve cevaplarla yazısına akıcılık kazandırır. Sonuçta burada da bilgi ortaya konmuş olabilir; ancak bir görüşün başka bir görüşe karşı savunuculuğunun yapılması onu açıklamadan ayırır. Yazar, görüşlerini inandırıcı kılmak için kanıtlama yoluna başvurur. Kanı niteliği taşıyan yargılardan kaçınır, nesnel olmaya çalışır. Bir yargıyı, bir düşünceyi ya da öneriyi çürütme, değiştirme amacıyla yazılan yazılarda kullanılan anlatım biçimine tartışmacı anlatım denir. Yazı ve yazınsal yaratılarda yer alan önemli anlatım biçimidir. Bu anlatım biçiminde üzerinde durulan düşünce, yargı ya da öneri ortaya konur. Sonra da düşüncenin neden doğru olmadığı, geçersiz olduğu tartışılır. Doğal olarak tartışmanın amacı okurların belli bir konudaki kökleşmiş yargı ve kanılarını değiştirmek; onların da kendimiz gibi düşünmesini sağlamaktır. Bu anlatımda önce, ele alınan, ispatlanmak veya çürütülmek istenen düşünce açıklanır. Sonra bunun neden doğru olduğu veya olmadığı gerekçeleriyle tartışılır. Yazar bunları yaptıktan sonra kendi görüşünün haklı olduğunu ispata çalışır. Bazen sorular sorar ve bu sorulara cevaplar arar. Tartışmada örneklendirme, karşılaştırma, tanımlama, tanık gösterme gibi yollara başvurulur. Tartışmada “düşünce ve kanıları değiştirme” amacı güdüldüğü için bu anlatım biçimiyle fikirsel ağırlıklı yazı türleri (deneme, eleştiri, sohbet, fıkra, makale… vb) ele alınır. Örnek: Edebiyat metninin dili günlük iletişim dilinden bütün bütüne ayrıymış gibi görülegelmiştir bizde.İstiareli, aktarmalı, doğallıktan uzak bir dil olarak düşünülmüştür hep.Edebiyat sözcüğü;süslü püslü, 29
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
özentili, abartmalı ve boş sözler yığını gibi bir anlam kazanmıştır bu yüzden.Bunu da,edebiyat dilini günlük dilden apayrı gören bir anlayışa bağlayabiliriz.Oysa edebiyat dili günlük dilden tümüyle kopuk bir dil değildir.Gündelik dilin güzel, duygusal bir doku içinde yeniden düzenlenimidir bir bakıma.
Örnek: “… Politika “ahkâk kesmek” olsaydı, bunu becerebilecek o kadar çok insan bulunurdu ki Türkiye’de. Üniversite kürsüsünün yüksekliğinde ahkâm kesmek, üniforma zırhının gerisinde ahkâm kesmek gazete sütununun açıklığında ahkâm kesmek, büyük memur masasında ahkâm
kesmek
çok
kolay.
Hatta
oralarda
kesilen
ahkâmın
politikacılardaki düşüncelerden de parlak olduğu söylenebilir. Ama, onlarınki kadar gerçekçi ve yığınlarla bağlantılı olduğu söylenebilir mi? Parçada “ahkâm kesmek” ile ilgili görüşler tartışmacı bir anlatımla ele alınmıştır. Örnek: Eskiden Türk hafif müziği, şimdilerde Türk pop müziği denilen şarkılar bir yanıyla müzik, öbür yanıyla şiir olması gereken yapıtlar değil midir? Bu şarkılara söz yazanlar, hak edilmemiş şöhretlere ulaşmanın yanı sıra, Türkçe’den milyonlar, milyarlar vururken biraz daha özen gösteremezler mi? Üstelik bunu söylerken herkesçe alay konusu edilen “Kıl oldum abi”leri, “Bandıra bandıra ye beni”leri kast etmiyorum…
Bu
parçalarda
konuya
tek
taraflı
yaklaşıldığı
görülmektedir. Yani ileriye sürülen düşüncelere karşı çıkılabilir. Bu nedenle
bir
tartışma
konusu
olabilecek
konularda
açıklandığından bunlar tartışmacı anlatıma örnek oluştururlar. 30
görüş
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
4.
Anlatımda Düşünceyi Geliştirme Yolları
a)
Tanımlama
Bir kavrama ya da olayın belirgin özellikleriyle tanıtılmasına tanımlama denir. Tanım kısaca “nedir” sorusuna verilen cevaptır. Sözü edilen kavram ya da varlığın ne olduğunun açıklanmasıdır. Daha çok açıklama ve tartışma tekniklerinde kullanılan bu yolla tanımlanan şeyin okurun zihninde daha kolay belirmesi amaçlanır. Parça içinde bir tek tanımın verilmesi tanımlama için yeterlidir. “İnsanın
bazen
mırıltısı,
bazen
çığlığıdır
öykü.
Ölüme
karşı
başkaldırıdır. Kör geceye tutulan şavktır. Çölde bulunan vahadır. Bir anlığına bile olsa, bağımsızlıktır. Ölümlü, çaresiz hayatlarımızda, bir kavalcının nefesindeki ezgi, bir ekmekçinin koca hamur teknesine saldığı güzel mayadır…” Örnek: İnsan vücudunun en küçük yapı taşına hücre denir. (Nesnel) Yiğitlik, kahramanlık, savaş temalarını işleyen şiirlere epik şiir denir. (Nesnel) Yaşam, güçlükleri yenebilme sanatıdır. (Öznel) Toros dağlarının etekleri Akdeniz’den başlar. (Değil)
b) İleriye
Örneklendirme sürülen
Söylenmek
soyut
istenilenin
düşüncenin okuyucunun
somutlaştırılması kafasında
yöntemidir.
canlandırılmasını
sağlayan bir yöntemdir. Sözü edilen bir düşüncenin zihinlerde somut hâle getirilebilmesi için başvurulan bir düşünceyi geliştirme yoludur. Yerinde verilen bir örnek bazen söylenecek birçok sözden daha etkili ve kalıcı olabilir. 31
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Bu bazen bir fıkra, bir eser, bir öykü olabilir. “Toplumda insanlar arası güvensizlik, iletişimsizlik ve bencillik artarak devam ediyor. İnsanlar arsındaki uçurum her gün artıyor. Bu tablo karşısında derin bir ümitsizliğe düştüğümüzde bazen öyle insani olaylarla karşılaşıyoruz ki birden bire yüreğimizdeki kireçler çözülüyor; umutsuzluklar çiçek açan umutlara dönüyor. Bir sanatçımız için düzenlenen konser de bunlardan biri. Amansız bir hastalığa yakalanan bu müzisyeni iyileştirmek, onun tedavi masraflarını karşılamak için bütün müzisyen arkadaşları seferber olmuşlar.” Örnek: Genç Kalemler hareketi,edebiyatımıza özellikle dil konusunda yepyeni bir anlayışı getirmiştir. Türkçe kendi benliğine yavaş yavaş dönmeye
başlamış;halk,aydınların
yazdıklarını
anlar
duruma
gelmiştir. 1911’li yıllarda yazan Ömer Seyfettin’i, Ziya Gökalp’i açıp okuyun, severek, anlayarak okursunuz yazdıklarını. Sözcükler, tamlamalar…hep anlayacağınız biçimdedir.
c)
Karşılaştırma
Karşılaştırmada iki varlık, iki kavram ya da iki şey arasındaki benzerlik ve karşıtlıklardan yararlanma söz konusudur. Benzerliklerin ya da karşıtlıkların ortaya konması karşılaştırma ile olur. Birden fazla varlık ya da kavramın aralarındaki benzerlerini ya da farklarını ortaya koymak için başvurulan anlatım yoludur. Bunda amaç kavramın başka kavramlardan farklı yönlerini ortaya koymak, böylece onun belirgin özelliklerinin daha iyi anlaşılmasını sağlamaktır. Ya da ortak yönler söylenerek bu özelliklerin daha iyi belirmesi amaçlanır. “İnternet medyanın bir parçasıdır ancak çok seçeneğe sahip olması açısından medyadan daha üstündür. İnternette geri beslenme açısından 32
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
müthiş bir olanak mevcut. Çok seçenek olduğu için insanları geleneksel medya gibi bir kulvarda tutamazsın. Bir gazeteyi al demekle, bir siteyi izle demek arasında çok büyük fark vardır. İnsan medyaya kıyasla internette sürekli yeni şeyler keşfediyor.” Örnek: Özge Ali’ye göre daha çalışkandır. En çok sevdiğim arkadaşım sensin. Eski şiir hayali öğeleri yeni şiir ise somut öğeleri içerir.
d)
Tanık Gösterme (Alıntı Yapma)
Anlatılmak istenilen düşüncenin başkalarının görüşlerinden,sözlerinden yararlanarak açıklanması yoludur. Başkalarının aynı konuda söylediği sözler yazı içerisinde alıntı olarak gösterilir. Tanık olarak düşüncesine başvurulan kişinin, konusunda uzman güvenilir olması gerekir. Yazar, okuru kendi düşüncelerinin doğruluğuna inandırmak için sözünü ettiği konuda söz sahibi olan birisinin sözünü yazısına alabilir. Böylece kendinin de haklı olduğunu belirtir. Tanık gösterilecek kişini sadece adının anılması yetmez. Ona ait sözün de yazıda olması gerekir. “Türk şiirinde deha şairler çıktı. Fakat şiiri değerli kılan sadece daha şairler değildir. Küçük şairler de şiire katkıda bulunur. Eliot: ‘Bir büyük şair vardır, bunlar edebiyatta devrim yaparlar. Bir de küçük şairler vardır ki onlar da bireysel ruh durumlarını dışa vuran çok güzel şiirler yazarak
edebiyat
dünyasını
zenginleştirirler.’
Sözleri
ile
bunu
desteklemektedir.” Örnek: Mutluluk, aslında herkesin çok yakınında. İsteyen herkes, her an mutlu olabilir. Fizolof Sokrates: “Bir kitap, bir çiçek, bir kuş…ne büyük saadet!” derken bunu anlatmıyor mu? 33
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
e)
Sayısal Verilerden Yararlanma
Düşünceyi inandırıcı kılmanın yollarından biri de sayısal verilerden yararlanmadır.
İnsanlar
okuduklarının
sayılarla
desteklendiğini
görürlerse yazıyı daha da inandırıcı bulurlar. Örnek: Ada pazarı Şeker Fabrikası 1953’te işletmeye açıldı. Kuruluşta günde 1800 ton olan pancar işleme kapasitesi 1980’de 6000 tona çıkarıldı. Bu büyük bir gelişme.
f)
Benzetme
Bir kavramı ya da varlığı başka kavram ya da varlığa ait özelliklerle anlatmadır. Örnek: “Deneme yazarı bir söz işçisidir. Onun bir kuyumcuya benzetirim ben kuyumcu nasıl değerli madeni bin bir özenle işleyerek çok değerli eserler oluşturursa, deneme yazarı da sözcükleri büyük bir dikkatle ve özenle bir araya getirerek eserini oluşturur.”
g)
Duyulardan Yararlanma
Beş duyu organımız vardır: Görme, işitme, dokunma, tatma, koklama. Parçada duyu organlarıyla ilgili ayrıntılara da yer verilir.
h)
Somutlama
Soyut kavramları benzetme yoluyla açıklamaktır. Kavram, benzetilen varlığın bazı nitelikleriyle kavratıl-maya çalışılır. Bu yolla kavram zihinde canlanır, görünürlük kazanır.
34
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Örnekleme,
tanımlama,
karşılaştırma
gibi
düşünceyi
geliştirme
yollarında somutlamaya başvurularak düşünce kolayca kavratılır. Örnek: Benim ruhum hava ile dolu bir şişeye benzer. Bu şişe hiçbir zaman hayat kaynağı olan oksijenden mahrum kalmaz. Bu şişenin içindeki havayı bir bo-şaltgaç ile istediğiniz kadar boşaltmaya çalışınız, yine içinde biraz olsun oksijen kalır. Ruhumun kanına can veren manevi oksijen de "ümit'tir. Soyut bir kavram olan ümit, oksijene benzetilerek somutlaştırılmıştır.
i)
Soyutlama
Düşünceleri; somut kavramlara, soyut anlamlar vererek açıklamaktır. Soyutlama yoluyla anlam yoğunlaştırılır. Okurun bilgi ve yaşam birikimine bağlı olarak yorumu sağlanır. Kavramın netleşmesi, okurun çağrışımına bağlıdır. Bu yol daha çok şiirde kullanılır. Örnek: Saat Çini vurdu birden: pirinççç Ben gittim bembeyaz uykusuzluklardan Kasketimi üstüne eğip acılarımın Sen yüzüne sürgün olduğum kadın Karanlık her sokaktaydın gizli bir köşedeydin
5.
Söz Sanatları
a)
Teşbih(Benzetme)
Sözü daha etkili duruma getirmek için aralarında ilgi bulunan iki unsurdan güçsüzü olanı güçlü olana benzetmektir. 35
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Benzetmede dört unsur bulunur: a)Benzenen b)Benzetilen c)Benzetme Yönü d)Benzetme Edatı Bu öğelerin kullanılıp kullanılmaması açısından da üç çeşit benzetme vardır: Örnek: — Çocuk tilki gibi kurnaz biriydi. — Minik yavrucak elma gibi kıpkırmızı yanaklarıyla gülücükler saçıyordu. — Bizim de kalbimizi kımıldatır yerinden Toprağa diz vuruşu dağ gibi zeybeğin — Binalar kale gibi olduğundan içerigirilemiyordu. — Kim bu cennet vatanın uğruna olmaz ki feda? — Karısına yıllarca cehennem hayatı yaşattı. — Muavin,yolculara: Pamuk eller cebe! diye bağırıyordu.
b)
İstiare(Eğretileme)
Benzetmenin asıl unsuru olan benzeyen ve benzetilenden yalnızca biri kullanılarak yapılır. 1. Açık İstiare
: Benzeyenin bulunmayıp yalnızca benzetilenle
yapılan istiaredir. 2. Kapalı İstiare
: Benzetilenin bulunmayıp yalnızca benzeyenle
yapılan istiaredir. Örnek: —Bir hilal uğruna ya rab ne güneşler batıyor. (A.İ) —Ay,altın ağaçlardan yere damlıyordu.(K.İ) Açtım avucumu altına tuttum. —Ülkemizde üniversiteden mezun olmuş pek çok fidan artık iş de bulamıyor.(A.İ) 36
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
—Bahar gelince bir ağızdan şarkılar söyler kuşlar.(K.İ) —Bugün gökten inciler yağıyordu.(A.İ) —Galatasaray,Fenerbahçe kalesine gol yağdırdı.(K.İ) —Genç adamın sözleri,kızın yüreğini yakıyordu.(K.İ) —Sanat,hür bir ortamda boy atar.(K.İ) —Kurban olam,kurban olam, Beşikte yatan kuzuya.(A.İ)
c)
Kinaye
Bir sözü hem gerçek hem de mecaz anlamda kullanmaktır. Uyarı: Kinayede daha çok mecaz anlam kastedilir. Örnek: —Mum dibine ışık vermez. —Hamama giren terler. —Taşıma su ile değirmen dönmez. —Yuvarlanan taş yosun tutmaz. —Ateş düştüğü yeri yakar. —Yaptığı hatayı anlayınca yüzü kızardı.
d)
Mecaz-ı Mürsel(Ad Aktarması)
Benzetme amaç güdülmeden bir sözün ilgili olduğu başka bir söz yerine kullanılmasıdır. Örnek: —İşe alınman için dün şirketle görüştüm.(İnsan) —Yarın sınıfı 9/H sınıfı yapacak.(Öğrenci) —Toplantıya Milliyet gazetesinin güçlü kalemleri de geldi.(Yazar) —Nihatın golüyle tüm stat ayağa kalktı.(Seyirci) —O evine çok bağlı bir insandır.(Ailesi) 37
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
—Bu olay üzerine bütün köy ayaklandı.(Halk) —İstanbul’dan kalkan uçak az önce Adana’ya indi.(Havaalanı)
e)
Teşhis (Kişileştirme)
İnsan dışındaki canlı cansız varlıklara insan özelliği kazandırmaktır. Her teşhiste aynı zamanda kapalı istiare vardır. Örnek: —Güzel gitti diye pınar ağladı. —Menekşeler külahını kaldırır. —Bir sarmaşık uyanıyordu uykusunda Geriniyordu bir eski duvarın sıvasında. —Toros dağlarının üstüne, Ay un eledi bütün gece. —O çay ağır akar,yorgun mu bilmem, Mehtabı hasta mı,solgun mu bilmem. —Aheste çek kürekleri mehtap uyanmasın, Eskici dükkanında asma saat, Çelik bir şal atmış omuzlarına. —Yalnızlığın okşadığı kalbime,yağmurlar küskün, En güzel türküyü bir kurşun söyler. —Bu akşam sonbahar ne kadar serin, Geceyi hasretle zaman.
f)
İntak (Konuşturma)
İnsan dışındaki varlıkları konuşturmaktır .Her intak sanatında teşhis sanatı vardır; ancak her teşhiste intak sanatı yoktur. Örnek: —Deniz ve Mehtap sordular seni: Neredesin? 38
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
—Maymun şunu anlatmak istemişti fikrince: Boşa gitmez kötüye bir ceza verilince. —Dal bir gün dedi ki tomurcuğuna: İçimde kanayan yara gibisin. —Ey benim sarı tamburam! Sen ne için inilersin? İçim oyuk,derdim büyük Ben onunçün inilerim —Ben ki toz kanatlı bir kelebeğim, Minicik gövdeme yüklü Kaf dağı. —Adam elini uzattı, tam onu koparacağı sırada menekşe: Bana dokunma! diye bağırdı.
g)
Tecahül-i Arif (Bilmezlikten Gelme)
Anlam inceliği oluşturmak için herkesçe bilinen bir gerçeği bilmiyormuş gibi aktarmalıdır. Örnek: —Şakaklarıma kar mı yağdı ne var? Benim mi Allahım bu çizgili yüz. —Sular mı yandı,neden tunca benziyor mermer? Geç fark ettim taşın sert olduğunu. —Gökyüzünün başka rengi de varmış, Su insanı boğar,ateş yakarmış. —Şu karşıma göğüs geren, Taş bağırlı dağlar mısın? —Saçların dalgalı,boya mı sürdün? Gelmiyorsun artık,bana mı küstün? —İçimde kar donar,buzlar tutuşur, Yağan ateş midir,kar mıdır bilmem. 39
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
h)
Hüsn-İ Ta’lil (Güzel Neden Bulma)
Sebebi bilinen bir olayın meydana gelişini, gerçek sebebinin dışında başka, güzel bir nedene bağlamadır. Örnek: —Gül bahçesi sevgiliden haber geldiği için Süslendi ve güzel kokular süründü. —Yoksun diye bahçemde çiçekler açmıyor bak. —Senin o gül yüzünü görmek için Sana güneş bakmak için doğuyor. —Benim kaderime ve yalnızlığıma Irmaklar bile ağladı. —Rüzgar gökte bir gezinti, Üşürüz her akşam vakti, Ne sıcak vücutlar gitti, Toprağı ısıtmak için. —Güller kızarır utancından o gonca gül gülünce Sümbül bükülür kıskancından kakül bükülünce. —Bir an önce görülsün diye Akdeniz, Toroslarda ağaçlar hep çocuk kalır. —Toros dağlarının üstüne Ay, un eledi bütün gece.
Mübalağa (Abartma)
i)
Sözün etkisini güçlendirmek için bir şeyi olduğundan daha çok ya da olduğundan daha az göstermektir. Örnek: —Manda yuva yapmış söğüt dalına, Yavrusunu sinek kapmış. 40
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
—Alem sele gitti gözüm yaşından. —Bir ah çeksem dağı taşı eritir, Gözüm yaşı değirmeni yürütür. —Bir gün gökyüzüne otursam, Evlerin tavanlarını birer birer açsam. —Sıladan ayrıyım,gözümde yaşlar, Sel olup taşacak bir gün derinden. —Sana olan aşkım dağı taşı eritir, Gözümdeki yaşlardan bir deniz olur. —Ben ki toz kanatlı bir kelebeğim, Minicik gövdeme yüklü Kaf dağı. —Sekizimiz odun çeker, Dokuzumuz ateş yakar Kaz kaldırmış başın bakar Kırk gün oldu ,kaynatırım kaynamaz. —Sana dar gelmeyecek makberi kimler kazsın? Gömelim gel seni tarihe desem,sığmazsın. —Bir of çeksem karşıki dağlar yıkılır.
j)
Tezat (Zıtlık/Karşıtlık)
Aralarında
ilgiden
dolayı,
birbirine
zıt
kavramları
kullanmaktır. Örnek: —Ağlarım hatıra geldikçe gülüştüklerimiz. —Neden böyle düşman görünürsünüz, Yıllar yılı dost bildiğim aynalar? —İçimde kar donar,buzlar tutuşur, Yağan ateş midir,kar mıdır bilmem. —Sana çirkin dediler,düşmanı oldum güzelin. 41
bir
arada
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
—Yükseğinde büyük namlı karın var, Alçağında mor sümbüllü bağın var. —Gülmek ol,goncaya münasiptir, Ağlamak bu,dil-i hazine gerek. —Karlar etrafı bembeyaz bir karanlığa gömdü.
k)
Tevriye (Amacı Gizleme)
İki değişik anlamı olan bir sözcüğün bir dize ya da beyitte iki anlamının da kullanılmasıdır. Örnek: —Tahir Efendi bize kelp demiz (Tahir:özel ad.) İltifatı bu sözde zahirdir Maliki mezhebim benim zira İtikadımca kelp Tahirdir. —Bu kadar letafet çünkü sende var, Beyaz gerdanında bir de ben gerek. —O güzel yüzün benli de, Göğsün niye bensiz? —Bak kalan bu kubbede hoş bir sada imiş, Ben yarime gül demem,yarim bana gülmedi. —Beyefendi ailenin güneşi,sen de ayısın. —Sen gittin yaslara büründü cihan, Soluyor dallarda gül dertli dertli. —Şu köpek leşi de şurda fuzuli, O kadar içerlediysen tut kıçından Vur yere de çıksın içindeki ruhi.
l)
Telmih (Hatırlatma)
Söz arasında herkesin bildiği bir olaya ya da kişiye işaret etme sanatı. 42
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Örnek: —Vefasız Aslıya yol gösteren bu, Keremin sazına cevap veren bu. —Ne büyüksün ki kanın kurtarıyor teshidi, Bedrin aslanları ancak bu kadar şanlı idi. —Ekmek Leyla oldu bire dostlarım, Mecnun olup ardı sıra giderim. —Şu Boğaz harbı nedir? Var mı ki dünyada eşi? En kesif orduların yükleniyor dördü beşi. —Yırtarım dağları enginlere sığmam taşarım. —Gökyüzünde İsa ile, Tur dağında Musa ile , Elindeki asa ile, Çağırayım Mevlam seni.
Tariz (Taş Atma)
m)
Bir kişiyi iğneleme,bir konuyla alay etme veya sözün tam tersini kastetmedir. Örnek: —Müftü Efendi bize kafir demiş. —Tutalım ben ona diyem müselman. —Lakin varıldıktan ruz-ı mahşere, İkimiz çıkarız orda yalan. —Bu ne kudret ki elifbayı okur ezberden. —Tahir Efendi bize kelp demiş, İltifatı bu sözde zehirdir, Maliki mezhebim benim zira, 43
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
İtikadımca kelp Tahirdir. —Bir nasihatım var zamana uygun, Tut sözümü yattıkça yat uyuma, Meşhur bir kelamdır sen kazan sen ye, El için yok yere yanma. —O kadar zeki ki bütün sınıfları çift dikiş gidiyor.
n)
Tekrir (Tekrar)
Anlatımı güçlendirmek için bir sözü sık sık tekrar etmektir. Örnek: —Beni bende demen,ben değilim, Bir ben vardır,bende benden öte. —Söz ola kese savaşı, Söz ola kestire başı, Söz ola oğlu aşı, Yağ ile bal ede bir söz. —Ben güzele güzel demem, Güzel benim olmayınca. —Seni tanımadan önce ben,ben değildim, Seni tanıdıktan sonra aslında bensizliğin sensizliğin olduğunu anladım. —Gece midir insanı hüzünlendiren, Yoksa insan mıdır hüzünlenmek için, Geceyi bekleyen? Yoksa ben miyim seni düşünmek için, Geceyi bekleyen? Gece midir seni bana düşündüren?
44
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
o)
Tenasüp (Uygunluk)
Anlam yönünden birbiriyle ilgili sözcükleri bir arada kullanmaktır. Örnek: —Deli eder insanı bu dünya, Bu gece,bu yıldızlar,bu koku, Bu tepeden tırnağa çiçek açmış ağaç. —Artık demir almak günü gelmişse zamandan, Meçhule giden bir gemi kalkar bu limandan. —Arım,balım,peteğim, Gülüm,dalım,çiçeğim, Bilsem ki öleceğim, Yine seni seveceğim, —Güller kızarır o gonca gül gülünce, Sümbül bükülür kıskancından kalül bükülünce —Bu akşam ışık olduk,renk olduk,ses olduk, Yeniden kışla olduk,asker olduk,tüfek olduk.
p)
Leff-ü Neşr (Sıralı Açıklama)
Bir dizede iki ya da daha fazla kavramdan bahsettikten sonra diğer dizede onlarla ilgili açıklama yapmaktır. Örnek: —Bakışların fırtına, Duruşun durgun su, Biri alabora eder, Biri boğar. —Gönlümde ateştin,gözümde yaştın, Ne diye tutuştun,ne diye taştın. —Ben bir sedefim,sen nisan bulutu, 45
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Ver damlaları,al yuvarlak inciyi.
q)
İstifham (Soru Sorma)
Anlatımı daha etkili hale getirmek için cevap alma amacı gütmeden soru sormaktır. Örnek: —Kim bu cennet vatanın uğruna olmaz ki feda? —Şakaklarıma kar mı yağdı ne var? Benim mi Allahım bu çizgili yüz? —Sana dar gelmeyecek makberi kimler kazsın? —Şu karşıma göğüs geren Taş bağırlı dağlar mısın? —Hangi çılgın bana zincir vuracakmış?Şaşarım! —Her gün bu kadar güzel mi bu deniz? Böyle mi görünür gökyüzü her zaman?
r)
Tedric (Dereceleme)
Birbiriyle ilgili kavramların bir derece gözetilerek sıralanmasıdır. Örnek: —İki asker,mızrak mızrağa,kılıç kılıca,hançer hançere vuruşmaya başladı. —Makbar,makber
değil;bir
türbe,türbe
değil;bir
mabet,mabet
değil;bir küre,küre değil;bir sonsuz uzay.
s)
Nida (Seslenme)
Şiddetli duyguları,heyecanları coşkun bir seslenişle anlatmadır.Daha çok ay,ey,hay,ah ünlemleriyle yapılır.
46
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Örnek: —Ey mavi göklerin beyaz ve kızıl süsü! —Ey benim sarı tamburam! Sen ne için inilersin? —Çatma kurban olayım ey nazlı hilal!
t)
Cinas (Sesteşlik)
Yazılışları aynı,anlamları farklı sözcüklerin bir arada kullanılmasıdır. Örnek: —Niçin kondun a bülbül kapımdaki asmaya Ben yarimden ayrılmam götürseler asmaya. —Göl kıyısındaki sazların arasında bir saz sesi geliyordu. — Kara gözler, Sürmeli kara gözler, Gemim deryada kaldı, Gözlerim kara gözler. —Kalem böyle çalınmıştır yazıma, Yazım kışıma uymaz,kışım yazıma. —Böyle bağlar, Yar başın böyle bağlar, Gül açmaz,bülbül ötmez, Yıkılsın böyle bağlar.
u)
Aliterasyon
Dize ya da mısrada ahenk oluşturacak şekilde, aynı sesin veya hecenin tekrarlanmasıdır. Örnek: 47
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
—Eylülde melül oldu gönül soldu lale Bir kaküle meyletti gönül geldi bu hale. —Seherde seyre koyuldum semayı deryayı. —Kara toprak içinde kara karıncayı karanlık gecede görür. —Beyaz gerdanında bir de ben gerek.
v)
Seci
Düz yazıda cümle içinde yapılan uyağa denir. Örnek: —İlahi, kabul senden, ret senden;şifa senden,dert senden İlahi,iman verdin,daim eyle;ihsan verdin,kaim eyle. —Ten cübbesi çak gerek, gönül evi pak gerek. —Ey gönlümün nuru, gönüllerin süruru! —De gül idim ben sana mail sen ettin aklımı zail.
6.
Anlatıcı Türleri ve Bakış Açısı
a)
Hakim / Tanrısal / İlah Bakış Açısı Anlatıcı olayların içerisinde yer almaz. Anlatıcı
olaylara
dışardan,
müdahale
etmeden,
geniş
bir
perspektiften bakar. Her şeyi bilen bir anlatıcının bakış açısıdır. Anlatıcı kişilerin zihinlerinden geçenleri, geçmişte yaşadıklarını, en gizli mahrem bilgilerini bile bütün ayrıntısı ile bilir. Anlatıcı, olayları anlatır, istediği yerleri özetler. Bu durumda anlatıcı, kahramanlardan daha fazlasını bilir. Anlatıcı olaylara tam olarak hakim olduğu için olayları yorumlama gücü diğerlerine göre daha güçlüdür. 48
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Üçüncü ağızdan anlatım vardır. Örnek Metin: Erdem arkasına bakmadan yürüyordu. Sinirliydi. Belli ki onu çok kızdırmışlardı. Öfkesi her halinden belli oluyordu. Eliyle garip işaretle yaparak hızlı hızlı yürüyor, bir yandan da eve gidince neler yapacaklarının bir bir planını yapıyordu. İntikamını mutlaka almalıydı. Bu yapılanlar asla onların yanına kalmamalıydı. İlk olarak Ahmet’e nasıl bir ceza verebileceğini düşündü. Mutlaka işe Ahmet’ten başlamalı diyordu içinden. Çünkü onu en çok onun kalleşliği yıkmıştı. Hâlbuki Ahmet onun yıllardır can ciğer dostuydu. Yediği içtiği ayrı gitmezdi. Ne oldu da böyle iki kanlı bıçaklı düşman olmuşlardı.
b)
Gözlemci Bakış Açısı Anlatıcı olayların içerisinde yer almaz. Olayları bir kamera tarafsızlığı ile anlatır. Anlatıcı,
olayları
sadece
dışarıdan
gözlemleyen
bir
şahit
konumundadır. Görünüşte tarafsız olan bir şahit gibi olup biteni anlatır. Bu durumda anlatıcı, kahramandan daha az şey bilir. Anlatılanlar görülenden başka bir şey değildir. Gizli kalmış duygulara, hayallere ve kişinin iç dünyasındaki çatışmalara fazla yer verilmez. Üçüncü ağızdan bir anlatım vardır. Örnek Metin: Gani, bildiği bütün duaları birer birer okuyarak atladı havuza. Yüzmeye başladı. Gittikçe güçten düşüyordu. Güç bela karşıya ulaşabildi. Havuzun diğer ucuna varınca derin bir nefes aldı. Rahatlamıştı. Bir süre dinlendi, soluklandı. Çevreyi seyretmeye 49
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
başladı. Taştan yapılmış aslan heykeli karşısındaydı. Kuşkulu kuşkulu yaklaştı. Gücünü toplayıp heykeli sırtladı. Yine, okuyarak bildiği bütün duaları, dağa yükselen dik yokuşa doğru yürümeye başladı. Yokuş soluğunu kesiyordu. Oldukça dikti. Omzundaki heykelse sanki gittikçe ağırlaşıyordu. Nefes nefese kalmıştı. Durup dinlenmek istedi. Sonra vazgeçti. Nihayet dağın doruğuna varmıştı. Oflaya puflaya heykeli taşıdı doruğa. Yere koyar koymaz aslan dile gelip kükredi. Öyle bir kükreyişti ki bu, dört bir yana korkunç bir gürültü halinde yayıldı. Dağın arkasında büyük şehirler vardı. Aslanın kükreyişi kentlere kadar ulaştı. Sesi duyan bir gurup insan Ganim 'in bulunduğu yere doğru geliyordu. Ganim şaşkınlık içindeydi. Bir aslana; bir de üzerine doğru gelen kalabalığa bakıyordu. Hiç bir şey anlamadı. Kalabalıktan çok korkmuştu. (Kelile
Ve
Dimne’den)
c)
Kahraman Anlatıcı Bakış Açısı Anlatıcı, hikâyenin bir kahramanıdır. Hikâyeyi bize kendi bakış açısından anlatır. Anlatıcı gördüğünü, duyduğunu, bildiğini anlatır. Kişinin olaylar karşısındaki tutumu, çatışmaları, düşünceleri birinci kişi ağzından verilir. Bu durumda anlatıcı ve kahraman eşit bilgiye sahiptir. Birinci ağızdan anlatım vardır.
Örnek Metin: Babamın bu günlerde eve geleceğini biliyordum. Çünkü ne zaman gelecek olsa birkaç 50
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
gün öncesinden telefon eder, bir ihtiyacımızın olup olmadığını sorardı. Yine öyle yaptı. Dün aradı ve bir ihtiyacımızın olup olmadığını sordu. Ben de tatile girdiğimiz için bir bisiklet istedim. Ertesi gün bütün gün evin arkasındaki tepenin üzerinde gezindim durdum. Çünkü bu tepeden köyün tamamını görmek mümkündü. Babamı da geldiğinde buradan göreceğime emindim. Akşam olduğunda tüm hayallerim suya düşmüştü. Yanılmıştım. Babam gelmemişti. Ama yarın yine bekleyecektim.
7.
Yazılı Anlatım
İlk yazılı metinlerden biri Kadeş Antlaşması'dır. Antlaşmalarda iki tarafın savaş sonrası barışı korumak için uyacağı kurallar belirlenir. Bu kuralların kuşaklar boyu kalıcı olmasını sağlamak için antlaşma kurallarının yazılarak saklanması gereği vardır. Yazılı anlatımın kullanılması gereklerinden biri de bu olabilir. Bu çabalar sonunda yazıyı kullanmaya başlayan insanoğlu için sözlü anlatıma (konuşma diline) benzeyen, türlü özellikleriyle de ondan ayrılan, yazılı anlatım dili ortaya çıkmıştır. Konuşma dilinin çabukluğu, hareketliliği yanında yazılı anlatım dili daha vakit alıcıdır, durağandır ama kalıcıdır. Yazılı anlatımın iki boyutu vardır. Bir yazar ile konu arasında, bir de yazmaya başladığında konu ile anlatım kuralları arasında. Bunlardan ilkine yazara bağlı evreler, ikincisine yazmaya bağlı evreler ya da anlatım
süreci
denir.
Yazara
bağlı
evreler;
yazarın
gözlemleri,
okudukları, konu üzerinde düşünmesi, bu düşünmeden doğan buluşları, tasarladığı bir ana düşüncedir.
51
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
a)
Yazı Dilinin Özellikleri
Yazı Dili: Konuşma dilinin yazıya geçirilmiş şekli olarak tanımlanabilir. Yazılı dilin bir geleneği, kendine özgü kuralları, biçimleri vardır. Sözcükleri az çok farklı söylesek de yazıya geçirerek, yazı geleneğine uyarız. Bir bakıma, yazılı biçimleri, sözleri tam karşılamamış olur. Bir ağız üzerine kurulan ortak dilin, yazışmalarda kullanılması, okul kitaplarının, bilim ve sanat yapıtlarının bununla yazılaması sonucunda ortaya çıkan yazılı dile ise, yazı dili denir. Bu niteliğiyle yazı dili, ortak dille ve kimi yazarların kullandığı edebi dille anlamdaş sayılabilir. İstanbul ağzı üzerine kurulan yazılı dil, hem ortak dilimiz hem de yazı ve edebiyat dilimizdir. Sanat ve bilim dili, her ülkede daha geniş, daha özel bir sözvarlığına sahip olmuştur. Bununla birlikte, genel olarak, edebi dil ve yazı dili eş anlamlı olarak kullanılmaktadır. Kimi dillerin yalnızca konuşma dili olarak yaşadıkları görülür. Bu gibi diller, genel olarak ilkel toplumların dilidir. “Türk Yazı Dili” denildiği zaman, eldeki ilk yazılı ürünleri VIII. yüzyıla uzanan, Asya’da ve Anadolu’da günümüze gelinceye değin her evrede pek çok yapıt bırakmış olan bir dil anlıyoruz.
b)
Yazılı Anlatım İle Sözlü Anlatım Arasındaki Farklar: Sözlü anlatım seslidir, yazılı anlatım sessizdir, sözlü anlatımdaki seslerin yerini yazılı anlatımda harf deniler işaretler almıştır. Sözlü anlatım toplumun değişik kesimlerine göre söyleyiş ayrılığı gösterir: İstanbullu kız derken, Eskişehirli gız der. Yazılı anlatımda yöresel ayrılıklar kalkar.
52
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Sözlü anlatım daha kuralsız, daha gelişigüzeldir; yazılı anlatım kurallıdır. Yazım kuralları ile yine yazıdan ayrılamaz durumdaki noktalama işaretleri vardır. Bunlar da gelişigüzel kullanılamaz. Sözlü anlatımda yöresel ve kişisel kullanım esneklikleri doğaldır. Yazılı anlatım, kuralcılığı ile biraz yapay kalır ama bundan yazılı anlatım dili uydurmadır anlamı çıkmamalıdır. Sözlü
anlatım
yüz
yüzedir;
anlatım
baş,
el,
kol,
gövde
hareketleriyle desteklenir; anlaşmada dinleyicinin dil mantığı da büyük yardımcıdır. Yazılı anlatım yüz yüze olmadığı için yazılan her söz, yazıldığı gibi işlem görür. Dil mantığı işe yaramayabilir. Yazılı anlatım gücünü, yalnız yazarın dilini kullanmadaki ustalığından ve eksiksiz uygulayacağı yazım kurallarından alır. Bu da dili olgunlaştırır; kültür dili, edebiyat dili, sanat dili ortaya çıkar. Sözlü anlatım söylenir söylenmez unutulmaya başlar, çoğu kez aynı konuşmayı aynı biçimde bir kez daha dinleme şansımız yoktur. Yazılı anlatım ürünleri kalıcıdır. Yazıldığı günkü gibi yüzyıllarca kalır.
c)
Yazlı Anlatımın Unsurları
(1)
Başlık
Yazıyı bize tanıtan en önemli unsuru başlığıdır. İnsanlarda isim ne kadar önem arz ederse yazıda da başlık aynı durumdadır. Yazıda başlık, konuyu yansıtır, ele alınan fikir, düşünce ve olaylar analizlerini taşır. Karşımızdakinin
ilgisini
çekmek
bakımından
çok
önemlidir.
Kompozisyonun hakkındaki ilk ön fikri başlığından ediniriz. Bu 53
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
bakımdan başlıkların özenle konulması gerekir. Temel fikirle uyumlu olursa kompozisyonu daha etkili hâle getirir. Başlık yazının akıcılığını, anlaşılırlığını, etkililiğini engelleyecek şekilde seçilmemelidir. Coşkun (2007) bir yazıya başlık koyarken şu hususlara dikkat edilmesi gerektiğini belirtmektedir: Başlıklar ilgi ve dikkat çekici nitelikte olmalıdır. Başlık, kısa ve öz olmalıdır. Başlıklar anlamlı ve orijinal olmalıdır. Başlık, konuyu tam olarak kapsamalıdır. Başlıklar olumlu biçimde düzenlenmelidir. Özellikle “hiç”, “yok” gibi olumsuzluk ifade eden başlıklardan kaçınılmalıdır.
(2)
Konu
Konuşmada, yazıda, eserde ele alınan düşünce, olay veya duruma konu denir. Yazı mutlaka bir konu üzerine kurulur. Olaylar, olgular, insanlık durumları, doğa kısacası doğal ve toplumsal çevremizdeki her şey konu olabilir. Yazıda sık sık vurgulanan, tanıtılan, dile getirilen ifadeler konuyu oluşturur.
(a)
Konunu Seçimi
Konu seçiminde göz önünde bulundurulacak özellikler şunlardır:
Kişi, konu seçerken bildiği ya da ilgi duyduğu, araştırma yapabileceği konuyu seçmelidir.
Konu, geliştirmeye uygun olmalıdır.
Konu, bilimsel gerçeklerle çelişmemelidir.
Konu, türlü yorumlara yol açmayacak kadar inandırıcı ve açık olmalıdır.
54
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
(b)
Konunun Sınırlandırılması
Yazmaya başlarken konu üzerinde düşünülerek hangi bakımlardan ele alınması,
hangi
noktaların
vurgulanması
gerektiği
önceden
kararlaştırılmalıdır. Bu sınırlandırma yazının düzgün ve anlaşılır hale gelmesini sağlar. Ancak seçtiğimiz konu genel, soyut veya karışık olursa açıklama ve yorumlama güçlüğü çekeriz. Yazımızın başarılı olmasının şartlarından biri ve en önemlisi, neyle ilgili olursa olsun konunun anlaşılır olmasıdır. Konuyu anlamadan yazmaya başlamanın bizleri başarısızlığa götüreceği açıktır. Bunun için konunun hangi açıdan ele alınacağını
tespit
etmek
gerekir.
Buna
“anlatımın
(konunun)
sınırlandırılması” denir. Tablo 4: Konu Sınırlandırma Süreci Genel
Sınırlandırma Süreci
Asıl Konu
Konu Sanatçılar
Türk Sanatçılar
Türk Yazarlar
Ömer Seyfettin
Şehirler
Canlılar
Türkiye’nin
Türkiye’nin Doğu
Şehirleri
Şehirleri
Hayvanlar
Suda Yaşayan
Şırnak
Yunus Balığı
Hayvanlar Değerler
Milli Değerler
Manevi
Milli
Bayrak
Değerler Yaşam
Toplum
Aile Yaşantısı
Yaşantısı
Küçük Kardeşim
55
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
(3)
Tema
Konuyu oluşturan öğelerden yararlanılarak okura aktarılmaya çalışılan temel duygu veya anlamlara tema denir. Bir sanat eserine, bir metne hâkim olan, o eserde işlenen görüşe de tema denir. Tema ile konu birbiriyle karıştırılmaktadır. Tema, bir yazıda işlenen görüş veya düşüncedir. Konu ise bir yazıda temanın sınırlandırılması, daha somut hâle getirilmesidir. Öyleyse bir metin veya yazıda tema genel, konu ise temaya göre daha özeldir. Tema soyut bir düşünce, konu ise bu soyut düşüncenin daraltılarak somut hâle getirilmesidir. Örneğin “sevgi, ölüm, ayrılık…” birer temadır. Bu somut kavram ya da düşünceler metinde somutlaştırıldığında konuyu oluşturur, konu hâline gelir. Örneğin “Sevginin toplum yaşamındaki yeri, ölüm duygusunun Türk şiirindeki yansımaları” birer konudur.
(4)
Üslup (Tarz)
Sanatçının dili kullanma biçimi, anlatım şekli, nasıl anlattığı üslûbu oluşturur. Bir eserin cümlelerin uzunluğu, kısalığı; sanatçının sözcük seçimi, sanatlı ya da yalın anlatımı üslûp ile ilgilidir. "Yazar, öykülerinde anlattığı yörenin konuşma dilini kullanmayı tercih etmiş." cümlesi üslûpla ilgilidir. Çünkü bu cümlede yazarın öykülerinin dilinden; yani anlatımdan söz edilmiştir. Bu da üslûpla ilgilidir. "Sanatçı, bu öyküsünde gerçekleri kısa, yalın cümlelerle dile getirmiş." sözü üslûpla ilgilidir. Çünkü bu cümlede yazarın eseri oluşturuş şeklinden söz edilmiştir. Bu da üslup ile ilgilidir. Sanat eserinde konu, anlatılan nesneyi; üslûp da bunun nasıl anlatıldığını ifade eder.
56
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Kısacası, sanatçının dili ve anlatım; nasıl bir dil kullandığı veya nasıl anlattığı onun üslûbunu meydana getirir. 5 Örnek: Yazarın
sade
dili,
parlak
kelimelerle
anlatımı
bizi
esere
yaklaştırıyor. Romancı, roman kişilerinin karakterlerini çizerken onların diliyle konuşmak zorundadır. Bu ilk öykülerinde sıfatlardan, söz sanatlarından kaçınan yalın dili ve ayrıntıları gözlemlemedeki ustalığıyla dikkati çekti. Yazar, yapıtlarında köy yaşamını yerel bir söyleyişle ele alıyor. Günlüklerinde
başından
geçenleri
alaysamalı
bir
tutumla
işlemiştir. Anılarında,
yurtdışında yaşadığı yılları,
içten bir anlatımla
kaleme almıştır. Sözlerinden farklı anlamlar çıkarılmasının önüne geçmek için son derece yalın bir dil kullanıyor, sözcükleri gerçek anlamları ile kullanmaya özen gösteriyordu. Konuşma dilini yansıtan anlatımı sayesinde, okurlar yazılarını son derece içten buluyordu. Yalnız halkın konuşmasını yansıtmakla kalmıyor, günlük dildeki deyimleri ve bazı özel kalıpları da köşe yazılarında yerli verinde kullanıyordu.
5
Üslup seçilen anlatım ilkesiyle yakından ilişkilidir. Yazar bir anlatım ilkesi üzerine yoğunlaştığında
üslup da o anlatım ilkesiyle alakalı olacaktır. Sözgelimi açıklık ilkesini benimseyen yazarın üslubu açık ve anlaşılırdır. Bu ilkelerle ilgili Bkz. Bu çalışma, s.18.
57
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Yazar benimsediği anlatım ilkesi çerçevesinde bir de genel ifade tarzı belirleyebilir. Bu ifade tarzlarını aşağıdaki gibi sınıflandırabiliriz.
(a)
Öznel – Nesnel Anlatım
Anlatıcının kendi duygu ve düşüncelerinden yola çıkarak yaptığı anlatıma “öznel anlatım” denir. Anlatıcı, kişisel değer yargılarını yansıtarak yorum yapar. Öznel yaklaşım, bireysel deneyimlerin, duygu ve düşüncelerin yönlendirmesiyle şekillenir. Dolayısıyla böyle metinlerde dile getirilenlere başkaları katılmayabilir. Çünkü bunlar kişiden kişiye değişen, kanıtlanamayan ifadelerdir. Anlatıcının kişisel duygu ve düşüncelerini içermeyen, kişiden kişiye değişmeyen, herkesçe kabul edilip gerektiğinde de kanıtlanabilen anlatımlara ise “nesnel anlatım” denir. Örnek: Ankara çok güzel bir şehirdir. (Öznel) Ankara Türkiye’nin başkentidir. (Nesnel)
(b)
Somut – Soyut Anlatım
Somut anlatım, daha çok gözlemlenebilen ve duyu organlarıyla algılanabilen
anlatımlarda
kullanılır.
Soyut
anlatım
ise
duyu
organlarıyla algılanamayan ancak izlenim ve düş gücüyle aktarılabilen anlatımlarda kullanılır. Soyut anlatımda sanatlı söyleyişlere, istiarelere, alışılmamış
bağdaştırmalara
başvurulabilir.
Bu
nedenle
soyut
anlatımlarda anlaşılması güç imgelere ve uzak çağrışımlara rastlarız. Bu anlatım tarzı daha çok şiirde karşımıza çıkar. Örneğin “umut” soyut, “gazete” somuttur. “Umut”la ilgili oluşturulacak metinde anlatıcı elbette soyut anlamlı sözcükler ve söyleyişten, “gazetenin yararı”yla ilgili
58
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
oluşturulacak bir metinde ise somut anlamlı sözcükler ve söyleyişten yararlanılacaktır. Örnek: Fırından yeni çıkmış sıcacık ekmekleri alıp evine yürüdü. (Somut) Zaman
geçtikçe
arkadaşının
zekâsına,
düşüncesine
hayran
kalıyordu. (Soyut)6
(c)
Doğrudan ve Dolaylı Anlatım
Anlatıcının,
kendi
gördüklerini,
işittiklerini
duyu
organlarıyla
algıladıklarını ve deneyimlerini dile getirdiği anlatıma “doğrudan anlatım”,
başkasından
öğrendiklerini,
duyduklarını
dile
getirdiği
anlatıma ise “dolaylı anlatım” denir. Doğrudan ve dolaylı anlatım aynı zamanda bir sözün, nasıl aktarıldığıyla da ilgilidir. Doğrudan anlatım, başkasına ait görüş ve düşüncelerin biçimsel hiçbir değişikliğe uğratılmadan, söyleyenin ağzından çıktığı gibi üçüncü bir kişiye aktarılmasıdır. Aktarılacak olan söz genelde ya tırnak içine alınır ya da tırnak kullanılmayacaksa sözün bittiği yer virgülle ayrılır. Örnek: Can Yücel: “Her zaman acıların en büyüğünü kendi kendimize çekeriz.” der. Anadolu insanı, bir insanın bahtsızlığını “Denize girse kurutur.” sözüyle anlatıyor. Bu kadar duyarsız olduğunu bilmiyordum, diye bağırdı ona.
6
Anlatımı güçlü kılmak için yazar değişik anlamlar yükleyerek soyutlama; benzetme ilgisi kurarak da
somutlama yapabilir. Bu kavramlar için Bkz. Bu çalışma, s. 31.
59
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Dolaylı anlatım ise başkasına ait bir sözün, cümleyi söyleyen kişinin kendi söyleyişine göre kip ve kişi eklerinde değişiklik yapılarak üçüncü bir kişiye aktarılmasıdır. Başkasına ait söz, anlam bakımından korunur ancak aktarılan cümlenin yüklemi yerine fiilimsi kullanılır. Örnek: Can Yücel, her zaman acıların en büyüğünü kendi kendimize çektiğimizi söyler. Anlamı olmayan bir şiirin biçimce de güzel olmasının mümkün olmadığını belirtti. Bana, eserindeki olayları iki planda geliştirdiğini açıkladı.
Sonuç olarak diyebiliriz ki anlatıcı anlatımına duygularını katarsa “öznel”, kanıtlanabilecek ifadeler kullanırsa “nesnel” anlatımı seçmiş olur. Bunları kendi gözlemleriyle yapmışsa “doğrudan”, araştırma ya da başkasından duyduklarıyla yapmışsa “dolaylı” anlatımı kullanmış olur. Anlatımını somut anlamlı sözcüklerle dile getirmişse “somut”, soyut anlamlı sözcükler, izlenimlerinin oluşturduğu düş gücüne hitap eden bir anlatımla yapmışsa “soyut” anlatım tercih etmiş olur.
(5)
Plan (Tasarı)
Tasarlama,
bir
yazıda
neyin,
ne
kadar
yazılacağının
önceden
belirlenmesi ve sıraya konması için yapılan bir ön çalışmadır. Tasarlama, düşüncelerimizi karmaşıklıktan kurtarır. Dinleyen ya da okuyanla aramızdaki bağın daha sağlıklı ve çabuk kurulmasını sağlar.
60
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
(a)
Giriş/Serim
Yazının konusunun belirtildiği paragrafa giriş denir. Okuyucu bu bölümde yazıya çekilirse sonrasını daha istekli okur. Çoğu kez giriş bir paragraftır. Bazen iki, üç paragraf olabilir. Olaylı yazılardaki giriş paragrafı ya da paragraflarına serim denir.
(b)
Gelişme (Düğüm)
Konunun gövdesi sayılabilen bölüm gelişme olduğu için bir yazıda en az iki üç paragraftır. Bu paragraflar okuyucunun merakını artıracak, onu okumaya isteklendirecek biçimde yazılmalıdır. Gelişme bölümü bitene kadar okuyucu yeni düşünce, görüş ve örneklerle doyurulmalıdır. Olay anlatan yazıların gelişme paragraflarına düğüm denir. Kimilerinde betimlemelere yer verilir, kimilerinde çözümlemelere gidilir. Ana olay, ona bağlı yan olaylar ile desteklenir. Karşılıklı konuşma ve sahnelerin bulunduğu paragraflar da vardır. Olayların düğümlendiği yerlerde düğüm paragrafları vardır. Okuyucunun merakı bu paragraflarda doruğa ulaşmalıdır.
(c)
Sonuç (Çözüm)
Sonuç düşünce yazılarının son bölümüdür. Konu bu bölümde bir yargı ile biter. Okuyucuyu asıl etkileyecek bölümdür. Onun için bu bölümün daha önceki giriş ve gelişme paragraflarında anlatılanlara ters düşmemesi gerekir. Yeni bir düşünce öne sürülmez. Önce söylenenler belleklerde yer edecek şekilde vurgulanır. Bir ya da birkaç cümlelik paragraftır. Olaya dayalı anlatımlardaki sonuç bölümüne çözüm denir. Yazının büyüklüğüne göre birkaç paragraflık bölüm, birkaç sayfa dolduracak sayıdaki paragraftan da oluşabilir. 61
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
d)
Yazma Süreci
Tablo 5: Yazma Süreci
Yazılı anlatım becerisinin geliştirilmesi süreç odaklı bir eğitimle mümkündür. Etkili tasarlanmış bir süreç öğrencilerin yalnızca yazma becerilerinin gelişimine dönük değil; aynı zamanda da bilişsel becerilerin de gelişimini sağlayacaktır. Çünkü yazma görünüşte kalem ve kağıt etkileşiminden ortaya çıkan bir ürün niteliğinde görünse de ifade edilmek istenen düşünceler, hayaller, tasarılar, duygular öncelikle zihinsel bir süreçten geçmektedir. Bu zihinsel süreç ile birey neyi ne kadar ifade edeceğinden hangi amaca hizmet edeceğine kadar soyut bir plan
yapma
eğilimindedir.
Yazı
gerçekte
bu
soyut
planların
somutlaştırılmış şeklidir denebilir. Hangi konuda olursa olsun yazmanın etkili
ve
güzel
olabilmesi
belirli
aşamaların
öğrenilmesi
ve
uygulanmasından geçmektedir. Yazmanın aşamalarını aşağıdaki gibi açıklanmaktadır.
62
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
(1)
Yazma Öncesi Hazırlık
Etkili bir hazırlık başarılı bir yazma çalışmasının ön şartıdır denebilir. Hazırlık çalışmaları yazmayı kolaylaştırıcı bir işlev görmelidir. Hazırlık aşaması öğrencilerin yazmaya güdülenmesi, konu seçimi, amaç ve metin türü belirleme, konu ile ilgili temel düşünceleri belirleme (neler yazabiliriz, alt başlıklar veya içerik ne olabilir?) gibi çalışmalardan oluşabilir.
(2) Taslak
Taslak Oluşturma oluşturma,
hazırlık
aşamasında
yapılan
çalışmaların
bir
birleriyle ilişkilendirilmesi şeklinde yorumlanabilir. Konunun temel boyutlarının ve yardımcı düşüncelerinin belirlenmesi taslak aşamasında yapılır.
(3)
Düzenleme
Yazma sırasında düşüncelerin arka arkaya sıralanması yeterli değildir. Düşüncelerin mantıksal ilişkiler içerisinde ve birini tamamlar nitelikte olması gereklidir. Bu niteliğin metinde olup olmadığını öğrenci metni tekrar tekrar okuyarak kontrol etmelidir. Okuma sırasında öğrenci kendi metni için geri bildirimlerde bulunmuş olacak ve eklenmesi gereken, çıkarılması
gereken,
değiştirilmesi
gereken
noktaları
belirlemiş
olacaktır.
(4)
Düzeltme
Düzenleme daha çok içeriği kapsarken düzeltme metnin şekil yazımve dil bilgisi yönünden uygunluğunu yoklar. Düzeltme yazılı bir metnin ortaya çıkmasında son aşamadır. Düzeltme yaparken metin üzerinde aşağıdaki işaretleri kullanabilirsiniz. 63
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
(5)
Paylaşım
Yazılan metinlerin arkadaş, anne-baba, öğretmen yani bir başka kişi ile paylaşımı anlamına gelmektedir. Paylaşımla amaç yazılı hale gelen duyguların, düşüncelerin başka birine aktarılmasıdır. Bunun yanında paylaşım yazı ile ilgili olarak görüş, eleştiri şeklinde de olabilir.
e)
Yazım Kuralları
Yazıda doğabilecek karışıklıkların önüne geçmek, yanlış okumayı önlemek, okumayı ve anlamayı kolaylaştırmak, herkesin aynı şekilde yazıp okumasını sağlamak için belirlenmiş olan kurallara imlâ (yazım) kuralları denir. Bu kurallardan birçoğu aslında anlama ve telâffuza bağlıdır. Anlam ve telâffuz; akla, mantığa, geleneğe, çoğunluğa vb.ne uyduğu takdirde zaten yazıldığı gibi okunan ve okunduğu gibi yazılan bir dil olanTürkçenin imlâsı kolayca halledilecektir.
(1)
Büyük ve Küçük Harflerin Kullanımı
Alfabemizde (Lâtin alfabesi) her harfin bir büyük, bir de küçük şekli vardır. Yazıda yaygın olarak küçük harf kullanılır. Ancak belirli yerlerde büyük harf kullanılmalıdır. Büyük harfle küçük harf arasında okunuş olarak fark olmasa da yazılış olarak büyük farklar vardır. Büyük ve küçük harflerin kullanımı ile ilgili kurallar şunlardır: 1. Her cümlenin ilk kelimesi büyük harfle başlar. Büyük harfle başlamayan bir kelime dizisi, öncesi yazılmamış ya da silinmiş bir cümle zannedilebilir.
64
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
"Bir gün, istiklâl ve cumhuriyeti müdafaa mecburiyetine düşersen, vazifeye atılmak için, içinde bulunacağın vaziyetin imkân ve şeraitini düşünmeyeceksin!" "Ömür,
yarınlara
bağlanan
ümitlerle
geçip
gitmekte,
gafilcesine
kavgalarla, gürültülerle, didinmelerle tükenip durmadadır. Sen aklını başına al da, ömrünü, şu içinde bulunduğun bugün say." (Mevlâna) 2. Noktayla, iki noktayla, üç noktayla, soru ve ünlem işaretleriyle biten cümlelerden sonra gelen cümleler büyük harfle başlar. -Ah, bilsen biz senin ıstırabını ne iyi anlıyoruz! Biz ki her şeyi görür ve anlarız. Düşün, bir elbiseyle bir vücut arasındaki esrarlı rabıtayı düşün. Vücudun sonsuz hareketleri içinde bize düşmeyen pay hangisidir? Bunların
içinde
sefaletlerin,
açlıkların,
ihtirasların,
cinayetlerin,
coşkunlukların, kahkahaların alnımıza çizdiği hep hususî bir çizgi vardır. (Necip Fazıl, Eski Elbiselerin Hafızası) Orhun Kitabesi'nde Türk hakanı şöyle diyor: Türk Tanrısı, Türk milleti yok olmasın diye atalarımı gönderdi ve beni gönderdi. Ben hakan olunca gündüz oturmadım, gece uyumadım. (Ziya Gökalp, Türkçülüğün Esasları) 3. Bu işaretler asıl cümlenin içinde, yani iç cümlede ise sonraki kelime büyük harfle başlamaz: "Durun!" diye bağırdı annem. Bu kez çocuk, "Bu peri midir, melek mi?" diye düşünerek, öğretmene hayranlıkla baktı. 4. İki noktadan sonra cümle gelmiyorsa, örnekler sıralanıyorsa bunlar büyük harfle başlamaz:
65
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Bazı mastarlar kalıcı nesne adı olmuşlardır: yemek, çakmak, dolma, dondurma, kavurma, buluş... 5. Örneklerle başlayan cümleler de büyük harfle başlar: Bilgisayar, sinema, tiyatro, internet, fotoğraf gibi hobiler, pahalılık yüzünden lüks gibi görülmektedir. 6. Cümle içerisinde başkasından aktarılan ve tırnak içinde verilen cümleler de büyük harfle başlar: Atatürk gençliğe seslenirken ilk önce "Ey Türk gençliği! Birinci vazifen, Türk istiklâlini, Türk cumhuriyetini, ilelebet, muhafaza ve müdafaa etmektir." demektedir. 7. Tırnak içinde verilen söz tam bir cümle değilse veya cümlenin baş kısmı verilmemişse büyük harfle başlamaz. Nabi'nin "......... var içinde" redifli gazeli açıklanacak. 8. İki kısa çizgi veya iki virgül arasında verilen ara sözler, ara cümleler, açıklama cümleleri büyük harfle başlamaz. Bu konuda kararlı olduktan sonra -geç karar vermiş olsan da- başarıya ulaşırsın. Başımın ağrısı yazları -sıcaklardan olmalı- daha da artar. Kalıcı konutları bu yıl sonuna kadar -geçen seneki lâf- yetiştireceklermiş. Çıkmamız gereken uygar milletler seviyesini -ki bu seviyeye hâlâ çok uzağız- Mustafa Kemal hedef olarak göstermişti bize. Bu işi 2000 sununa kadar bitireceklerini -inanılacak gibi değilsöylüyorlar. Bu adam, seni temin ederim, sahtekârın biridir. 66
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Cihan yıkılsa, emin ol, bu cephe sarsılmaz. 9. Rakamla başlayan cümlelerde rakamdan sonra gelen kelime büyük harfle başlamaz. 1998 yılında ortaokulu bitirdim. 10. Şiirde her mısra (birkaç mısra bir cümle oluştursa da) büyük harfle başlar. Küçük harfle başlatılmış bir mısraın ilk kelimesi veya
kelimeleri
Günümüz
şiir
silinmiş
veya
kitaplarında
yazılmamış bu
zannedilebilir.
kurala
çoğunlukla
uyulmamaktadır: ... Bir de baharlar bilirim, Apartman odalarında büyüyen çocukların bilmediği bilemeyeceği. Anadolu bozkırlarında Bütün özel isimler (özel ismi oluşturan her kelime ve onları niteleyen, tanıtan unvanlar) büyük harfle başlar. Büyük harfle başlamazsa cins ismi zannedilebilirler: 11. Kişi adları ve soyadları, takma adlar, kişi adlarından önce ve sonra gelen saygı sözleri, unvanlar ve meslek adları, tarihî kişilerin adlarından önce gelen unvan ve lâkaplar büyük harfle başlar: Ali, Meltem, Mehmet, Meral, Yasemin, Uğur, Barkın... Binbaşı Ömer, Doktor Kenan, Mütercim Asım, Ankaralı Âşık Ömer... Mustafa Kemal Atatürk, Mehmet Akif Ersoy, Nazım Hikmet Ran, Yavuz Bülent Bakiler, Kâmuran İnan, Victor Hugo, Halil Cibran...
67
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Sayın Kenan Evren, Cumhurbaşkanı Ahmet Necdet Sezer, Hamdi Bey, Mustafa Efendi, Zeynep Hanım, Bay Ali Çiçekçi, Prof. Dr. Mehmet Kaplan, Doktor Behçet Uz, Mareşal Fevzi Çakmak, Yüzbaşı Cengiz Topel... Fatih Sultam Mehmet, Mimar Sinan, Yavuz Sultan Selim, Genç Osman, Deli İbrahim, Avcı Mehmet, Nişancı Mehmet Paşa, Aslan Yürekli Richard, Deli Petro... 12. Akrabalık adları bildiren kelimeler büyük harfle başlamaz. Ancak akrabalık kelimeleri başta gelirse büyük harfle başlar. Fahriye abla, Ayşe teyze, Numan amca... Nene Hatun, Baba Gündüz, Dayı Kemal... 13. Resmî yazılarda saygı bildiren sözlerden sonra gelen makam mevki, unvan bildiren kelimeler büyük harfle başlar: Sayın Bakan, Sayın Başkan, Sayın Profesör, Sayın Vali... 14. Kurum, kuruluş, kurul, müessese, makam, üniversite isimleri: Türkiye Büyük Millet Meclisi, Mamak Anadolu Lisesi, Yeşilay Derneği, Türk Dil Kurumu, Ege Üniversitesi, Kars Valiliği, Mamak İlçe Millî Eğitim Müdürlüğü, Bakanlar Kurulu, Emek İnşaat, Millî Kütüphane, Türk Ocağı... 15. Kurum, merkez, bakanlık, üniversite, fakülte, bölüm vb. ifade eden kelimelerden herhangi biriyle belli ve özel bir kurum, kuruluş vb. kastedildiği zaman
bu
kelime büyük harfle
başlatılabilir: Bu yıl Meclis yine boş, faydasız ve sadece milletvekillerinin işine gelecek şeylerle uğraşacak gibi. 68
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Son yıllarda Bakanlık, kendi elemanları aleyhine çalışmaya başladı. 16. Millet, kavim, boy, oymak, din, mezhep isimleri ve bunlara mensup olanlara verilen isimler: Türk, Türkler, Yunan, İngiliz, Çeçen, Ruslar, Alman, Arap... Oğuz, Kazak, Tatar, Özbek, Tacik... Müslüman, Musevî, Hıristiyan... Müslümanlık, İslâm, Musevîlik, Hıristiyanlık... Şiilik, Budizm, Malikîlik, Hanefîlik... Hanefî, Şafiî, Alevî, Budist, Katolik... 17. Din ve mitoloji kavramlarını karşılayan özel adlar büyük harfle başlar. Bazı dinî kavramlar küçük harfle başlar. Tanrı kelimesi özel isim olarak kullanılmıyorsa küçük harfle başlar: Allah, Tanrı, Cebrail, Zeus, Kibele... cennet, cehennem, uçmak, tamu, sırat köprüsü... Eski Yunan tanrıları... 18. Dil ve lehçe isimleri: Türkçe, Farsça, Fransızca, Macarca, Fince, Tibetçe, Kırgızca, Özbekçe, Tatarca, Oğuzca... 19. İl, İlçe, Semt, mahalle, cadde, bulvar, sokak, pasaj, çarşı, park isimleri (bunlarda geçen tüm kelimeler) büyük harfle başlar: Sivas, Ankara, İstanbul, Mamak, Yenişehir, Şirinevler, Dikimevi, Atatürk Bulvarı, İvedik Caddesi, Gönül Sokak, Şaziyem Pasajı, Kuyumcular Çarşısı, Güvenpark, Altınpark, Kuğulu Park... 20. Saray, köşk, han, kale, köprü, anıt vb yapı adlarına ait bütün kelimeler büyük harfle başlar: 69
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Topkapı Sarayı, Çankaya Köşkü, Ankara Kalesi, Galata Köprüsü, Atakule... 21. Devlet, ülke ve bölge isimleri: Türkiye, Türkiye Cumhuriyeti, Amerika Birleşik Devletleri, Afganistan, İran, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti... Batı Almanya, Batı Trakya, Güney Yemen, Doğu Avrupa, Doğu Anadolu Bölgesi, İç Anadolu (Bölgesi), Ege, Marmara... Not: Yön bildiren kelimeler bir bölge veya ülke adından önce gelirse büyük, sonra gelirse küçük yazılır. Kuzey Kıbrıs'a tatile gittik. Kıbrıs'ın kuzeyine tatile gittik. Doğu Anadolu'nun coğrafyası... Anadolu'nun doğusundaki dağlar... 22. Kıta isimleri: Avrasya,
Asya,
Avrupa,
Afrika,
Amerika,
Antarktika,
Arktika,
Avustralya. 23. Deniz, okyanus, göl, akar su, boğaz, geçit isimleri: Akdeniz, Karadeniz, Manş Denizi, Büyük Okyanus, Atlas Okyanusu Van Gölü, Hazar Denizi, Beyşehir Gölü, Kızılırmak, Yeşilırmak, Sakarya, Seyhan, Fırat, Nil, İstanbul Boğazı,Panama Geçidi, Süveyş Kanalı ... 24. Dağ, tepe, ova, yayla isimleri: Elmadağ, Uludağ, Ağrı Dağı, Erciyes (dağı), Everest Tepesi, Çukurova, Konya Ovası...
70
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Dikkat! Çanakkale Boğazı, Gülek Geçidi, Haymana Ovası, Konya Ovası, Van Gölü, Ağrı Dağı" gibi her iki harfi de büyük yazılan özel isimlere dikkat edilirse, birinci kelimenin zaten il olarak mevcut olduğu; ikinci kelime eklenince oluşan ismin o ile ait ama yeni ve özel bir varlığı karşıladığı görülür. Yani iki kelime birden kastedilen varlığa aittir. Meselâ Çanakkale Boğazı sadece Çanakkale kelimesiyle ifade edilemez. Hâlbuki Hürriyet gazetesi, Marmara denizi, Altay dağları, Nil nehri, Ankara şehri, Fırat nehri, Erciyes dağı gibi örneklerde birinci kelime büyük, ikinci kelime de küçük harfle başlamaktadır. Bunun sebebi bu kelimelere eklenen ikinci kelimelerle yeni bir özel isim oluşturulmuş olmamasıdır. Hürriyet zaten bir gazete adı; Nil zaten bir nehir adı; Ankara zaten bir şehir adı; Erciyes zaten bir dağ adıdır. Erciyes dağı, Erciyes kelimesi ile de ifade edilir. 25. Gezegen ve yıldız adları büyük harfle başlar. Ancak dünya, güneş ve ay kelimeleri terim olarak (astronomi ve coğrafya terimi) kullanılıyorsa özel isim olduğu için büyük; diğer anlamlarında (gerçek, mecaz, yan, eş, deyim vb.) kullanılıyorsa cins ismi olduğu için küçük harfle başlar: Merih, Mars, Jüpiter, Venüs, Küçükayı, Halley... Ay'ın yakından çekilmiş fotoğrafları insanlığı pek şaşırtmıştı. Yazın Güneş ışınları Dünya'ya dik olarak gelir. Türkiye'nin birçok yerinde insanlar Güneş tutulmasını seyretti. Sabahtan beri dünya kadar yer dolaştık. Şair sevgilisinin yüzünü aya benzetir. (ayın kendisine değil, görünüşüne)
71
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
26. Kitap, gazete, mecmua, eser, kanun, tüzük, yönetmelik, yönerge, genelge isimleri büyük harfle başlar. Bunlara dahil olmayan kelimeler küçük harfle başlar: Tercüman (gazetesi), Zaman (gazetesi); Nokta (dergisi), Aktüel (dergisi); Türk Dili (dergisi), Virgül; Yaprak Dökümü, Semerkant; Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, Türk Ansiklopedisi; Halı Dokuyan Kızlar (tablosu), Düşünen Adam (heykeli), Medenî Kanun, Borçlar Hukuku... 27. Hayvanlara takılan özel isimler: Düldül, Sarıkız, Fino, Tekir, Karabaş, Yumoş, Minnoş... 28. Yer ve millet adlarıyla kurulan birleşik kelimelerdeki özel adlar büyük harfle başlar. Antep fıstığı, Brüksel lâhanası, Hindistan cevizi, İngiliz anahtarı, Maraş dondurması, Van kedisi... Yazı başlıkları, konu adları büyük harfle başlar: İmlâ Kuralları, Dil Bilgisinin Bölümleri, 19. Yüzyılda Türk Edebiyatının Seyri... Gazete ve dergiler konu başlıklarında sadece ilk kelimeyi büyük harfle başlatırlar: Kamyon eve girdi, Büyük seçim yarın... Kitap, gazete, dergi isimleriyle konu başlıklarındaki "ile, ve, de, ya da, ki" bağlaçlarıyla soru ekinin küçük yazılması gerekir: Başarmak ve Kazanmak, Türk Dili ve Edebiyatı, Karga ile Tilki, Ya Devlet Başa ya Kuzgun Leşe, Ben de Yazdım... Kitap, gazete, dergi isimleri ve konu başlıkları -dikkat çekmek içinbütünüyle büyük harfle yazılabilir. Bu durumda aralardaki "ile, ve, de, ya da, ki" bağlaçlarıyla soru ekinin küçük yazılması gerekir:
72
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Başarmak ve Kazanmak, Türk dili ve edebiyatı, karga ile tilki... (Başka bir bilgi: Yazı başlıkları tamamen büyük harfle yazılmışsa, bağlaçlar da tamamen büyük harfle yazılır. Başlıkların sadece baş harfleri büyük yazılmışsa, bağlaçlar küçük harfle başlar.) Mektuplarda ve resmî yazılarda hitapların ilk kelimeleri büyük harfle başlar: Aziz kardeşim, Canın anneciğim, Sevgili kardeşim Hakan... 29. Ay ve gün adları, belirli bir tarih belirttiğinde büyük; bunun dışında küçük harfle başlar: Bu yıl 2 Eylül'de döneceğiz. 15 Kasım 1999 Pazartesi günü konferans yapılacak. Bu yıl temmuz sıcaklarında kavrulduk. Bu sokakta salı günleri pazar kurulur. 30. Levhalar ve açıklama yazıları büyük harfle başlar. Yazı birkaç kelimeden oluşuyorsa ilk kelime büyük harfle başlar. Yazı rakamla başlamışsa ondan sonraki kelime küçük harfle başlar. Giriş, Çıkış, Müdür, Müdüriyet, Vezne, Başkan, Doktor Otobüs durağı, Şehirler arsı telefon... III. kat, IV. sınıf, I. blok... 31. Kurultay, sempozyum, panel vb toplantıları bildiren özel adlar büyük harfle başlar: Manas Bilgi Şöleni, Uluslar Arası Türk Dili Kurultayı...
73
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
32. Millî ve dinî bayramlarla bayram niteliği kazanmış günler büyük harfle başlar. Ancak genel nitelik arz edenler küçük harfle başlar: Cumhuriyet Bayramı, Ramazan Bayramı, Kurban Bayramı, 23 Nisan Ulusal Egemenlik ve Çocuk Bayramı, Nevruz Bayramı, Anneler Günü, Öğretmenler Günü, Tıp Bayramı, tiyatro günü, kitap haftası, film haftası, sağlık haftası, dil kurultayı. 33. Çağ, dönem ve tarihî olay adları büyük harfle başlar: Cilâlı Taş Devri, İlk Çağ, Millî Mücadele, Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatı... 34. Özel isimlerden türetilen isim, sıfat ve fiiller büyük harfle başlar ve ekleri de kesme işareti ile ayrılmaz. Bu özel isimler türetilen kelimenin içinde kalıyorsa büyük harfle başlamaz: Türkleşmek,
İslâmlaşmak,
Türkolog,
Darvinci,
Sivaslı,
Ankaralı,
Türkçecilik, Avrupalı... Panislâmizm, Panturanizm, Pantürkizm... 35. Özel isim kendi anlamı dışında yeni bir anlam kazanmışsa küçük harfle başlar. Müzik terimleri için de bu geçerlidir: acem, acemi, hicaz, nihavent, amper, jul, allahlık, donkişotluk... acembuselik, acemaşiran, bayatî, hicazkâr, türkü, varsağı...
(2)
Kısaltmaların Yazımı
Kısaltma; bir kelime, terim veya özel adın içerdiği harflerden biri veya birkaçı ile daha kısa olarak ifade edilmesi ve sembolleştirilmesidir.
74
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Yapılan
kısaltmaların
benimsenmesi,
yaygınlaşması
ve
herkes
tarafından anlaşılması gerekir. AA, AB, ABD, age., AGİK, AIDS, aids, AKM, Alb., Alm., anat., AOÇ, AP, APS, Apt., Ar., Ar. Gör., ark., Asb., ASELSAN, Asist., ASKİ, AŞTİ, AT, Atğm., ATO, AÜ, AÜ, AÜ, Av., B (batı), B. (bay), bağ., BAĞ-KUR, BBC, BCG, BDT, bk. (bakınız), BM, Bn. (bayan), BOTAŞ, Bşk., C. (cilt), DGM, dm, EKG, ed. (edebiyat), FIFA, Fr., g, GAP, gr, HABITAT, Hz., İETT, KBB, km, l, m, Mah., MKE, No. veya Nu., öl., sn (saniye), TIR, TL, yy., zool. 1.
Kurum,
kuruluş,
müessese,
makam,
üniversite
adlarının
kısaltmalarında bütün harfler büyüktür. Harfler arasına nokta koymaya gerek yoktur. TRT, TBMM, İTÜ, DSİ, TDK, TTK, MEB, AÜ DTCF, DAÜ, D, B, K, G, KB, GB, KD, GD (son sekizi yön adı) Bu kısaltmalardan sonra gelen çekim ekleri kesme ile ayrılır. Ekler son harfin okunuşuna göre belirlenir; kelimenin uzun şeklinin okunuşuna göre değil: MEB'e, TBMM'nin, DTCD'ne değil DTCF'ye, İTÜ'nden değil İTÜ'den Bazı kısaltmalar da kelime gibi oluşturulmuştur. ASELSAN, BOTAŞ, İLESAM, SEKA, TÖMER, TEDAŞ Bunlara getirilen ekler de düz okunuşa göre belirlenir: ASELSAN'da, BOTAŞ'a, İLESAM'ın, SEKA'nın, TÖMER'den, TEDAŞ'ta Nokta kullanılan kısaltmalar da vardır. Bunlardan sonra getirilen ekler kesmeyle ayrılmaz: K.K.K., M.Ö., M.S., P.K., T.C. 2. Özel isim veya unvan olan bir kelime birkaç harfle kısaltılıyorsa yalnız ilk harf büyük yazılır. 75
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Prof., İst., Doç., Dr., Av., Alb., Gen. Alm. (Almanca), İng., Kocatepe Mah., Güniz Sok. Bu kısaltmalara ek getirilirken kelimenin uzun şeklinin okunuşu esas alınır; ekler kesmeyle ayrılmaz: İst.da, Alm.yı, İng.ye 3. Özel isim olmayan kelimelerin kısaltması küçük harfle başlar. C. (cilt), s. (sayfa), bkz.(bakınız), vb. (ve benzeri), vs. (ve saire), is. (isim), sf. (sıfat), hz. (hazırlayan), çev. (çeviren), ed. (edebiyat), fiz. (fizik), kim. (kimya) Bu kısaltmalara ek getirilirken kelimenin uzun şeklinin okunuşu esas alınır; ekler kesmeyle ayrılmaz: vb.leri, vs.den, is.ler, sf.lar, hz.da, çev.e, ed.ı, fiz.le, kim.da 4. Elementlerin ve ölçülerin kısaltmalarında nokta kullanılmaz: C, Ca, Fe, m, mm, cm, km, g, kg, l, mg... Bu kısaltmalara ek getirilirken kelimenin uzun şeklinin okunuşu esas alınır; ekler nokta kullanılmadığı için kesmeyle ayrılır: m'ye, mm'de, cm'yi, km'ye, g'dan, kg'dan, l'de, mg'ı 5. Sert
sessizle
biten
kısaltmalara
ünlüyle
başlayan
getirildiğinde okunuşta sondaki sert ünsüz yumuşamaz: AGİK'in (agiğin değil agikin), TÜBİTAK'a (tübitağa değil tübitaka) Ancak "birlik" kelimesiyle kurulan kısaltmalarda yumuşama görülür: ÇUKOBİRLİK'e (çukobirliğe)
76
ek
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
(3)
Ek-Fiilin Yazımı
Ek-fiil isimlerin yüklem olmasını sağlayan ektir.. a. Ek-fiil (imek fiili) eklendiği kelimeye bitişik de yazılabilir ondan ayrı da... Ama genellikle bitiştirilir. Ayrı yazıldığı zaman ünlü uyumlarına uyup uymadığına bakılmaz. Bitişik yazılan ek-fiil "büyük ve küçük ünlü uyumu" kurallarına uyar. 1. Sessiz harfle biten kelimeye bitiştiriliyorsa, başındaki "i" düşer: rahatsız idim>rahatsızdım, çocuk ise>çocuksa, Serkan imiş>Serkan'mış, koşar iken>koşarken Suçlanan ben imişim>benmişim Biz imişiz>bizmişiz Meğer sen ne çalışkan imişsin>çalışkanmışsın Çalışkan imişsiniz>çalışkanmışsınız Adam yirmi yıldır evine hasret imiş>hasretmiş 2. Sesli harfle biten kelimeye bitiştiriliyorsa, başındaki "i" düşer ve yerine "y" kaynaştırma harfi gelir: Bir güzelin hayranı i-di-m>hayranıydım, hayranı idik>hayranıydık Zeki idi>zekiydi Ali imiş>Ali'ymiş, Hasta ise>hastaysa, Nöbetçi iken>nöbetçiyken, Merhametli imişler>merhametliymişler Merhametliler imiş>merhametlilermiş
77
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
b. Fiillere
getirildiğinde
onların
birleşik zamanlı
çekimlerini
yapmayı sağlayan ek-fiil bitişik de ayrı da yazılabilir: çalışmış i-di-k>çalışmıştık okuyor i-se>okuyorsa okuyor i-miş-ler/okuyorlar imiş>okuyorlarmış
(4)
"ile" Edatının ve Bağlacının Yazımı
Edat ve bağlaç olarak kullanılır. Yazılışları bakımından aralarında fark yoktur. Bu kelime kendinden önceki kelimeye bitişik de yazılabilir, ondan ayrı da... Bitişik yazılan "ile" kelimesi "büyük ve küçük ünlü uyumu" kurallarına uyar. Ayrı yazıldığında ünlü uyum kuralları aranmaz: arabası ile>arabasıyla, konu ile>konuyla, annem ile babam>annemle babam Ünlüyle biten kelimelere bitiştirildiğinde, baştaki "i" ünlüsü düşer ve yerine "y" kaynaştırma harfi gelir: Bora
ile>Bora'yla,
sopa
ile>sopayla,
dava
ile>davayla,
arkadaşı
ile>arkadaşıyla, dolayısı ile>dolayısıyla... Ünsüzle biten kelimelere bitiştirildiğinde, sadece baştaki "i" ünlüsü düşer, büyük ünlü uyumuna göre "la" veya "le" şeklinde kullanılır. Murat ile>Murat'la, cam ile>camla, deve ile>deveyle...
(5)
"mi" Soru Ekinin Yazımı
Hem isimlere hem de fiillere getirilen bir çekim ekidir.
78
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
1. "-mi", kendinden önceki kelimden her zaman ayrı (bir kelime gibi) yazılır: Gelecek miydin? (fiile) Sen misin? (isme) Geldi mi?, okuyor mu?, onlar mı?, özgün mü?... Sen burada mısın? Bizi duyuyor musunuz? İzmir mi yoksa İstanbul mu daha güzel? Ağlasam sesimi duyar mısınız mısralarımda? 2. Eklendiği kelimenin son sesine, dolayısıyla büyük ve küçük sesli uyumu kurallarına uyar: Salı mı?
Sen mi?
O mu?
Ölü mü?
3. Soru ekinden sonra gelen ekler kendisine bitişik yazılır. Seni çağıran bu çocuk muydu? 4. Soru anlamı vermediği zamanlarda da ayrı yazılır. Yağmur yağdı mı dışarı çıkmak isterim. Güzel mi güzel bir evi var.
(6)
"de" Bağlaının ve "-de" Hâl Ekinin Yazımı
"de" bağlacı ve "de" eki birbirinden kolayca ayırt edilebilir. Aşağıda, dikkat edilmesi gereken noktalar da verilmiştir.
(a)
"de" Bağlacı 1. Her zaman kendinden önceki ve sonraki kelimelerden ayrı ve "de, da" şeklinde yazılır; bitiştirilmez, "te, ta" şeklinde yazılmaz.
79
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
"ya" ile birlikte kullanıldığında da ayrı yazılır: "ya da" İsimlerden sonra da kullanılabilir, fiillerden sonra da. 2. Kelimenin son hecesine kalınlık-incelik bakımından uyar. Ama ünsüz uyumuna bağlı değildir, yani -te, -ta şekilleri yoktur. Gölgende ban da bana da yer ver. Ateşten kızaran bir gül arar da Gezer bağdan bağa çoban çeşmesi. Bu soruyu Ali de mi bildi? Sorsan da söylemem. Çalış da çalış... Büyüyecek de bana bakacak. Çalışıp da kazanacaksın. Alacak ya da almayacak.
(b)
"-de" Hâl Eki
İsim çekim eklerindendir. İsmin bulunma hâlini yapan hâl ekidir. Yer ve zaman bildirir. Sesli uyumlarına uyar. 1. "de" bağlacının yalnız "de", "da" biçimleri varken; "-de" hâl ekinin "-de", "-da", "-te", "-ta" biçimleri vardır. Bunun sebebi ekin bitişik yazılıyor olmasıdır. 2. Yapım eki olarak da kullanılabilir: Eski İstanbul'da ne güzel günler yaşanmış. Saat yedide mi gelecekmiş? 80
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Her şey yerli yerinde. Suyu bir yudumda içti. Siz ayakta kaldınız. Çamaşırları elde yıkıyormuş. Yılda yirmi gün izni var. Yüzde yetmiş başarı vardı. Ayda yılda bir uğrar oldu. Elde avuçta ne varsa bitti. Parmak kalınlığında yaprakları var. Peyami Safa'nın "Sözde Kızlar"ını okudun mu?
(7)
"ki" Bağlacının, "-ki" İlgi Zamirinin ve "-ki" Yapım Ekinin
Yazımı Aşağıda bu bağlacın ve iki ekin birbirinden ayırt edilmesi için dikkat edilmesi gereken noktalar da verilmiştir.
(a)
"ki" Bağlacı
Sadece "ki" biçimi vardır. Kendinden önceki ve sonraki kelimelerden ayrı yazılır. Türkçe değil, Farsça bir bağlaçtır ve Türkçe cümle yapısına aykırı olarak kullanılır. "ki" ile başlayan bir ara cümle asıl cümlenin içinde kısa çizgiler arasında verilebilir: Bu ezanlar -ki şahadetleri dinin temeliYağmur yağmadı ki mantarlar ortaya çıksın. Atatürk diyor ki: ... Bir şey biliyor ki konuşuyor. Ben ki hep sizin için çalıştım. 81
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Sınavı kazanabilir miyim ki... Baktım ki gitmiş. Ancak bu bağlaç birkaç örnekte kalıplaşarak bitişik yazılmaktadır. belki, çünkü (ünlü uyumuna girmiş), hâlbuki, mademki, meğerki, oysaki, sanki.
(b)
"-ki" İlgi Zamiri
Ek hâlindeki tek zamirdir. Eklendiği kelimeye -ki sadece isim tamlamasında tamlayana eklenirbitişik yazılır ve bir ismin (tamlananın) yerini tutar. Büyük ve küçük ünlü kurallarına uymaz; sadece -ki şekli vardır: senin kalemin>seninki, Ali'nin eli>Ali'ninki, onun düşüncesi>onunki...
(c)
“-ki” Yapım Eki / Sıfat “-ki” si
İsimlere eklenerek yer ve zaman bildiren sıfatlar türeten ektir. Zaman bildiren kelimelerin sonuna doğrudan eklenirken, yer bildiren sıfatlar türetirken "-dE" hâl ekiyle birlikte kullanılır. Sadece -ki ve az da olsa -kü şekilleri vardır: bu yılki sınav, yarınki maç, dünkü film, bugünkü aklım... masadaki kitaplar, duvardaki saat, evdeki hesap...
(8)
Birleşik Kelimelerin Yazımı
Birleşik kelimeler aşağıdaki durumlarda bitişik yazılırlar: 1. Ses düşmesine uğrayan birleşik kelimeler bitişik yazılır:
82
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
birbiri (< biri biri), kaynana (< kayın ana), kaynata (< kayın ata), nasıl (< ne asıl), niçin (< ne için), pazartesi (< pazar ertesi), sütlaç (< sütlü aş) vb. 2. Özgün biçimleri tek heceli bazı Arapça kökenli kelimeler etmek, edilmek, eylemek, olmak, olunmak yardımcı fiilleriyle birleşirken ses
düşmesine,
ses
değişmesine
veya
ses
türemesine
uğradıklarında bitişik yazılır: emretmek, menolunmak, cemetmek, kaybolmak; darbetmek, dercetmek, hamdetmek; affetmek, hissetmek, reddetmek vb. Kelimelerden
her
ikisi
veya
ikincisi,
birleşme
sırasında
anlam
değişmesine uğradığında bu tür birleşik kelimeler bitişik yazılır. a. Bitki adları: aslanağzı, civanperçemi, keçiboynuzu, kuşburnu, turnagagası, açıkağız, akkuyruk (çay), alabaş, altınbaş (kavun), altıparmak (palamut), beşbıyık (muşmula), çobançantası, karnıkara (börülce), katırtırnağı, kuşyemi, şeytanarabası,
yılanyastığı,
akşamsefası,
camgüzeli,
çadıruşağı,
ayşekadın (fasulye), hafızali (üzüm), havvaanaeli, meryemanaeldiveni vb. b. Hayvan adları: danaburnu (böcek), akbaş (kuş), alabacak (at), bağrıkara (kuş), beşparmak (deniz hayvanı), çakırkanat (ördek), kababurun (balık), kamçıkuyruk (koyun), kamışkulak (at), karagöz (balık), karafatma (böcek), kızılkanat (balık), sarıkuyruk (balık), yeşilbaş (ördek), sazkayası (balık), sırtıkara (balık), şeytaniğnesi, yalıçapkını (kuş), bozbakkal (kuş), bozyürük (yılan), karadul (örümcek) vb. c. Hastalık adları: itdirseği (arpacık), delibaş, karabaş, karabacak vb. 83
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
d. Alet ve eşya adları: balıkgözü (halka), deveboynu (boru), domuztırnağı (kanca), horozayağı (burgu), kargaburnu (alet), kedigözü (lamba), leylekgagası (alet), sıçankuyruğu (törpü), gagaburun (gemi), kancabaş (kayık), adayavrusu (tekne) vb. e. Biçim, tarz, tür, motif vb. adlar: ayıbacağı (yelken biçimi), balıksırtı (desen), civankaşı (nakış), eşeksırtı (çatı biçimi), kazkanadı (oyun), kırlangıçkuyruğu (işaret), koçboynuzu (desen), köpekkuyruğu (yağlı güreş), sıçandişi (dikiş), balgümeci (dikiş), beşikörtüsü (çatı biçimi), turnageçidi (fırtına) vb. f.
Yiyecek adları:
hanımgöbeği (tatlı), kadınbudu (köfte), kedidili (bisküvi), dilberdudağı (tatlı), tavukgöğsü (tatlı), vezirparmağı (tatlı), bülbülyuvası (tatlı), kuşlokumu (kurabiye), alinazik (kebap) vb. g. Oyun adları: beştaş, dokuztaş, üçtaş vb. h. Gök cisimlerinin adları: Altıkardeş (yıldız kümesi), Arıkovanı (yıldız kümesi), Büyükayı (yıldız kümesi), Demirkazık (yıldız), Küçükayı (yıldız kümesi), Kervankıran (yıldız), Samanyolu (yıldız kümesi), Yedikardeş (yıldız kümesi) vb. i.
Renk adları:
baklaçiçeği,
balköpüğü,
camgöbeği,
devetüyü,
fildişi,
gülkurusu,
kavuniçi, narçiçeği, ördekbaşı, ördekgagası, tavşanağzı, tavşankanı, turnagözü, vapurdumanı, vişneçürüğü, yavruağzı vb. j.
Oğlu, kızı sözleri: çapanoğlu, eloğlu, hinoğluhin, elkızı vb. 84
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
3. -a, -e, -ı, -i, -u, -ü zarf-fiil ekleriyle bilmek, vermek, kalmak, durmak, gelmek ve yazmak fiilleriyle yapılan tasvirî fiiller bitişik yazılır: düşünebilmek, gidedurmak,
sevebilmek; yazadurmak;
alıvermek, çıkagelmek,
gülüvermek;
uyuyakalmak;
süregelmek;
düşeyazmak,
öleyazmak vb. 4. Bir veya iki ögesi emir kipiyle kurulan kalıplaşmış birleşik kelimeler bitişik yazılır: albeni, ateşkes, çalçene, çalyaka, dönbaba, gelberi, incitmebeni, sallabaş, sallasırt, unutmabeni; batçık, çekyat, geçgeç, kaçgöç, kapkaç, örtbas, seçal, tutkal, veryansın, yapboz, yazboz vb. 5. -an/-en, -r/-ar/-er/-ır/-ir, -maz/-mez ve -mış/-miş sıfat-fiil ekleriyle kurulan kalıplaşmış birleşik kelimeler bitişik yazılır: alaybozan, cankurtaran, çöpçatan, dalgakıran, demirkapan, gökdelen, yelkesen;
akımtoplar,
altıpatlar,
barışsever,
basınçölçer,
özezer,
pürüzalır; baştanımaz, değerbilmez, etyemez, hacıyatmaz, kadirbilmez, karıncaezmez,
kuşkonmaz,
külyutmaz,
tanrıtanımaz,
varyemez;
çokbilmiş, güngörmüş vb. 6. İkinci kelimesi -dı (-di / -du / -dü, -tı / -ti / -tu / -tü) kalıplaşmış belirli geçmiş zaman ekleriyle kurulan birleşik kelimeler bitişik yazılır: albastı, ciğerdeldi, çıtkırıldım, dalbastı, fırdöndü, gecekondu, gündöndü, hünkârbeğendi, imambayıldı, karyağdı, külbastı, mirasyedi, papazkaçtı, serdengeçti, şıpsevdi, zıpçıktı vb.
85
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
7. Her iki kelimesi de -dı (-di / -du / -dü, -tı / -ti / -tu / -tü) belirli geçmiş zaman veya -r /-ar /-er geniş zaman eklerini almış ve kalıplaşmış bulunan birleşik kelimeler bitişik yazılır: dedikodu, kaptıkaçtı, oldubitti, uçtuuçtu; biçerbağlar, biçerdöver, göçerkonar, kazaratar, konargöçer, okuryazar, uyurgezer, yanardöner, yüzergezer vb. Aynı yapıda olan çakaralmaz kelimesi de bitişik yazılır. 8. Somut olarak yer bildirmeyen alt, üst ve üzeri sözlerinin sona getirilmesiyle kurulan birleşik kelimeler bitişik yazılır: ayakaltı, bilinçaltı, gözaltı (gözetim), şuuraltı; akşamüstü, ayaküstü, bayramüstü, gerçeküstü, ikindiüstü, olağanüstü, öğleüstü, öğleüzeri, suçüstü, yüzüstü; akşamüzeri, ayaküzeri vb. 9. İki veya daha çok kelimenin birleşmesinden oluşmuş kişi adları, soyadları ve lakaplar bitişik yazılır: Alper, Birol, Gülnihal, Gülseren, Şenol, Varol; Abasıyanık, Adıvar, Atatürk, Gökalp, Güntekin, İnönü, Karaosmanoğlu, Tanpınar, Yurdakul; Boynueğri Mehmet Paşa, Tepedelenli Ali Paşa, Yirmisekiz Çelebi Mehmet, Yedisekiz Hasan Paşa vb. 10. İki veya daha çok kelimeden oluşmuş il, ilçe, semt vb. yer adları bitişik yazılır: Çanakkale, Gümüşhane; Acıpayam, Pınarbaşı, Şebinkarahisar; Beşiktaş, Kabataş vb. Şehir, köy, mahalle, dağ, tepe, deniz, göl, ırmak, su, çay vb. kelimelerle kurulmuş sıfat tamlaması ve belirtisiz isim tamlaması kalıbındaki yer adları bitişik yazılır: Akşehir, Eskişehir, Suşehri, Yenişehir; Atakent, Batıkent, Konutkent, Korukent; Çengelköy; Yenimahalle; Karadağ, 86
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Uludağ; Kocatepe, Tınaztepe; Akdeniz, Karadeniz, Kızıldeniz; Acıgöl; Kızılırmak, Yeşilırmak; İncesu, Karasu, Sarısu; Akçay vb. 11. Kişi adları ve unvanlarından oluşmuş mahalle, meydan, köy vb. yer
ve
kuruluş
adlarında,
unvan
kelimesi
sonda
ise
gelenekleşmiş olarak bitişik yazılır: Abidinpaşa, Bayrampaşa, Davutpaşa, Gazi Osmanpaşa (mahalle); Ertuğrulgazi (ilçe), Kemalpaşa (ilçe); Mustafabey (cadde), Necatibey (cadde) vb. 12. Ara yönleri belirten kelimeler bitişik yazılır: güneybatı, güneydoğu, kuzeybatı, kuzeydoğu 13. Dilimizde her iki ögesi de asıl anlamını koruduğu hâlde yaygın bir biçimde gelenekleşmiş olarak bitişik yazılan kelimeler de vardır: a. Baş sözüyle oluşturulan sıfat tamlamaları: başağırlık, başbakan, başbayan, başçavuş, başeser, başfiyat, başhekim, başhemşire, başkahraman, başkent, başkomutan, başköşe, başmüfettiş, başöğretmen, başparmak, başpehlivan, başrol, başsavcı, başyazar vb. b. Bir topluluğun yöneticisi anlamındaki başı sözüyle oluşturulan belirtisiz isim tamlamaları: aşçıbaşı, binbaşı, çarkçıbaşı, çeribaşı, elebaşı, mehterbaşı, onbaşı, ustabaşı, yüzbaşı vb. c. Ağa, baba, bey, efendi, hanım, nine vb. sözlerle kurulan birleşik kelimeler:
87
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
ağababa, ağabey, beyefendi, efendibaba, hanımanne, hanımefendi, hacıağa, kadınnine, paşababa vb. d. Biraz, birçok, birçoğu, birkaç, birkaçı, birtakım, herhangi, hiçbir, hiçbiri belirsizlik sıfat ve zamirleri de gelenekleşmiş olarak bitişik yazılır. 14. Ev kelimesiyle kurulan birleşik kelimeler bitişik yazılır: aşevi, bakımevi, basımevi, doğumevi, gözlemevi, huzurevi, kahveevi, konukevi, orduevi, öğretmenevi, polisevi, yayınevi vb. 15. Hane, name, zade kelimeleriyle oluşturulan birleşik kelimeler bitişik yazılır: çayhane, dershane, kahvehane, yazıhane; beyanname, kanunname, seyahatname, siyasetname; amcazade, dayızade, teyzezade vb. 16. -zede ile oluşturulmuş birleşik kelimeler bitişik yazılır: depremzede, afetzede, selzede, kazazede vb. 17. Farsça kurala göre oluşturulan sözler bitişik yazılır: âlemşümul, cihanşümul; darıdünya, ehlibeyit, ehvenişer, erkânıharp, gayrimenkul,
gayrimeşru,
Kuvayımilliye,
Misakımillî,
suikast;
cürmümeşhut, hamdüsena, hercümerç, hüsnükuruntu, hüsnüniyet vb. 18. Arapça kurala göre oluşturulan sözler bitişik yazılır: aliyyülâlâ, ceffelkalem, darülaceze, darülfünun, daüssıla, fevkalade, fevkalbeşer,
hıfzıssıhha,
hüvelbaki,
şeyhülislam,
tahtelbahir,
tahteşşuur; aleykümselam, Allahualem, bismillah, fenafillah, fisebilillah, hafazanallah, inşallah, maşallah, velhasıl vb. 19. Müzikte kullanılan makam adları bitişik yazılır: acembuselik, hisarbuselik, muhayyerkürdi vb. 88
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
UYARI: Bir sıfatla oluşturulan usul adlarında sıfat ayrı yazılır: ağır aksak, yürük aksak, yürük semai vb. 20. Kanunda bitişik geçen veya bitişik olarak tescil ettirilmiş olan kuruluş adları bitişik yazılır: İçişleri, Dışişleri, Genelkurmay, Yükseköğretim Kurulu, Açıköğretim Fakültesi, Gaziosmanpaşa Üniversitesi vb. 21. Renk adlarıyla kurulan bitki, hayvan veya hastalık adları bitişik yazılır: akağaç, alacamenekşe, karadut, sarıçiçek; alabalık, beyazsinek, bozayı; aksu, akbasma, mavihastalık, maviküf vb.
(9)
İkilemelerin Yazımı
İkilemeler genellikle ayrı yazılır. Araya hiçbir noktalama işareti de konmaz. adım adım, ağır ağır, akın akın, allak bullak, aval aval (bakmak), cır cır (ötmek), çeşit çeşit, derin derin, gide gide, güzel güzel, karış karış, kös kös (dinlemek), kucak kucak, şıp şıp (damlamak), şıpır şıpır, tak tak (vurmak), takım takım, tıkır tıkır, yavaş yavaş. bata çıka, çoluk çocuk, düşe kalka, eciş bücüş, eğri büğrü, enine boyuna, eski püskü, ev bark, konu komşu, pılı pırtı, salkım saçak, sere serpe, soy sop, süklüm püklüm, yana yakıla, yarım yamalak. m ile yapılmış ikilemeler de ayrı yazılır: at mat, çocuk mocuk, dolap molap, kapı mapı, kitap mitap. İsim durum ekleri ve iyelik ekiyle yapılan ikilemeler de ayrı yazılır: baş başa, diz dize, el ele, göz göze, iç içe, omuz omuza, yan yana; baştan başa, daldan dala, elden ele, günden güne, içten içe, yıldan yıla; başa baş, bire
89
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
bir (ölçü), dişe diş, göze göz, teke tek; ardı ardına, boşu boşuna, günü gününe, peşi peşine, ucu ucuna. Bitişik yazılan ikilemeler de vardır: cırcır (böceği), cızbız, civciv, çıtçıt, dırdır, fırfır, fısfıs, hımhım, hoşbeş, şıpşıp (terlik), yüzgöz (olmak)... darmadağınık, darmaduman, karmakarışık.
(10)
Sayıların Yazımı
Sayılar rakamla yazılabildikleri gibi harfle de yazılabilir. ]Küçük sayılar, yüz ile bin sayıları ve daha çok edebî karakter taşıyan metinlerde geçen sayılar harfle gösterilir. İki hafta sonra, haftanın beşinci günü, üç ayda bir, dört kardeş, üçüncü sınıf, yüz yıllık tarih, bin yıldan beri... Yaş otuz beş, yolun yarısı eder. Buna karşılık saat, para tutarı, ölçü, istatistik verilere ilişkin sayılar ile büyük sayılarda rakam kullanılır. Öğleden sonra saat 17.30'da, 1.500.000 lira, 25 kilometre, 150 kg, 15 metre kumaş, 60.000.000.000 insan... Saat ve dakikaların metin içinde harfle yazılması da mümkündür. Saat dokuzda, dokuzu beş geçe, yediye çeyrek kala, sekizi on dakika üç saniye geçe, meselâ saat onda... Sayılar daha çok Arap rakamlarıyla gösterilir: 25, 150, 15.000... Romen rakamları, yüzyıllarda, hükümdar adlarında, kitap ve dergi ciltlerinde
ve
kitapların
asıl
bölümlerinden
önceki
sayfaların
numaralandırılmasında kullanılır. Bu tür örneklerde Arap rakamlarının (harflerinin değil) kullanılması da mümkündür. Hükümdar adlarında kullanılan rakamlar hükümdarın adından önce gelir. 90
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
XX. yüzyıl, III. Selim, XIV. Louis, V. Karl, I. Cilt... Rakamlardan sonra getirilen ekler kesme işareti (') ile ayrılır: Saat 10.30'da, 1972'de, 2000'den, 12'nci... Sıra sayıları harfle de gösterilebilir, rakamla da: beşinci, yirmi ikinci... Rakamlardan sonra, sıra belirtmek üzere nokta da kullanılabilir, "-ncİ" eki de: 16., 20., XXI., 16'ncı, 121'inci, 110'uncu... Üleştirme sayıları harfle gösterilir: ikişer, yedişer, dokuzar, üçer üçer, onar onar, ellişer bin lira, yüz yirmi yedişer milyon... Beş ve beşten çok rakamlı sayılar sondan sayılmak üzere üçlü gruplara ayrılarak yazılır. Gruplar arasına nokta da konabilir: 22 605, 111 548 600, 22.605, 111.548.600 ]Sayılarda kesirler virgülle ayrılır: 15,2
5,26
]Harflerle yazılan birden fazla sayının her biri ayrı yazılır. Yüz yirmi beş milyon, on altı, yedi yüz iki, Ancak para ile ilgili işlem ve belgelerde (senet, çek vb.) harflerle yazılan sayıların tamamı, aralarına sonradan başka harfler konmasın diye birbirine bitişik yazılır: onbirmilyonyediyüzaltmışikibindokuzyüzkırkaltı
(11)
Tarihlerin Yazımı
a. Tarihler zaman birimi olarak en kısadan en uzuna doğru sıralanır: gg.aa.yyyy: 91
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
30 Haziran 1998 30.06.1998 30/06/1998 b. Gün, ay, yıl rakamlarının arasına nokta ya da eğik çizgi konur: 11.12.1999=11/12/1999 c. Tarihlerde aylar harfle de rakamla da yazılabilir. Ayların adı harfle yazılırsa gün, ay ve yıl arasına işaret konmaz: 2 Eylül 2000=02.09.2000
(12)
Pekiştirmeli Kelimelerin Yazımı
Pekiştirme sıfatları ve zarfları bitişik yazılır: dümdüz,
sapsarı,
mosmor,
kapkara,
apaçık,
tertemiz,
çepeçevre,
sapasağlam, darmadağınık, yapayalnız, çırılçıplak, çepeçevre
(13)
Düzeltme İşaretinin Kullanımı
Düzeltme işareti Türkçe olmayan kelimelerde kullanılan bir işarettir. Bu işaret hem uzatma hem de inceltme görevinde kullanılır. İnceltme görevi sadece "g, k, l" ünsüzleri için; uzatma görevi de "a, i ve u" ünsüzleri için söz konusudur.
(a)
İnceltme görevi
"Bazı
yabancı
kelimelerde
-Türkçede
kalın
ünlülerle
birlikte
kullanılmayan- ince ünsüzler (g, k, l) vardır. Bu ünsüzlerin ince olduğunu, yani ince okunmaları gerektiğini kendilerinden hemen sonra gelen kalın ünlülerin (a, u) üzerine düzeltme işreti koyarak anlarız. Bu ünsüzlerin ince okunmasının gereği asıllarının öyle oluşu; amacı da yanlış anlam çıkarılmasını engellemektir: 92
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
dergâh, gâvur, ordugâh, tezgâh, yadigâr, rüzgâr, yegâne bekâr, dükkân, hikâye, kâfir, kâğıt, kâr, kâtip, mekân mahkûm, mezkûr, sükûn, sükût, ahlâk, evlât, felâket, hâlâ, hilâl, ilâç, ilân, ilâve, iflâs, ihtilâl, istiklâl, kelâm, lâkin, lâle, lâzım, mahlâs, selâm, sülâle, telâş, villâ, vilâyet billûr, üslûp, velût Batı dillerinden alınan kelimelerde de durum böyledir. plâj, plân, plâk, klâsik, lâhana, lâik (a kısa okunur) , lâmba, Lâtin, melânkoli, reklâm... Ses yansımalı kelimeler için de aynı kural geçerlidir. lâklâk, lâpa lâpa, lâp lâp, lâkırdı, lâppadak... Eğer bu kelimelerden bazılarında düzeltme işareti kullanılmazsa aynı harflerle yazılan başka kelimelerle karıştırılabilir ve yanlış anlamalara yol açılabilir ki bu kelimelerin anlamları çok farklıdır: Hâlâ il hala Kâr ile kar
(b)
Uzatma görevi
Türkçede uzun ünlü yoktur. Arapça ve farsçadan alınan ve uzun ünlü barındıran kelimelerde uzun ünlünün üstüne gerektiğinde düzeltme işareti konur. Düzeltme işaretinin üç türlü uzatma görevi vardır: Birincisi: Düzeltme işaretinin bu görevi uzun ünlüleri göstererek yine aynı
harflerle
yazılan
kelimelerin
birbirinden
ayırt
edilmelerini
sağlamaktır. Eğer bu kelimelerde düzeltme işareti kullanılmazsa aynı harflerle yazılan başka kelimelerle karıştırılabilir ve yanlış anlamalara yol açılabilir ki bu kelimelerin anlamları çok farklıdır. Zaten bu
93
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
kelimelerin hepsinin aynı harflerle, hem kısa hem de uzun ünlülerle yazılan şekilleri vardır: âdet
: gelenek, alışkanlık
adet
: sayı
yâr
: sevgili
yar
: uçurum
âlem : dünya, evren
alem
: bayrak
şûra
: danışma kurulu
şura
: şu yer
hâlâ
: şimdi
hala
: babanın kız kardesi
"âciz, âdem, âdet, âkit, âlâ, âlem, âli, âlim, âmâ, âmin, âşık, âyan, bâtın, dâhi, dâhil, dâr, fâni, hâdis, hâk, hâkim, hâl, hâlâ, hâsıl, hâşâ, hayâ, mâni, nâkil, nâr, nâzım, rahîm, sâdır, sâri, şâhıs, sûra, tâbi, vâkıf, vâris, vâsi, yâd, yâr" Not: "katil" (öldürme) ve "katil" (öldüren) kelimeleri aynı şekilde yazıldıkları ve birbirine karıştırılma ihtimali olduğu hâlde, öldüren anlamındaki "katil" kelimesindeki uzun a, düzeltme işareti olmadan kullanılır. Bunun sebebi, düzeltme işareti kullanıldığında "k"nin ince (ke) telâffuz edilebileceği endişesidir. Aynı endişe gasıp, kaide, kail, kadir, kelimeleri için de geçerlidir. Bu kelimelerin hangi anlamda kullanıldığı, telâffuzdan ve cümlenin anlamından çıkarılabilir. İkincisi: Arapça kelimeleri sıfat yapan ve yine Arapça bir ek olan nispet "i"sini belirtme hâl ekinden ve iyelik ekinden ayırt etmek için bu "i"nin üzerine konur. Bu harfin üzerinde kullanılmasının gereği aslının öyle oluşu; amacı da yanlış anlam çıkarılmasını engellemektir: Abbasî, adlî, anî, adî, ailevî, an'anevî, askerî, bedenî, dünyevî, cevabî, edebî, ebedî, fizikî, garbî, hakikî, ırkî, ilmî, irsî, kalbî, mahallî, nebatî, örfî, ruhî, sun'î, şarkî, tarihî, ulvî, ümmî, vasatî, yabanî, zihnî... Söyleyişte kısa olan nispet "i"lerine düzeltme işareti konmaz. Çünkü bunlardaki "i"ler çekim ekiyle karıştırılmaz. 94
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
çengi, çini, tiryaki, zenci, Kutsi, Necmi, Ruhi... Bazı Türkçe kelimelerde de nispet "i"si bulunabilir. Bu kelimelerde ikinci heceler de uzun okunur. altunî, bayatî, gümüşî, kurşunî... Türkü, varsağı, Hüsnü, Lütfü, kırmızı gibi kelimelerde nispet "i"si ünlü uyumlarına uymuştur. Nispet "i"si alan kelimelere ek getirildiğinde düzeltme işareti olduğu gibi kalır. ciddîleşmek, resmîlik, millîlik, mahallîleşme... Eğer bu kelimelerdeki nispet "i"lerinin üzerine düzeltme işareti konmazsa belirtme hâl ekiyle veya iyelik ekiyle karıştırılabilir: (Türk) askeri, askeri gördüm,askerî elbise (Türk) tarihi, tarihi bilirim, tarihî eserler (onun) zihni zihni geliştirir zihnî meseleler Üçüncüsü: Aynı harflerle yazılan, fakat hem farklı dillerden olan hem de işlevleri ve okunuşları farklı olan "bi"leri ayırt etmek için kullanılır. Farsça olan ve yokluk anlamı veren "bî" ön ekinde kullanılır; bu ön ekin "ile" anlamı veren Arapça "bi" ön ekinden ayırt edilmesi sağlanır: bîçare, bîvefa, bîtaraf; bihakkın, bizatihi, bilumum...
(14)
İki Şekilde Yazılabilen Kelimeler
Bazı kelimelerin söylenişinde "ğ"nin "v"ye dönüştüğü görülür. Bunları iki şekilde yazılması ve okunması doğrudur.
95
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
döğmek>dövmek; göğermek>gövermek; oğmak>ovmak; öğmek>övmek; söğmek>sövmek, öğün>övün... Söyleyişte ğ>v değişimi görülen bu
kelimeleri "v"li yazmak daha
uygundur.
(15)
Yabancı Kelimelerde Büyük "i"nin Yazımı
Lâtin harflerini kullanan yabancı milletlerin yazı sistemlerinde büyük "i harfi noktasız yazılır. Ibsen, Indiana... Türkçe metinlerde de bu isimler bu şekilde yazılır. Ancak bu isimler sözlüklerde "i" sırasında yer alır.
(16)
Ses Değişikliği Görülen Bazı Kelimelerin Yazımı 1. Ünlü daralması görülen Türkçe kelimeler:
söyle-yor>söylüyor, anla-yor>anlıyor, yaşa-yor>yaşıyor, de-yor>diyor de-e>diye de-en>diyen, de-e-lim>diyelim, ye-en>yiyen, ye-ince>yiyince, ye-ecek>yiyecek, kork-ma-yor>korkmuyor, gel-me-yor>gelmiyor... Birden çok heceli olan kelimelerde de sadece söyleyişte daralma vardır, atlayarak (>atlıyarak), başlayan (>başlıyan), yaşayacak (¦yaşıyacak),
96
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
atlamayalım
(¦atlamıyalım),
gelmeyen
(¦gelmiyen),
gizleyeli
(¦gizliyeli)... 2. Ünlü düşmesi olan kelimeler: ağız>ağzı, burun>burnu, koyun (bağır, döş)>koynuna, alın>alnı, oğul>oğlu, gönül>gönlüm, beniz,>benzi, ömür>ömrüm, cürüm>cürmü, hüküm>hükmü, fikir>fikri... ileri-le-mek>ilerlemek, koku-la-mak>koklamak, kavuş-ak>kavşak, uyu>uyku, devir->devril-... nerede>nerde, burada>burda, şurada>şurda... kayıp>kaybolmak, emir>emretmek, keşif>keşfetmek, sabır>sabretmek... gönülden gönüle, ağıza, buruna, babadan oğula örneklerindeki gibi ekte geniş ünlü varsa hece düşmesi olmayabilir. oyunu, koyunu vb. hece düşmesi olmayan kelimelerdir. Özel isimlerde -hâliyle- hece düşmesi olmaz: Gönül'e, Ömür'ü... 3. Ünsüz türemesi görülen kelimeler: aff>af>affetmek, affı hiss>his>hissetmek, hissi zann>zan>zannetmek ,zannı redd>ret>reddetmek, reddi şıkk>şık>şıkkı, zemm>zem>zemmetmek, hall>hal>halli, halletmek... fiat>fiyat, faide>fayda, zaif>zayıf, repertuar>repertuvar, lâboratuar>lâboratuvar, konservatuar>konservatuvar, tual>tuval, tualet>tuvalet... Bu kelimelere benzeyip de ünsüz türemesi görülmeyen kelimeler: 97
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Duayen, fail, faiz, fuar, fuaye, kuaför, lâik, puan, suare... 4. Ünsüz düşmesi görülen kelimeler: Türkçede ikiz ünsüz bulunmaz. Bu yüzden Arapçadan dilimize geçmiş olan ve sonunda ikiz ünsüz bulunduran kelimeler yalın durumunda kullanıldığında ünsüzlerden biri düşer. hakk>hak, redd>ret, hiss>his, zann>zan, zemm>zem, hall>hal, şıkk>şık, afv>af... Alıntı kelimelerden ft, st ünsüz çiftleriyle bitenlerin bir kısmında t sesi söyleyişte düşme eğilimi gösterse de yazıda korunur. çift, rast, serbest... Farsça "hane" kelimesiyle yapılan birleşik kelimelerde "ha" hecesi korunmalıdır. Hastahane, pastahane, postahane, muayenehane, yazıhane, sarphane, dökümhane, yatakhane, yemekhane, dershane, eczahane... Fransızca'dan dilimize girmiş olan sürpriz kelimesindeki r, yazıda da konuşmada da korunur. 5. " n>m değişimi görülen kelimeler: Türkçe veya yabancı kelimelerde b'den önce gelen n sesi m'ye dönüşebilmektedir. saklanbaç>saklambaç, canbaz>cambaz,
dolanbaç>dolambaç, anber>amber,
anbar>ambar,
çeharşenbe>çarşamba,
pencşenbe>perşembe, çenber>çember, sünbül>sümbül, penbe>pembe, tenbel>tembel, menba>memba...
98
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
İstanbul, Safranbolu, Zeytinburnu, düzenbaz, sonbahar, bin bir, binbaşı, onbaşı gibi kelimelerde söyleyişte m'ye doğru bir kayma olmasına rağmen yazda yine "n" olarak korunur. 6. i>ı dönüşümü görülen bazı Arapça kelimeler. Bunlarda "k" sesi daima kalın okunur. inkılâp, inkıyat... 7.
b>p değişmesine uğratılan Arapça kelimeler:
"s"den sonra gelen "b", "p"ye dönüşür. nispet, ispat, kispet, müspet, naspetmek, tespit, tespih... 8. "s"den sonra gelmeyen "b"ler ise olduğu gibi kalır. Makbul, ikbal, tatbik, teşbih... 9.
c>ç değişmesi görülen ve görülmeyen Arapça kelimeler:
eçhel, içtihat, içtimaî, meçhul... mescit, tescil, teşci... 10. d>t değişmesi görülen yabancı kelimeler Farsça "-dar" soneki bulunduran kelimelerde d, t'ye dönüşür. emektar, minnettar, silâhtar, taraftar... Bazı Arapça kelimeler: metfun, methal, methiye, tetkik... Bazı Arapça kelimelerde "d" korunmuştur: takdim, takdir (taktir farklı anlamdadır), takdis, tasdik, tekdir... 99
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
11. "din" kelimesiyle kurulmuş Arapça isimler: Seyfettin, Necmettin, Hayrettin... 12. "abd" kelimesiyle kurulmuş olan ve "u"lu veya "ü"lü kullanılan Arapça isimler: Abdullah, Abdurrahman... Abdülkadir, Abdülkerim, Abdülaziz, Abdülhamit, Abdüsselâm...
(17)
Hem Ayrı Hem Bitişik Yazılabilen Ekler
Ek-fiilin çekimleri olan "iken, ile, ise" kelimeleri kendinden önceki kelimeden ayrı yazılır. Ama bunların bitişik yazılış şekilleri de vardır: ken, -le, -se. Bitişik yazılırken araya kaynaştırma harfi de girebilir. Ama bu eklerden sadece "-ken", hiçbir zaman ünlü uyumlarına uymaz; her kelimeden sonra "iken" ya da "-ken" olarak yazılır. Alır iken>alırken, okulda iken>okuldayken, gelenler ile>gelenlerle, Ali ile>Ali'yle, çanta ile>çantayla olacak ise>olacaksa, okumalı ise>okumalıysa...
(18)
Ünlü Uyumlarına Aykırı Olan Eklerin Yazımı
"-yor (şimdiki zaman eki): Sadece -yor şeklinde yazılır, ünlü uyumlarına aykırıdır. geliyor, biliyor, istiyor, gizliyor... "-ken (zarf-fiil eki): Ünlü uyumlarına aykırıdır. Sadece -ken şeklinde yazılır. alırken, koşarken, bakarken... "-leyin (isimden zarf yapan ek): Ünlü uyumlarına aykırıdır. 100
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
sabahleyin, akşamleyin "-(İ)mtırak (sıfattan sıfat yapan ek): yeşilimtırak, mavimtırak, ekşimtırak... "-ki (Aitlik eki, ilgi zamiri ve sıfat yapan ek): "bugünkü, dünkü, öbürkü" kelimeleri hariç -ki eki ünlü uyumlarına aykırıdır; -ki şeklinde yazılır ve okunur. onunki, yukarıdaki, akşamki... "-Taş (isimden isim yapan ek): meslektaş, ülküdaş... "-gil (aile bildirir): halamgil, dayımgil, baklagiller...
(19)
Alıntı Kelimelerde Kesme İşaretinin Kullanılması
Kullanılmaması Bazı Arapça kelimeler gırtlak ünsüzü taşıdıkları, Türkçede de bu özelliği anlaşılacak şekilde telâffuz edildiği için kesme işreti barındırırlar: "an'ane, an'anevî, bid'at, cür'et, cür'etkâr, cüz'î, iz'an, kat'î, kat'iyen, kat'iyet, kıt'a, kur'a, Kur'an, mel'un, mes'ul, mes'uliyet, mes'ut, meş'ale, sun'î, sür'at, şer'î, vak'a." Alıntı olup da kesmesiz kullanılan bu yapıda kelimeler de vardır. defa, defetmek, heyet, menetmek, mesele, neşe, neşet, sanat... Aşağıdaki kelimelere iyelik ekinin getirilmesi, aslında kelimenin sonunda bulunup da dilimizde eriyen gırtlak ünsüzünü ortaya çıkarır ve kesme işaretini gerektirir. (Bu kelimelerdeki ekler iyelik ekidir.) cem>cem'i, cüz>cüz'ü, kat>kat'ı, men>men'i, nev>nev'i, tab>tab'ı...
101
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Sonunda gırtlak ünsüzü bulunan kelimeler iyelik ekini -ı, -i biçiminde alırlar. Bunlardan cami ve mâni kelimeleri camisi ve mânisi şeklinde de olabilir. Bunlar yalın hâlde kullanıldıklarında sonlarında tek ünlü vardır. bayi>bayii, cami>camii veya camisi, mâni>mânii veya mânisi, memba>membaı, mısra>mısraı, sanayi>sanayii... Bu kelimelere yönelme hâl eki getirildiğinde araya y sesi girebilir de girmeyebilir de. Her iki kullanış da doğrudur: bayiye, bayie; camiye; camie; membaya, membaa; mevzuya, mevzua, mısraya, mısraa... bayiyi, bayii; camiyi; camii; membayı, membaı; mevzuyu, mevzuu, mısrayı, mısraı... Bazı Arapça kelimelerde kısa ünlüden sonra gelen gırtlak ünsüzü dilimizde kaybedilerek ondan önceki ünlü uzun okunur. dava, mamur, mana, memur, resen, tamim, tecil, tediye, tehir, telif, tesir...
(20)
Satır Sonunda Kelimelerin Bölünmesi
Satır sonunda, yer kalmadığı için yarım kalan kelimelerin bölünmüş olduğunu, yani devamının altta olduğunu göstermek için satır sonunda kısa çizgi kullanılır: ... O zaman gördü ki, küçük çocuk, memleketlisi, minimini yavru ağlıyor. Sessizce, titreye titreye ağlıyor.
102
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Birleşik kelimeler de tek kelime gibi telâffuz edilerek heceleme buna göre yapılır. ................................................................................................. başöğretmen Atatürk ................................................................... ilkokuldayken ...............................................................Karaosmanoğlu'nun.............................................................. Kelimeler satır sonunda ve başında bir tek harf kalacak şekilde bölünmez. Aşağıdaki gibi kullanımlar yanlıştır: ...............................................................................................arabayla .................................................................................uçurtmamızın ...................................................................camii ........................................................................................nihaî...................................... Doğruları şöyle olacaktır: .........................................................................................arabayla ..............................................................................uçurtmamızın ..............................................................................camii .....................................................................................nihaî.................................... Özel isimlerde ve rakamlarda kesme işareti satır sonuna geliyorsa ve kesme işaretinden sonraki kısmın alt satıra geçmesi gerekiyorsa bu durumda kısa çizgi kullanılmaz: ............................................................... Geçen yıl Ankara' daki akrabalarımıza ......................................................1996' da .................................................
103
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Gırtlak ünsüzü için kesme kullanılan kelimelerde kesmeli heceler satır sonuna getirilmez. .....................................................................................meş'aleyi
değil
.........................meş'a-
leyi
olacak
......................... kur'-
dan
değil
.........................kur'a-
dan.
olacak
"de" ve "ki" bağlacı ile "mi" soru ekinden önceki kelime satır sonunda kalıyor da bu ek ve bağlaçlar alt satıra iniyorlarsa araya (satır sonuna) kısa çizgi konmaz: ....................................................................... önünde kitap da yoktu ................................................................ gördüm ki
söylüyorum
........................................................................................
geçen yıl mı kazanmış? Özgün imlâsıyla yazılan yabancı kelimeler satır sonunda kendi dillerinin kurallarına göre bölünür.
(21)
Alıntı Kelimelerin Yazımının Dilimize Uyarlanması-
Uyarlanmaması 1. Dilimize mal olmuş yabancı kelimeler Türkçede söylendiği gibi yazılır. kulüp, kent, kamu, duvar, merdiven, çamaşır, pencere, kitap, iskele, banka, sigorta, sandalye...
104
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
2. Dilimize mal olan ya da olmayan bazı kelimeler söylendiği gibi yazılmamaktadır: beysbol, blender, funya, çikolata, entelektüel, firkateyn, fosseptik, kampus, master, mönü... 3.
İki ünsüzle biten bazı Arapça ve Farsça
kelimelerin son iki
ünsüzü arasına ünlü girer: emr>emir, keşf>keşif, azl>azil, nakl>nakil, hükm>hüküm, bahs>bahis, fikr>fikir, nutk>nutuk, sabr>sabır, şahs>şahıs, şehr>şehir, ilm>ilim, zehr>zehir. 4. Bu kelimelere ünlüyle başlayan bir ek veya yardımcı fiil eklendiğinde, sonradan konan ünlü, yazılışta da okunuşta da düşer. emir>emretmek keşif>keşfi azil>azli nakil>nakledilmek hüküm>hükmü bahis>bahsimiz fikir>fikrin nutuk>nutku sabır>sabretmek şahıs>şahsı şehir>şehrim ilim>ilminiz zehir>zehri zikir>zikreylemek 105
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
5. İçinde iki veya daha fazla ünsüzün yan yana bulunduğu yabancı kelimeler olduğu gibi yazılır: alafranga, apartman, biyografi, elektrik, gangster, orkestra, telgraf... 6. İki ünsüzle başlayan ve iki ünsüzle biten batı kökenli kelimeler olduğu gibi yazılır; ünsüzler arasına ünlü konmaz: gram, gramer, grup, kral, kredi, kritik, plân, pratik, problem, program, proje, prova, psikoloji, slogan, spor, stil, stüdyo, trafik, tren... film, aks, form, lüks, modern, natürmort, risk, slayt, teyp... 7. Bazı yabancı kelimelerde kelime başında veya iki ünsüz arasında ünlü türemiştir. Bunlar da bu yeni şekilleriyle kullanılırlar: iskarpin, iskele, istasyon, iskelet, istatistik, kulüp... 8. Ön ek, son ek veya edat bulunduran yabancı kelimelerle iki kelimeden oluşan yabancı kelimeler: alelhusus, alelâcele, bîçare, bilâistisna, bilvesile, bîvefa, ilelebet, lâdinî, lâkayt, naçar, namağlûp, namevsut, namüsait, namütenahi, Panislâmizm, Panturanizm, Pantürkizm, reorganizasyon, sürrealizm, realizm, romantizm... otobiyografi, telekart, telekonferans, bankamatik... 9. Batı kökenli kelimelerin içindeki ve sonundaki "g" sesi korunur: lig, org, morg, biyografi, dogma, magma, monografi, paragraf, program, arkeolog, demagog, diyalog, jeolog, katalog, monolog, psikolog, Türkolog, ürolog... Ancak
"coğrafya,
fotoğraf,
topoğraf"
dönmüştür. 106
kelimelerinde
"g"ler
"ğ"ye
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
10. Ödünçlemeler (dilimize mal olmamış kelimeler) özgün imlâları ile yazılır: by-pass, center, centrum, check-up, fuel-oil, pipeline, pizza, spaghetti... 11. Bilim, sanat ve uzmanlık dallarında kullanılan terimler de özgün imlâları ile yazılır. andante (müzik), cuprum (kimya), deseptyl (eczacılık), quercus, terminus technicus (teknik terim). 12. Yabancı dillerden alıntı yapılan deyim ve sözler özgün imlâları ile yazılır. Veni, vidi, vici (Geldim, gördüm, yendim.); conditio sine qua non (Olmazsa olmaz.); eppur si muove (Dünya her şeye rağmen dönüyor.); to be or not to be (olmak veya olmamak); l'art pour l'art (Sanat sanat içindir.); l'Etat c'est moi (Devlet benim.); traduttore traditore (Çevirmen haindir.); persona non grata (istenmeyen kişi). Mesele falan değildi öyle, To be or not to be kendisi için; Bir akşam uyudu; Uyanmayıverdi. (Orhan Veli Kanık)
(22)
Yabancı Özel Adların Yazımı
1. Arapça ve Farsça özel adların yazımı a. Türkler
tarafından
kullanılan
kişi
adları
Türkçedeki
söylenişine göre yazılır: Ahmet, Bedrettin, Fuat, Mehmet, Necmettin, Ömer, Rıza, Saadettin
107
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Aynı isimlerin Araplar ve Farslar tarafından kullanıldığı belirtilecekse yumuşak
ünsüzler
korunur.
Bu
imlâ,
bilimsel
çalışmalarda
da
kullanılabilir: Ahmed, Bedreddin, Fuad, Muhammed, Necmeddin, Saadeddin, b. Arapça ve Farsça yer adları Türkçe söyleyişe göre yazılır: Cezayir, Fas, Filistin, Mısır, Suudi Arabistan, Bağdat, Cidde, Halep, İsfahan, İskenderiye, Medine, Mekke, Şam, Şiraz 2. Lâtin alfabesini kullanan milletlere ait özel isimlerin yazılışı Yabancı özel adlardan türemiş akım adlarıyla dilimizde eskiden beri Türkçe biçimiyle kullanılan kişi ve yer adları Türkçe söyleyişe göre yazılır. Bunların dışındaki yabancı özel adlar özgün imlâlarıyla yazılır. Bu kelimelerdeki özel karakterler ve işaretler de mümkün olduğunca (baskı sırasında bulunabiliyorsa) korunur: Napolyon, Şarlken, Atina, Brüksel, Cenevre, Londra, Marsilya, Münih, Paris, Roma, Selânik, Venedik, Viyana, Hollânda... Alain, Beethoven, Byron, Shakespeare, Nice, New York, Rio de Janerio, Molière... Marksist, Dekartçılık, Kartezyenizm... realist, realizm, romantizm, dadaizm, fütürizm vb. 3. Yunanca adların yazımı Yunanca isimler, Yunan harflerinin Lâtin alfabesindeki karşılıkları kullanılarak yazılır: Homeros, Herodotos, Sokrates, Aristoteles, Platon, Papandreu... Bazıları dilimiz söyleyişine uyarlanarak kullanılmaktadır:
108
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Herodot, Sokrat, Aristo, Eflâtun, Pisagor, Öklid 4. Rusça adların yazımı Rusça
isimler,
Rus
harflerinin
Lâtin
alfabesindeki
karşılıkları
kullanılarak yazılır: Çaykovski, Gogol, Puşkin, Tolstoy, Petersburg Ancak "Moskva" kelimesi dilimizde "Moskova" olarak kullanılmaktadır. Rusçadan alınan bazı kelimelerin yazımı: Enisei>Yenisey Dostoevskiy>Dostoyevski Çexov>Çehov 5. Çince ve Japonca adların yazılışı Çince ve Japonca adlar, Türkçede yerleşmiş biçimlerine göre yazılır. Kişi isimlerinde tire kullanılır: Pekin, Şanghay, Tokyo, Hiroşima, Osaka, Sun Yat-sen, Lin Yu-tang...
(23)
Diğer Türklere Ait İsimlerin Yazımı
Türk devlet ve topluluklarına ait isimler, ünlüler bakımından Türkiye Türkçesine, ünsüzler bakımından ilgili Türk toplumundaki kullanıma göre yazılır: Azerbaycan, Özbekistan, Taşkent, Semerkant, Bakû, İslâm Kerimov, Nebi Hazri... Saparmurad Niyazov, Gasım Gasımzade... Öteden beri tanınan şahısların isimleri Türkçedeki yaygın imlâları ile yazılır: 109
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Cengiz Aytmatov... Lâtin alfabesinde bulunmayan harfler kullanılmaz: Baxtiyar>Bahtiyar, Baykoñur>Baykonur...
f)
Noktalama
Duygu ve düşünceleri daha açık ifade etmek, cümlenin yapısını ve duraklama noktalarını belirlemek, okumayı ve anlamayı kolaylaştırmak, sözün vurgu ve ton gibi özelliklerini belirtmek üzere noktalama işaretleri kullanılır. Noktalama işaretlerinden nokta, virgül, noktalı virgül, iki nokta, üç nokta, soru, ünlem, tırnak, ayraç ve kesme işaretleri ait oldukları kelimelere bitişik olarak yazılır ve kesme dışındaki işaretlerden sonra bir harf boşluğu ara verilir.
(1)
Nokta ( . ) 1. Cümlenin sonuna konur:
Türk Dil Kurumu, 1932 yılında kurulmuştur. Saatler geçtikçe yollara daha mahzun bir ıssızlık çöküyordu. (Reşat Nuri Güntekin) 2. Bazı kısaltmaların sonuna konur: Alb. (albay), Dr. (doktor), Yrd. Doç. (yardımcı doçent), Prof. (profesör), Cad. (cadde), Sok. (sokak), s. (sayfa), sf. (sıfat), vb. (ve başkası, ve benzeri, ve benzerleri, ve bunun gibi), Alm. (Almanca), Ar. (Arapça), İng. (İngilizce) vb.
110
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
3. Sayılardan sonra sıra bildirmek için konur: 3. (üçüncü), 15. (on beşinci); II. Mehmet, XIV. Louis, XV. yüzyıl; 2. Cadde, 20. Sokak, 4. Levent vb. 4. Arka arkaya sıralandıkları için virgülle veya çizgiyle ayrılan rakamlardan yalnızca sonuncu rakamdan sonra nokta konur: 3, 4 ve 7. maddeler; XII – XIV. yüzyıllar arasında vb. 5. Bir yazının maddelerini gösteren rakam veya harflerden sonra konur: I.
1.
A.
a.
II.
2.
B.
b.
6. Tarihlerin yazılışında gün, ay ve yılı gösteren sayıları birbirinden ayırmak için konur: 29.5.1453, 29.X.1923 vb. UYARI: Tarihlerde ay adları yazıyla da yazılabilir. Bu durumda ay adlarından önce ve sonra nokta kullanılmaz: 29 Mayıs 1453, 29 Ekim 1923 vb. 7. Saat ve dakika gösteren sayıları birbirinden ayırmak için konur: Tren 09.15’te kalktı. Toplantı 13.00’te başladı. Tören 17.30’da, hükûmet daireleri kapandıktan yarım saat sonra başlayacaktır. (Tarık Buğra) 8. Kitap, dergi vb.nin künyelerinin sonuna konur: Agâh Sırrı Levend, Türk Dilinde Gelişme ve Sadeleşme Evreleri, TDK Yayınları, Ankara, 1960. 9. Dört ve dörtten çok rakamlı sayılar sondan sayılmak üzere üçlü gruplara ayrılarak yazılır ve araya nokta konur: 1.000, 326.197, 49.750.812 vb. 10. Genel Ağ adreslerinde kullanılır: http://tdk.org.tr
111
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
11. Matematikte çarpma işareti yerine kullanılır: 4.5=20, 12.6=72 vb.
(2)
Virgül ( , ) 1. Birbiri ardınca sıralanan eş görevli kelime ve kelime gruplarının arasına konur:
Fırtınadan, soğuktan, karanlıktan ve biraz da korkudan sonra bu sıcak, aydınlık ve sevimli odanın havasında erir gibi oldum. (Halide Edip Adıvar) Sessiz dereler, solgun ağaçlar, sarı güller Dillenmiş ağızlarda tutuk dilli gönüller (Faruk Nafiz Çamlıbel)
Zindana atılan mahkûmlar gibi titreşerek, haykırarak geri geri kaçmaya uğraşıyorduk. (Hüseyin Rahmi Gürpınar) Köyde kim çaresiz kalırsa, kimin işi bozulursa İstanbul yolunu tutar. (Ömer Seyfettin) 2. Sıralı cümleleri birbirinden ayırmak için konur: Umduk, bekledik, düşündük. (Yakup Kadri Karaosmanoğlu) 3. Uzun cümlelerde yüklemden uzak düşmüş olan özneyi belirtmek için konur: Saniye Hanımefendi, merdivenlerde oğlunun ayak seslerini duyar duymaz, hasretlisini karşılamaya atılan bir genç kadın gibi koltuğundan fırlamış ve ona kapıyı kendi eliyle açmaya gelmişti. (Yakup Kadri Karaosmanoğlu) 4. Cümle içinde ara sözleri veya ara cümleleri ayırmak için ara sözlerin veya ara cümlelerin başına ve sonuna konur: 112
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Zemin bu kadar koyu bir kırmızıya dönüşünce, bir an için de olsa, belirginliğini yitiriverdi sivilceleri. (Elif Şafak) Şimdi, efendiler, müsaade buyurursanız, size bir sual sorayım. (Atatürk) 5. Anlama güç kazandırmak için tekrarlanan kelimeler arasına konur: Akşam, yine akşam, yine akşam, Göllerde bu dem bir kamış olsam! (Ahmet Haşim) 6. Tırnak içinde olmayan alıntı cümlelerinden sonra konur: Adana’ya yarın gideceğim, dedi. Aç karnına sigara içmekle hiç de iyi etmiyorsun, dedi. (Necati Cumalı) 7. Konuşma çizgisinden sonraki alıntı cümlesinin bitimine konur: – Bu akşam Datça’ya gidiyor musunuz, diye sordu. 8. Edebî eserlerde konuşma bölümünden önceki ifadenin sonuna konur: Bahçe kapısını açtı. Sermet Bey’e, – Bu anahtar köşkü de açar, dedi. (Ömer Seyfettin) 9. Kendisinden sonraki cümleye bağlı olarak ret, kabul ve teşvik bildiren hayır, yok, evet, peki, pekâlâ, tamam, olur, hayhay, başüstüne, öyle, haydi, elbette gibi kelimelerden sonra konur: Peki, gideriz. Olur, ben de size katılırım. Hayhay, memnun oluruz. Haydi, geç kalıyoruz. Evet, kırk seneden beri Türkçe merhale merhale Türkleşiyor. (Yahya Kemal Beyatlı) 113
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
10. Bir kelimenin kendisinden sonra gelen kelime veya kelime gruplarıyla yapı ve anlam bakımından bağlantısı olmadığını göstermek ve anlam karışıklığını önlemek için kullanılır: Bu, tek gözlü, genç fakat ihtiyar görünen bir adamcağızdır. (Halit Ziya Uşaklıgil) Bu gece, eğlenceleri içlerine sinmedi. (Reşat Nuri Güntekin) 11. Hitap için kullanılan kelimelerden sonra konur: Efendiler, bilirsiniz ki hayat demek, mücadele, müsademe demektir. (Atatürk) Sayın Başkan, Sevgili Kardeşim, Değerli Arkadaşım, 12. Sayıların yazılışında kesirleri ayırmak için kullanılır: 38,6 (otuz sekiz tam, onda altı), 0,45 (sıfır tam, yüzde kırk beş) 13. Metin içinde art arda gelen zarf-fiil eki almış kelimelerden sonra konur: Ancak yemekte bir karara varıp, arkadaşına dikkatli dikkatli bakarak konuştu. UYARI: Metin içinde zarf-fiil eki almış kelimelerden sonra virgül konmaz: Cumaları bahçede buluştukça kıza kendisinin adi bir mektep talebesi olmadığını anlatmaya çalışıyordu.
(Halide Edip Adıvar)
Şimdiye dek, ben kendimi bildim bileli kimse Değirmenoluk köyünden kaçıp da başka köyde çobanlık, yanaşmalık etmedi. (Yaşar Kemal) Meydanlığa varmadan bir iki defa İsmail kendisini gördü mü diye kahveye baktı. (Necati Cumalı) 114
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
14. Özne olarak kullanıldıklarında bu, şu, o zamirlerinden sonra konur: Bu, benim gibi yazarlar için hiç kolay olmaz. O, eski defterleri çoktan kapatmış, Osmanlıya kucağını açmıştı. (Tarık Buğra) 15. Kitap, dergi vb.nin künyelerinde yazar, eser, basımevi vb. maddelerden sonra konur:
Falih Rıfkı ATAY, Tuna Kıyıları, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1938. Yazarın soyadı önce yazılmışsa soyadından sonra da virgül konur: ERGİN, Muharrem, Dede Korkut Kitabı, Ankara, 1958. UYARI: Metin içinde ve, veya, yahut, ya ... ya bağlaçlarından önce de sonra da virgül konmaz: Nihat
sabaha
kadar
uyuyamadı
ve
şafak
sökerken
Faik’e
bol
teşekkürlerle dolu bir kâğıt bırakarak iki gün evvelki cephe dönüşü kıyafeti ile sokağa fırladı. (Peyami Safa) Ya şevk içinde harap ol ya aşk içinde gönül Ya lale açmalıdır göğsümüzde yahut gül! (Yahya Kemal Beyatlı) UYARI: Tekrarlı bağlaçlardan önce ve sonra virgül konmaz: Hem gider hem ağlar. Ya bu deveyi gütmeli ya bu diyardan gitmeli. (Atasözü) Gerek nesirde gerek nazımda yeni bir söyleyişe ulaşılmıştır. Siz ister inanın ister inanmayın, bir gün bile durmam. Ne kız verir ne dünürü küstürür. Bu kurallar bugün de yarın da geçerli olacaktır.
115
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
UYARI: Cümlede pekiştirme ve bağlama görevinde kullanılan da / de bağlacından sonra virgül konmaz: İmlamız lisanımız düzelince, lisanımız da kafamız düzelince düzelecek çünkü o da ancak onlar kadar bozuktur, fazla değil!
(Yahya Kemal
Beyatlı) UYARI: Metin içinde -ınca / -ince anlamıyla zarf-fiil görevinde kullanılan mı / mi ekinden sonra virgül konmaz: Ben aç yattım mı kötü kötü rüyalar görürüm nedense. (Orhan Kemal) Öyle zekiler vardır, konuştular mı ağızlarından bal akıyor sanırsın. (Attila İlhan) UYARI: Şart ekinden sonra virgül konmaz: Tenha köşelerde ağız ağıza konuşurken yanlarına biri gelecek olursa hemen susuyorlardı. (Reşat Nuri Güntekin) Gör gözlerinle de aklın yatarsa anlatıver millete. (Tarık Buğra)
(3)
Noktalı Virgül ( ; ) 1. Cümle içinde virgüllerle ayrılmış tür veya takımları birbirinden ayırmak için konur: Erkek çocuklara Doğan, Tuğrul, Aslan, Orhan; kız çocuklara ise İnci, Çiçek, Gönül, Yonca adları verilir.
Türkiye, İngiltere, Azerbaycan; Ankara, Londra, Bakü. 2. Ögeleri arasında virgül bulunan sıralı cümleleri birbirinden ayırmak için konur: Sevinçten, heyecandan içim içime sığmıyor; bağırmak, kahkahalar atmak, ağlamak istiyorum. At ölür, meydan kalır; yiğit ölür, şan kalır. (Atasözü)
116
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
3. İkiden fazla eş değer ögeler arasında virgül bulunan cümlelerde özneden sonra noktalı virgül konabilir: Yeni usul şiirimiz; zevksiz, köksüz, acemice görünüyordu. (Yahya Kemal Beyatlı)
(4)
İki Nokta (:) 1. Kendisiyle ilgili örnek verilecek cümlenin sonuna konur:
Millî Edebiyat akımının temsilcilerinden bir kısmını sıralayalım: Ömer Seyfettin, Halide Edip Adıvar, Ziya Gökalp, Mehmet Emin Yurdakul, Ali Canip Yöntem. Kendisiyle ilgili açıklama verilecek cümlenin sonuna konur: Bu kararın istinat ettiği en kuvvetli muhakeme ve mantık şu idi: Esas, Türk milletinin haysiyetli ve şerefli bir millet olarak yaşamasıdır. (Atatürk) Kendimi takdim edeyim: Meclis kâtiplerindenim. (Falih Rıfkı Atay) 2. Ses bilgisinde uzun ünlüyü göstermek için kullanılır: a:ile, ka:til, usu:le, i:cat. Karşılıklı konuşmalarda, konuşan kişiyi belirten sözlerden sonra konur: Bilge Kağan:
Türklerim, işitin! Üstten gök çökmedikçe, alttan yer delinmedikçe ülkenizi, törenizi kim bozabilir sizin?
Koro:
Göğe erer başımız başınla senin!
117
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Bilge Kağan:
Ulusum birleşip yücelsin diye gece uyumadım, gündüz oturmadım. Türklerim Bilge Kağan der bana. Ben her şeyi onlar için bildim. Nöbetteyim! (A. Turan Oflazoğlu)
3. Edebî eserlerde konuşma bölümünden önceki ifadenin sonuna konur: – Buğdayla arpadan başka ne biter bu topraklarda? Ziraatçı sayar: – Yulaf, pancar, zerzevat, tütün... (Falih Rıfkı Atay) 4. Genel Ağ adreslerinde kullanılır: http://tdk.org.tr 5. Matematikte bölme işareti olarak kullanılır: 56:8=7, 100:2=50 vb.
(5)
Üç Nokta ( ... ) 1. Anlatım olarak tamamlanmamış cümlelerin sonuna konur:
Ne çare ki çirkinliği hemencecik ve herkes tarafından görülüveriyordu da bu yanı... (Tarık Buğra) 2. Kaba sayıldığı için veya bir başka sebepten dolayı açık yazılmak istenmeyen kelime ve bölümlerin yerine konur: Kılavuzu karga olanın burnu b...tan çıkmaz. Arabacı B...’a yaklaştığını söylüyor, ikide bir fırsat bularak arabanın içine doğru başını çeviriyordu. (Ahmet Hamdi Tanpınar) 3. Alıntılarda başta, ortada ve sonda alınmayan kelime veya bölümlerin yerine konur:
118
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
... derken şehrin öte başından boğuk boğuk sesler gelmeye başladı... (Tarık Buğra) 4. Sözün bir yerde kesilerek geri kalan bölümün okuyucunun hayal dünyasına bırakıldığını göstermek veya ifadeye güç katmak için konur: Sana uğurlar olsun... Ayrılıyor yolumuz! (Faruk Nafiz Çamlıbel) Binaenaleyh, biz her vasıtadan, yalnız ve ancak, bir noktainazardan istifade ederiz. O noktainazar şudur: Türk milletini, medeni cihanda layık olduğu mevkiye isat etmek ve Türk cumhuriyetini sarsılmaz temelleri üzerinde, her gün, daha ziyade takviye etmek... (Atatürk)
5. Ünlem ve seslenmelerde anlatımı pekiştirmek için konur: Gölgeler yaklaştılar. Bir adım kalınca onu kıyafetinden tanıdılar: —
Koca Ali... Koca Ali, be!.. (Ömer Seyfettin)
UYARI: Ünlem ve soru işaretinden sonra üç nokta yerine iki nokta konulması yeterlidir: Gök ekini biçer gibi!.. Başaklar daha dolmadan. (Tarık Buğra) Nasıl da akşam oldu?.. Nasıl da yavrucaklar sustu?.. Nasıl da serçecikler yuvalarına sığındı?.. (Necip Fazıl Kısakürek) 6. Karşılıklı
konuşmalarda,
yeterli
cevaplarda kullanılır: — Yabancı yok! — Kimsin? — Ali... 119
olmayan,
eksik
bırakılan
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
— Hangi Ali? — ... — Sen misin, Ali usta? — Benim!.. — Ne arıyorsun bu vakit buralarda? — Hiç... — Nasıl hiç? Suya çekicini mi düşürdün yoksa!.. — !.. (Ömer Seyfettin) UYARI: Üç nokta yerine iki veya daha çok nokta kullanılmaz.
(6)
Soru İşareti ( ? ) 1. Soru eki veya sözü içeren cümle veya sözlerin sonuna konur:
Ne zaman tükenecek bu yollar, arabacı? (Faruk Nafiz Çamlıbel) Atatürk bana sordu: — Yeni yazıyı tatbik etmek için ne düşündünüz? (Falih Rıfkı Atay) 2. Soru bildiren ancak soru eki veya sözü içermeyen cümlelerin sonuna konur: Gümrükteki memur başını kaldırdı: — Adınız? 3. Bilinmeyen, kesin olmayan veya şüpheyle karşılanan yer, tarih vb. durumlar için kullanılır: Yunus Emre (1240 ?-1320), (Doğum yeri: ?) vb. 1496 (?) yılında doğan Fuzuli... Ankara’dan Antalya’ya arabayla üç saatte (?) gitmiş.
120
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
UYARI: mı / mi ekini alan yan cümle temel cümlenin zarf tümleci olduğunda cümlenin sonuna soru işareti konmaz: Akşam oldu mu sürüler döner. Hava karardı mı eve gideriz. Bahar gelip de nehir çağıl çağıl kabarmaya başlamaz mı içimi geri kalmış bir saat huzursuzluğu kaplardı. (Haldun Taner) UYARI: Soru ifadesi taşıyan sıralı ve bağlı cümlelerde soru işareti en sona konur: Çok yakından mı bu sesler, çok uzaklardan mı? Üsküdar’dan mı, Hisar’dan mı, Kavaklardan mı? (Yahya Kemal Beyatlı)
(7)
Ünlem İşareti ( ! ) 1. Sevinç, kıvanç, acı, korku, şaşma gibi duyguları anlatan cümle veya ibarelerin sonuna konur: Hava ne kadar da sıcak! Aşk olsun! Ne kadar akıllı adamlar var! Vah vah!
Ne mutlu Türk’üm diyene! (Atatürk) 2. Seslenme, hitap ve uyarı sözlerinden sonra konur: Ordular! İlk hedefiniz Akdeniz’dir, ileri! (Atatürk) Ey Türk gençliği! Birinci vazifen; Türk istiklalini, Türk cumhuriyetini, ilelebet, muhafaza ve müdafaa etmektir. (Atatürk) Ak tolgalı beylerbeyi haykırdı: İlerle! (Yahya Kemal Beyatlı) Dur, yolcu! Bilmeden gelip bastığın Bu toprak bir devrin battığı yerdir. (Necmettin Halil Onan) UYARI: Ünlem işareti, seslenme ve hitap sözlerinden hemen sonra konulabileceği gibi cümlenin sonuna da konabilir: Arkadaş, biz bu yolda türküler tuttururken Sana uğurlar olsun... Ayrılıyor yolumuz! (Faruk Nafiz Çamlıbel) 121
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
3. Alay, kinaye veya küçümseme anlamı kazandırılmak istenen sözden hemen sonra yay ayraç içinde ünlem işareti kullanılır: İsteseymiş bir günde bitirirmiş (!) ama ne yazık ki vakti yokmuş (!). Adam, akıllı (!) olduğunu söylüyor.
(8)
Kısa Çizgi ( - ) 1. Satıra sığmayan kelimeler bölünürken satır sonuna konur:
Soğuktan mı titriyordum, yoksa heyecandan, üzüntüden mi bilmem. Havuzun suyu bulanık. Kapının saatleri 12’yi geçmiş. Kanepelerde kimseler yok. Tramvay ne fena gıcırdadı! Tramvaydaki adam bir tanıdık mı idi acaba? Ne diye öyle dönüp dönüp baktı? Yoksa kimseciklerin oturmadığı kanepelerde bu saatte pek başıboşlar mı oturur? (Sait Faik Abasıyanık) 2. Cümle içinde ara sözleri veya ara cümleleri ayırmak için ara sözlerin veya ara cümlelerin başına ve sonuna konur, bitişik yazılır: Küçük bir sürü -dört inekle birkaç koyun- köye giren geniş yolun ağzında durmuştu. (Ömer Seyfettin) 3. Kelimelerin kökleri, gövdeleri ve eklerini birbirinden ayırmak için kullanılır: al-ış, dur-ak, gör-gü-süz-lük vb. 4. Fiil kök ve gövdelerini göstermek için kullanılır: al-, dur-, gör-, ver-; başar-, kana-, okut-, taşla-, yazdır- vb. 5. İsim yapma eklerinin başına, fiil yapma eklerinin başına ve sonuna konur: -ak, -den, -ış, -lık; -ımsa-; -la-; -tır- vb. 6. Heceleri göstermek için kullanılır: a-raş-tır-ma, bi-le-zik, du-ruşma, ku-yum-cu-luk, prog-ram, ya-zar-lık vb. 122
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
7. Arasında, ve, ile, ila, ...-den ...-e anlamlarını vermek için kelimeler veya sayılar arasında kullanılır: Aydın-İzmir yolu, Türk-Alman ilişkileri, Ural-Altay dil grubu, Dil ve Tarih-Coğrafya
Fakültesi,
09.30-10.30,
Beşiktaş-Fenerbahçe
karşılaşması, Manas Destanı’nda soy-dil-din üçgeni, 1914-1918 Birinci Dünya Savaşı, Türkçe-Fransızca Sözlük vb. UYARI: Cümle içinde sayı adlarının yinelenmesinde araya kısa çizgi konmaz: On on beş yıl. Üç beş kişi geldi. 8. Matematikte çıkarma işareti olarak kullanılır: 50-20=30 9. Sıfırdan küçük değerleri göstermek için kullanılır: -2 °C
(9)
Uzun Çizgi (—)
Yazıda satır başına alınan konuşmaları göstermek için kullanılır. Buna konuşma çizgisi de denir. Frankfurt’a gelene herkesin sorduğu şunlardır: — Eski şehri gezdin mi? — Rothschild’in evine gittin mi? — Goethe’nin evini gezdin mi? (Ahmet Haşim) Oyunlarda uzun çizgi konuşanın adından sonra da konabilir: Sıtkı Bey — Kaleyi kurtarmak için daha güzel bir çare var. Gerçekten ölecek adam ister. İslam Bey — Ben daha ölmedim. (Namık Kemal) UYARI: Konuşmalar tırnak içinde verildiğinde uzun çizgi kullanılmaz. Arabamız tutarken Erciyes’in yolunu: “Hancı dedim, bildin mi Maraşlı Şeyhoğlu’nu?” (Faruk Nafiz Çamlıbel) 123
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
(10)
Eğik Çizgi ( / )
1. Dizeler yan yana yazıldığında aralarına konur: Korkma! Sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak / Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak / O benim milletimin yıldızıdır, parlayacak / O benimdir, o benim milletimindir ancak. (Mehmet Akif Ersoy) 2. Adres yazarken apartman numarası ile daire numarası arasına ve semt ile şehir arasına konur: Altay Sokağı No.: 21/6 Kurtuluş / ANKARA Ülke adı yazılacağında ise: Atatürk Bulvarı No.: 217 06680 Kavaklıdere / Ankara TÜRKİYE 3. Tarihlerin yazılışında gün, ay ve yılı gösteren sayıları birbirinden ayırmak için konur: 18/11/1969, 15/IX/1994 vb. 4. Dil bilgisinde eklerin farklı biçimlerini göstermek için kullanılır: -a /-e, -an /-en, -lık /-lik, -madan /-meden vb. 5. Genel Ağ adreslerinde kullanılır: http://tdk.gov.tr 6. Matematikte bölme işareti olarak kullanılır: 70/2=35 7. Fizik,
matematik
vb.
alanlarda
birimler
arası
orantıları
gösterirken eğik çizgi araya boşluk konulmadan kullanılır: g/sn (gram/saniye)
(11)
Ters Eğik Çizgi ( \ )
Bilişim uygulamalarında art arda gelen dizinleri birbirinden ayırt etmek için kullanılır: C:\Belgelerim\Türk İşaret Dili\Kitapçık.indd Tırnak İşareti ( “ ” ) 124
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
1. Başka bir kimseden veya yazıdan olduğu gibi aktarılan sözler tırnak içine alınır: Türk Dil Kurumu binasının yan cephesinde Atatürk’ün “Türk dili, Türk milletinin kalbidir, zihnidir.” sözü yazılıdır. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesinin ön cephesinde Atatürk’ün “Hayatta en hakiki mürşit ilimdir.” vecizesi yer almaktadır. Ulu önderin “Ne mutlu Türk’üm diyene!” sözü her Türk’ü duygulandırır. Bakınız, şair vatanı ne güzel tarif ediyor: “Bayrakları bayrak yapan üstündeki kandır. Toprak eğer uğrunda ölen varsa vatandır.” UYARI: Tırnak içindeki alıntının sonunda bulunan işaret (nokta, soru işareti, ünlem işareti vb.) tırnak içinde kalır: “İzmir üzerine dünyada bir şehir daha yoktur!” diyorlar. (Yahya Kemal Beyatlı) 2. Özel olarak vurgulanmak istenen sözler tırnak içine alınır: Yeni bir “barış taarruzu” başladı.
3. Cümle içerisinde eserlerin ve yazıların adları ile bölüm başlıkları tırnak içine alınır: Bugün öğrenciler “Kendi Gök Kubbemiz” adlı şiiri incelediler. “Yazım Kuralları” bölümünde bazı uyarılara yer verilmiştir. UYARI: Cümle içerisinde özel olarak belirtilmek istenen sözler, kitap ve dergi adları ve başlıkları tırnak içine alınmaksızın eğik yazıyla dizilerek de gösterilebilir: Höyük sözü Anadolu’da tepe olarak geçer. 125
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Cahit Sıtkı’nın Şairin Ölümü şiirini Yahya Kemal çok sevmişti. (Ahmet Hamdi Tanpınar) UYARI: Tırnak içine alınan sözlerden sonra gelen ekleri ayırmak için kesme işareti kullanılmaz: Elif Şafak’ın “Bit Palas”ını okudunuz mu? 4. Bilimsel çalışmalarda künye verilirken makale adları tırnak içinde yazılır.
(12)
Tek Tırnak İşareti ( ‘ ’ )
1. Tırnak içinde verilen cümlenin içinde yeniden tırnağa alınması gereken bir sözü, ibareyi belirtmek için kullanılır: Edebiyat öğretmeni “Şiirler içinde ‘Han Duvarları’ gibisi var mı?” dedi ve Faruk Nafiz’in bu güzel şiirini okumaya başladı. “Atatürk henüz ‘Gazi Mustafa Kemal Paşa’ idi. Benden ona dair bir kitap için ön söz istemişlerdi.” (Falih Rıfkı Atay) Denden İşareti (")
Bir yazıdaki maddelerin sıralanmasında veya bir çizelgede alt alta gelen aynı sözlerin, söz gruplarının ve sayıların tekrar yazılmasını önlemek için kullanılır: a. Etken
fiil
b. Edilgen
"
c. Dönüşlü
"
ç. İşteş
"
126
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
(13)
Yay Ayraç ( )
1. Cümledeki anlamı tamamlayan ve cümlenin dışında kalan ek bilgiler için kullanılır. Yay ayraç içinde bulunan ve yargı bildiren anlatımların sonuna uygun noktalama işareti konur: Anadolu kentlerini, köylerini (Köy sözünü de çekinerek yazıyorum.) gezsek bile görmek için değil, kendimizi göstermek için geziyoruz. (Nurullah Ataç) 2. Özel veya cins isme ait ek, ayraçtan önce yazılır: Yunus Emre’nin (1240?-1320)... İmek fiilinin (ek fiil) geniş zamanı şahıs ekleriyle çekilir. 3. Tiyatro eserlerinde ve senaryolarda konuşanın hareketlerini, durumunu açıklamak ve göstermek için kullanılır: İhtiyar – (Yavaş yavaş Kaymakam'a yaklaşır.) Ne oluyor beyefendi? Allah rızası için bana da anlatın... (Reşat Nuri Güntekin) 4. Alıntıların aktarıldığı eseri, yazarı veya künye bilgilerini göstermek için kullanılır: Cihanın tarihi, vatanı uğrunda senin kadar uğraşan, kanını döken bir millet daha gösteremez. Senin kadar kimse kendi vatanına sahip olmaya hak kazanmamıştır. Bu vatan ya senindir ya kimsenin. (Ahmet Hikmet Müftüoğlu) Eşin var, aşiyanın var, baharın var ki beklerdin Kıyametler koparmak neydi ey bülbül, nedir derdin? (Mehmet Akif Ersoy) Bir isim kökü, gerektiğinde çeşitli eklerle fiil kökü durumuna getirilebilir (Zülfikar 1991: 45).
127
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
5. Alıntılarda, alınmayan kelime veya bölümlerin yerine konulan üç nokta, yay ayraç içine alınabilir. 6. Bir söze alay, kinaye veya küçümseme anlamı kazandırmak için kullanılan ünlem işareti yay ayraç içine alınır: Adam, akıllı (!) olduğunu söylüyor. 7. Bir bilginin şüpheyle karşılandığını veya kesin olmadığını göstermek için kullanılan soru işareti yay ayraç içine alınır: 1496 (?) yılında doğan Fuzuli... 8. Bir yazının maddelerini gösteren sayı ve harflerden sonra kapama ayracı konur:
(14)
I)
1)
A)
a)
II)
2)
B)
b)
Köşeli Ayraç ( [ ] )
1. Ayraç içinde ayraç kullanılması gereken durumlarda yay ayraçtan önce köşeli ayraç kullanılır: Halikarnas Balıkçısı [Cevat Şakir Kabaağaçlı (1886-1973)] en güzel eserlerini Bodrum’da yazmıştır. 2. Metin aktarmalarında, çevirilerde, alıntılarda çalışmayı yapanın eklediği sözler için kullanılır: “Eldem, Osmanlıda en önemli fark[ın], mezar taşının şeklinde ortaya çık[tığını] söyledikten sonra...” (Hilmi Yavuz) 3. Kaynak olarak verilen kitap veya makalelerin künyelerine ilişkin bazı ayrıntıları göstermek için kullanılır: Reşat Nuri [Güntekin], Çalıkuşu, Dersaadet, 1922. Server Bedi [Peyami Safa]
128
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
(15)
Kesme İşareti ( ’ )
1. Özel adlara getirilen iyelik, durum ve bildirme ekleri kesme işaretiyle ayrılır: Kurtuluş Savaşı’nı, Atatürk’üm, Türkiye’mizin, Fatih Sultan Mehmet’e, Muhibbi’nin, Gül Baba’ya, Sultan Ana’nın, Mehmet Emin Yurdakul’dan, Kâzım Karabekir’i, Yunus Emre’yi, Ziya Gökalp’tan, Refik Halit Karay’mış, Alman’sınız,
Ahmet
Cevat
Kırgız’ım,
Emre’dir,
Namık
Karakeçili’nin,
Kemal’se,
Osmanlı
Şinasi’yle,
Devleti’ndeki,
Cebrail’den, Çanakkale Boğazı’nın, Samanyolu’nda, Sait Halim Paşa Yalısı’ndan, Resmî Gazete’de, Millî Eğitim Temel Kanunu’na, Telif Hakkı Yayın ve Satış Yönetmeliği’ni, Eski Çağ’ın, Yükselme Dönemi’nin, Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatı’na vb. “Onun için Batı’da bunlara birer fonksiyon buluyorlar.” (Burhan Felek) 1919 senesi Mayıs’ının 19’uncu günü Samsun’a çıktım. (Atatürk) Yer bildiren özel isimlerde kısaltmalı söyleyiş söz konusu olduğu zaman ekten önce kesme işareti kullanılır: Hisar’dan, Boğaz’dan vb.
Belli bir kanun, tüzük, yönetmelik kastedildiğinde büyük harfle yazılan kanun, tüzük, yönetmelik sözlerinin ek alması durumunda kesme işareti kullanılır: Bu Kanun’un 17. maddesinin c bendi... Yukarıda adı geçen Yönetmelik’in 2’nci maddesine göre... vb. Özel adlar için yay ayraç içinde bir açıklama yapıldığında kesme işareti yay ayraçtan önce kullanılır: Yunus Emre’nin (1240?-1320), Yakup Kadri’nin (Karaosmanoğlu) vb. Ek getirildiğinde Avrupa Birliği kesme işareti ile kullanılır: Avrupa Birliği’ne üye ülkeler...
129
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
UYARI: Sonunda 3. teklik kişi iyelik eki olan özel ada, bu ek dışında başka bir iyelik eki getirildiğinde kesme işareti konmaz: Boğaz Köprümüzün güzelliği, Amik Ovamızın bitki örtüsü, Kuşadamızdaki liman vb. UYARI: Kurum, kuruluş, kurul, birleşim, oturum ve iş yeri adlarına gelen ekler kesmeyle ayrılmaz: Türkiye Büyük Millet Meclisine, Türk Dil Kurumundan, Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığına, Türk Dili ve Edebiyatı
Bölümü
Başkanlığının;
Bakanlar
Kurulunun,
Danışma
Kurulundan, Yürütme Kuruluna; Türkiye Büyük Millet Meclisinin 112’nci Birleşiminin 2’nci Oturumunda; Mavi Köşe Bakkaliyesinden vb. UYARI: Başbakanlık, Rektörlük vb. sözler ünlüyle başlayan bir ek geldiğinde Başbakanlığa, Rektörlüğe vb. biçimlerde yazılır. UYARI: Özel adlara getirilen yapım ekleri, çokluk eki ve bunlardan sonra gelen diğer ekler kesmeyle ayrılmaz: Türklük, Türkleşmek, Türkçü, Türkçülük, Türkçe, Müslümanlık, Hristiyanlık, Avrupalı, Avrupalılaşmak, Aydınlı, Konyalı, Bursalı, Ahmetler, Mehmetler, Yakup Kadriler,
Türklerin,
Türklüğün,
Türkleşmekte,
Türkçenin,
Müslümanlıkta, Hollandalıdan, Hristiyanlıktan, Atatürkçülüğün vb. UYARI: Sonunda p, ç, t, k ünsüzlerinden biri bulunan Ahmet, Çelik, Halit, Şahap; Bosna-Hersek; Kerkük, Sinop, Tokat, Zonguldak gibi özel adlara ünlüyle başlayan ek getirildiğinde kesme işaretine rağmen Ahmedi, Halidi, Şahabı; Bosna-Herseği; Kerküğü, Sinobu, Tokadı, Zonguldağı biçiminde son ses yumuşatılarak söylenir. UYARI: Özel adlar yerine kullanılan “o” zamiri cümle içinde büyük harfle yazılmaz ve kendisinden sonra gelen ekler kesme işaretiyle ayrılmaz.
130
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
2. Kişi adlarından sonra gelen saygı ve unvan sözlerine getirilen ekleri ayırmak için konur: Nihat Bey’e, Ayşe Hanım’dan, Mahmut Efendi’ye, Enver Paşa’ya; Türk Dil Kurumu Başkanı’na vb. 3. Kısaltmalara getirilen ekleri ayırmak için konur: TBMM’nin, TDK’nin, BM’de, ABD’de, TV’ye vb. 4. Sayılara getirilen ekleri ayırmak için konur: 1985’te, 8’inci madde, 2’nci kat; 7,65’lik, 9,65’lik, 657’yle vb. 5. Belirli bir tarih bildiren ay ve gün adlarına gelen ekleri ayırmak için konur: Başvurular 17 Aralık’a kadar sürecektir. Yabancı Sözlere Karşılıklar Kılavuzu’nun veri tabanının Genel Ağ’da hizmete sunulduğu gün olan 12 Temmuz 2010 Pazartesi’nin TDK için önemi büyüktür. 6. Seslerin ölçü ve söyleyiş gereği düştüğünü göstermek için kullanılır: Bir ok attım karlı dağın ardına Düştü m’ola sevdiğimin yurduna İl yanmazken ben yanarım derdine Engel aramızı açtı n’eyleyim (Karacaoğlan) Şems’in gözlerine bir şüphe çöreklendi: “Dostum ne’n var? Her şey yolunda mı?” (Elif Şafak) Güzelliğin on par’etmez Bu bendeki aşk olmasa (Âşık Veysel) 7. Bir ek veya harften sonra gelen ekleri ayırmak için konur: a’dan z’ye kadar, Türkçede -lık’la yapılmış sözler.
131
İKİNCİ BÖLÜM METİN TÜRLERİ
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Tablo 6: Metin Türleri METİN TÜRLERİ I.
RESMÎ (KURUMSAL/
II.
EDEBÎ (KURGUSAL/
BİÇİMSEL) METİNLER
A.
Dilekçe
B.
Özgeçmiş (CV)
C.
Tutanak
D.
Rapor
E.
Duyuru (İlân)
III.
FİKRÎ (DÜŞÜNCE AKTARAN/ÖĞRETİCİ)
YARATICI/SANATSAL) METİNLER
METİNLER
A.
Öykü (Hikâye)
A.
Deneme
B.
Roman
B.
Makale
C.
Şiir
C.
Eleştiri (Tenkit)
D.
Fabl
D.
Mektup (Nâme)
E.
Masal
E.
Anı (Hatıra)
F.
Destan
F.
Gezi Yazısı (Seyahatnâme)
G.
Efsane (Söylence)
G.
Günlük (Günce)
H.
Halk Hikâyeleri
H.
Biyografi (Yaşam Öyküsü)
İ.
Tiyatro
İ.
Otobiyografi (Öz Yaşam Öyküsü)
J.
Söyleşi (Sohbet)
K.
Haber
L.
Köşe Yazısı (Fıkra)
M.
Röportaj
133
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
I.
RESMÎ (KURUMSAL/BİÇİMSEL) METİNLER
A.
DİLEKÇE
Bir
dileği
şikayeti
bildirmek
için
resmi/gayri
resmi
makamlara/kurumlara sunulan tarihli, adresli ve imzalı yazılardır. Dilekçeler istek ve şikayet dilekçeleri olmak üzere iki türe ayrılır. Biçimsel olarak temelde 3 paragraftan oluşur.
Kuruma yönelik başlık atılır. Başlığın sağ altına bağlı bulunan il yazılır. İlin hemen altına tarih atılır.
Dilekçenin ilk paragrafında kişi kendini tanıtır.
İkinci paragrafta dilek/şikayet belirtilir.
Üçüncü paragrafta “Gereğini arz/rica ederim” yazılır.
Sağ alt köşeye ad-soyad yazılıp imzalanır. Sol alt köşeye
Örnek Metin 1: Dilekçe CİZRE NÜFUS MÜDÜRLÜĞÜNE ŞIRNAK 01/05/2011
Nüfusa kayıtlı 205541….. T.C numaralı vatandaşım Nüfus cüzdanımı kaza nedeniyle kaybettiğimden tarafıma yenisinin düzenlenmesini istiyorum. Gereğini arz ederim.
134
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
ADRES
AD-SOYADİMZA
B.
ÖZGEÇMİŞ (CV)
Kişinin
doğumundan
gerçekleşen
olayları
başlayarak
hayatının
sıralı(kronolojik)
önemli
yazmasıdır.
evrelerinde
Genellikle
iş
başvurusu veya kişisel tanıtımlarda kullanılan bir metin türüdür. Özgeçmişte olaylar tarihleriyle verilmelidir. Fazlaca kişisel olan ve önem arz etmeyen konulara değinilmez. Bölümlerden oluşur. ( Bu bölüm sayısı ve adları kişisel yaşantılara göre değişkenlik gösterir.) Özgeçmiş kronolojisi ters işler. Yani en son olay ilgili bölümde en başa yazılmalıdır.7 Örnek Metin 2: Özgeçmiş (CV8)
ÖZGEÇMİŞ
Fotoğraf
Aylin YILMAZER Avukat
Olabilir
EĞİTİM BİLGİLERİ
Ankara Üniversitesi, Hukuk Fakültesi, 2008 – 2012.
7
Özgeçmişler şirketlerin İnsan Kaynakları Bölümlerince farklı şekillerde hazırlanabilir.
8
CV: Latincede "hayatın yönü" anlamına gelen "Curriculum Vitae" kelimesinin kısaltılmış halidir.
135
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Çubuk Lisesi, Eşit Ağırlık Bölümü, 2003-2007.
Atatürk İlköğretim Okulu, 1995-2003
İŞ DENEYİMLERİ
Yılmazer Hukuk Bürosu, Avukat, 2012 – .
Ankara Barolar Birliği, Stajyer avukat, 2011 – 2012.
KURS BİLGİLERİ
Bilgisayar İşletmenliği, Çubuk Halk Eğitimi Merkezi, 2010.
KİŞİSEL BİLGİLER
C.
Doğum Yeri ve Tarihi
: ÇUBUK – 1989
Medeni Hâl
: Bekâr
Yabancı Dil
: İngilizce
TUTANAK
Bir olay ya da durumun yetkili kimselerce olduğu gibi yazıya aktarıldığı, tarihli, adresli imzalı ve şahitli yazılardır. Tutanaklar konularına göre türlerine ayrılırlar. Kaza için tutulmuşsa “Kaza Tutanağı” , doğum için tutulmuşsa “Doğum Tutanağı” adını alırlar.
Bunların
dışında;
Yangın
Tutanağ,
Suçüstü
Tutanağı,
Tutuklama Tutanağı, Buluntu Eşya Tutanağı, Otopsi Tutanağı, Ölüm Tutanağı vb. çeşitleri vardır. Örnek Metin 3: Tutanak TUTANAKTIR Konu : Kaza Yer
: Şırnak – Mardin Karayolunun 7. Km’si 136
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Tarih : 15 Kasım 2003 Özet
: Mardin istikametinden Şırnak istikametine seyir hâlindeki
47 AC ... Plakalı otomobille tersi istikamette bulunan 73 DE … plakalı kamyonet çarpışmıştır. İlk belirlemelere göre iki araçtan da ölen ya da yaralanan bulunmamaktadır. Mustafa ERCANOĞLU
Selim CANÖZ
Şahit
Şahit
Bahattin EKER Polis Memuru
D.
RAPOR
Olay ya da durum sonucu yapılan incelemeyle anlaşılan gerçekleri aktaran tarihli, imzalı ve onaylı yazılardır.
1.
Rapor Türleri
Konularına Göre
: Deney, Tez, Hava Raporu
İşlevlerine Göre
: Bilgi, Uzman, Durum, Araştırma Raporu
Hazırlanışlarına Göre
: Kişisel, Ortak Raporlar
Biçimlerine Göre
: Biçime Bağlı, Biçime Bağlı Olmayan
Raporlar Zaman Aralığına Göre
: İstisnai Raporlar, Periyodik Raporlar
Özel Raporlar
: Şirket, Denetim, Teknik Rapor
137
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Örnek Metin 4: Rapor
E.
DUYURU (İLAN)
Herhangi bir konudaki bir durumun, gazete, dergi, radyo, televizyon veya internet aracılığıyla ilgililere veya kitlelere duyurulmasına ilan denir. Konunun niteliğine göre ilan ya özeldir ya da resmîdir. İlanda
138
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
çarpıcılık, kısalık, açıklık, ve anlaşılırlık önemlidir. İlanlar iş, toplantı, kayıp, ölüm vb. durumlarda da verilir. Örnek Metin 5: İlan (Duyuru)
139
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
II.
EDEBÎ (KURGUSAL/YARATICI/SANATSAL) METİNLER
A.
ÖYKÜ (HİKÂYE)
Olmuş veya olabilecek olayları belli bir plan çerçevesi içinde yer ve zamana bağlı olarak anlatan yazı türüne hikâye (öykü) denir.
Dar bir zaman dilimini kapsar.
Olayla ilgili yer ve zaman bellidir.
Romana göre kısa eserlerdir.
Karakter sayısı azdır.
Serim, düğüm ve çözüm bölümlerinden oluşur.
Kısa soluklu eserlerdir.
Olay, başlangıçtan sonra doğru giden bir olayın bir anlık parçasıdır.
Örnek Metin 6: Öykü (Hikâye) KAŞAĞI Annesi, İstanbul’a gittiği için kendisinden bir yaş küçük olan kardeşi Hasan’la artık Dadaruh’un yanından hiç ayrılmaz. Bu, babasının seyisi, yaşlı bir adamdır. En sevdikleri şey atlardır. Dadaruh’la birlikte onları suya götürmek, çıplak sırtlarına binmek, onlar için çok zevklidir.Torbalara arpa koymak, yemliklere ot doldurmak, gübreleri kaldırmak eğlenceli bir oyundan daha çok hoşlarına gider. Dadaruh eline kaşağıyı alıp işe başladı mı, tıkı… tık… tıkı… tık… tıpkı bir saat gibi… yerinde duramaz, bunu gören küçük çocuk ben de yapacağım! diye tutturur.
140
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
O vakit Dadaruh, onu Tosun’un sırtına koyar, eline kaşağıyı verir, - Hadi yap! Der. Bu demir gereci hayvanın üstüne sürter, ama o uyumlu tıkırtıyı çıkaramazdı. Her sabah ahıra gelir gelmez, - Dadaruh, tımarı ben yapacağım, der.Ama adam izin vermez ancak boyu at kadar olunca yapabileceğini söyler.Boyu atın karnına bile varmıyordu. Oysa en keyifli, en eğlenceli şey buydu. Sanki kaşağının düzenli tıkırtısı Tosun’un hoşuna gidiyor, kulaklarını kısıyor, kuyruğunu kocaman bir püskül gibi sallıyordu. Tam tımar biteceğine yakın huysuzlanır, o zaman Dadaruh, “Höyt..” diye sağrısına bir tokat indirir, sonra öteki atları tımara başlardı.Bir gün yalnız başına kalır. Hasan’la Dadaruh dere kenarına inmişlerdi. İçimde bir tımar etmek hırsı uyanır. Kaşağıyı arar, bulamaz. Annesinin bir hafta önce İstanbul’dan gönderdiği armağanlar içinden çıkan fakfon kaşağı, pırıl pırıl parlıyordu. Hemen alıp, Tosun’un yanına koşar, karnına sürtmek ister fakat rahat durmaz. - Sanırım acıtıyor? Diye düşünür. Gümüş gibi parlayan bu güzel kaşağının dişlerine bakar. Çok keskin, çok sivridir. Biraz köreltmek için duvarın taşlarına sürtmeye başlar. Dişleri bozulunca yeniden dener. Gene atların hiçbiri durmaz ve kızar. Öfkesini sanki kaşağıdan çıkarmak ister. On adım ilerdeki çeşmeye koşar. Kaşağıyı yalağın taşına koyup yerden kaldırabildiği en ağır bir taş bularak üstüne hızlı hızlı indirmeye başlar. İstanbul’dan gelen, üstelik Dadaruh’un kullanmaya kıyamadığı bu güzel kaşağıyı ezip, parçalar. Sonra yalağın içine atar. Babası çeşmeye bakarken, yalağın içinde kırılmış kaşağıyı görür; Dadaruh’a yanına çağırınca çok korkar. Dadaruh şaşırır, kırılmış kaşağı ortaya çıkınca, babası bunu kimin yaptığını sorar.Dadaruh, 141
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
- Bilmiyorum, der. Babasının gözleri ona döner, daha bir şey sormadan, çocuk kaşağıyı kardeşi Hasan’ın kırdığını söyler. “Dadaruh uyurken odaya girdi. Sandıktan aldı. Sonra yalağın taşında ezdi” der. Babası Hasan’ı çağırır. -Bu kaşağıyı niye kırdın?diye sorar. Hasan, Dadaruh’un elinde duran alete şaşkın şaşkın baktıp, sarı saçlı başını sarsarak, - Ben kırmadım, der. - Doğru söyle, darılmayacağım. Yalan çok kötüdür, der babası. Hasan inkârda direnir. Baba öfkelenir. Üzerine yürür “Utanmaz yalancı” diye yüzüne bir tokat indirir. - Götür bunu eve; sakın bunu bir daha buraya sokma. Hep Pervin’le otursun! diye haykırır. Artık ahırda hep yalnız oynar. Hasan eve hapsedilir. Annesi geldikten sonra da bağışlanmaz.Annesi onun iftira atabileceğine hiç ihtimal vermez. Ertesi yıl anne, yazın gene İstanbul’a gider.Hasan’a ahır hâlâ yasaktır. Bir gün birdenbire hastalandı. Doktor “Kuşpalazı” der. Babası yatağın başucundan hiç ayrılmaz.Hizmetçi kardeşinin öleceğini söyler ve çocuk ağlamaya başlar.Gece uyuyamaz, uykuya dalar dalmaz Hasan’ın hayali gözünün önüne gelir “İftiracı! İftiracı!” diye karşısında ağlar.Pervin’i uyandırır. Hasan’ın yanına gitmek istediğini ve babasına bir şey söylemek istediğini söyler.Yarın söylersin, der.Sabaha kadar gene gözlerini kapayamaz. Hava henüz ağarırken Pervin’i uyandırır.Ama zavallı suçsuz kardeşi, o gece ölmüştür. Ömer SEYFETTİN
142
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
1.
Olay Öyküsü
Bu tür öyküde yazar okuyucuyu “çarpıcı” bir olayla öyküye bağlamaya çalışır. Öykücü, giriş, gelişme ve sonuç bölümleri içinde olayı aktarır; önce gerilimi artırır, sonra düşürür. Olay
öyküsünün
dünya
edebiyatındaki
öncüsü
Fransız
sanatçı
Maupassant’tır. Bizim edebiyatımızda olay öyküsünün önde gelen bazı sanatçıları şunlardır: Ömer Seyfettin, Refik Halit Karay, Reşat Nuri Güntekin, Y. Kadri Karaosmanoğ-lu, Sabahattin Ali vb…
2.
Durum / Kesit Öyküsü
Bu tür öyküde yazar, ya yaşamdan okuyucuya bir kesit sunar ya da bir insanlık durumunu belli bir ortam içinde aktarır. Kesit öyküsünde “olay”ın ve “gerilim”in yerini belli bir ortamdan kaynaklanan izlenimler, çağrışımlar almıştır. Konular günlük yaşamın içinden gelişi güzel çıkarılır. Sıradan insanlar kendi ortamı içinde, değişik açılardan yansıtılır. Bu tür öykülerde serim, düğüm, çözüm gibi bölümlere rastlanmaz. Durum / Kesit öyküsünün dünya edebiyatındaki öncüsü, ünlü Rus sanatçı A. Çehov’dur. Bizim edebiyatımızda Sait Faik Abasıyanık, Memduh Şevket Esendal gibi sanatçılar bu türün başarılı örneklerini vermişlerdir. Günümüzde olay öyküsünün sınırları iyice daralmış, durum ve kesit öyküsü ağırlık kazanmıştır. Her öyküyü “olay” ya da “kesit” öyküsü diye nitelemek her zaman doğru olmaz; çünkü kimi öykülerde iki türün nitelikleri de bulunabilmektedir.
143
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
3.
Öykü İncelemesi
İyi bir inceleme yapmak belli bir çaba ve zaman gerektirir. İnceleme yapılacak kitabın iyi seçilmesi, yaş ve seviyemize uygunluğu, okuma sonrası anlaşılmış olması ciddi önem taşır. Yapılan incelemede bilgiler savruk bir biçimde değil belli bir düzende verilmelidir. Bu düzen ve nasıl bir çalışma yürütüleceği aşağıda bir yönergede sunulmuştur: Tablo 7: Öykü İnceleme Yönergesi BAŞLIK İncelemenin başlığı yazar adı, eser adı ve inceleme kelimesinin birleşmesiyle oluşmalıdır.(Örnek: Yaşar Kemal’in Sarı Sıcak Adlı Öyküsünün İncelenmesi) A.
DIŞ YAPI İNCELEMESİ
Kitabın biçimsel özelliklerini inceleyeceğiniz birinci kısımdır. 1.
Ön Kapak
Ön kapağın fotoğrafını internetten bularak ya da kitaptan kendiniz çekerek ödeve koyunuz. 2.
Arka Kapak
Arka kapağın fotoğrafını internetten bularak ya da kendiniz çekerek ödeve koyunuz. 3.
Basım Yeri/Yılı/Yayınevi/Baskı Sayısı/Sayfa Sayısı
Kitapta kapaktan sonraki sayfada yer alan bilgilerdir. B.
İÇ YAPI İNCELEMESİ
1.
Konu
Bir cümle ya da kısa bir paragrafla kitabın ne anlattığının yazılmasıdır.
(Örnek:
Eser,
Kurtuluş
memleketin genel durumu, Atatürk’ün
144
Savaşı
ve
sonrasında
bu mücadelede önemini
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
anlatır.) 2.
Tema
Eserin konuyu hangi düşünce ya da duygu etrafında işlediğini ifade eder. Tema/Temalar bir ya da birkaç kelime ile ifade edilmelidir. Temayla eserin tamamı ilişkili olur ve olaylar bu tema etrafında gerçekleşir. a.
Ana Tema
Eserin tamamında hakim olan temadır. Diğer yan temalar bir şekilde ana temaya bağlanır. Örnek: Savaş ana tema olduğunda, açlık, ölüm, yoksulluk, mücadele yan temalar olacaktır. Görüldüğü gibi açlık, yoksulluk, ölüm, mücadele Savaş ana temasına bağlıdır. b.
Yan Temalar
Ana temayla bağlı, ana temanın ortaya çıkardığı sonuçlar gibi düşünülebilir. Yukarıda bu açıklanmıştır: Savaş ana teması, açlık, yoksulluk, ölüm, mücadele gibi yan temaları ortaya çıkarır. 3.
Olay Örgüsü
Bir eserde küçüklü büyüklü olaylar vardır. Yürüyüp eve gitmek de bir olaydır ancak bu kadar küçük, etkisiz olaylar olay örgüsünde yer almaz. Olay örgüsünde yer alacak olaylar Giriş bölümünden başlayıp sonucu derinden etkileyen, sonucun nedenleridir. a.
Özet
Olay halkalarının, ana ve yardımcı karakterlerinin, yer ve zamanın mutlaka içinde olduğu; konunun kısaca sunulmasıdır. Özetleme yaparken olay sırasına dikkat etmek gerekir; öyküden alıntılar yapılabilir. Özette geniş zaman kipi kullanılır.(…oynar, …gider vb.) b. Olay Halkaları Sonuca neden olan olaylardır. Eserin sonunda trafik kazası ile ölen kadını anlatan bir olay için şoförün öncesinde alkol alması bir halkadır. Bunu zincirin halkaları olarak düşünebilirsiniz, her bir 145
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
olay halka iken zincirin tamamı olay örgüsünü ve sonuçta olan esas olayı simgeler. 4. Kişiler (Karakterler) a. Asıl Kişi (Ana Karakter) Genellikle asıl olayları gerçekleştiren veya onlardan etkilenen kişidir. Asıl kişi öykünün büyük bir bölümünde adı geçen kimsedir. (1) Fiziksel Özellikleri Boyunun uzun oluşu kilolu oluşu; saç veya göz rengi gibi özellikler kişinin fiziksel özellikleridir. (2) Ruhsal Özellikleri Sinirli, yardımsever, korkak oluşu kişinin ruhsal özellikleridir. b. Yardımcı Kişiler (Yan Karakterler) Asıl kişi dışında kalan ancak olayların gerçekleşmesinde etkisi bulunan veya asıl kişiyi etkileyen kişilerdir. c. Diğer Kişiler(Dekoratif Karakterler) Asıl olaya veya kişiye herhangi bir etkisi bulunmayan ancak öyküde yer alan kişilerdir. 5. Zaman(Vakit) Olayın veya olayların gerçekleştiği zaman ya da zaman aralığıdır. Bu bazen bir saat bazen de bir yıl olabilir. Öyküler de zaman, illaki tarih veya kesin süreç olarak verilmez. Bazen bir ifadeden, kişi yaşlarından tarih ya da zaman aralığına bizim ulaşmamız gerekir. 6. Yer (Mekân) Genelde asıl kişinin önemli olayları yaşadığı ülke, şehir, kasaba, köy, orman, deniz gibi açık ya da kapalı mekânlardır. 7. Kişisel Değerlendirme Bu kısımda incelemeyi yapan kişinin olumlu veya olumsuz görüşleri yer alır. Okunmaya değer mi, sürükleyici mi gibi sorulara kişisel cevaplar verilir 146
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
B.
ROMAN
Toplumların ve fertlerin başından geçmiş veya geçmesi mümkün olayları geniş olarak, ayrıntılarıyla anlatan yazı türüne roman denir. Yaşanmış ya da yaşanabilir olaylar anlatılır. Geniş bir zaman dilimini kapsar. Olayla ilgili yer ve zaman bellidir. Hikâyeye göre uzun eserlerdir. Karakter sayısı fazladır. Örnek Metin 7: Roman SAKARYA SAVAŞI’NA HAZIRLIK Porsuk Irmağı’nın kuzey kıyısındaki patikada kırk kadar askerden oluşan
bir
birlik,
düzensizbir
şekilde
yürümekteydi.
Hepsi
dökülüyordu. Birkaçı çıplak ayaktı. Bazıları ayaklarına çuval, çaput sarmıştı. Yaralılar yardımla yürüyorlardı. Cephe yarılınca o kızılca kargaşalık içinde taburlarından ayrı düşmüş, ormanda kaybolmuş, dövüşmüş, alayı aramak için vakit kaybetmiş, ordunun gerisinde kalmışlardı. Belki daha güvenlidir diye Porsuk’un kuzeyine geçerek orduya yetişmeye çalışıyorlardı. Asker kaçaklarını arayan bir süvari müfrezesi birdenbire tepeden aşağı inerek çevrelerini sardı. Müfrezenin komutanı, yüzü yaralı bir yüzbaşıydı. Ömer Çavuş öne çıkıp selam verdi. Yüzbaşı eli tabancasında, çavuşa ve birliğe göz attı. Kaçağa ve bozguncuya benzemiyordu bunlar: “Hangi birliktensiniz?” “4. Tümen, 55. Alay, 3. Tabur, 1. Bölükteniz komutanım!”
147
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
“Bölüğün geri kalanı nerde?” “Bölükten geri kalan budur.” “Nereye gidiyorsunuz?” “Duyduk ki ordu Sakarya ötesine çekiliyormuş. Biz de oraya gidiyoruz. Alayımızı orada buluruz.” Yüzbaşı,
sevindi. Bunlar, silahlarının
şerefini
sonuna kadar
korumaya kararlı sahici askerlerdendi. Sesi yumuşadı: “Şu tepenin ardında, suyu bol bir küçük köy var. Orada dinlenin. Sonra durmadan doğuya yürüyüp Sakarya’yı aşın. Ama birliğini köye bu hâliyle sokma. Halkı üzmeyin. Anladın mı?” Çavuş anlamıştı: “Evet komutanım! Köye sanki belimiz kırılmamış gibi gireceğiz. Başüstüne!” Yüzbaşı hüzünle gülümseyerek atının başını çevirdi. Kaçak ve bozguncu avlamak için dörtnala uzaklaştılar. Müfreze uzaklaşana kadar selam duran çavuş, elini indirip birliğe döndü: “Duydunuz. Halka teftiş vereceğiz. Ona göre. Sıraya gir! Çabuk, çabuk, çabuk! Hazır ol! Arş!” Ayaklarını sürüyerek yürümeye başladılar. “Bu ne biçim yürüyüş? Başınızı kaldırın. Canlı yürüyün. Haydi hep beraber.” Kalan son gücüyle marşa başladı: Annem beni yetiştirdi
148
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Bu ellere yolladı Al sancağı teslim etti Allah’a ısmarladı... Marşa önce Hamza Onbaşı’yla birkaç er mırıldanarak katılmıştı. Çavuş azarlayınca katılanlar arttı, giderek hepsi katıldı. Marş ilaç gibi geldi. Yürüyüş canlandı, düzene girdi, başlar dikildi, sesler yükseldi. Çınarlı Köyü’ne sefil görünüşlerine hiç uymayan bir çalım içinde girdiler. Bütün kapılar kapalı, pencerelerin tahta kepenkleri örtülüydü. Görünürde kimse yoktu. Elinde domuz fişeği sürülmüş av tüfeği, köy odasının aralık kapısından gelenleri gözleyen Gazi Çavuş, muhtar ile iki yaşlıca köylüye, “Korkmayın...” dedi. “...bunlar çapulcu da değil, kaçak da.” “Emin misin?” “Bunlar Ezrail’le güreş tutmuş babayiğitler.” Tüfeği bırakıp dışarı koştu: “Hoş geldiniz kardeşler! Gazanız mübarek olsun. Hey millet! Su getirin! Sofra açın! Kemal’in askerleri bunlar!” Kadınlar, kızlar, çocuklar, ellerinde testiler, bakraçlar, çanaklarla evlerden çıktılar. Sofralar açıldı. Karpuzlar kesildi. Asker iki gündür uyumamıştı. Karnı doyanlar ağaçların altına, duvar diplerine uzanıp uyudular. Ömer Çavuş, Hamza Onbaşı, Gazi Çavuş, muhtar ve yaşlı erkekler bir araya gelip diz çöktüler. Sigaralar sarıldı. Ömer Çavuş savaşı hikâye etti, “Düşman da iyi dövüştü.” dedi, “...o da yoruldu. 149
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Dinlenince
yine
yürüyüp
peşimizden
gelecektir.
Çünkü
bizi
bitiremedi.” Muhtarın sakalı titredi: “Öyleyse bizi de ezip geçecektir.” “Elbette. Söylemesi benden. Köyleri önce soyuyor sonra yakıyorlar.” Gazi Çavuş muhtarın gözünün içine baktı: “Herkes oğullarını ırmak gibi cepheye akıtsaydı, bu duruma düşmezdik.” Muhtar kızdı, “O lafın sırası geçti...” dedi. “...şimdi ne edeceğiz, onu söyle sen!” “Ne edeceğiz, siz gelinleri, kızları, anaları, çocukları, gitmek isteyen erkekleri göç yoluna vuracaksınız. Ben de delikanlıları götürüp usulünce askere yazdıracağım. Savaş bitince kavuşuruz.” Muhtarın başı önüne düştü. Bu toprak kaç yüzyıldır işgal görmemişti. İşgal üstüne masal bile dinlememişlerdi. Ama neler olabileceğini kestirebiliyordu. Bir zamanlar Rus savaşına katılmış, savaşın çirkin yüzünü tanımıştı. Başını zorlukla kaldırdı: “Pekâlâ Gazi Çavuş. Öyle edelim.” Büyük Millet Meclisi, hükûmetin isteği üzerine gizli oturuma geçmişti. Tutanak kâtipleri ve dinleyiciler salonu boşalttılar. Kâtiplerin yerini hızlı yazan milletvekilleri aldı. Fevzi Paşa kürsüye geldi. Tıraşı uzamış, uykusuz ve yorgundu. Bozguncuların ortaya çıkma olasılığının belirdiğini söyleyerek Konya ve Kastamonu bölgelerinde iki İstiklal Mahkemesinin kurulup ordunun sağ ve sol kanatlarının güven altına alınmasına gerek gördüklerini belirttikten sonra asıl konuya girdi: “Düşmanı Ankara batısında, Sakarya mevzilerinde karşılamaya 150
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
hazırlanıyoruz. Fakat biz Ankara’da kaldıkça ordu daima Ankara’yı korumak zorunluluğunu duyacak ve serbestçe savaşamayacaktır. Bakanlar Kurulu, orduyu manevralarında serbest bırakmak için hükûmet merkezimizin Kayseri’ye naklini uygun görmektedir.” Bir şaşkınlık sessizliğinden sonra Meclis patladı: “Hayırr! Aslaaa! Olmaz öyle şey!” Çoğu ayağa kalkmıştı. Bazıları sıraları yumrukluyordu. Fevzi Paşa konuşmasını gürültüler arasında sürdürerek sözünü zorlukla tamamlayabildi: “Bu iki hususun görüşülerek karara bağlanmasını rica ediyorum.” Kürsüden indi. Erzurum Milletvekili Durak Bey (Sakarya) kürsüye yürürken bağırdı: “Söz istiyorum!” Oturumu yöneten Dr. Adnan Bey’in cevabını beklemeden kürsüye çıktı: “Efendiler! Biz bu davaya başladığımız gün, elimizde ne böyle bir ordu ne de bu kadar silah vardı. Bugün eskiye nispetle çok kuvvetliyiz.
Bu
sebeple
Bakanlar
Kurulunun
önerisini
reddediyorum...” Alkışlar yükseldi. “...Halk gidebilir. Ailelerimiz gidebilir. Memurlar gidebilir. Herkes gidebilir...” Cebinden silahını çıkarıp kürsünün üstüne koydu: “...Ama
biz
elimizde
silah,
burada
öleceğiz.
Hiçbirimiz
şehitlerimizden daha büyük değiliz.” Meclis ayağa fırlayıp Durak Bey’i alkışlamaya başladı. Bakanlar 151
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Kurulunun önerisini reddeden yoğun alkışla destekleniyordu. Ama birkaç milletvekilinin telaşa kapıldığı da gözleniyordu. Son olarak beklenilmez bir şey oldu, o güne kadar hiç söz alıp konuşmamış olan Tunceli Milletvekili Diyap Ağa’nın el kaldırdığı görüldü. Dr. Adnan Bey inanamadı, sordu: “Söz mü istiyorsunuz Diyap Ağa?” “He ya.” “Buyrun.” Meclis sustu. Sakalı göğsüne inen Diyap Ağa ağır ağır kürsüye geldi. Gözlerini kısarak Meclisi süzdü, “Lafım kısadır...” dedi, “...biz buraya kaçmaya mı geldik yoksa kavga ederek ölmeye mi?” Kürsüden indi. Meclis alkıştan yıkılacaktı. Milletvekillerinin isteği üzerine Samsun Mahkemesi de eklenerek üç yeni İstiklal Mahkemesinin
kurulması
oy
birliği
ile
kararlaştırıldı.
Bu
mahkemelere ilerde Yozgat İstiklal Mahkemesi de katılacaktır. Hükûmet arşivlerinin Kayseri’ye taşınması kabul edildi. Seçilecek bir kurul Sakarya doğusuna çekilen orduya Meclisin selamını götürmek için cepheye gidecekti. Turgut ÖZAKMAN Şu Çılgın Türkler (Düzenlenmiştir)
1.
Hikâye ile Roman Arasındaki Farklar: Hikâye türü, romandan daha kısadır Hikâyede temel öge olaydır. Romanda ise temel öge karakter, yani kişidir. 152
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Hikâyeler olay üzerine kurulur, romanlar ise kişi üzerine kurulur. Hikâyede tek olay bulunmasına karşılık romanda birbirine bağlı olaylar zinciri vardır. Romandaki olaylardan her biri hikâyeye konu olabilir. Hikâyede
kahramanların
tanıtımında
ayrıntıya
girilmez,
kahramanlar her yönüyle tanıtılmaz. Romandan farklı olarak hikâyede kişiler sadece olayla ilgili yönleriyle anlatılır. Bu yüzden hikâyelerdeki kişiler bir karakter olarak karşımıza çıkmaz. Öyküde, olayın geçtiği yer (çevre) sınırlıdır ve ayrıntılı olarak anlatılmaz. Romanlarda olaylar çok olduğu için olayların geçtiği çevre de geniştir. Bu çevreler çok ayrıntılı olarak anlatılır. Hikâyeler kısa olduğu için anlatım yalın, anlaşılır ve özlüdür. Romanlarda ise anlatım daha ağır ve sanatlıdır.
C.
FABL
İnsan dışındaki canlı ve cansız varlıklara insan özelliği verilerek başlarından geçen olayların insanlara ibret dersi verecek şekilde anlatıldığı kısa yazılara fabl denir. Sonunda ders verme amacı güden yazılardır. Genellikle hayvanlar ve bitkiler konuşturulur. Fabl kahramanları insanlar gibi düşünür, insanlar gibi konuşur ve tıpkı insanlar gibi davranır. Dünyanın en ünlü fabl yazarları Ezop, La Fontaine ve Beydeba’dır. Örnek Metin 8: Fabl
KURT İLE KUZU
153
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Masal masal içinde, Bilir misin bir çok gerçek var bu masalın içinde. Kim daha güçlüyse hep odur haklı. İnanmayan dinlesin bu masalı. Kuzunun biri su içiyormuş, tertemiz pırıl pırıl bir dereden. Aç bir kurt yaklaşmış yanına, belli ki av istemiş canı. -
Vaayy
demiş,
sinirle.
Sen
kim
oluyorsun
da
suyumu
bulandırıyorsun, şimdi gösteririm sana. - Aman efendim, demiş kuzu: Kızmayın bana ne olur. Hem bir bakın hele
ben
neredeyim?
Bulunduğum
yerden
suyunuzu
nasıl
bulandırabilirim. Hem bakın bakın, siz benden yukarıdasınız, bulandırsanız suyu siz bulandırırsınız. Kurt doğruları biliyormuş da , bu doğrular işine gelmiyormuş. Üstüne yürümüş kuzucuğun. - Onu bunu bilmem demiş canavar: Bulandırıyorsun işte o kadar. Hem dahası bile var. Sen bana geçen yıl küfretmiştin ya, nasıl unuturum ben onu ? Kuzucuk itiraz etmiş; - Efendim ben geçen yıl yoktum ki. Daha bu yıl doğdum inanın. Kurt bozulmuş ya belli etmemiş. Sen değilsen kardeşindir ukala demiş. - Kardeşim yok ki küfretsin demiş kuzu. Kurt ısrar etmiş; - Seninkilerden biridir mutlaka. Benden iyi mi bileceksin. İşiniz gücünüz benimle uğraşmak, çobanlarınız ve köpekleriniz anlattılar bana. Sana ve senin gibilere haddini bildirme zamanı artık geldi. Kurt kapmış kuzuyu koşmuş ormana. Kuzucuğu gören olmamış bir 154
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
daha. Jean de La FONTAİNE
D.
MASAL
Olağanüstü olaylarla süslü, olağanüstü kişilerin başından geçen, zaman ve yer kavramları belirli olmayan hayalî olayların anlatıldığı yazılara masal denir. » Masalda eğiticilik ve öğreticilik esastır. Masallardaki olaylar gerçeğe uymaz. Kahramanlar olağanüstü özelliklere sahiptir. Masalın geçtiği yer ve zaman belirsizdir. Türk masallarında tekerleme bölümleri bulunur. (başta, ortada, sonda.) Masaldaki karakterler; cinler, periler, devler ve hayvanlar olabilir. Masalların sonunda iyiler ödüllendirilir, kötüler cezalandırılır. Ulusal konulara yer verilmez, evrensel konular ve mesajlar içerir.9 Örnek Metin 9: Masal AÇIL SOFRAM AÇIL Zaman zaman içinde, kalbur saman içinde, develer top oynarken, eski hamam içinde... Hasılı kelâm, yıkıldı hamam; üşüdüm üşüdüm üş oldum, bir torbacık keş oldum, keşimi elimden aldılar, beni yollara saldılar; yolda bir tarak buldum, tarağı tatara verdim; tatar bana at verdi, elime berat verdi; bindim gittim küheylana, vardım indim Hindistan’a. Hindistan’da kanlar akar, güzeller de bana bakar; tamam tamam temaşa, hoş geldin Bayram Paşa! Bayram
9
Dünya edebiyatındaki ilk masal örneği Hintli Beydaba’nın Kelile ve Dimne’sidir.
155
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Paşa’nın atları kiyir kiyir kişniyor, arpa saman istiyor; arpa saman yokmuş, kilimcide çokmuş; kilimci kilim dokur, üstünde bülbül okur; o bülbül benim olsa, ceplerim yemiş dolsa, diye çıktım yukarı, bir de baktım bir karı! Yüzünde elli duvak, duvağı açtım kabak, adamdan azma, dişleri kazma, ensesi telli, kurbağa belli; tozu dumana kattım, sıkı bir fiske attım; başladı feryada, koştular imdada; kendimi şaşırdım,
Kaf
Dağı’ndan
aşırdım;
göründü
Sivas’ın
bağları,
Keloğlan’ın dağları; bu dağlara konalım; bir masal konduralım; harfi var, notası yok; yapacak ustası yok; başımda hindi, dinleyim şimdi; .. Bir varmış, bir yokmuş. Allah'ın kulu çokmuş, çok söylemesi günahmış; develer tellal iken, pireler berber iken, ben anamın beşiğini tıngır mıngır sallar iken, memleketin birinde bir Keloğlan varmış.. Günlerden bir gün bu Keloğlan, o sokak senin, şu sokak benim dolaşırken iki taş arasında bir on para bulur; ama ne alsam, ne alsam diye düşünüp durur: “Üzüm alsam, çöpü çıkar! Erik alsam, çekirdeği çıkar! Et alsam hani ocak? Ot alsam hani bıçak? İyisi mi, kaygısız başım, ağrısız dişim; leblebi alırım da kütür kütür yerim; artanını da götürür anama veririm” der, alır leblebiyi, düşer yola... Yine şura senin, bura benim derken varır bir kuyu başına. “Acep ne kuyudur bu kuyu, içilir mi ki suyu?” diye eğilir bakar; amma derinmiş kuyu, görünmez suyu; daha daha eğileyim derken yarım leblebisi suya düşmesin mi? Keloğlan’ın da aklı başından gider: “A kara kuyu, kara kuyu! Sen esirge benden bir yudum suyu... Sonra dönüp elsiz, ayaksız gel de, al elimden leblebiyi; hoppala yavrum, hoppala! Neredeymiş bu yağ, bu yağma? De hadi, verirsen ver leblebimi, yok, yoksa taşını kırar, başını yararım senin!” der, bir söyler, ses çıkmaz, iki söyler, ses çıkmaz; üçüncüsünde bir Arap bacı 156
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
çıkar kuyudan: “Ne istiyorsun, Keloğlan?” diye sorar... Keloğlan da: “Ne isteyeceğim, leblebimi istiyorum” der. Arap bacı da: “A Keloğlan, yarım leblebin, su perisinin düğününe çerez oldu; koca bir düğün halkı yedi yedi bitmedi, hâlâ da yiyip duruyorlar; eksik, artık helâl et! Onun yerine sana öyle bir sofra getirdim ki, açıl sofram açıl dersin, açılır; yersin, içersin; sana da yeter, ona da yeter; ne tükenir, ne biter. Sonra kapan sofram kapan dersin, kapanır” der, demesiyle kaybolması da bir olur Arabın... Keloğlan: “bak hele şu kısmete, insanın kaşığına nasıl da çıkıyor” diye düşünür; sofrayı omzuna vurup eve döner. Çındılpıt deyip kapıdan girince, anası onu şöyle bir tepeden tırnağa süzer, sonra ağız, dilden söz açıp: “Ne o yine Keloğlan, ağzın kulağına varıyor?” diye sorar. Keloğlan anasının sözünü ağzında kor: “Açıl sofram açıl” demesiyle önlerine öyle bir sofra açılır, öyle bir sofra açılır ki... Çeşit çeşit yemekler; baklavalar, börekler... Bu defa da anasının ağzı kulaklarına varır; yerler yerler bitmez; içerler içerler tükenmez; sonra “kapan sofram, kapan” der Keloğlan, sofra kapanır! Bir gün böyle, beş gün böyle, “açıl sofram açıl, kapan sofram kapan” Ne od istiyor, ne ocak; ne kaşık istiyor, ne çanak... Günlerden bir gün Keloğlan, anasının karşısına dikilir: “Ana ana, canım ana! Şu konu komşuyu bir yemeğe çağırsak nasıl olur?” diye sorar. Anası da: “Aman deyim oğul, herkesin gözü götürmez, ya şu halimize göz değerse? Gene de sen bilirsin... Sen kendi başını kayır, öyle de olur, böyle de olur, ben yarım ekmeğin açı, yarım ekmeğin tokuyum” der, der ama Keloğlan bu söze omuz silker: “Bak hele, şu düşünüp kurduğun şeye!” der, gidip yedi mahalleye birden haber eyler ki, “nimetimi
yesinler,
devletimi
157
görsünler
de,
kadir
kıymetimi
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
bilsinler!” Akşama
varmaz,
bu
haber
koca
memlekete
yayılır.
Aklı
başındakiler: “Keloğlan, ne ocağın yanıyor, ne bacan tütüyor; elin adamlarını ne ile doyuracaksın” diye biraz kulağını bükmek isterler ama, o bu söze başını kaşır: “Misafir, umduğunu yemez, bulduğunu yer, herkesin kısmetinde ne varsa, kaşığına o çıkar; elbette tok oturanlar, aç kalkmaz ya?” diye savuşturur onları. Gelgelelim, ilde ne cingöz adamlar var! Öyle her akıntıya pabuç bırakırlar mı? “Keloğlan, daha bir baltaya sap olamadı, kendi karnını doyurdu da bizimki mi kaldı?” diye düşünür, çağırıltıya kulak asmazlar. Ancak, işin alayında olanlar: “Keloğlan’ın gene bir oyunu var ama, gidip de görsek mi ki?” diye düşünür.
Karınlarını
tıka
basa
doyurup
yollarını
o
yana
doğrulturlar; bir de gelip görürler ki, görülmedik, işitilmedik bir sofra. Keloğlan: “açıl sofram açıl” diyor, açılıyor: gelen yiyor, giden yiyor, oğlan yiyip oyuna, çoban yiyip koyuna gidiyor, ne bitiyor, ne tükeniyor; misafirlerin ardı arası alındıkça “kapan sofram kapan” diyor, kapanıyor... Gelenler, görenler şaşırıp kalır buna... Hepsi de içinden “kanaat sofrası mı desem, keramet sofrası mı desem, ne desem, ne tükenmez bir sofra bu, Keloğlan’ın sofrası” diye geçirir, yedisinden
yetmişine
kadar
herkes
imrenir
ve
karınlarını,
burunlarını doyurduktan sonra hep bir ağızdan: “Neler yedi bu diş, ne altın oldu, ne gümüş; şimdiden geri, bize de böyle bir kanaat sofrası ihsan et; hey yeri göğü yaratan!” diye bir sofra duası yaparlar. Gelgelelim; sür sürelim; bu davet günü Keloğlan’ın başına gelen pişmiş tavuğun başına gelmez. Ne olur, nasıl olur? O gün, bu sofracık “sırra kadem” basar! İşte o zaman Keloğlan’ın gözleri faltaşı gibi açılır. Anası başını bir sallar, iki sallar 158
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
da: “Demedim mi oğul herkesin gözü götürmez diye? Korktuğumuza uğradık işte! Şimdi yerde ara ki gökte bulasın... Ana sözü dinlemedikten geri, ben gayrı işine, aşına karışmam; ne halin varsa gör” der ve gene kendi yününü eğirmeye başlar. Keloğlan “hele bir sorup soruşturayım” diye; önüne gelen kapıyı çalar; her gördüğüne sorar. Kabahati gelin etmişler de kimse oğluna almamış! Kimsecikler oralı olmaz; herkes, birbirinin üstüne atar: “kim ne yapacak; çalsa çalsa eskici baba çalmıştır” derler; bu, dünyasına küsmüş de: “Çok şükür, ben kendi elimle, emeğimle geçinip gidiyorum, elin sofrasında tasında gözüm yok benim. Alsa alsa Emeti Ana almıştır” der; ona gider, o da: “Kudret helvası desen bende, sabır meyvesi desen bende; elin balında, malında gözüm yok benim” der. Sözün kısası, yer demir, gök bakır; bu sofracığı kaşla göz arasında kimin aldığı bir türlü anlaşılamaz. O zaman Keloğlan kel başını kaşımaya başlar: “Hımmm bildim, bildim, ne bu almıştır; ne şu çalmıştır; gene onlar yapmıştır bunu” der ve sihirli kuyunun yolunu tutar. Keloğlan, sihirli kuyunun yolunu tutar tutmasına ama, o gider yol gider, o gider yol gider, gölgesi de peşi sıra tin tin eder, derken akşamın bir saatinde kuyunun başına varır: “A kara kuyu, kara kuyu! Bir verip, bir almak Allah’a yakışır, sen kimden öğrendin bu huyu? Perileri mi gönderdin? Pirleri mi gönderdin? Nettin, neyledin? Ben uyur, anam uyanıkkan sofrayı aldırdın evimden? Böyle dönek pazarlık olacaksa, ver sen de benim leblebiyi” der. Bir söyler, kuyudan ses çıkmaz, iki söyler ses çıkmaz, üçüncüsünde bir Arap bacı çıkar: “Gene ne istiyorsun Keloğlan” der. Keloğlan da: “Ne isteyecek mişim, ya aldığın leblebiyi, ya verdiğin sofrayı. Öyle ya o gün, bugün 159
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
doyduğum, doyacağım yok; anamın el kadar ekmeği de bana yetmiyor. İmdi elim boş, yüzüm kara dönemem” der. Arap bacı da: “Kem küm etme Keloğlan, senin yarım leblebi düğüne, derneğe harcandı; artanı da su perisine çerez oldu; bu defa da sana öyle bir değirmen getirdim, öyle bir değirmen getirdim ki... Sağa çevirirsen altın öğütür, sola çevirirsen, gümüş öğütür, bugüne de yeter, yarına da yeter, düğüne de yeter, bayrama da yeter! Bileğine kuvvet; çek çekebildiğin, çevir çevirebildiğin kadar” der, demesi ile kaybolması bir olur. Keloğlan: “demek, kısmette bu da varmış” der, değirmeni yüklenip eve döner. Keloğlan, kapıdan girince anası baştan ayağa bir daha süzer onu: “Ne o Keloğlan, gene ne dolap çevirdin, gözlerinin içi gülüyor?” der. Keloğlan da “Ne çevirdiğimi, ne çevireceğimi şimdi görürsün! Sen hele kalk, iki torba bul, getir bana” der. Anası kalkar, kıyıyı, köşeyi arayıp tarar; kırk yıldan kalma, iki torba bulup buluşturur; birinin kırk yerinde kırk deliği, ötekinin kırk yerinde kırk yamalığı var ama, ne ise... Keloğlan soyunup dökünür; değirmenin başına geçer! Sağa çevirir, altın akar; sola çevirir, gümüş akar, Keloğlan’ın anası bakar da bakar, bakar da bakar; bir türlü gözlerine inanamaz. Sonra: “peh peh peh maşallah! Bu defa da kaybolmaz inşallah!” diye bir maşallah iki inşallah ile şeytanın elini, kolunu bağlar. Keloğlan bir gün böyle, beş gün böyle... Gece demez, gündüz demez; ne durur, ne dinlenir, sağ eli yorulsa, sol elini atar; sol eli yorulsa, sağ elini atar; kâh şu yana, kâh bu yana çevirir; çevirdikçe de altın akar, gümüş akar; anası da dökülenleri devşirir toplar, sandık, sepet, küp, külek demez, doldurur...
160
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Ama gelgelelim, Keloğlan, gelgeç akıllının biri... Bir gün olup kel başından yine kavak yelleri esmeye başlar; gece gezip, gündüz tozar; böylece haftalar, aylar geçer; bir sabah anası bakar ki, ne baksın, küpteki altınlar eriyip akmış; gümüşler de suyunu çekmiş... Ak bürçekli hatuncağız neye uğradığını bilmez; hemen oğlunun yanına seğirtir; bir de görür ki ne görsün! Keloğlan uyuz uykusuna yatmış, horul horul uyuyor; üç defa “lâhavle” çeker, dördüncüsünde burnuna bir kıl tüttürüp uyandırır: “Keloğlan, Keloğlan beğendin mi ettiğin işi?” diye olup biteni yana yakıla anlatır. Keloğlan yine başını kaşımaya başlar: “Hay ana, bak hele şu hayıflandığın şeye! Şimdi seni altına boğar, gümüşe gark ederim, getir şu değirmeni!” der, der ama anası rafı dolabı altüst eder, yok! Bereket versin, aklına düşer de, üç defa “estane, mestane! Gel kapıma, gir evime; yitirdiğimi ver elime” der, demesiyle değirmenin ayaklarına dolaşması bir olur: “Vah vah, keşke sofra için de vaktiyle bunu okuyup üfleseydim” diye dövünür. Ne ise, değirmeni götürüp Keloğlan’ın karşısına diker. Keloğlan da “yâ Allah” der keçesinden doğrulur, “yâ Pir!” der, değirmenin koluna yapışır; ama sağa çevirmek ister, çevrilmez; sola çevirmek ister, çevrilmez! Paslı pasaklı değirmen çevrilir mi ya, çevrilmez vesselâm! Anası ağzını açıp da he, yok demez ama, Keloğlan neye uğradığını bilmez; kel başını bir, bir daha kaşıdıktan sonra: “Hımm! Bildim, bildim... Bu ne cin işi, ne şeytan işi; bu gene onların işi! Bunu onların yanına bırakır mıyım sanki?” der, bir daha sihirli kuyunun yolunu tutar. Az gider, uz gider; dere, tepe düz gider, bir de dönüp ardına bakar ki, bir arpa boyu yol gitmiş. Hele bir mola verip biraz kestireyim şunun şurasında der; bir dulda yer bulup uzanır; nice sonra gözünü 161
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
açıp bakar ki kuyunun başından... Bir taş üstünde dinlenmeden, mendilini çıkarıp terini kurulamadan seslenir: “A kara kuyu, kara kuyu, bir değirmen verdin ama, hani ya bunun suyu?
Sağa
çeviriyorum,
çevrilmem
diyor;
sola
çeviriyorum,
çevrilmem diyor, ya terkettir bana bu huyu, ya da geri ver leblebimi” der. Bir durur, iki söyler; kuyudan ses çıkmaz; üçüncüsünde bir Arap bacı çıkar; bir dudağı yerde, bir dudağı gökte... Keloğlan’ın beti benzi atar, dili, dişi tutulur, ne “leb” diyebilir, ne “leblebi”, ne “kuyu” diyebilir, ne “suyu” Amma velakin Arap bacı: “Ham hum etme Keloğlan, sana öyle bir tokmak getirdim, öyle bir tokmak getirdim ki, kim haksızlık ederse “kudur tokmağım kudur” dersin, kudurur. Vurur ha vurur, vurur ha vurur... Sonra “dur tokmağım dur” dersin, durur” der. Demesiyle kaybolması da bir olur. Keloğlan: “demek kısmette bu da varmış. Her başa yazılan gelir” der. Tokmağı yüklenip eve gelir. Kapıdan girince anası: “Ne o gene Keloğlan, yüzünden düşen bin parça oluyor” der; Keloğlan da: “Görürsün şimdi gününü” der ve “kudur tokmağım kudur” diye bağırır. Vay sen misin diyen! Kara tokmak Keloğlan’ın kel başına inip kalkmaya başlar. Keloğlan “dur tokmağım dur” der, tokmak duymaz! Gene kel başın üstüne bir inip bir kalkar; Keloğlan iki göz iki pınar, bir daha “dur tokmağım der; bu defa da tokmak bu “vay vuy” arasında duru vur anlar; daha bir vurur, daha bir vurur. Keloğlan’ın kel başı, al kanlar içinde kalır. Sonunda can acısıyla avaz avaz bağırır da tokmak duyar ve durur. Anası ocak başında oğlunun bu akıbetini görür; “gülsem mi, ağlasam mı” diye düşünür; ama ne güler, ne ağlar, sadece “bu akılsız başa bu tokmak bile az” diye söylenir. Bu söz üzerine Keloğlan köpürür, küplere biner ve anasının üstüne yürüyüp: “Kudur 162
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
tokmağım kudur! Şu anam olacağa bir, bir daha vur!” der, der ama, tokmak kılını bile kıpırdatmaz. O zaman Keloğlan hanyayı, Konya’yı anlar ama, iş işten geçmiş olur. Öyle ya, suçun büyüğü kendinde.... O sofracığı çaldıran da kendi, el değirmenini paslandıran da. Ettiğine edeceğine bin pişman olup anasının eline eteğine varır. “Ana ana, canım ana, hanımlardan hanım ana; ben ettim, sen eyleme” diye yalvarıp yakarır. Neye derler ki ana gibi yâr, vatan gibi diyar olmaz. Kel olsun, kötürüm olsun; ciğer paresini atar, atar ama başı darda kalınca da koşup tutar. Bundan ötürü Keloğlan’ın anası da kuzucuğunun garip garip meleyişine dayanamaz; suçunu, günahını bağışlar; sonra dizi dibine oturup bir güzel de öğüt eyler: “A kel oğlum, keleş oğlum; yılan yılan iken toprağı bile kanaatle yalar. Bundan örnek alacak yerde gösterişe düşüp de elâlemi başına toplamasaydın, o sofracık ne yiter, ne biterdi; o güne de yeter, bugüne de yeterdi. Haydi o sofracıktan oldun, ya şu değirmene ne demeli? Allah yine yüzüne bakıp haline acıdı da bari bu işe koşulup sebeplensin diye bir de tutup bunu gönderdi. Dört ayağını uzatıp Tembel Ahmet gibi yatacağına bu değirmenin kulpuna yapışılacağı gibi yapışsaydın; sağ elin durursa sol elinle; sol elin yorulursa sağ elinle çevirseydin; ne paslanır, ne küflenir; altın, gümüş dediğin evimize oluk gibi akardı. Şimdi son pişmanlık para etmez ama oğul, başına böyle bir felaket tokmağı indikten geri, belki aklın başına gelir de bundan sonra, ya Allah’ın verdiği ile kıt kanaat geçinir gidersin; ya da tuttuğun, tutacağın işe koşulacağın gibi koşulursun. Günün birinde önü söğütlü değirmen olmazsan bile, gözümün bebeği, evimin direği olursun inşallah” der.
163
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Öğüt olur da kim tutmaz ki, Keloğlan tutmasın! Ana öğüdü, öğütlerin anasıdır der; ekmeğini tuza batırıp oturacak yerde varır, bir zorlu işe koşulur; gece demez, gündüz demez, yorulur mu yorulur: evlerine altın oluk gibi akmaz ama, alın terinden öyle bir pırlanta yapar, öyle bir pırlanta yapar ki, görenler parmağını ısırır. Gerçi sofralarını, ne Arap bacı kurar, ne kum hacı kaldırır; ille velakin eli kolu dert görmesin, iki cihanda yüzü ak olsun, yine anacığı serer, anacığı derler; yerler, içerler, öte yana geçerler. Onlar ermiş muradına, biz çıkalım kerevetine. Eflatun Cem GÜNEY
E.
DESTAN
Bir ulusun kahramanlıklarını, savaşlarını, büyük toplumsal olaylarını anlatan ve genellikle şiir (nazım) biçiminde oluşturulan eserlere destan denir. Yazı türleri içinde en uzun olanıdır. Efsaneden sonra bilinen en eski türdür. Sözlü edebiyat ürünüdür; ancak sonradan yazıya geçirilen destanlar da vardır. Olağanüstü olaylar ve kahramanlar vardır. Destan kahramanları yarı tanrısal nitelikler taşıyan han, hakan ve kağan gibi kişilerdir. Destanlar doğal ve yapay(suni) olmak üzere ikiye ayrılır: 10
10
Destanlar ‘‘doğuş(çekirdek), yayılma(oluşum), yazılış(derleme/tespit edilme)’’ olmak üzere 3 safhada
oluşur.
* Türk destanları henüz 3. aşamayı tam olarak tamamlamamıştır.
164
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
1.
Doğal (Tabii) Destanlar
Halk ozanlarının büyük toplumsal olayları anlattıkları destanlardır. Doğal destanların yazarı belli değildir, yani anonimdir. Tablo 8: Türk Destanları
İslamiyet Öncesi Türk Doğal Destanları
Dönemler / Devletler
Destanlar
1. Altay - Yakut Dönemi 2. Sakalar Dönemi
3. Hun Dönemi
Yaradılış Destanı 1.
Alp Er Tunga Destanı
2.
Şu Destanı
Oğuz Kağan Destanı
4. Köktürk(Göktürk) Dönemi 5. Uygur Dönemi
1.
Bozkurt Destanı
2.
Ergenekon Destanı
1.
Türeyiş Destanı
2.
Göç Destanı
İslamiyet Etkisinde/Sonrası Türk Doğal Destanları
Dönemler / Devletler
Destanlar
165
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
1. Karahanlı Dönemi 2. Kazak
-
Kırgız
Satuk Buğra Han Destanı Kültür
Manas Destanı Şu Destanı
Dâires 3. Türk-Moğol Kültür Dâiresi
Cengiz-nâme Destanı
4. Tatar - Kırım
Timur ve Edige Destanları
5. Selçuklu
-
Beylikler
Osmanlı
ve
Dönemleri
1.
Battal
Gazi
Destanı(Battal-Nâme) 2.
Destanları
Seyid
Danişmend Gazi Destanı
(Danişmendnâme) 3.
2.
Köroğlu Destanı
Yapay (Suni) Destanlar
Yazarı belli olan, daha yakın zamanda yazılan ve olağanüstü durumlara daha az yer veren destan türüdür.
Türk Yapay Destanları
a) Bir
çok
şair
ve
yazar
destan
türünde
eser
kaleme
almıştır.
Edebiyatımızda destan türüne örnek başlıca eserler şunlardır: Kayıkçı Kul Mustafa
: Genç Osman Destanı
Fazıl Hüsnü Dağlarca
: Üç Şehit Destanı
Mehmet Akif Ersoy
: Çanakkale Şehitleri
Nazım Hikmet
: Kuvayi Milliye ve Kurtuluş Savaşı
Destanı
166
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
3.
Türk Destanlarının Özetleri
a)
İslamiyet Öncesi Türk Doğal Destanları
(1)
Yaradılış Destanı
Altaylardan Verbitskiy'in derlediği yaradılış destanı özetle şöyledir: Yer gök hiç bir şey yokken dünya uçsuz bucaksız sulardan ibaretti. Tanrı Ülgen bu uçsuz bucaksız dünyada durmadan uçuyordu. Göklerden gelen bir ses Tanrı Ülgen'e denizden çıkan taşı tutmasını söyledi. Göğün emri ile oturacak yer bulan Tanrı Ülgen artık yaratma zamanı geldi diye düşünerek şöyle dedi : Bir dünya istiyorum, bir soyla yaratayım Bu dünya nasıl olsun, ne boyla yaratayım Bunun çaresi nedir, ne yolla yaratayımş Su içinde yaşayan Ak Ana,su yüzünde göründü ve Tanrı Ülgen'e şöyle dedi : Yaratmak istiyorsan Ülgen, Yaratıcı olarak şu kutsal sözü öğren : De ki hep," yaptım oldu " başka bir şey söyleme. Hele yaratır iken,"yaptım olmadı" deme. Ak Ana bunları söyledi ve kayboldu. Tanrı Ülgen'in kulağından bu buyruk hiç gitmedi . insana da bu öğüdü iletmekten bıkmadı : " Dinleyin ey insanlar, varı yok demeyin. Varlığa yok deyip de, yok olup da gitmeyiniz." Tanrı Ülgen yere bakarak : " Yaratılsın yer!" Göğe bakarak "Yaratılsın Gök!" Bu buyruklar verilince yer ve gök yaratılmış. Tanrı Ülgen çok büyük üç balık yaratmış ve dünya bu balıkların üzerine konmuş. Böylece dünya gezer olmamış bir yerde sabit olmuş.Tanrı Ülgen balıkların kımıldadıklarında dünyaya su kaplamasın diye Mandı şire'ye 167
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
balıkları denetleme görevi vermiş. Tanrı Ülgen, dünyayı yarattıktan sonra tepesi aya güneşe değen etekleri dünyaya değmeğen büyük Altın Dağın başına geçip oturmuş.Dünya altı günde yaratılmışdı, yedinci günde ise Tanrı Ülgen uyumuş kalmışdı. Uyandığında neler yarattım diye baktı: Ayla güneşden başka fazladan dokuz dünya birer cehennem ile bir de yer yaratmıştı. Günlerden bir gün Tanrı Ülgen denizde yüzen bir toprak parçacığı üzerinde bir parça kil gördü" insanoğlu bu olsun, insana olsun baba." dedi ve toprak üstündeki kil birden insan oldu. Tanrı Ülgen bu ilk insana "Erlik" adını verdi ve onu kardeşi kabul etti. Ancak Erlik'in yüreği kıskançlık ve hırsla doluydu. Tanrı Ülgen gibi güçlü ve yaratıcı olmadığı için öfkelendi. Tanrı Ülgen, kemikleri kamıştan, etleri topraktan yedi insan yarattı. Erlik'in yarattığı dünyaya zarar vereceğini düşünerek insanı korumak üzere Mandışire adlı bir kahraman yarattıktan sonra yedi insanın kulaklarından üfleyerek can, burunlarından üfleyerek başlarına akıl verdi.Tanrı Ülgen insanları idare etmek üzere May-Tere'yi yarattı ve onu insanoğlunun başına han yaptı. Yakut'lardan (Saka) derlenen yaradılış efsaneleri de Altay yardılış destanının yakın varyantı niteliğindedir . XIX.yüzyıl'da derlenen bu efsanelerin çeşitli din ve kültürlerin etkilerini taşıdıkları düşünülmektedir.
(2)
Alp Er Tunga Destanı
Sakalar dönemine âit Alp Er Tunga ve şu olmak üzere iki destan tesbit edilmiştir. Alp Er Tunga, M.Ö. VII. yüzyılda yaşamış kahraman ve çok sevilen bir Saka hükümdarıdır. Alp Er Tunga Orta Asya'daki bütün Türk boylarını birleştirerek hâkimiyeti altına almış daha sonra Kafkasları aşarak Anadolu Suriye ve Mısır'ı fethetmiş ve Saka devletini kurmuştur. Alp Er Tunga'nın hayatı savaşlarla geçmiştir. Uzun süre mücadele ettiği iranlı Medlerin hükümdarı Keyhusrev 'in davetinde hile 168
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
ile öldürülmüştür. Alp Er Tunga ile iranlı Med hükümdarları arasındaki bu mücadelelerin hatıraları uzun asırlar hem Türkler hem iranlılar arasında yaşatılmıştır. Alp Er Tunga, Asur kaynaklarında Maduva, Heredot'ta Madyes, iran ve islâm kaynaklarında Efrasyab adlarıyla anılmaktadır. Orhun Yazıtlarında "Dokuz Oğuzlar" arasında "Er Tunga" adına yapılan "yuğ" merasiminden söz edilmektedir. Turfan şehrinin batısında bulunan "Bezegelik" mabedinin duvarında da Alp Er Tunga'nın kanlı resmi bulunmaktadır. "Divan ü Lügat-it Türk" ün yazarı Kaşgarlı Mahmud'a ve " Kutadgu Bilig" yazarı Yusuf Has Hacip'e göre "Alp Er Tunga" iran destanı
"şehname"
deki
büyük
ve
efsanevî
Turan
hükümdarı
"Efrasiyab"dır. Divan ü Lûgat-it Türk'de Turan hükümdarlığının merkezi olarak "Kaşgar" şehri gösterilmektedir. islâmiyeti kabul etmiş olan Karahanlı devleti hükümdarları da kendilerinin "Efrasyap" sülalesinden geldiklerine inanmışlar ve bunu ifade etmişlerdir. Moğol tarihçisi Cüveyni de Uygur devletinin hükümdarlarının da Efrasyap soyundan olduğunu yazmaktadır. şecere-i Terakime'ye göre Selçuklu Sultanları kendilerini Efrasyab soyundan kabul ederlerdi. Sovyet Sosyalist
Cumhuriyetler
Birliğıinin
dağılmasından
sonra
iletişim
kurmak imkânı bulduğumuz ve Rusların Yakut adını verdiği Türk gurup aslında kendilerine Saka dediklerini söylemişlerdir. Tarih içinde kaybolduğunu
düşündüğümüz
Saka
Türklerinin
az
da
olsa
bir
bölümünün bugün hayatiyetlerini sürdürmeleri pek çok meselenin yeniden
araştırılarak
doğruların
ortaya
çıkmasına
yardımcı
olabilecektir.Tarihçi Mesudî de M.S. 7. yüzyılın başındaki Köktürk hakanının "Efrasyab" soyundan olduğunu yazmaktadır. Bütün bu bilgilerden hareketle "Tunga Alp" le ilgili efsanelerin Kök Türklerden önce doğu ve orta Tiyanşan alanında yaşayan Türkler arasında meydana geldiğini ve bu destanın daha sonraları Kök Türk ve Uygurlar arasında 169
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
yaşayarak devam ettiğini göstermektedir.Alp Er Tunga destanının metni bu
güne
ulaşamamıştır.
Bir
kısmından
yukarıda
bahsettiğimiz
kaynaklarda bu değerli Saka hükümdarı ve kahramanı hakkında bilgiler ve bir de sagu (ağıt) tesbit edilmiştir: Alper Tunga Sagusu11 Alp Er Tunga Öldü mü Dünya sahipsiz kaldı mı Korkak öcünü aldı mı şimdi yürek yırtılır Felek yarar gözetti Gizli tuzak uzattı Beğlerbeyini kaptı Kaçsa nasıl kurtulur Erler kurt gibi uludular Hıçkırıp yaka yırttılar Acı seslerle bağırdılar Ağlamaktan gözleri kapandı Beğler atlarını yordular Kaygı onları durdurdu Benizleri yüzleri sarardı Safran sürülmüş gibi oldular Kutadgu Bilig'de "Alp Er Tunga" hakkında şu bilgi verilmektedir: " Eğer dikkat edersen görürsün ki dünya beyleri arasında en iyileri Türk beyleridir. Bu Türk beyleri arasında adı meşhur ikbali açık olanı Tonga Alp Er idi. O yüksek bilgiye ve çok faziletlere sahip idi. Ne seçkin, ne
11
Sagu: Ölen kimselerin arkasından söylenen bir tür şiir, ağıt.
170
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
yüksek, ne yiğit adam idi ; zaten âlemde ferasetli insan bu dünyaya hâkim olur. iranlılar ona Efrasiyap derler; bu Efrasiyap akınlar hazırlayıp ülkeler zaptetmiştir. Dünyaya hâkim olmak ve onu idare etmek için pek çok fazilet, akıl ve bilgi lâzımdır. iranlılar bunu kitaba geçirmişlerdir.Kitapta olmasa onu kim tanırdı." Bugünkü bilgilerimize göre Alp Er Tunga ile ilgili en geniş bilgi iran destanı şehname'de tesbit edilmiştir.
şehname'nin
başlıca
konularından
biri
iran
-Turan
savaşlarıdır. Bu destana göre en büyük Turan kahramanı önce şehzade sonra hükümdar olan Efrasyap'tır.şehname'deki Alp Er Tunga ile ilgili bilgiler şöyle özetlenebilir: "Turan şehzadesi Efrasyap babasının isteği üzerine iran'a harp açtı. iki ordu Dihistan'da karşılaştılar.Boyu servi, göğsü ve kolları arslan gibi ve fil kadar kuvvetli olan Efrasyap, iranlı'ları yendi. iran padişahı Efrasyap'a esir düştü. iran'ın ilk intikamını o zaman iran'a bağlı olan Kabil Padişahı Zal aldı. Zal başarılı olmasına rağmen iran şahının öldürülmesini engelleyemedi. Efrasyab iran'ı ele geçirmek için yeni bir savaş açtı. iran'ın yetiştirdiği en büyük kahramanlardan Zal oğlu Rüstem Efrasyab'ın üzerine yürüdü.. Efrasyab ile Zal oğlu Rüstem arasında bitmez tükenmez savaşlar yapıldı. iran tahtında bulunan Keykâvus, hem oğlu Siyavuş'u hem de Zal oğlu Rüstem'i darılttı. Siyavuş Efrasyap'a sığındı . Siyavuş'un Turan'da bulunduğu sırada evlendiği Türk beyi Piran'ın kızından bir oğlu oldu. Siyavuş oğluna babası Keyhusrev'in adını verdi. Efrasyab uzun yıllar Turan'da hükümdarlık etti. iran'lılar Siyavuş'un oğlu Keyhusrev'i kaçırarark iran tahtına oturttular. Keyhusrev Zaloğlu Rüstem'le işbirliği yaptı ve Turan ordularını yendi. Keyhusrev ile Efrasyap defalarca savaştılar. Sonunda ordusuz kalan Efrasyap Keyhusrev'in adamları tarafından öldürüldü. şehname'de Efrasyap adıyla anılan Turan hükümdarı Alp Er Tunga'nın iran hükümdarlarına sık sık yenildiği anlatılmaktadır. Ancak iran Turan 171
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
savaşlarında iran hükümdarları sürekli değişmiş ı4o yıl yaşadığı rivayet edilen Alp Er Tunga ise mücadeleye devam etmiştir. Bu durum Efrasyap'ın
başarısız
olmadığını
gösterir.
Gerçek
destan
metni
bulunduğu takdirde bu destanla ilgili daha sağlıklı değerlendirmeler yapılabilir görüşündeyim.
(3)
Şu Destanı
Şu destanı M.Ö. 330-327 yıllarındaki olaylarla bağlantılıdır. Bu tarihlerde Makedonyalı iskender, iran'ı ve Türkistan'ı istilâ etmişti. Bu dönemde Saka hükümdarının adı şu idi. Bu Destan Türklerin iskender'le mücadelelerini ve geriye çekilmeleri anlatımaktadır. Doğuya çekilmeyen 22 ailenin Türkmen adıyla anılmaları ile ilgili sebeb açıklayıcı bir efsane de bu destan içinde yer almaktadır. Kaşgarlı Mahmud Divan ü Lügat-it Türk'de iskender'den Zülkarneyn olarak bahsetmektedir.Destanın tesbit edilebilen kısa metni şöyle özetlenebilir: iskender, Türk memleketlerini almak üzere harekete geçtiğinde Türkistan'da hükümdar şu isminde bir gençti. iskender'in gelip geçici bir akın düzenlediğine inanıyordu.Bu sebeble de iskender'le savaşmak yerine doğuya çekilmeği uygun bulmuştu. iskender'in yaklaştığı haberi gelince kendisi önde halkı da onu izleyerek doğuya doğru yol aldılar. Yirmi iki aile yurtlarını bırakmak istemedikleri için doğuya gidenlere katılmadılar. Giden gurubun izlerini takip ederek onlara katılmaya çalışan iki kişi bu 22 kişiye rastladı. Bunlar birbirleriyle görüşüp tartıştılar. 22 kişi bu iki kişiye: "Erler iskender gelip geçici bir kişidir. Nasıl olsa gelip geçer , o sürekli bir yerde kalamaz. Kal aç" dediler. Bekle , eğlen, dur anlamına gelen "Kalaç" bu iki kişinin soyundan gelen Türk boyunun adı oldu. iskender Türk yurtlarına geldiğinde bu 22 kişiyi gördü ve Türk'e benziyor anlamında " Türk maned " dedi.Türkmenlerin ataları bu 22 kişidir ve isimleri de iskender'in yukarıdaki sözünden kaynaklanmıştır. Aslında Türkmenler, 172
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Kalaçlarla birlikte 24 boydur ama Kalaçlar kendilerini ayrı kabul ederler. Hükümdar şu Uygurların yanına gitti. Uygurlar gece baskını yaparak iskender'in öncülerini bozguna uğrattılar.Sonra iskender ile şu barıştılar. iskender Uygur şehirlerini yaptırdı ve geri döndü. Hükümdar şu da Balasagun'a dönerek bugün şu adıyla anılan şehri yaptırdı ve buraya bir tılsım koydurttu. Bugün de leylekler bu şehrin karşısına kadar gelir, fakat şehri geçip gidemezler. Bu tılsımın etkisi hâlâ sürmektedir. Bu destana göre iskender Türkistan'a geldiğinde Türkmenlerin dışındaki Türkler doğuya çekilmişlerdi. iskender Türkistanda mukavemetle karşılaşmamış bu sebeble de ilerlememiştir. Büyük ölçüde çadırlarda yaşayan Türkler iskender'in seferinden sonra şehirler kurmuş ve yerleşik hayatı geliştirmişlerdir.
(4)
Oğuz Kağan Destanı
Oğuz Kağan destanı M.Ö. 209-174 tarihleri arasında hükümdarlık yapmış olan Hun hükümdarı Mete'nin hayatı etrafında şekillenmiştir. Bütün Türk destanlarında olduğu gibi bu destanın da ilk şekli günümüze ulaşmamıştır.
Bugün,
elimizde
Oğuz
destanının
üç
varyantı
bulunmaktadır. XIII ile XVI yüzyıllar arasında Uygur harfleriyle yazılmış ve islâmiyetten önceki inancı yansıtan varyantın ilk örneği temsil ettiği kabul edilebilir. XIV. yüzyıl başında yazıldığı bilinen Reşîdeddîn'in Câmiüt-Tevârih adlı eserinde yer alan Farsça Oğuz Kağan Destanı islâmî varyantların ilkini temsil etmektedir. Oğuz Kağan Destanının üçüncü varyantı ise XVII. yüzyılda Ebü'l-Gazî Bahadır Han tarafından
Türkmenler
arasındaki sözlü
yazmalardan faydalanarak yazılmıştır.
173
rivayetlerden ve önceki
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Oğuz Kağan Destanının islâmiyet Öncesi Rivayeti Ay Kağan'ın yüzü gök , ağzı ateş, gözleri elâ ,saçları ve kaşları kara perilerden daha güzel bir oğlu oldu. Bu çocuk annesinden ilk sütü emdikten sonra konuştu ve çiğ et ,çorba ve şarap istedi.Kırk gün sonra büyüdü ve yürüdü. Ayakları öküz ayağı , beli kurt beli, omuzları samur omzu, göğsü ayı göğsü gibiydi. Vücudu baştan aşağı tüylüydü. At sürüleri güder ve avlanırdı. Oğuz'un yaşadığı yerde çok büyük bir orman vardı. Bu ormanda çok büyük ve güçlü bir gergedan yaşıyordu. Bir canavar gibi olan bu gergedan at sürülerini ve insanları yiyordu. Oğuz cesur bir adamdı. Günlerden bir gün bu gergadanı avlamağa karar verdi. Kargı, yay, ok, kılıç ve kalkanını aldı ve ormana gitti. Bir geyik avladı ve onu söğüt dalı ile ağaca bağladı ve gitti. Tan ağarırken geldiğinde gergedanın geyiği almış olduğunu gördü. Daha sonra Oğuz, avladığı bir ayıyı altın kuşağı ile ağaca bağladı ve gitti. Tan ağarırken geldiğinde gergedanın ayıyı da aldığını gördü. Bu sefer kendisi ağacın altında bekledi. Gergedan geldi ve başı ile Oğuz'un kalkanına vurdu. Oğuz kargı ile gergedanı öldürdü. Kılıcı ile başını kesti. Gergedanın barsaklarını yiyen ala doğanı da oku ile öldürdü ve başını kesti. Günlerden bir gün Oğuz Kağan Tanrıya yalvarırken karanlık bastı. Gökten bir gök ışık indi. Güneşden ve aydan daha parlaktı. Bu ışığın içinde alnında kutup yıldızı gibi parlak bir ben bulunan çok güzel bir kız duruyordu. Bu kız gülünce gök tanrı da gülüyor, kız ağlayınca gök tanrı da ağlıyordu.Oğuz bu kızı sevdi ve bu kızla evlendi. Günler ve gecelerden sonra bu kız üç oğlan çocuk doğurdu. Çocuklara Gün, Ay ve Yıldız isimlerini verdiler. Oğuz ormanda ava çıktığı günlerden birinde göl ortasında bir ağaç gördü. Ağacın kovuğunda gözü gökten daha gök, saçı ırmak gibi dalgalı, inci gibi dişli bir kız oturuyordu. Yeryüzü halkı bu kızın güzelliğini görse dayanamaz ölüyoruz derlerdi. Oğuz bu kızı sevdi ve onunla evlendi. Günlerden
174
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
gecelerden sonra Oğuz'un bu kızdan da üç oğlu oldu. Bu çocuklara Gök, Dağ ve Deniz isimlerini koydular. Oğuz Kağan büyük bir toy(şenlik) verdi. Kırk masa ve kırk sıra yaptırdı.Çeşit çeşit yemekler,şaraplar, tatlılar, kımızlar yediler ve içtiler.Toydan sonra Beylere ve halka Oğuz Kağan şunları söyledi: Ben sizlere kağan oldum Alalım yay ile kalkan Nişan olsun bize buyan Bozkurt olsun bize uran Av yerinde yürüsün kulan Dana deniz, daha müren Güneş bayrak gök kurıkan Oğuz Kağan bu toydan sonra dünyanın dört bir tarafına elçilerle şu mektubu gönderdi:" Ben Uygurların kağanıyım ve yeryüzünün dört köşesinin kağanı olmam gerekir. Sizden itaat dilerim. Kim benim emirlerime baş eğerse, hediyelerini kabul eder ve onu dost edinirim. Kim baş eğmezse, gazaba gelirim. Onu düşman sayarım. Onunla savaşır ve yok ettiririm". Yine o zamanlarda sağ yanda bulunan Altun Kağan, Oğuz Kağan'a pek çok altın gümüş ve değerli taşlar hediye etti ve ona itaat ederek dostluk kurdu. Oğuz Kağanın sol yanında ise askerleri ve şehirleri çok olan Urum Kağan vardı. Urum Kağan Oğuz Kağanı dinlemezdi. Oğuz Kağan'ın isteklerini gene kabul etmedi. Oğuz Kağan gazaba geldi, bayrağını açtı ve askerleriyle birlikte Urum Kağana doğru yürüdü.Kırk gün sonra Buz Dağ'ın eteklerine geldi. Çadırını kurdurdu ve sessizce uyudu. Tan ağarınca Oğuz Kağanın çadırına güneş gibi bir ışık girdi.O ışıktan gök tüylü gök yeleli büyük bir erkek kurt çıktı. Kurt: " Ey Oğuz, sen Urum üzerine yürümek istiyorsun; Ey Oğuz ben senin önünde yürüyeceğim."dedi. Bunun üzerine Oğuz çadırını toplattırdı ve ordusuyla 175
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
birlikte kurdu izlediler. Gök tüylü gök yeleli büyük erkek kurt itil Müren denizi yakınındaki Kara dağın eteğinde durdu. Urum Hanın ordusu ile Oğuz Kağanın ordusu arasında büyük savaş oldu. Oğuz Kağan savaşı kazandı, Urum Hanın hanlığını ve halkını aldı.Oğuz Kağan ve askerleri Gök tüylü ve gök yeleli kurdu izleyerek itil ırmağına geldiler. Oğuz Kağan'ın beylerinden Uluğ Ordu bey itil ırmağını geçmek için ağaçlardan sal yaptı ve böylece karşıya geçtiler. Oğuz'un bu buluş hoşuna gittiği için bu Uluğ Ordu Bey'e "Kıpçak" adını verdi. Gök tüylü gök yeleli kurdu izleyerek yeniden yola devam ettiler. Oğuz Kağan'ın çok sevdiği alaca atı Buz Dağa kaçtı. Oğuz Kağanın çok üzüldüğünü gören kahraman beylerinden biri Buz Dağa çıktı ve dokuz gün sonra alaca atı bularak geri döndü. Oğuz Kağan atını ve karlarla örtünmüş kahraman beyi görünce çok sevindi. Atını getiren bu beye: " Sen buradaki beylere baş ol. Senin adın ebediyen Karluk olsun." dedi. Bir süre ilerledikten sonra gök tüylü ve gök yeleli erkek kurt durdu. Çürçet yurdu adı verilen bu yerde Çürçetlerin kağanı ve halkı Oğuz Kağana boyun eğmeyince büyük savaş oldu. Oğuz Kağan, Çürçet Kağını yendi ve halkını kendisine bağladı. Oğuz Kağan, ordusunun önünde yürüyen bu gök tüylü gök yeleli erkek kurdla Hint, Tangut, Suriye, güneyde Barkan gibi pek çok yeri savaşarak kazandı ve yurduna kattı. Düşmanları üzüldü, dostları sevindi. Pek çok ganimet ve atla evine döndü. Günlerden bir gün Oğuz Kağanın tecrübeli bilge veziri Uluğ Bey rüyasında bir altın yay ve üç gümüş ok gördü. Altın yay gün doğusundan gün batısına kadar uzanıyordu. Üç gümüş ok da kuzeye doğru gidiyordu.Oğuz Kağan bu rüyayı dinleyince yurdunu oğulları arasında paylaştırdı.
(5)
Bozkurt Destanı
Bu destandaki söylenceye göre Türkler bir savaşta yenilirler. Tek, yaralı bir Türk kalır. Bu genç bir Bozkurt tarafından kurtarılır. Beslenip 176
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
büyütülür. Daha sonra da Göktürkler bu dişi kurttan yeniden türerler. Bu destanla ilgili bilgiler Çin kaynaklarından bize ulaşmıştır. Bozkurt Destanı’nda da belirttildiği gibi, Türkler Tengri’nin göndermiş olduğu
bir
dişi
bozkurt
ile
ilk
Türk’ün
soyundan
geldiklerine
inanıyorlardı. Bozkurt’un Türklerin ulusal sembolü olmasının bir nedeni de Bozkurt’un her zaman özgür olmasıdır. Türkler özgürlüğe çok önem verdikleri için, kendilerini Bozkurt ile özleştirmişlerdir. Türklerin tarihte Bozkurt’u her zaman kutsal saydıklarını görebiliyoruz. Zira Kök Türklerin bayrağı mavi rengin (mavi, Kök Tengri’yi temsil etmektedir)
üzerinde
Bozkurt
başıydı.
Ayrıca,
bugünkü
Türk
Dünyası’ndaki bazı özerk cumhuriyetler de bayraklarında Bozkurt’u kullanmaktadırlar. Bozkurt, bugün Türk milliyetçiliğinin sembolüdür. Bozkurt Destanı ve Ergenekon Destanı, Büyük Türk Destanı’nın bir parçasıdır ve Göktürkler çağını konu alır. Ergenekon Destanı, Bozkurt Destanı’nın ana çizgileri üzerine kurulmuş olup, bu destanın serbestçe genişletilmiş biçimidir diyebiliriz. Daha doğrusu Bozkurt Destanı ile kaynağını belirleyen Türk soyu, Ergenekon Destanı ile de gelişip güçlenmesini,
yayılış
ve
büyüyüş
dönemlerini
anlatmıştır.
Çin
tarihlerinin de yazmış olduğu Bozkurt Destanı’nın bittiği yerde, Ergenekon Destanı başlar. Bozkurt Destanı’nın devamı, Ergenekon Destanı’dır.
(6)
Ergenekon Destanı
Moğol ilinde Oğuz Han soyundan il Han'ın hükümdarlığı sırasında Tatarların hükümdarı Sevinç Han Moğol ülkesine savaş açtı. ilhan'ın idaresindeki orduyu Kırgızlar ve diğer boylardan da yardım alarak 177
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
yendi. ilhanın ülkesindeki herkesi öldürdüler. Yalnız il Han'ınn küçük oğlu Kıyan ve eşi ile yeğeni Nüküz ile eşi kaçıp kurtulmayı başardılar.Düşmanın, onları bulamayacağı bir yere gitmeğe karar verdiler. Yabanî koyunların yürüdüğü bir yolu izleyerek yüksek bir dağıda dar bir geçite vardılar. Bu geçitten geçerek içinde akar sular,pınarlar, çeşitli bitkiler, çayırlar, meyva ağaçları, çeşitli avların bulunduğu bir yere gelince Tanrıya şükrettiler ve burada kalmağa karar verdiler. Dağın doruğu olan bu yere dağ kemeri anlamında "Ergene" kelimesiyle
"dik"
anlamındaki
"Kon"
kelimesini
birleştirerek
"Ergenekon" adını verdiler. Kıyan ve Nüküz'ün oğulları çoğaldı. Dört yüz yıl sonra kendileri ve sürüleri o kadar çoğaldılarki Ergenekon'a sığamadılar. Atalarının buraya geldiği geçitin yeri unutulmuştu. Ergenekon'un çevresindeki dağlarda geçit aradılar. Bir demirci, dağın demir kısmı eritirlerse yol açılabileceğini söyledi. Demirin bulunduğu yere bir sıra odun, bir sıra kömür dizdiler ve ateşi yaktılar. Yetmiş yere koydukları yetmiş körükle hep birden körüklediler.Demir eridi, yüklü bir deve geçecek kadar yer açıldı.ilhan'ın soyundan gelen Türkler yeniden güçlenmiş olarak eski yurtlarına döndüler, atalarının intikamını aldılar. Egenekondan çıktıkları gün olan 21 martta her yıl bayram yaptılar. Bu bayramda bir demir parçasını kızdırırlar, demir kıpkırmızı olunca önce Hakan daha sonra beyler demiri örsün üstüne koyarak döğerler. Bugün hem yeniden özgür hem de bahar bayramı olarak hala kutlanmaktadır.
(7)
Türeyiş Destanı
Büyük Hun Hakanlarından birinin iki kızı vardı. Kızlarının ikisi de bir birinden güzeldi. Öyle güzeldi ki, Hunlar, bu iki kızın da, ancak ilahlarla evlenebileceğine inanıyor ve bu kızların insanlar için yaratıldığını söylüyorlardı.
178
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Hakan da aynı şekilde düşündüğü için kızlarını insanlardan uzak tutmanın yollanın aradı, ülkesinin en kuzey ucunda, insan ayağı az basan veya insan ayağı hiç görmeyen bir yerinde, çok yüksek bir kule yaptırdı. Kızların ikisini de bu kuleye kapattı. Ondan sonra da aklınca inandığı ilaha yalvarmağa, gelip kızlarıyla evlenmesi için yakarmağa başladı. Öyle yalvarıyor, öyle yakarıyordu ki sonunda bir gün. Hakanın kendi aklınca inandığı İlâh dayanamadı ve bir Bozkurt şekline girip geldi. Hun Hakanının kızlarıyla evlendi. Bu evlenmeden bir çok çocuklar doğdu; bunlara Dokuz Oğuz-On Uygur denildi. Çocukların hepsinin sesi Bozkurt sesine benzedi. Yine bu çocuklar, birer Bozkurt ruhu taşıyarak çoğaldılar.
(8)
Göç Destanı
Uygurların yurdunda "Hulin" isimli bir dağ vardı. Bu dağdan Tuğla ve Selenge isimli iki ırmak çıkardı. Bir gece oradaki bir ağacın üzerine gökten ilâhi bir ışık indi. iki ırmak arasında yaşayan halk bunu dikkkatle izlediler. Ağacın gövdesinde şişkinlik oluştu, ilâhi ışık dokuz ay on gün şişkinlik üzerinde durdu. Ağacın gövdesi yarıldı ve içinden beş çocuk göründü. Bu ülkenin halkı bu çocukları büyüttü. En küçükleri olan Buğu Han büyüyünce hükümdar oldu. Ülke zengin halk mutlu oldu. Çok zaman geçti. Yuluğ Tiğin isimli bir prens hükümdar oldu. Çinlilerle çok savaştı. Bu savaşlara son vermek için Oğlu Galı Tigini bir Çin prensesi ile evlendirmeğe karar verdi. Çinliler , prensese karşılık hükümdardan Tanrı dağının eteğindeki Kutlu Dağ adını taşıyan kayayı istediler. Gali Tigin kayayı verdi. Çinliler kayayı götürmek için kayanın etrafında ateş yaktılar, kaya kızınca üzerine sirke döktüler. Ufak parçalara ayrılan kayayı arabalara koyarak Çin'e taşıdılar. Memleketteki bütün kuşlar,
179
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
hayvanlar kendi dilleriyle bu kayanın gidişine ağladılar. Bundan yedi gün sonra da Gali Tigin öldü. Kıtlık ve kuraklık oldu . Yurtlarını bırakarak göç etmek zorunda kaldılar. Buraya kadar kısaca tanıtmağa çalıştığımız Türklerin ilk dönem edebî eserleri olan Yaratılış, Alp Er Tunga, şu, Oğuz Kağan, Ergenekon, Türeyiş ve Göç destanları bugünkü bütün Türk Cumhuriyet ve Topluluklarının ortak destanları olarak kabul edilmektedir. Büyük bir ihtimalle XV. yüzyılda yazıya geçirildiği kabul edilen "Dede Korkut Hikâyeleri" nin Hun-Oğuz Destan dâiresinden ayrılmış destan parçası olduğu görüşü oldukça yaygındır. Dede Korkut Hikâyeleri ve bu hikâyelerin hem anlatıcısı hem de kahramanlarından biri olan Dede Korkut bütün Türk dünyasında ortak olarak tanınan sözlü ve yazılı gelenekte yaşatılan önemli eserlerden biridir. Türklerin X. yüzyılda büyük kitleler halinde islâmiyeti kabul etmelerinden ve Oğuzların büyük bir bölümünün batıya bugünkü Anadolu topraklarına göçmelerinden sonra gerek Orta Asyada gerek Anadolu , Balkanlar ve Orta Doğuda, Türkler farklı siyasî birlikler içinde yaşamışlardır. X. yüzyıldan sonra teşekkül eden destanlardan Köroğlu dışındakiler Türk topluluk ve guruplarının iletişimleri ölçüsünde yaygınlaşmıştır. Köroğlu destanı XVI. yüzyılda Anadolu'da teşekkül etmiş ve hemen hemen bütün Türk dünyası tarafından benimsenmiş ve çeşitlenerek yaşatılmaktadır.
b)
İslamiyet Etkisinde/Sonrası Türk Doğal Destanları
(1)
Satuk Buğra Han Destanı
Hz. Muhammed kanatlı atı Burak'ın sırtında göklere yükseldiği "Mirâc Gecesinde" gök katlarında kendinden önceki peygamberleri görür. Bunlar arasında birini tanıyamaz ve Cebrail'e bunun kim olduğunu sorar. 180
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Cebrail : " Bu peygamber değildir. Bu sizin ölümünüzden üç asır sonra dünyaya inecek olan bir ruhtur. Türkistan'da sizin dininizi yayacak olan bu ruh " Abdülkerim Satuk Buğra Han" adını alacaktır." Hz. Muhammed yeryüzüne döndükten sonra hergün islâmiyeti Türk ülkesine yayacak olan bu insan için dua etti. Hz. Muhammed'in arkadaşları da bu ruhu görmek istediler. Hz. Muhammed dua etti. Başlarında Türk başlıkları bulunan silâhlı, kırk atlı göründü. Satuk Buğra Han ve arkadaşları selâm verip uzaklaştılar. Bu olaydan üç asır sonra Satuk Buğra Han, Kaşgar Sultanının oğlu olarak dünyaya geldi. Satuk Buğra Hanın doğduğu gün yer sarsılmış, mevsim kış olduğu halde bahçeler , çayırlar çiçeklerle örtülmüştü. Falcılar bu çocuğun büyüyünce müslüman olacağını söyleyerek öldürülmesini isterler. Satuk Buğra Hanı, annesi : " Müslüman olduğu zaman öldürürsünüz." diyerek ölümden kurtarır. Satuk Buğra Han 12 yaşında arkadaşlarıyla birlikte ava çıkmağa başlar. Avda oldukları günlerden birinde kaçan bir tavşanın arkasından hızla koşarken arkadaşlarından uzaklaşır. Kaçan tavşan durur ve bir ihtiyar insan görünümü kazanır.Satuk Buğra Han'ın sonradan Hızır olduğunu anladığı bu yaşlı kişi ona müslüman olmasını öğütler ve islâmiyeti anlatır. Satuk Buğra, Kaşgar hükümdarı olan amcasından islâmiyeti kabul etmesini ister. Kaşgar Hanı, müslüman olmayacağını söyler. Satuk Buğra Han'ın işaretiyle yer yarılır ve hükümdar toprağa gömülür. Satuk Buğra Han hükümdar olur ve bütün Türk ülkeleri onun idaresinde islâmiyeti kabul ederler. Satuk Buğra Han, ömrünü müslümanlığı yaymak için mücadele ile geçirmiştir. Menkabelere göre Satuk Buğra Han'ın düşmana uzatıldığında kırk adım uzayan bir kılıcı varmış ve savaşırken etrafına ateşler saçıyormuş. 96 yaşında Tanrıdan davet almış bu sebeble Kaşgar'a dönmüş ve hastalanarak burada ölmüştür. 181
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
(2)
Manas Destanı Şu Destanı
Kırgız Türkleri arasında doğan Manas destanı Kazak-Kırgız Türk kültür dâiresi içinde bugün de bütün canlılığı ile yaşamaktadır. Bu destanın XI ile
XII.
yüzyıllarda
meydana
geldiği
düşünülmektedir.
Destanın
kahramanı Manas da, Oğuz Kağan destanının islâmî rivayetindeki ve Satuk Buğra Han gibi islâmiyeti yaymak için mücadele eden bir kahramandır. Böyle olmakla beraber Manas destanında islâmiyet öncesi Türk kültür , inanç ve kabullerinin tamamını görmek mümkündür. Bazı varyantları
4oo.ooo
mısra
olan
Manas
destanı
Türk-Bozkır
medeniyetinin Kazak -Kırgız dâiresinin kültür belgeseli niteliğindedir.12
(3)
Cengiz-nâme Destanı
Ortaasya'da yaşayan Türk boyları arasında XIII. yüzyılda doğup gelişmiştir. Cengiznâme Moğol hükümdarı Cengiz'in hayatı, kişiliği ve fetihleri ile ilgili olarak Cengiz'in oğulları tarafından idare edilen Türkler tarafından meydana getirilmiştir. Orta Asya'da yaşayan Türkler özellikle de Başkurd, Kazak ve Kırgız Türkleri, Cengiz destanını çok severek günümüze kadar yaşatmışlardır. Cengiz-nâme'de, Cengiz bir Türk kahramanı olarak kabul edilmekte ve hikâye Türk tarihi gibi anlatılmaktadır. Cengiz, Uygur Türeyiş destanının kahramanları gibi gün ışığı ile Kurt-Tanrı'nın çocuğu olarak doğar. Cengiz-nâme, Moğol Hanlarının
destanî
tarihi
olarak
kabul
edildiğinden
tarih
araştırıcılarının da dikkatini çekmiştir. XVII. yüzyılda Orta Asya Türkçesinin değerli yazarı Ebü'l Gâzi Bahadır Han, "şecere-i Türk" adlı eserinde "Cengiz-Nâme"nin ı7 varyantını tesbit ettiğini söylemektedir. Bu bilgi, bu destanın, Orta Asya'daki Türkler arasındaki yaygınlığını göstermektedir. Orta Asya Türkleri, Cengiz'i islâm kahramanı olarak da
12
En uzun destan olma niteliği taşır ve hâlen yazıldığı söylenmektedir.
182
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
görmüşler ve ona kutsallık atfetmişlerdir. Batıdaki Türkler tarafından ise Cengiz hiç sevilmemiştir. Arap tarihçilerinin, bu hükümdarı islâm düşmanı olarak göstermeleri ve tarihî olaylar onun sevilmemesinde etkili olmuştur. Moğolların Anadoluya saldırgan biçimde gelip ortalığı yakıp yıkmaları, Bağdat'ın önce Hülâgu daha sonra Timurlenk tarafından yakılıp yıkılması, Timurlenk'in Yıldırım Beyazıd'la sebebsiz savaşı
gibi
tarihi
gerçekler,
Cengiz'in
de
diğer
Moğollar
gibi
sevilmemesine sebeb olmuştur. Cengiz-Nâme batıda yaşayan Türkler'in hafıza ve gönüllerinde yer almamıştır. "Cengiz-Nâme"nin Orta Asya Türkleri arasında bir diğer adı da " Dâstân-ı Nesl-i Cengiz Han"dır.
(4)
Timur ve Edige Destanları
Bu destanda XIII yüzyılda Hazar denizi kıyısında kurulan Altınordu Hanlığının XV. yüzyılda Timurlular tarafından yıkılışı anlatılmaktadır. Destanın adı, Altınordu Hanı ve bu destanın kahramanı Edige Mirza Bahadır'a atfen verilmiştir. Edige Mirza Bahadır'ın devletini ayakta tutabilmek için yaptığı büyük mücadeleler, ölümünden sonra XV. yüzyılda destan haline getirilmiştir. 1820'yılından itibaren yazıya geçirilen Edige destanının Kazak-Kırgız, Kırım, Nogay, Türkmen, Kara Kalpak, Başkırt olmak üzere altı rivâyeti tesbit edilmiştir Çeşitli Türk guruplar arasında Alp Er Tunga ve Oğuz Kağan gibi ilk Türk destanlarının izlerini taşıyan Türk kahramanlık dtünya görüşünü temsil eden burada bahsi geçenler kadar yaygınlaşmamış ortak edebiyat geleneği içinde yer almamış pek çok başka destan örneği bulunmaktadır. Osmanlı sahasında destandan hikâyeye geçişte ara türler olarak da nitelendirilen çok tanınmış ve bir çok Türk topluluklarınca da bilinen Köroğlu
örneği
yanında
daha
sınırlı
alanlarda
tesbit
edilen
Danişmendname , Battalname gibi ilgi çekici örnekler de bulunmaktadır.
183
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
(5) Bu
Seyid Battal Gazi Destanı (Battal-Nâme) destanın
benimsenmiş
kahramanı bir
Arap
Türkler
arasında
savaşcısıdır.
Battal
Asıl destan,
Gâzi
adıyla
VIII. yüzyılda,
Emevî'lerin hırıstıyanlarla yaptıkları savaşlarda büyük kahramanlıklar göstermiş Abdullah isimli bir kişiyle ilgili olarak doğmuştur. Battal arapça kahraman demektir, Battal Gâzi, Arap kahramanına verilen unvanlardır. Türklerin müslüman olmalarından sonra Battal Gâzi destan tipi Türkleştirilmiş önceki destan epizotlarıyla zenginleştirilmiş ve anlatım geleneği içine alınmıştır. XII ve XIII yüzyıllarda Battal-Nâme adı
ile
ve
nesir
biçimi
yazıya
geçirilmiştir.
Hikâyeci
âşıkların
repertuarlarında da yer almıştır.Seyyid Battal adıyla da anılan bu kahraman hem çok bilgili, çok dindar ve cömertdir. Müslümünlığı yaymak için yaptığı mücadelelerde insanların yanında büyücü, cadı ve dev gibi olağanüstü güçlerle de savaşır. " Aşkar Devzâde" isimli atı da kendisi gibi kahramandır. Arap, Fars ve Türklerin X-XX. yüzyıllar arasında oluşturdukları ortak islâm kültür dâiresinin ürünlerinden biri olmakla beraber Orta Asya'da yaşayan Türk guruplar arasına da yayılarak Türk kabul ve değerleriyle kaynaşmıştır.
(6)
Danişmend Gazi Destanı (Danişmendnâme)
Anadolu’nun fethini ve bu mücadelenin kahramanlarını anlatan, X11. yüzyılda sözlü olarak şekillenen X111. yüzyılda yazıya geçirilen islâmî Türk destanlarındandır. Danişmendnâme'de hikâye edilen olayların tarihi gerçeklere uygunluğu, kahramanlarının yaşamış Türk beyleri olmalarından, Anadolu coğrafyasının gerçek isimleriyle anılmasından dolayı uzun süre tarih kitabı olarak nitelendirilmiştir. Köroğlu metni destan adıyla anılmakla ve bazı destanî niteliklere de sahib olmakla birlikte XX. yüzyılda Anadolu'dan derlenen örnekleri daha çok halk hikâyesi geleneğine yakındır. 184
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
(7)
Köroğlu Destanı
Bolu beyi, güvendiği seyislerinden biri olan Yusuf'a : " Çok hünerli ve değerli bir at bul ." emrini verir. Seyis Yusuf, uzun süre Bolu beyinin isteğine uygun bir at arar. Büyüdüklerinde istenen niteliklere sahip olacağına inandığı iki tay bulur ve bunları satın alır. Bolu beyi bu zayıf tayları görünce çok kızar ve seyis Yusuf'un gözlerine mil çekilmesini emreder. Gözleri kör edilen ve işinden kovulan Yusuf, sıska taylarla birlikte evine döner. Oğlu Ruşen Ali'ye verdiği talimatlarla tayları büyütür. Babası kör olduğu için Köroğlu takma adıyla anılan Ruşen Ali, babasının isteğine göre atları yetiştirir. Taylardan biri olağanüstü bir at haline gelir ve Kırat adı verilir. Kırat da destan kahramanı Köroğlu kadar ünlenir. Seyis Yusuf, Bolu beyinden intikam almak için gözlerini açacak ve onu güçlü kılacak üç sihirli köpüğü içmek üzere oğlu ile birlikte pınara gider. Ancak, Köroğlu babasına getirmesi gereken bu köpükleri kendisi içer, yiğitlik, şâirlik ve sonsuz güç kazanır. Babası kaderine rıza gösterir ancak oğluna mutlaka intikamını almasını söyler. Köroğlu Çamlıbel'e yerleşir, çevresine yiğitler toplar ve babasının intikamını alır. Hayatını yoksul ve çaresizlere yardım ederek geçirir. Halk inancına göre silâh icat edilince mertlik bozuldu demiş kırklara karışmıştır. Çeşitli dönemlere ve farklı siyâsî birlikler sahip Türk gurubları arasında tesbit edilen Türk destanlarının kısaca tanıtımı ve özeti bu kadardır. Bu destan metinleri incelendiğinde hepsinde ilk Türk destanı Oğuz Kağan destanının izleri bulunduğu görülür. Bu destan parçaları Türk dünyasının ortak tarihî dönem hatıralarını aksettiren ilk edebî ürünler olarak da önem ve değer taşırlar. Bir gün bu parçalardan hareketle Fin destanı Kalavala gibi değerli mükemmel bir Türk destanını yazılabilirse çeşitli kaynaklarda dağınık olarak bulunan malzeme daha anlamlı hale gelebilir kanaatindeyim.
185
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
F.
EFSANE (SÖYLENCE)
Halkın duygu, düşünce ve hayal dünyasında doğarak ağızdan ağıza dolaşan, gelenek ve göreneklerin oluşumunu etkileyen hikayelere efsane denir.
Hayal gücünün ürünü ve bilinen en eski türdür.
Eski
dönemlerde
tabiat
olaylarının
nedenlerini
bilmeyen
insanlar, bu olayları açıklama gereği hissetmişlerdir. Yağmurun yağması, gök gürültüsü, şimşek çakması gibi birçok olayı kendilerine göre yorumlamışlar, efsaneler vasıtasıyla bunlara açıklık getirmişlerdir.
Efsanelerde kahramanlar Tanrı, ruh, melek gibi kavramlar bazen de taş, kaya, dağ gibi doğa parçası unsurlardır. Bu kahramanlar
hikayelerde
kişileştirilir(teşhis)
ve
konuşturulur(intak)
1.
Efsane ile Destan Arasındaki Farklar:
Destanlardaki
olayları
tarih
sayfalarında
bulmamız
mümkündür. Ama bunu efsane için her zaman söyleyemeyiz.
Destanlar
genellikle
şiir
(manzum)
biçiminde
yazılırken,
efsaneler düz yazı (nesir) biçimindedir.
Destanlar milletlerin yaşamış olduğu önemli olayları konu alır. Bu bakımdan bu önemli olayları bir tarihi gerçeklik olarak görebiliyoruz. Ancak bunu bütün efsaneler için söylememiz mümkün değildir.
Efsanelerin benzerlerini başka milletlerde de bulabiliriz. Fakat destanlar milli oldukları için benzerleri olamaz, sadece bir millete aittirler.
186
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
2.
Efsane ile Masal Arasındaki Farklar:
Masallar tamamen olağanüstü, olağandışı olayları anlatırken efsaneler toplumsal olaylarlar ilgili insanların doğaüstü olaylara karşı verdiği savaşı anlatır.
Masallar her zaman mutlu sonla biterken efsaneler her zaman mutlu sonla bitmez.
Masalın amacı eğiticilik, efsanenin amacı ise bazı olaylara açıklık getirmektir.
187
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Örnek Metin 10: Efsane(Söylence) TUFAN EFSANESİ Ülgen (Tanrı), Nama’ya bir kerep (=tahta sandık) yapmasını buyurdu. Nama, sandığın yapılması işini üç oğluna bıraktı. Oğulları, kerepi bir dağ üzerinde yaptılar. Kerep yapıldıktan sonra Nama, onu her biri seksen kulaç olan sekiz halatla köşelerinden yere bağlamalarını söyledi. Böylece su seksen kulaç yükseldiğinde durum anlaşılacaktı. Bundan sonra Nama, ailesi ile çeşitli hayvanları, kuşları alarak kerepe girdi. Yeryüzünü sisler kapladı. Dünya korkunç bir karanlığa gömüldü. Yerin altından, ırmaklardan, denizlerden sular fışkırdı. Gökten sağanaklar boşandı. Yedi gün sonra yere bağlanan halatlar koptu, kerep yüzmeğe başladı; suyun seksen kulaç yükseldiği anlaşıldı. Yedi gün daha geçti. Nama en büyük oğluna kerepin penceresini açmasını, çevreye bakmasını söyledi. Sozun Uul bütün yönlere baktı. Sonra şöyle dedi: “Her şey suların altına batmış. Yalnızca dağların dorukları görünüyor.” Daha sonra Nama da baktı. O da “Gökyüzü ile sular dışında bir nesne görünmüyor” dedi. Kerep sonunda sekiz dağın birbirine yaklaştığı yerde durdu. Çomoday ve Tuluttu dağlarında karaya oturdu. Nama pencereyi açtı, kuzgunu serbest bıraktı. Kuzgun geri dönmedi. İkinci gün kargayı gönderdi, üçüncü gün saksağanı gönderdi. Hiçbiri geri gelmedi. Dördüncü gün bir güvercin gönderdi. Güvercin, gagasında bir ince dalla geri döndü. Nama bu kuştan, öteki kuşların niçin geri gelmediğini öğrendi. Onlar sırasıyla geyik, köpek ve at leşi yemek üzere gittikleri yerde kalmışlardı. Nama bunu duyunca öfkelendi. “Onlar şimdi ne yapıyorsa, dünyanın sonuna değin onu yapmağa
188
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
devam etsinler” dedi. Efsanenin devamında Nama yaşlandığı zaman, kurtardığı canlıları öldürmesi için kendisini kışkırtan karısını öldürür. Oğlu Sozun Uul’u yanına alarak cennete (göğe) çıkar. Daha sonra orada beş yıldızlı bir yıldız kümesine dönüşür. Holmberg’in düşüncesine göre, tufan kahramanları, Yayık Han’a dönüşmüştür. Yayık Han, Altay Türkleri’ne göre, insanları koruyan ve yaşam veren bir ruhtur. Ayrıca insanlarla Ülgen (Tanrı) arasında elçilik yapar. Alıntıdır… Altay Türkleri Efsaneleri
G.
HALK HİKÂYELERİ
Toplumsal iz bırakmış bir olaydan veya bir yazınsal ürünün sözlü kültürde bıraktığı derin etkiden kaynaklanarak ortaya çıkan halk edebiyatı ürünlerine verilen isimdir.
189
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Halk hikayelerinde destanlara göre tarihi olaylara daha az yer verilir. Halk hikayelerinde kişiler destanlara göre gerçeğe daha yakındır. Halk hikayeleri, ağırlıklı olarak aşk hikayelerini içerir: Kerem ile Aslı, Arzu ile Kamber, Ferhat ile Şirin… Kahramanlık hikayeleri de vardır: Köroğlu, Battal Gazi… Destanlardaki ‘’alp’’ tipi yerini halk hikayelerinde ‘’aşık’’ tipine bırakmıştır. Halk hikayeleri, saz eşliğinde, aşıklarca söylenir. Gerçeklere dayanmakla birlikte olağanüstü unsurlarda taşır. 13 Örnek Metin 11: Halk Hikâyesi EMRAH İLE SELVİHAN Isfahan Şahı Şah Abbas'ın himaye ettiği kırk aşık bulunmaktadır. Bu aşıklar bir gün Şah'tan izin alarak Kara Vezir'in ülkesi olan Gence'ye giderler. Burada Kara Vezir'e misafir olurlar, ondan atışma yapmak için rakip isterler. Ancak yarışmaya kimse gelmez. Kara Vezir bunun üzerine sazı sözü güçlü bir aşık olan Aşık Ahmet'i davet eder. Aşık Ahmet davete icabet edip Gence Sarayına gider. Ancak Şah
Abbas'ın
aşıklarının
gücünü
görünce
atışmayı
kazanamayacağını anlar ve daha önce gördüğü rüyanın da işaretiyle eşini ve altı yaşındaki oğlu Emrah'ı da yanına alarak Erciş'e göç eder. Aşık Ahmet Erciş'te köyün dışına yerleşir. Burada Erciş'in zenginlerinden Miroğlu Ahmet Bey'in aşıklar meclisine katılır ve
13
15.yüzyılda yazıya geçirilen Dede Korkut Hikâyeleri Türk edebiyatında destandan halk hikâyeciliğine
geçiş eseridir.
190
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
kırk altın kazanır. Miroğlu, Aşık Ahmet'in ustalığını beğenir, ona bir ev verir, bunun karşılığında da kendisini eğlendirmesini ve hizmetinde bulunmasını ister. Aşık Ahmet artık maddi sıkıntılardan kurtulmuştur. Bu arada on dört yaşına gelen Emrah babasının Cuma akşamları nereye gittiğini annesinden öğrenerek bir gün meclise katılır. Babası kızarsa da Miroğlu çocuğa da bir saz verilmesini, baba oğulun çalıp söylemesini ister. Ancak aşıklıktan ve saz çalmaktan anlamayan Emrah sazın bütün tellerini kırar. Babası da herkesin içinde Emrah'ı döver. Bu dayağı içine sindiremeyen Emrah meclisi terk edip köyün dışındaki çeşmeye gider, yüzündeki kanı temizler, abdest alıp namaz kılar ve kendisine aşıklık verilmesi için Allah'a dua eder. Duası kabul olur ve Hazret-i Pir yanına gelip ona üç bade sunar. Bunlardan ilki Allah'ın aşkına, ikincisi üçler, beşler, yediler ve kırklar aşkına, üçüncüsü de Miroğlu Ahmet Bey'in kızı Selvi Han aşkınadır. Hazret-i Pir daha sonra Emrah'a Selvi'nin suretini gösterir. Emrah Selvi'yi görür görmez bayılır. Aynı zamanda Selvi Han'a da bade içiren Pir, Emrah'ın suretini de ona gösterir. Selvi, Emrah'ın suretini görünce bayılır. Emrah eve dönmeyince yakınları onu aramaya koyulurlar ve çeşme başında
baygın
bulurlar.
Bütün
uğraşlarına
rağmen
onu
uyandıramazlar. Babası onun derdinin aşıklık olduğunu anlar ve sazının tellerine dokunur. Emrah hemen ayılır ve başından geçenleri babasına anlatır. Sonra da babasına atışma teklif eder. Ancak babası ona güç yetiremez ve oğlunun üstünlüğünü kabul eder. Bu olayı duyan Miroğlu Ahmet Bey, babasının da onayıyla Emrah'ı kendisine evlatlık alır. Bu arada Selvi Han'ın rahatsızlığı çok geçmeden halk arasında 191
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
yayılır. Köyün imamı kızın durumunu görünce babasına "Ağam korkmanıza
gerek
yok,
kızınız
sevdalanmış.
Vakti
gelince
rahatsızlığı geçer." diyerek Miroğlu'nu teselli eder. Selvi Han kendine gelince derdinden kimseye bahsetmez. Tek bir dert ortağı vardır ki o da arkadaşı Nazlı'dır. Nazlı bir gün aşıkları gizlice buluşturur. Isfahan'da ise kuşatma hazırlıkları başlamıştır. Şahoğu Şah Abbas bir iddia yüzünden Van Kalesi'ni zaptetmek üzere ordusunu hareket ettirir. Van'a gelerek kaleyi kuşatır. Kuşatma yaptığı yere bağ diktirerek burasının adını "Şahlar Bağı" koyar. Uzun süren kuşatmaya rağmen kaleyi bir türlü fethedemeyen Şah, bir süre sonra artık pes eder ve kuşatmayı kaldırır, ordusunu geri döndürür. Ordu Isfahan'a geri dönerken Erciş'e uğrar. Burada Şah'ın ordusundan iki asker, Miroğlu Ahmet Bey'in evinin bahçesine girer, Selvi ile Nazlı'yı kaçırır. Ancak olanlardan haberdar olan Şah Abbas, o iki askeri cezalandırır ve kızları yanına alır. Ardından hem kızları, hem de hizmetini çok beğendiği Sahat Çukuru (Iğdır) yöneticisi Yakup Han'ı yanına alarak Isfahan'a döner. Isfahan'a vardıklarında Şah Abbas veziri yaptığı Yakup Han'a Selvi ile evlenme niyetini bildirir. Yakup Han kıza haber gönderir. Ancak Selvi Han zaman kazanmak için bir şart koşar. Bu şarta göre Şah Abbas Selvi Han için bir bağ diktirecek, adını "Selvi Han Bağları" koyacak, bağ üzümünü vermeden de düğün kurulmayacaktır. Ancak Şah sabırlıdır. Emrah, Selvi Han'ın kaçırılmasına çok üzülür. Anne-babasıyla helalleşip onu aramak üzere yollara düşer. Sahat Çukuru'na uğrar. Orada Yakup Han'ın annesiyle karşılaşır. Yakup Han'ın annesi Emrah'a yardım etmesi için oğluna bir mektup gönderir. Emrah 192
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
yıllarca Selvi Han'ın izini sürer. Nihayet Isfahan'a ulaşır. Bu arada "Selvi Han Bağları" üzümünü vermiş, Isfahan'da Şah ile Selvi'nin kırk gün kırk gece sürecek düğünleri başlamıştır. Emrah düğün gecelerinden birinde aşıkların meclisine katılır, burada ödüller kazanır. Sonra Yakup Han ile görüşür, annesinin mektubunu ona verir. O da Emrah'a yardım edeceğine dair söz verip Emrah'ı Şahoğlu Şah Abbas'ın huzuruna çıkarır. Şah'ın huzurunda Selvi'nin resmini gören Emrah, onun için şiirler söyler, Selvi Han'ı sevdiğini ima eder. Şah Abbas, Emrah ile Selvi'nin birbirlerini sevdiklerini ve Emrah'ın badeli aşık olduğunu anlar. Ancak onları evlendirmek için engeller çıkarır. Emrah bu engelleri geçer. Şah Abbas en sonunda evlenmelerine razı olur. Ancak bazı vezirlerinin "Eğer bu, gerçekten badeli bir Hak aşığı ise verilecek zehri de içmelidir" diye şart koşmaları üzerine son bir sınava tabi tutulur. Emrah, zehiri Selvi Han'ın vermesi karşılığında bu teklifi kabul eder. Selvi Han tam zehri Emrah'a sunacakken Hazret-i Pir kimseye görünmeden gelir, parmağını zehire sokar ve gider. Zehri içen Emrah'a bir şey olmayınca artık herkes onun badeli bir aşık olduğuna inanır. Şahoğlu Emrah'a bir ömür yetecek servet bahşederek onları Yakup Han ile birlikte Erciş'e yolcu eder. Erciş'e vardıklarında Miroğlu Ahmet Bey ile hanımı ölmüştür. Selvi'nin kardeşleri ise bu evliliğe razı olmazlar. Emrah, Selvi Han ve kendisi için köşk inşa etmekle uğraşırken kardeşleri Selvi'yi yanlarına alarak Gence'ye kaçarlar. Yakup Han ise Isfahan'a döner. Şah Abbas'a, aşıkları evlendirdim deyip yalan söyler. Selvi Han'ın kardeşleri, onu Gence'de Kara Vezir'in oğlu ile evlendirmek isterler. Selvi Han yine zaman kazanmak için bir şart koşar. Buna göre çeyizinde yer alacak halıyı kendisi dokuyacak, bu halının dokunması da yedi yıl sürecektir. Aksi takdirde intihar edeceğini söyler. 193
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Emrah ve babası ise Selvi Han'ı aramak için yollara düşerler. Önce Erzurum'a, oradan Halep'e ve nihayet Gence'ye ulaşırlar. Gence'de uzun arayışlardan sonra bir evin bahçesinde Selvi Han'ın suretini görürler. Selvi Han'ın sırdaşı Nazlı, bahçedeki iki kişiyi görüp tanır ve onları içeriye alır. Emrah'ı, saçı sakalı birbirine karışmış bir şekilde gören Selvi Han çok üzülür. Bu arada nişanlısını görmek için yanına giden Kara Vezir'in oğlu, Emrah'ı orada görünce babasına haber verir. Kara Vezir Emrah'ı öldürmeye karar verir. Emrah'a son arzusu sorulunca o da başından geçenleri bir bir anlatır, Şah Abbası'ın kendileri için ferman verdiğini söyler. Kara Vezir anlatılanlara inanır fakat durumun Şah Abbas'tan sorulması için Isfahan'a elçi gönderir. Ancak elçiye sahte bir yazıyla geri dönmesini söyler. Nazlı da Kara Vezir'in bir hainlik yapacağını anlar ve onun elçisinin ardından Emrah'ın babası Aşık Ahmet'i de Isfahan'a gönderir. Kara Vezir'in elçisi on sekiz gün sonra, elinde sahte yazıyla geri döner. Kağıtta, Şah Abbas'ın Emrah'ı ve Selvi'yi tanımadığı, böyle bir ferman vermediği yazmaktadır. Bunun üzerine Kara Vezir Emrah'ı zindana attırır. Isfahan'a ulaşan Aşık Ahmet ise Şah Abbas ile görüşüp olan biteni anlatır. Bu durumda Yakup Han'ın yalanı da ortaya çıkar. Şah Abbas, bu işi çözmesi için Yakup Han'ı emrindeki askerlerle birlikte derhal Gence'ye gönderir. Aksi halde Sahat Çukuru'nu dümdüz edeceğini söyler. Yakup Han Gence'ye ulaştığına önce Kanlı Dere'ye gider. Burada cellatların öldürmek üzere olduğu Emrah'ı kurtarır. Sonra da elçiyi sorgular. O da bu işi Kara Vezir'in yaptığını söyler. Kara Vezir'i de öldüren Yakup Han Şah Abbas'a haber gönderir. Şah Abbas'ın talimatıyla Emrah ve Selvi Han'ın düğünleri yapılır. 194
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Böylece aşıklar birbirlerine kavuşurlar. Alıntıdır Türk Halk Hikayeleri
H.
TİYATRO
Dram, komedi, trajedi gibi sahnede oynanmak üzere yazılan genellikle diyalog ağırlıklı edebiyat türlerinin ortak adına tiyatro denir. Ayrıca yazılan eserlerin sahnede oynanmasına ya da bu tür eserlerin oynandığı binaya da tiyatro denir.
Genellikle oynanmak için yazılır. Okunmak için yazılan tiyatro türleri de vardır.
Olayları oluş hâlinde gösterir. » Konuşma ve eyleme dayanan bir türdür.
İnsana ders vermek, onu düşündürmek onu yorum yapmaya yönlendirmek amacı taşır.
Tiyatronun unsurları: “Yazar, eser, oyun ve seyirci”dir.
Tiyatronun temel ögeleri: “Olay, yer, zaman ve kişiler”dir.
Tablo 9: Tiyatro Terimleri TİYATRO TERİMLERİ Adaptasyon :Yabancı dilde yazılmış bir eseri,yerli adlar ile yerli yaşama uydurarak çevirme,uyarlama. Amfitiyatro
:Çember yada oval biçimde bir sahne çevresinde oturma
yerlerinin basamaklarla yükseldiği açık hava tiyatro yapısı. Aksesuar
:Tiyatro sahnesinde kullanılan eşya
Aksiyon :Bir oyuncunun sahne üzerindeki hareketi,bu hareketten 195
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
ortaya çıkan gelişim.Oyunun başlıca olayı. Aktör:Erkek tiyatro sanatçısı. Aktrist:Kadın tiyatro sanatçısı. Akustik:Kapalı yerlerde seslerin dağılım biçimi,tonlama ,ses uyumu . Bale:Konusu ,türlü dans ve ritmik hareketlerle anlatılan müzikli,sözsüz gösteri türüdür. Dekor:Tiyatroda sahneyi eserin konusuna göre döşeyip hazırlamada kullanılan eşyanın genel adı. Diksiyon: Tiyatro ve benzeri sözlü edebiyat türlerinde ,seslerin,sözlerin ,vurguların anlam ve heyecan duraklarının duru ve açık bir biçimde söylenmesidir. Diyalog:Oyun,roman ,öykü gibi eserlerde iki veya daha çok kimsenin konuşmsı ,konuşmaya dayanılarak yazılmış eser. Doğaçlama:
Oyuncunun,konuya
bağlı
fakat
metne
bağlı
kalmadan,içinden geldiği gibi konuşması ve davranması. Dramatize etmek:Bir edebi eser radyo ,televizyon veya sahne oyunu biçimine getirmek. Dublaj:Tiyatroda olmasıdır.Yabancı
yahut dille
sinemada
yazılmış
eserin
oyuncunun yerli
dile
rolüne
hazır
çevrilmesi
ve
oynanması. Dublör: Tiyatro ve sinemada bir rolün yedek oyuncusu. Entrik unsur: Tiyatro,roman ve öyküde olayların seyircide,okuyucuda merak uyandırılıcak biçimde birbirine karışması.Entrika Epizot: Yunan trajedisinin öğelerini oluşturan diyaloglu bölümlerin her biri.Bu bölümler modern tiyatroda perde adıyla bilinir. 196
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Fars: Olayların örgüsü daha çok halk zevkini okşayan,basit hareketli komedi. Fasıl: Bölüm.Tiyatroda perde karşılığı kullanılmıştır.Karagöz oyununda belli bir olayın geçtiği bölüm. Feeri:
Doğaüstü
olayların
muhteşem
dekorlar
arasında
gösteren,kahramanları cin,peri,dev vb. hayali varlıklar olan tiyatro eseri. Fuaye: Tiyatro salonlarında perde aralarında oyuncuların ve seyircilerin dinlenmesi için ayrılan yer. Jest: Tiyatro sahnesinde,sanatçıların bütün el,kol,ayak, ve beden hareketleri. Kabare: Genelde güncel konuları taşlayıcı biçimde ele alan skeçlerin oynandığı,monoglerın ,şarkıların ve şiirlerin söylendiği küçük tiyatro. Kanto:Tanzimant döneminde,tiyatro sahnesinde azınlık artislerince başlatılan oyunlu ve neşeli şarkılar. Kondüit: Tiyatro oyunlarında ,rol sırası gelenlere sahneye çıkmasını anımsatan kişi. Koro:
Antik
Yunan
tiyatrosunda
veya
günümüz
sahne
oyunlarında gerektiğinde hayvanların,ağaçların ya da başka varlıkların yerine sembol olarak kullanılan kadınlı erkekli şarkı grubu. Kostüm: Tiyatroda sanatçıların oyuna uygun giydikleri kıyafet. Kulis: Tiyatro sahnesinin arkasında bulunan kısım ,sahne arkası. Kurgu: Bir eserin dil,biçim ve içerik olarak farklı ya da aynı cinsten parçalarını bir araya getirme . Makyaj: Tiyatro ve sinemada sanatçıların yüzlerinde boya ve başka maddelerleyapılan tuvalet ve değişiklikler. 197
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Melodram:Modern
tiyatroda
acıklı,korkunç,olağanüstü
konular
etrafında yazılan ve gerilimi yüksek sahneler içeren duygusal oyun. Mimik: Bir duygu ve düşüncenin kaş,göz,ağız,yüz hareketleriyle anlatılması. Mizansen:
Bir
tiyatro
eserinin
sahneye
konması,sahneye
göre
düzenlenip yorumlanması. Monolog: Bir oyunda ,kişilerden birinin kendi kendine yaptığı konuşma 2. Dinleyicilere bir kişinin analattığı,genellikle güldüren olay. Muhavere: Konuşma.Tiyatro türlerinde kahramanların konuşması. Opera: Latince opus yada operis sözcüklerinin kökünden gelen opera ;ses,bale,koro ve orkestra müziğinden oluşan sahne eseridir. Operakomik: Güldürücü bir biçimde yazılan operadır.Bir adı operebuffadır. Operet: Eğlenceli ve hafif konular üzerinde yazılıp bestelenmiş tiyatro eseridir. Pandomima : Jest ve mimiklerle sergilenen sözsüz oyun. Perde: Tiyatro eserinin bölümlerinin her birine perde denir.Bu bölümler sahnedeki perdenin açılmasıyla başlayıp kapanmasıyla biter. Piyes: Tiyatro eseri. Radyofonik Oyun:Radyo oyunu .Radyoda oynanmak için yazılan oyun Reji: Sinema,tiyatro,radyo ve televizyon oyunlarında oyunu yönetme. Rejisör: Tiyatro ve sinema oyunlarında oyuncuların rollerini dağıtıp oyunu düzenleyen ,metni,yorum,dekor,müzik gb ögeler arsında birlik sağlamaya çalışan sanatçı,yönetmen.
198
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Repertuvar:Opera
,operet
ve
tiyatro
topluluklarının
bir
oyun mevsiminde gösterecekleri eserin listesi. Replik:
Sahne
oyunlarında
konuşanların
birbirine
söyledikleri
sözlerden her biri. Revü:Tiyatroda
,eserden
önce
gösterilen
müzikli
ve
danslı
oyundur.Revü ;tablo,skeç,şarkı,monolog gb sahnelerden kurulu ,daha çok gündelik olayları alaya alan ve taşlayan bir gösteri türüdür. Rol:
Sahne
sanatlarında
oyuncuların
eser
kişilerini
sahnede
canlandırması. Sahne: 1.Perdelerin içinde kişilerin oyuna girip çıkmasıyla oluşan küçük bölümler. 2 .Eserin oynandığı yer. Senarist: Tiyatro eserinin sahnelerinin yazarı,senaryocu. Senaryo: Tiyatro,sinema televizyon veya radyo eserinni sahnelerinin akışını gösteren yazılı metin . Skeç: Genellikle bir nükteyle son bulan,az kişili ve yalın ,şakacı bir içeriği olan kısa oyundur. Suflör:
Tiyatroda,kuliste
durarak
,oyunculara
sözlerini
fısıltıyla
söyleyip,hatırlatan yardımcı. Temaşa: Tiyatro , oyun ,temsil,piyes. Temsil: Bir tiyatro eserini sahnede oynamak. Tirat: 1. Sahnede kişilerin birbirlerine söyledikleri uzun sözler 2. Bir tiyatro oyununda ,oyuncunun uzun ve kesintisiz konuşması. Tuluat:Yazılı metne dayanmayan ,önceden hazırlanmadan ,sahnede akla gelen sözlerle oynanan oyun .
199
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
1.
Geleneksel Türk Tiyatrosu
a)
Köy Seyirlik Oyunları
Geleneksel Türk tiyatrosu denildiğinde hem köylü tiyatrosu geleneği, hem de halk tiyatrosu geleneği anlaşılmaktadır. Ancak, hemen belirtelim ki "köylü" ve "halk" kavramları birbirinden ayrı düşünülmemelidir. Köylü aynı zamanda halktır, halk da köylü kökeninden olabilir. Yukarıda yapılan ayrımın nedeni köylü tiyatrosunun daha içe kapalı olmasıdır. Kırsal kesimde, dar bir çevrede yaşayan insanların kendi aralarında belli zamanlarda oynadıkları sözlü ya da sözsüz oyunlardır. Sahnesiz ve ortada oynanır. Özel bir oyun yeri yoktur. Basit giysi ve araçlarla rol kişileri canlandırılır. Törensel yanın öne çıkarıldığı bu oyunlarda, genellikle üretim, bereket, doğum, ölüm konuları işlenir. Köylü tiyatrosu geleneği işlevleri bakımından kutlama törenlerinden (kut törenlerden) kaynaklandığı için halk tiyatrosu geleneğinden ayrılır. Oyunların topluca yaratıldığı ve seyircilerin de oyunlara katıldığı görülür. Seyirlik oyunlarda kullanılan en yaygın ögeler, ak-kara ögesi ve erotik ögedir. Değişik yörelerde değişik biçimlerde ve işlevlerde oynanan seyirlik oyunları yedi öbekte toplamak olasıdır: 1. Kut tören ve söylence kaynaklı oyunlar - gerçekçi oyunlar, 2. Ölüp dirilme ve kız kaçırma oyunları, 3. Yılbaşı ve yıl sonu oyunları, 4. Tarımsal oyunlar - çoban oyunları,
200
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
5. Hayvan taklitli oyunlar, 6. Dilsiz oyunları - kukla, şaka oyunları, 7. Tek ve çift izlekli oyunlar - dizi oyunları Seyirlik oyunlarda taklit en önemli özellik olarak yansır. Çatışma ve kişileştirme taklitle sağlanır. Sözlü veya sözsüz oyunlarda bir eylemin veya rolün taklidi söz konusudur. İlkinde eylem olarak olay dizisi, ikincisinde ise insan, hayvan, bitki ve cansız nesneler taklit edilir. Bir başka özellik ise sözlü oyunların belli bir metne bağlı olmadan doğaçtan oluşturulmasıdır. Seyirlik oyunlarda dans, müzik, şiir ve soytarılığın birbirinin içine girdiği görülür. Seyirlik oyunlar her yönüyle "göstermeci tiyatro" özelliği taşır.
b)
Kukla
Geleneksel Türk tiyatrosunun en az bilinen dallarından biri kukladır. Geçmişi çok eskilere dayanmakla birlikte 16. yy.'de Türkler tarafından kullanıldığı öne sürülmektedir. Başka bir deyişle Karagöz'den eski olduğu varsayımı güçlüdür. Türk kukla oynatıcılığı 18. yy.'den başlayarak Batı kuklasının etkisinde kalmış ve giderek unutulmuştur. Sözlü seyirlik oyunlarından olan kukla türlerinden en yaygın olanları ipli kukla, resim kukla, el kuklası, araba kuklası ve iskemle kuklası'dır. Araştırmalarda daha çok el kuklasına ilişkin bilgilere ulaşılmıştır. Türk kuklasındaki kişiler Karagöz veya Ortaoyunundakiler gibi belirgin özelliklere sahip değildirler. Daha çok doğaçtan konuşmaların (tuluat) yapıldığı kukla oyunlarında, olaylar genellikle birincil kişilerle (İbiş ve İhtiyar), ikincil kişiler (Genç Aşık, Sevgili Kız, Kahya vb.) arasında geçer. 201
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Kukla oyunlarında ya Karagözle Ortaoyunundan alınmış konular ya da halk efsaneleri, aşk hikayeleri vb. işlenir. Tuluat tiyatrosundan etkilenmiş olan bu seyirliklere Sahte Esirci, Cinli Yazıcı, Gül ile Fidan, Üvey Anne, İncili Çavuş vb. oyunlar örnek olarak sayılabilir. Örnek Metin 12: Kukla – Tiyatro REFİK B. - (Ses) Evlâdım neredesin. İbiişş?.. (Girip dolaşarak) Perdeler açılıp gösterimiz başlayacak halâ görünürde yok? «Bir yere gitme!» diye de tembih ettim. Biz başlasak bile İbişsiz tadı tuzu olmaz ki... Aaaa, aman, perdeler açıkmış!... (Seyircilere) Merhaba efendim,
hoş
geldiniz,
safalar
getirdiniz!
Şey,
siz
de
İbiş'i
bekliyorsunuz değil mi? Hemen gidip bir daha arayayım! (Çıkar) İbiişşş!... YAŞAR B. - (Girip seyircileri selamlar. Mahçuptur. Önce saatine bakınır. Sonra kukla sahnesine giderek içine bakınır. Seyircilere) Efendim, ben bu kukla tiyatrosunun sahibiyim de... Şey... Şimdi başlayacak!.. Allah Allah sanki sözleşmiş gibi evin beyi de, uşak İbiş de yok oldular? (İbiş görünüp yanaşır) Çok ayıp ettiler! (İbiş başını sallar)
Herhalde
oyunları
olduğunu
unuttular?
(İbiş
başını
salladıktan sonra nişanlayıp şakşağı ile onun kafasına birden vurunca) Aaaahh, bu da nesi?.. (O tarafa) İbiş sen misin?.. (İbiş diğer yandan vurur) Ooofff!.. İBİŞ - İbiş ben miyim? (Seyircilere) Hani alkış?.. (Yaşar Beye) gördün mü İbiş benmişim!.. YAŞAR B. - Utanmadan vuracağına hesap ver? İBİŞ - İki kere iki, eder üç tane tilki... Al sana hesap!.. (Şakşakla vurur)
202
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
YAŞAR B. - Yine yüzüne gözüne bulaştırdın, öyle hesap değil! Neredeydin? İBİŞ - Ben sahnenin altındaydım, sen neredeydin. (Vurur) YAŞAR B. - Seyircilerin önünde şımararak vurup durma, kuklasın demem... (Seyircileri hatırlayarak) şey, neyse, geç kaldım diye zâten nefesim kesildi. ............ YAŞAR B. - (Saate bakarak) Neyse, vakit geçiyor. Bey nerede, oyunu başlatalım? İBİŞ - Sen işine git, biz hem haşlarız hem başlarız! Kızdırma yoksa senden başlarız! (Vurur ve gider) YAŞAR B. - Tamam gidiyorum! Haydi Beyefendini bul da hemen başlayın! (Seyircileri selamlayarak, kuklaların alkışlanmasını işaret ederek çekilir) İBİŞ - (Sallanarak dolaşır. Sonra sahne gazelini okur) Of aman aman! Merhaba pek sevgili, kıymetli büyüklerim! Merhaba hem kıymetli, sevgili küçüklerim! Adıma İbiş derler, her işime gülerler, Her yerde dost bilirler, sevgi ne güzel derim. Boyalı, tahta başım; kapkara gözüm kaşım, Ağlasam akmaz yaşım, böyle ömür sürerim. Bakmayın hiç boyuma, gülüp geçin huyuma, Kuklalar gitsin suyuma şaka deyip döverim. 203
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Okuma yazma bilmem ama yalancı olmam, Kötü söze de gelmem, neşeyi çok severim. Sıra sıra oldunuz karşıma oturdunuz, Bir güzel kuruldunuz! Görün neler eylerim! Yaaa, işte böyle! Ben bu evin uşağıyım. Oooo, gençliğimden beri... Neyse gidip Beyefendiyi arayayım (Çıkar) REFİK B. - (Girer) İbiişşş!.. (Çıkar) İBİŞ - (Girer) Bulamıyorum... Beyefendi kaybolursa ne yaparım? Birbirimizi çok severiz. Aramaktan başka çâre yok.. (Çıkar) Beyefendiii!.. ÇİÇEK - (Girer, aranır) Bugün bu evde bir tuhaflık var? Beni bulup soruyorlar
da
birbirlerini
bulamıyorlar.
(Seslenerek
çıkar)
Beyefendiiii, İbiişş, neredesiniz?.. REFİK B. - (Girer) Misafirler gelecek, İbiş halâ yok?.. Sağ bulursam mahallenin fakirlerine ziyâfet vereceğim (Seslenerek çıkar) İbiişş!.. İBİŞ - (Girer) Herhalde Beyefendi benimle saklambaç oynuyor? Bir de şuralara bakayım. (İki yandaki sahne perdelerine bakar) Yokk!.. Onu
sağ
bulursam
bizim
Aşçı
Tosun'un
kepçe
kulaklarını
mahallenin kedilerine atacağım. (Çıkar) REFİK B. - (Girer) Acaba sahneden aşağı falan mı düştü? (Eğilip sahnenin diplerine bakınır) Yokkk!.. İBİŞ - (Ses) Kekik Beeyyy!.. REFİK B. - Aman İbiş, neredesin?.. (Çıkar) İBİŞ - (Girer) Buradayııım Kekik Bey! (Çıkar)
204
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
REFİK B. - (Ses) İbişş, salona gel evlâdım! İBİŞ - (Ses) Balonla mı geleyim? REFİK B. - (Ses) Çabuk salona gel! İBİŞ - (Ses) Çabuk salona gel de birbirimizi yine kaybetmeyelim! REFİK B. - (Hızla girer) İbiişş!.. İBİŞ - (Hızla girer) Kekik Beey!.. REFİK B. - (Çarpışırlar, ses) Aaahh, belim belim!.. İBİŞ - (Ses) Oy anaamm, yüzüm yüzüm!.. (Kalkarlar) REİK B. - İbiş, sen misin, aç yüzünü! İBİŞ - (Yüzü kapalı) Beyefendi burnun gözüme girdi. Kendimi göremiyorum ki, ben miyim? REFİK B. - Hemen saçmalama da aç gözünü! Burnum gözünün içinde kalmadı ya... İBİŞ
-
(Yüzünü
açar,
bakınır)
Aman,
benmişim.
Şükür
buluştuğumuza Beyefendi! (Sarılıp sırtına vurur) REFİK B. - Şükür ama neredeydin bakayım?.. İBİŞ - Vallahi çok şükür görüştüğümüze Beyefendi! (Sarılıp vurur) REFİK B. - Aaaa, yeter canım, ne vuruyorsun? İBİŞ - Sevincimden ne yaptığımı biliyor muyum? REFİK B. - Sağ sâlim buluştuk diye bu sefer de vura vura öldüreceksin! (Çıkar) İBİŞ - Nasıl istiyorsan öyle öldüreyim? ... 205
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
c)
Meddah
Arapça'da övücü anlamındaki "methetmek" kökünden gelmiştir. Meddah veya dramatik öykü anlatıcılığı İslam ülkelerinde yaygın görülen bir türdür. Meddah biranlatı türü olmakla ötekilerden ayrılırsa da anlatı bölümünün aralarına söyleşmeli, taklitli, ses değiştirerek kişileştirmeli kesimler
yerleştirildiği
için
kolaylıkla
dramatik
türden
sayılır.
Meddahların dağarcıkları çok zengindir. Yanlız güldürü türünü değil, dinsel konuları da işlerler. Amaç, Karagöz ve Ortaoyunundan ayrı olarak hep güldürmek değildir, izleyicide merak, acıma, korku gibi duygular da uyandırılır. Meddahlar izleyiciyi meraklandırmayı, ilgilerini ayakta tutmayı çok iyi bilirler. Sözlü halk yazınının en önemli yanlarından biri de öykü anlatmadır. Özellikle
doğu
ülkelerinde
görülmekle
birlikte
bütün
dünyada
rastlanabilir. Geçmişi yazının bulunmasından öncelere dayanır. Olup bitenlerin özellikle yetişmiş ya da yetiştirilmiş kişilerce anlatılması söz konusudur. Meddahlık zengin kaynaklara dayanır. Öykü dağarının çeşitliliği güldürmenin yanı sıra düşündürücü, merak uyandırıcı özelliğe sahip olması Ortaoyunu ve Karagözden farkıdır. Yanlızca gösterimci dramatik bir tür değil aynı zamanda birbirinden farklı olayları ve durumları da aktaran bir anlatı yöntemidir. Seçilen konulara göre göstermeci ve benzetmeci tiyatro türleri gibi yansır. Günümüz tiyatrosunun da bazen başvurduğu bir yöntem olan anlatı, bir bakıma çağdaş meddahlıktır. Zaman zaman geleneksel biçimiyle sunularak yeni öyküler anlatılmakta ve güncel bir boyut kazandırılmaya çalışılmaktadır.
206
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Meddah, gösteri/anlatı sırasında elinde bir baston veya âsa, omuzunda bir büyük mendil (yağlık) bulundurur. Kullandığı mendil, başörtüsü, göz bağı, ter bezi vb. işlevler üslenir. Meddah öyküleri ile meddah öykünmeleri (taklitleri) ayrıdır. Öyküler daha çok bir olay örgüsü içinde işlenir ve uzundur. Öykünmeler ise daha kısa ve güldürmeye yöneliktir, güncel olayları işler. Meddah, öykülerine tekerlemeler, şiirler veya kalıplaşmış sözlerle başlar. Meddahın dili yalın, kullanılan halk dilidir. Meddah sadece Acem, Anadolu, Yahudi gibi çeşitli ağızların değil ayrıca çeşitli hayvanların ve cansız nesnelerin seslerini de taklit eder. Genellikle "Hay hak" ya da "Hak dostum hak" diye söze başlayan meddah "Sürç-ü lisan ettikse affola" diye de sözünü bitirir. Oyundan çıkarılması gereken dersi belirler. Bir sonraki öykünün adını ve nerede söyleyeceğini bildirir. Örnek Metin 13: Meddah – Tiyatro BİR SARHOŞUN RAKIYA TÖVBESİ (Mazlum Bey'den Bir Taklit) Sarhoş - Hoca efendi, mutlaka bana tövbe ettireceksin bu akşam. Çünkü karıynan boyuna çıngar ediyoruz. Hadi, Hocacım, bana mutlaka rakıya tövbe ettireceksin! Hoca Efendi - Evladım, nasıl tövbe ettireyim. (Yüzünü buruşturarak) Hem bak, daha ağzın rakı kokuyor. İçmişsin gene... - Yahu, çok içmedik. Allahaşkına bugün tövbe ettir, boyuna kavga 207
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
ediyoruz karıynan. - Peki, tövbe ettireyim, ama bu akşam değil. Bu akşam birinci tövbe olsun. Yarın akşam esas tövbeni yaptırırım. Şimdi sen doğrudan yatsı namazına, camiye, bana yetiş. - Hoca efendi, ben namaz kılmasını çakmam. - Aaa! Estağfurullah, estağfurullah! Hiç camiye gitmedin mi? - Bir defa bayram namazına gittim; ayakkapları çaldırdık, ondan sonra bir daha gitmedim. - Oğlum, evlâdım, bazen öyle zuhur eder. Neyse, şimdi sen doğrudan doğruya yatsı namazına gel, namazı kılarsın. - Ee, çakmam dedim. - Benim yaptığım gibi yaparsın. Sonra aptes almak için... Onu da bilmiyorsun galiba? - Onu da çakmam. - Öyleyse, evvela, şadırvanın başına git, herkes nasıl aptes alıyorsa, elini, yüzünü yıkıyorsa, öyle yıkarsın. Sonra camiye yetiş! yalnız benim yaptığımı yap, yoksa namazı bozarım. Hadi oğlum, şimdi yatsı namazına gel, yetiş. Ben de gidiyorum. - Peki Hoca Efendi. (Yolda giderken) Külhanbeyi - Vaaay! Alicim, anam! Aslan abi! (Arkada saz başlar) Dalga geçmiyelim, gel, bakiim anam! Bir tane içmiyecek misin? Biz seni bekliyoruz yahu! Nereye savuştun gittin?
208
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
- Valla sultanlar, Hocaya yapıştım. Evde karıynan boyuna kavga ediyoruz, onun için, rakıya tövbe ettirsin, diye. O da bana birinci tövbeyi yaptırdı. Şimdi camiye yetişeceğim. Anlıyor musun, onun için gidiyorum. - Öyleyse, bir tane bizden içeceksin. Tövbe sağlam olsun. Hem vekarına yapar. - Pekalâ, öyleyse bir tane içelim. Sakatlanmaz ya! - Yok usta! Yahudi - Aşkolsun be, bir tane de benden iç, Avram'dan be! Külhanbey - Bak abi, gel bakiim Nazım Abinden de bir tane iç! - Eyvallah sultan, bir tane de senden içelim, ama camiye yetişeceğiz. Kürt - Aha, hamşari, benden de bir tane içmezsen, tövbeler olsun, hani tövben sakatlanır. - Peki, bir tane de senden içelim. Ermeni - E ahbar, bir tane de benden iç bakalım. (Dili dolaşarak) - Pekalâ, öyleyse ben camiye yetişeyim... yetişip... camiye geç kaldık! (Sallanarak gider) - Vay, Hoca Efendi, aman yetişelim, yoksa manzaramız bozulur ha! 209
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Hoca efendi, şöyle gel bakiyim. Yalnız elimde bir emanet var, istakoz aldım: hem de diri diri. Ayağının yanına koyuyorum. Hoca Efendi, dalga geçmiyelim. Bak senin yaptığın gibi yapıyorum: hem yatıp hem kalkıyorum. Hoca Efendi, dalga geçmiyelim, ben geldim. Baksana hoca ben arkadayım: yatıp kalkıyorum valla! Aman emanet kaçmasın! Hoca - Eyvaah, ayağımın parmağını bir şey ısırdı! Ne oldu? Acaba bu adam mı vuruyor? Dur bakıyim, şu selâmı vereyim, bir tokat atayım. - Vaay, bana tokat ha! Ben de ötekine ha? Yoksa namaz bozulur. - Ulan bana mı atıyorsun? - Ne yapiyim? Hoca bana, ben de sana! - Demek böyle? - Bilmem, namazı bozacaksın. Sen de ötekine atacaksın... Tamam!
d)
Ortaoyunu
(1)
Oynanışı
Ortada oynanan oyun anlamına gelir. Ortaoyunu yuvarlak, çevresi seyircilerle dolu bir alanda oynanır. Bu biçimdeki oynanışa değişik ülkelerde de rastlanır. Oyun alanları genellikle açık havada oluşturulur. Ortaoyununda dekordan çok giysiye önem verilir. Baş kişileri aynı zamada oyunun düzenleyicisi olan Pişekar ile oyunun baş güldürücü tipi Kavuklu'dur. Dekor olarak bir paravan ve onun önünde alçak bir hasır iskemle (peyke) kullanılır. Paravana Yeni Dünya da denilir. Gerek oyunun başında ve içinde, gerekse bölüm geçişlerinde müzik kullanılır. 210
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
(2)
Bölümleri
Ortaoyununun
sahnelenişinde
dört
bölüm
vardır.
Bunlar
mukaddime(giriş), muhavere(söyleşme) fasıl(oyun) ve bitiştir.
(a)
Mukaddime (Giriş)
Zurnacı, Pişekâr havası çalar. Pişekâr çıkar ve izleyiciyi selâmladıktan sonra zurnacıyla konuşur. Bu konuşmada, oynanacak oyunun adı bildirilir. Daha sonra zurnacı Kavuklu havasını çalar. Kavuklu ile Kavuklu arkası oyun alanına girer. Kavuklu ile Kavuklu arkası arasında kısa bir konuşma geçer. Sonra bu kişiler birden Pişekâr’ı görüp korkarlar ve korkudan birbirlerinin üstüne düşerler. Bazı oyunlarda zenne takımı ve Çelebi’nin daha önce çıkıp Pişekar’la konuştukları bir sahne de vardır.
(b)
Muhavere (Söyleşme)
Bu bölüm Kavuklu ile Pişekâr’ın birbirleriyle tanıdık çıktıkları tanışma konuşmasıyla başlar. Kavuklu ile Pişekâr’ın birbirinin sözlerini ters anlamaları bir gülmece oluşturur ki buna arzbâr denir. Arzbârdan sonra tekerleme başlar. Tekerlemede Kavuklu, başından geçen olağan dışı bir olayı Pişekâr’a anlatır. Pişekâr da bunu gerçekmiş gibi dinler, sonunda bunun düş olduğu anlaşılır.
(c)
Fasıl (Oyun)
Oyunun asıl bölümü, belli bir olayın canlandırıldığı fasıl bölümüdür. Orta oyunu fasılları genellikle iki paralel olay dizisinde gelişir. Dükkân dekorunda gelişen olaylarda genellikle Kavuklu bir iş arar. Pişekâr’ın ona iş bulmasıyla olaylar gelişir. Dükkâna gelip giden çeşitli müşterilerle ilgili oyunlar da vardır. İkinci olaylar dizisi yeni dünya denilen ev
211
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
dekorunda geçer. Zenne takımının, Pişekâr aracılığıyla ev araması ve bir eve yerleşmesi biçiminde olaylar gelişir.
(d)
Bitiş
Oyunun son bölümüdür. Pişekâr, izleyicilerden özür dileyerek gelecek oyunun adını ve yerini bildirir. Oyunu kapatır. Geleneksel Türk halk tiyatrosunun önemli seyirliklerinden olan orta oyununun başlıcaları şunlardır: Mahalle Baskını, Terzi Oyunu, Yazıcı Oyunu, Büyücü Hoca. Fotoğrafçı, Hamam, Tahir ile Zühre, Kale Oyunu, Pazarcılar, Çeşme, Gözlemeci. Çifte Hamamlar, Kunduracı, Eskici Abdi. Ortaoyununda genellikle zurna ve çifte-nâra gibi nefesli ve vurmalı sazlarla insan sesi kullanılır. Oyun kişilerinin giysileri onların özelliklerini yansıtır. Ayrıca Pişekar'ın elinde iki dilimli tahtadan yapılmış şakşak bulunur. Bu aynı zamanda Pişekar'ın yönlendirici özelliğini yansıtır. Yuvarlak bir alandan oluşan oyun yeri oyuncuların sürekli yer ve yön değiştirmelerine neden olur. Bu durum izleyicilerin oyunu daha rahat izlemelerini sağlar. Oyuncular belli rollerde ustalaşmışlardır. İzleyici de özellikle o oyuncuları ustalaştığı rol ya da rollerde izlemek ister.
(3)
Kişileri
Ortaoyunu kişileri kalıplaşmış tiplerden oluşur. Bunlar konuşma, davranış ve giysileriyle hemen tanınırlar. Oyun alanına girmeden çalmaya başlayan müzik de tanınmalarına yardımcı olur. Her tip bağlı olduğu kesimin ya da toplumun bütün karakteristik özelliklerini yansıtır. Genelleştirilmiş kişilerdir.
212
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Pişekar: Karagöz oyunundaki Hacivat'ın karşılığıdır. Oyun başıdır. Oyunu başlatır, gelişmesini sağlar ve bitirir. Elindeki şakşakla hem oyuncu hem yönetmen hem de yazar gibi davranır. Kavuklu: Karagöz oyunundaki karşılığı Karagöz'dür. Ortaoyununun baş güldürücüsüdür. Pişekar'la birlikte oyunu yürüten ikinci oyuncudur. Bütün oyuncular oyun alanına girip çıksalar da Kavuklu hep sahnededir. Kavuklu her karmaşık olayın içinde vardır. Bildiğini bilmemeyi, gördüğünü görmemeyi oynar. Herkesi uğraştırıp ilgilerini çekip oyunun gelişmesini sağlar. Çelebi: Mal mülk sahibi, mirasyedi, zampara bir kişiyi temsil eder. Zenne: Sevgili, eş, hayat kadını gibi rolleri oynayan erkek oyunculardır. Kavuklu'nun veya Pişekar'ın karısı, kızı, tanıdığı rollerinde oynadıkları gibi oyunun diğer kişileriyle de ya sevda ya da alacak verecek ilişkileri vardır. Cüce veya Kambur: Oyunun başında Kavuklu ile birlikte meydana çıkar. Onun ardından yürüyen "Kavuklu arkası" diye de adlandırılan bedensel veya zihinsel engelli kişidir. Örnek Metin 14: Ortaoyunu – Tiyatro KÂĞITHÂNE SAFÂSI GİRİŞ (Zurna Pişekâr havası çalar. Pişekâr gelir, iki eliyle dört tarafındaki hâzırûnu selâmlar.) PİŞEKÂR - Efendim, safâ geldiniz. (Zurnacı'ya hitâben) - Ammâ benim pehlivanım! ZURNACI - Buyurun üstadım!
213
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
PİŞEKÂR - Bu da hesap değil. ZURNACI - Nedir hesabın? PİŞEKÂR - Oğlum, borcunu ver kasabın. - "Kâğıthane Safâsı" oyununun taklidini aldım, çal da oyunumuz başlasın; teşrif buyuran zevât-i kiram zevk-yâb olsunlar. (Bir kenara çekilir oturur) ORTAOYUNU (SÖYLEYİŞ) (Zurna Kavuklu havası çalar. Kavuklu, arkasında bir Kambur ile meydana gelir, zurna duruncaya kadar devir yapar. Pişekâr, Kavuklu'nun güzergâhına gelerek onların devrini seyr eder.) KAVUKLU - (Ardına dönerek) Haa! Almışsın. KAMBUR - Neyi almışım? KAVUKLU - Neyi al dediler evden sana, sersem! KAMBUR - Haa! " - Çok yoruldunsa dur da nefes al." dediler. Onu mu soruyorsun? KAVUKLU - Hay abdal hay! (Yürür) Onu tembih etmeğe ne hâcet, oğlum. Onu sen kendi kendine yaparsın. Ulan, sana «- Zembili al.» demediler mi? KAMBUR - Haa! Sahi, annem öyle dediydi. Aldım mı acaba? KAVUKLU - (Ardına dönerek) Ulan, benimle eğleniyor musun, eşek herif? Sırtındaki ne? - (Bir eliyle sırtını yoklayarak) Haa! Ulan, sahiden almışım. PİŞEKÂR - (Birdenbire) Aman da maşallah! Hak nazardan saklasın! O ne endam, o ne letâfet, o ne çedik pabuç... Doğrusu görenler 214
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
gıptaya düşecekler. Yakışıklı ve zarif. Peh peh peh peh! KAVUKLU - (Birdenbire irkilerek) Ulan, İsmail, bunu sen her vakit yapıyorsun. İnsan dalgın dalgın yürürken, birdenbire bağırarak insanı ürkütüyorsun. Doğrusu, şu yaptığın... PİŞEKÂR - Aman, birader, insanlar ürkmez. «Ürkme» tabiri hayvanlara kullanılır. Sen birdenbire irkildin. KAVUKLU - Silkindim, milkindim, her ne hal ise. Adam gibi insanı karşılasan da adamı korkutmasan olmaz mi, be yahu? PİŞEKÂR - Efendim senin bu lâtif lebessümün insanı hayrete bırakıyor, artık başka şeyler de düşünemiyor. Hele o binişin insanın ağzının suyunu akıtıyor. KAVUKLU - Tabiî. Sade senin değil ananın da ağzının suyu akardı. Birader, sen ne söylüyorsun! PİŞEKÂR - Canım, efendim, bir kere gözden nihân oldun mu idi, aylarca kaybolur, hepimizi meraka düşürürdün. Yine öyle oldu da, seni görünce sevindim ne söyleyeceğimi şaşırdım. Arkandaki mahdum mu? KAVUKLU - İsmail, eğleniyor musun? PİŞEKÂR - Aman, birader, neden eğlendiğime hükm ettin? KAVUKLU - Ulan, sen beni görmeyeli haydi haydi iki ay, bilemedin üç ay olsun. Üç ayda benim bu kadar çocuğum olur mu? PİŞEKÂR - Canım, öyle deme, insan hali bu. Bir de bakarsın... KAVUKLU - Bakar sensin. PİŞEKÂR - Canım, sözümü ne kesiyorsun? Ne bileyim? Seni kaybettiğimiz müddet zarfında bir evlât sahibi olamaz mısın? 215
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
KAVUKLU - Ulan, üç ayda bu kadar evlât olur mu? PİŞEKÂR - Peki, o halde kim o öyle? KAVUKLU - O, bizim komşulardan birinin evlâtlığı. Benim çarşıya çıkacağımı anlayınca, yaşlı kadın öteberi almasını beceremiyor, yalvardı, kendine lâzım birkaç şeyi «- Alıver.» dedi. İşte bu çocuk da onun, anladın mı? PİŞEKÂR - Haa! Anladım: yanaşma. ...........
e)
Karagöz
Karagöz oyunu baş oyuncularından Karagöz'ün adıyla anılan bir gölge oyunudur. Oyunun diğer başoyuncusunun adı da Hacivat'tır. Bu oyun deriden kesilmiş bir takım insan, hayvan, bitki ve eşya biçimlerinin arkadan ışık verilerek beyaz perdeye gölgelerinin yansıtılması ile oynatılır. Doğu ülkelerine özgü bir sanat olduğu görüşü oldukça yaygındır. Gölge oyununun Türk toplumunda ne zaman kullanılmaya başlandığı tam olarak belli değildir. Ancak en yaygın olan görüş: "Gölge oyunu"nun Çinlilerden Moğollara onlardan da Türklere geçtiğidir. Türk gölge oyununun vazgeçilmez iki kahramanı olan Karagöz ile Hacivat'ın da 14. yy.'de Bursa'da yaşadıkları görüşü eldeki verilere dayanarak öne sürülebilir. "Hayal-i Zıl" oyunu olarak ortaya çıkarılan Karagöz oyununun kurucusu ise Şeyh Küşteri kabul edilmektedir. Karagöz oyununun üç temel niteliğinden söz edilebilir: 1. Güldürücü olması,
216
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
2. Siyasal ve toplumsal taşlamalar yapması, 3. Açık-saçık konuşmalara yer vermesi.
(1)
Oynatılışı
Yatay ve perdeye dik açı yapan çubuklarla beyaz perde gerisinde oynatılır. Geriden verilen ışıkla görüntülerin (tasvirlerin) gölgeleri perdeye yansıtılmış olur. Görüntüler tek yönlü hareket ederler, geri dönemezler. Karagöz oynatıcısı hem görüntüleri hareket ettirir hem de her oyun kişisinin özelliğine göre sesini değiştirerek her birini ayrı ayrı konuşturur. Karagözcünün tef çalan, görüntüleri sıraya koyan, perdeyi hazırlayan bir yardımcısı vardır. Oyunun tasvir denilen görüntüleri de deve, dana, manda vb. sığır derisinden yapılır.
(2)
Bölümleri
Karagöz oyunları dört bölümden oluşur. Bunlar mukaddime(giriş), muhavere(söyleşme) fasıl(oyun) ve bitiştir.
(a)
Mukaddime (Giriş)
Bu bölümde müzik başlar ve perdeye bir göstermelik konulur. Konulan göstermelik, oyunun konusuyla ilgili olabileceği gibi ilgisiz de olabilir. Göstermeliklerin işlevi izleyiciyi oyunun havasına sokmak ve merak uyandırmaktır. Önce perdeye Hacivat gelir ve bir semai okuyup ardından perde gazeline geçer. Daha sonra perdenin diğer yanından Karagöz gelir. İkisi dövüşürler. Hacivat kaçar Karagöz yere uzanır.
217
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
(b)
Muhavere (Söyleşme)
Bu kısımda konuşmalar genellikle Karagöz ve Hacivat arasında geçer. Bu bölüm salt söz oyunlarına dayanır ve bir olay anlatılmaz. Bu bölümün işlevi Hacivat'la Karagöz'ün birbirlerine zıt olan kişiliklerini sergilemektir. Söyleşme bölümleri genellikle bir sonraki oyun (fasıl) bölümünden bağımsızdır.
(c)
Fasıl (Oyun)
Oyun bölümünde Hacivat'la Karagöz'den başka oyunun çeşitli kişileri de konu kapsamında ve olaylar dizisinde perdeye yansıtılırlar. Yeni oyun kişileri kendi konuşma ve giysi özelliklerini yansıtırlar. Karagözcüler, oyunun ana temasına bağlı kalmakla birlikte küçük değişiklikler de yaparlar. Örneğin perdeye çıkardıkları taklitlerin sayısını azaltıp çoğaltabilirler. Giriş sıralarını değiştirebilirler.
(d)
Bitiş
Oyun bölümünden sonra kısa bir bitiriş vardır. Hacivat'la Karagöz oyun bölümünde giysi değiştirdilerse yeniden kendi klasik giysilerini giyerek perdeye gelirler. Bu bölümde Karagöz, Hacivat'ı yine döver. Bunun üzerine Hacivat: - Yıktın perdeyi eyledin viran, varayım sahibine haber vereyim heman, diyerek çıkar. Karagöz de: - Her ne kadar sürc-i lisan ettikse af ola. Kalın sağlıcakla, diyerek bir sonraki oyunun adını ve yerini belirterek gösteriyi sona erdirir. Örnek Metin 15: Karagöz – Tiyatro ÖYLE Mİ DERLER? 218
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
HACİVAT - Akşam şerifler hayır olsun! KARAGÖZ - Bugün gidemem. HACİVAT - Nereye? KARAGÖZ - Bahşiş dağılan yere. HACİVAT - Ulan, ben sana bahşiş dedim mi? KARAGÖZ - Ben de sana hediye dedim mi (Diye Hacivat'a vurur.) HACİVAT - Safâ geldin. KARAGÖZ - Evde unuttum. HACİVAT - Neyi? KARAGÖZ - Sopayı. HACİVAT - Ulan, ben sana sopa dedim mi? (Der, Karagöz'e vurur.) KARAGÖZ - Ben de sana çelik çomak dedim mi? (Der, Hacivat'a vurur.) HACİVAT - Aman efendim, her ne hal ise!... Başıma bir fes almıştım da, gelirken yorgunluk almak üzere Karagöz'üme uğrayım demiştim. KARAGÖZ - Ne yapayım fes aldıysan? HACİVAT - Ulan, öyle mi derler? KARAGÖZ - Ya nasıl derler? HACİVAT - Ulan, «Güle güle başında paralansın!» demek yok mu? KARAGÖZ - Güle güle başında paralansın! HACİVAT - Haa, aferim, işte öyle demeli yaa!... - derken, efendim, onun üzerine evde odun bitmiş, «- Biraz odun al.» dediler, Odunkapısı'na gidip beş on çeki odun aldım. 219
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
KARAGÖZ - Güle güle başında paralansın! HACİVAT - Ulan, sus! Bu fes değil, odun aldım, odun. KARAGÖZ - Güle güle başında paralansın! HACİVAT - Ulan, başım gözüm yarılır. KARAGÖZ - Güle güle başında paralansın! HACİVAT - Ulan, öyle demezler. KARAGÖZ - Ne bileyim, sen öğrettin. HACİVAT - Ulan, o fese göreydi. KARAGÖZ - Ey, ne deyim? HACİVAT - «Güle güle yak , otur da külüne bak!» demek yok mu? KARAGÖZ - Yok yok, var mı? Güle güle yak, otur da külüne bak! HACİVAT - Haa, aferim, işte şöyle söyle! KARAGÖZ - Güle güle yak , otur da külüne bak! HACİVAT - Derken efendim, geçen günkü yağmur, malûm ya, evin kiremitleri filân kırılmış, bütün yağmur evin içine akmış; bari bir iki dülger çağırayım da hem kiremitleri, hem de yıkık bazı yerlerini yaptırayım, dedim; evi bi güzelce tamir ettirdim. KARAGÖZ - Güle güle yak , otur da külüne bak! HACİVAT - Ulan, bu ev! Yeni tamir ettirdim daha. KARAGÖZ - Güle güle yak , otur da külüne bak! HACİVAT - Ulan, yazık değil mi? KARAGÖZ - Güle güle yak , otur da külüne bak!
220
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
HACİVAT - Öyle denmez. KARAGÖZ - Ya ne denir? HACİVAT - Ulan, «Oh oh, maşallah, pek memnun oldum! Güle güle oturunuz, içinde hiç eksik olmayınız!» demek istemez mi? KARAGÖZ - İs... is... ister... şey... Oh oh, maşallah, pek memnun oldum! güle güle oturunuz, içinde hiç eksik olmayınız! HACİVAT - Sonra, bilâder, borçlunun biri, «Hacivat zenginleşmiş, evi yaptırıyor» deyip para almağa gelir; benim de param bitmiş olduğundan, borçluyla boğaz boğaza kavga ederiz; sonra da dâva edip bizi hapse atarlar. KARAGÖZ - Oh, oh, maşallah, pek memnum oldum! Güle güle oturunuz, içinde hiç eksik olmayınız! HACİVAT - Aman bilâder, hapisteyim hapiste! KARAGÖZ - Oh, oh, maşallah, pek memnum oldum! Güle güle oturunuz, içinde hiç eksik olmayınız! ............
(3)
Kişileri
Karagöz: Okumamış bir halk adamıdır. Öğrenim görmüş kişilerin sözlerini anlamaz görünür , o sözlerin yerine başka şeyler uydurur. Hep neşeli ve dalgacı bir tiptir. Başı çoğu zaman belaya girer ama sonra paçayı kurtarır. Açık sözlü ve patavatsızdır. Hacivat: Karagözün tam tersi bir tiptir. Öğrenim görmüştür. Her çeşit konudan az- çok anlar. Her zaman kişisel çıkarlarını göz önünde bulundurur.
221
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Çelebi: Kimi oyunlarda malı mülkü olan , zengin bir adam ya da miraz yedi ,kimi oyunlarda da kadınların sırtından geçinen bir jigolo ve genellikle keyif düşkünü bir zamparadır. Çoklukla adı '' Hoppa Bey '' , '' Razak-ı Zade '', '' Kınap Zade'' vb. Onun bu zade'liği Karagöz ' ün soylulukla alay etmesine yol açar. Zenne: Karagöz oyununda ki bütün kadınlara genellikle zenne denir. Bunların çoğu ; hafif, meşreb, fettan, kimisi dost tutan, eve adam alan yosma, kimisi cinsel sapık olarak gösterilmiştir. Tiryaki: Afyon yutup pineklemekle ömür geçiren, konuşmaların en tempolu noktalarında başı önüne düşüp uyuklamaya başlayan '' Tiryaki '' nin adı, çoklukla '' Nokta Çelebi '' dir. Aynı zamanda hem sarhoş hem de esrarkeştir. Beberuhi: Hemen bütün oyunlarda '' Altı Kolaç '' lakabıyla anılan beberuhi ; cüce , ağzı kalabalık , yaygaracı, boyu ile uygun düşmeyen , tafra satıcı bir çeşit mahalle aptalıdır. Tuzsuz Deli Bekir: Bir elinde kama, bir elinde şarap şişesi ile perdeye gelen, nara atan, anasını, babasını ve dokuz yüz doksan dokuz kişiyi öldürmekle övünen , öldürme işinde elinin hafif olduğunu belirten, başını kestirmek istemeyen ve kendisi gibi yiğit bir kişiden çürük bir başı esirgeyen Karagöz'e şaşan Tuzsuz, perdede ki kişileri zorbacılığıyla ürkütür; dolantı karmaşık bir hal aldığı sırada ortaya çıkıp meseleyi çözerek oyunu sona erdirir. Laz: Tanıtıcı dansı horon'dur. Elinde çoğu kez kemence bulunur. Ağzı kalabalıktır, çok çabuk konuşur, yerinde duramaz, çabuk öfkelenip
222
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
çabuk yatışır. Ya gemicidir, gemisiyle fındık taşır ya da kalaycı, hallaç, tütüncüdür. Adı Hemşinli Hayreddin ya da Çopur Memiş'tir. 14
2.
Batı Tiyatrosu
a)
Trajedi
Yaşamın acıklı yönlerini, kendine özgü kurallarla, sahnede yansıtmak; ahlak, erdem örneği göstermek için yazılmış manzum (şiir şeklinde olan) tiyatro eserine“trajedi (tragedya)” denir.15
Temel Özellikleri
Amaç seyirciye erdemli davranışları yücelterek ahlak dersi vermektir. Bu amaçtan asla taviz verilmez.
Konularını tarihten ve mitolojiden alır. 17. yüzyıla kadar yazılan trajedilerde konular Yunan ve Latin mitolojisinden alınmıştır. 17. yüzyıldan sonra Latin, İspanyol ve Osmanlı tarihinden de konular alınmış ve bu yüzyıldan sonra artık klasik tragedya yazılmamıştır.
Kahramanları konuya bağlı olarak krallar, kraliçeler, saray eşrafı gibi soylu kimseler veya mitolojideki tanrılar, tanrıçalar ve yarı tanrılardır. Trajedide sıradan insanlara, insan müsveddesi olarak
nitelenen
basit
kişilere
yer
verilmez.
Tarihsel
kahramanlar trajedilerde karşımıza çıkabilir.
14
Hüsmen Ağa , Türk, Bolulu, Kayserili , Kürt , Arnavut, Acem, Ak Arap, Zenci Arap , Yahudi , Ermeni,
Frenk, Rum ' da Karagöz Gölge Oyunu'nun diğer kişileridir. 15
Trajedinin kurucusu Yunanlı Thespis (Kaynaklarda “Tepsis” olarak da geçer.
223
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Üslubu sanatlıdır, işlenmiş, kusursuz ve seçkin bir dil kullanılır, ağır bir anlatımı vardır. Bu nedenle trajedilerde kaba sayılan sözlere, küfürlü ifadelere, argolara hiç rastlanmaz.
Manzum olarak (şiir şeklinde) yazılır. Kavga, vurma, yaralama, öldürme, intihar gibi seyircinin kötü olarak göreceği, kaba bulacağı çirkin olaylar sahnede seyircinin gözü önünde canlandırılmaz. Oyunun içinde bu tür bölümler varsa bu bölümler sahne arkasından gelen yani kulisten gelen konuşmalarla canlandırılır. Seyirci ne olduğunu seslerden anlar ancak kötü sayılan olayı görmez.
Beş perdeden oluşur. Bir oyunun her bir bölümüne perde denir. Eser ara vermeden oynanır. Koro, perde görevi görür. Bölümler arasındaki geçiş, koronun araya girmesiyle sağlanır.
Birbiri arkasından sürüp giden “diyalog” ve “koro” bölümlerinden oluşur.
Eserin
dramatik
bölümlerini
diyaloglar
oluşturur.
Korolar ise şarkı ve dansla söylenen lirik bölümlerdir. Koro, kentin
yaşlılarından
ya
da
kadınlardan
oluşur.
Diyalog
bölümündeki kişiler nasıl soluysa veya doğaüstü niteliklere sahipse korodakiler de iyilik, kötülük, ahlak, din gibi konularda halkın görüşlerini yansıtan kimselerdir.
Üç birlik kuralına uyulur. Trajedide olayın bir günlük zaman dilimi içinde geçmesi ilkesi nedeniyle oyun yazarları sahnede canlandırılacak bölümü genellikle olayın sonundan seçerler. Olayın başlangıç bölümü ise sahnede bulunan koro tarafından toplu olarak şiir şeklinde söylenir.16
16
Eski Yunan’da: Aiskhylos (Ayklos, MÖ. 6. yüzyıl) Euripides (Öripides, MÖ. 5. yüzyıl) Sophokles
(Sofokles, MÖ. 5. yüzyıl) Ennius (Enius, M.Ö. 3. yüzyıl) Klasik Fransız Edebiyatında: Coreille (Korneyl, M.S. 17. yüzyıl) ve Racine (Rasin, M.S. 17. yüzyıl)’dir.
224
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Örnek Metin 16: Trajedi – Tiyatro HELENE
Paris’in Isparta’dan kaçırdığı Helene, asıl Helene olmayıp Zeus’un karısı kıskanç Heran’ın esirden meydana getirdiği canlı bir gölge, bir ikinci Helene’dir. Yunanlılar (Akhalılar) işte bu hayalin peşinde Troyayı sarmış, on yıl savaşmışlardır. Helene’ye tıpatıp benzeyen bu gölgesi Paris ile Troya’ya kaçarken tanrıların habercisi ve Hera’nın sadık adamı Hermes, asıl Helene’i alıp Mısır’a götürmüş, kral Theoklymenos (Teoklimenos)’a emanet etmişlerdir. Helene, Mısır’da kendini
kurtarmaya
geleceğini
umduğu
kocası
Menelaos’u
beklemektedir. Nitekim Troya’dan kurtardığı öteki (gölge) Helene’in göklere uçtuğunu gören ve asıl karısının Mısır’da bulunduğunu öğrenen Menelaos, Hera’nın korumaları ile oraya gider. Karısını alarak Isparta’ ya dönmek emelindedir. Ama Mısır kralı Theokiymenos, Helene’in kocası Menelos’u öldürterek dünyanın en güzel kadını ile evlenmek arzusundadır. Helene ile Menelaos, çeşitli oyunlarla onun tuzağından kurtulur, gemi ile kaçarlar. Kral buna çok öfkelenir ama tanrıların
iradesine
boyun eğerek onları
kovalamaktan vazgeçer.
EURİPİDES
225
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
b)
Komedi
İnsanları güldürerek, eğlendirerek düşündürmeyi ve eğitmeyi amaçlayan tiyatro türüne “komedi (komedya)” denir. Komedya bireysel ve toplumsal aksaklıkları sergilerken güldürmeyi ve düşündürmeyi amaçlar.
(1)
Temel Özellikleri
Amacı seyirciyi güldürme yoluyla düşündürme ve doğru yola yöneltmedir.
Konusunu günlük hayattan, sosyal olaylardan, sıradan insanların birbirleriyle olan ilişkilerinden alır.
Kahramanları konuya bağlı olarak sıradan insanlar toplumun alt tabakasında bulunan eğitimsiz veya sonradan görme olarak nitelenebilecek kişilerdir. Komedide soylu kişilere, mitolojik kahramanlara yer verilmez.
Üslubu özenli değildir, üslupta kusursuzluk aranmaz. Halk arasında kullanılan, herkesin anlayabileceği bir dil kullanılır. Bu nedenle komedilerde kaba sayılan sözlere, şakalara, argolara hatta küfürlü ifadelere rastlanabilir.
Manzum olarak (şiir şeklinde) yazılır. Ancak 17. yüzyıldan itibaren bazı komediler nesirle (düzyazı şeklinde) yazılmaya başlanmıştır.
Vurma, yaralama, kan akıtma, öldürme, intihar gibi çirkin olaylar sahnede seyircinin gözü önünde canlandırılır.
Beş perdelik oyunlardır. Ancak birbiri arkasından sürüp giden “diyalog” ve “koro” bölümlerinden oluşur. Eser ara vermeden oynanır, perde arası yoktur.
Üç birlik kuralına uyulur. Üç birlik kuralının yer, zaman ve olay birliği
olduğunu
trajediyi
anlatırken
söylemiştik.
Ancak
komedilerde daha sonları üç birlik kuralından vazgeçilmiştir. 226
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Klasik komedinin bu katı kuralı günümüzde modern tiyatrolarda uygulanmamaktadır. Komedideki bu değişim, Rönesans’tan beri devam etmektedir.17
(2)
Komedi Türleri
(a)
Karakter Komedisi:
İnsan
karakterinin
gülünç
ve
eksik
yönlerini,
toplumun
değer
yargılarıyla çatışan aksak ve zayıf yanlarını anlatan komedilere “karakter komedyası” denir. Moliere’in “Cimri”, Shakespeare’in “Venedik Taciri” adlı eserleri karakter komedisine örnek olarak gösterilebilir.
(b)
Töre Komedisi:
Toplumun gelenek ve göreneklerinden kaynaklanan gülünçlükleri anlatan komedilere “töre komedyası” denir. Moliere’in “Gülünç Kibarlar”, “Bilgiç Kadınlar” Beamarchais’in “Sevil Berberi”, “Figaro’nun Düğünü”; Gogol’un “Müfettiş”; Şinasi’nin “Şair Evlenmesi” adlı eserleri töre komedisine örnek olarak gösterilebilir.
(c)
Entrika Komedisi:
Olayların, seyircilerin merakını kamçılayacak, onları şaşırtıp güldürecek biçimde anlatıldığı komedilere “entrika komedyası” denir. Entrika komedilerine
“vodvil”
de
denmektedir.
Bu
türde
temel
amaç
güldürmektir. Eleştirel bir yaklaşım ya da düşündürme söz konusu değildir.
17
Moliere’in
“Scapin’in
Dolapları”,
“Zoraki
Hekim”;
Eski Yunan’da: Aristophanes (Aristofanes, MÖ. 5. yüzyıl) Menandros (MÖ. 4. yüzyıl) Terentius (MÖ.
3. yüzyıl) Latin Tiyatrosunda: Plautus (Platus, MÖ. 3. yüzyıl) Klasik Fransız Edebiyatında: Moliere (Molyer, M.S. 17. yüzyıl)
227
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Shakespeare’in “Yanlışlıklar Komedisi” adlı eserleri entrika komedisine örnek gösterilebilir. Örnek Metin 17: Komedi – Tiyatro KİBARLIK BUDALASI Mösyö Jourdain (Jurden), zengin ve cahil bir ku-mas tüccarıdır. Zamanla
böyle
basit
adamlarda
sık
rastlanan
bir
kibarlık
hastalığına tutulur. Asil olma hevesine kapılmıştır. Asillerin yaşayışlarını öğrenmek için
müzik, dans,
eskrim ve
felsefe
öğretmenleri tutmuştur. Mösyö Jourdain bu arada bir markize âşık olmuştur. Öte yandan, Jourdain, kızi Lucille (Lusil)’i seven ve onunla evlenmek isteyen Cleonte (Kont)’u asil olmadığı için reddeder. Cleonte, Türk padişahının kılığına girer. Mösyö Jourdain’i asilzadelik makamına yükseltmeyi vaad ederek kızı ile evlenmeleri için izin vermeye razı eder. Jourdain de Türk asilzadesi diye tanıdığı bu gence kızını verir. MOLİERE
c)
Dram
Hem komik hem de acıklı olayları günlük hayatta olduğu gibi iç içe anlatan tiyatro türüne “dram” denir. Dram, trajedinin sıkı kurallarını yıkmak amacıyla trajediye bir tepki olarak ortaya çıkmıştır.
Temel Özellikleri
Dram türü, komedi ve trajedinin karma şekli gibidir. Konusunu günlük hayattan veya tarihin herhangi bir döneminden alır. Klasik trajedi ve komedideki Eski Yunan mitolojisine yönelik
228
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
değerler yerine ulusal değerlere yönelme görülür. Konular daha çok Orta Çağ Avrupa’sından alınmıştır.
Hem acıklı hem de komik olaylar aynı oyun içinde bulunur. Kahramanlar hem soylu kişilerden hem sıradan insanlar arasından seçilir.
Şiir ve düzyazı karışık şekilde bulunur. Her türlü olay seyircinin gözü önünde canlandırılır. Perde sayısı yazarın isteğine göre değişir. Yalın, anlaşılır ve halkın konuştuğu dil kullanılır. Üç birlik kuralına uyma zorunluluğu yoktur. Dramı, trajedi ve komediden ayıran önemli bir özelliktir bu.18 Örnek Metin 18: Dram – Tiyatro HAMLET Hamlet, Danimarka prensidir. Amcası Claidius (Kladyus) ile annesi Gertrude (Gertrut), işbirliği yaparak babasını öldürmüşler, sonra da evlenerek tahta sahip olmuşlardır. Hamlet, bu cinayeti öğrenince öç almaya karar verir. Amacını belli etmemek için deli numarası yapar. Saray Başkanı Polenius (Polonyus)’u, kral sanarak yanlışlıkla öldürür. Hamlet’in gerçekten deli olmadığından ve aslında kendisini öldürmeye
çalıştığından
şüphelenen
kral,
Hamlet’i
göreve
gönderiyormuş gibi görünerek öldürtmek amacıyla İngiltere’ye yollar.
Hamlet,
durumu
yolda
öğrenerek
kaçar,
yeniden
Danimarka’ya döner. Polonius’un kızı ve Hamlet’in nişanlısı olan Ophelia (Ofelya), babasının ölümü ve nişanlısının onu terk etmesi
18
İngiliz Edebiyatı: William Shakespeare (1564–1616), İspanyol Edebiyatı: Lope de Vega (1562–1635):
Alman Edebiyatı: Herder (1744–1803), Schiller (1759 – 1805) Goethe (1749–1832), Fransız Edebiyatı: Victor Hugo (1802–1885)
229
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
üzerine çıldırır, kendini ırmağa atarak intihar eder. Poloniusun oğlu Laertes (Lartes), babasının öcünü almak için Danimarka’ya gelir, bir kılıç yarışmasında ucu zehirli bir kılıçla Hamlet’i yaralayıp öldürmek üzere kralla anlaşır. Yarışma sırasında dediğini yaparsa da oyunun kızıştığı sırada kılıçların değişmesi nedeniyle Hamlet, Laertes’i yaralar. Kraliçe Getrude, hamlet için hazırlanmış olan zehirli şarabı yanlışlıkla içerek ölür. Zehirli kılıçla yaralandığı için öleceğini anlayan Laertes, ger-çekleri Hamlet’e açıklar. Hamlet, zehirli şarabın annesinden artan kısmını krala zorla içirir. Böylece başlıca kahramanlar ölür. William SHAKESPEARE
İ.
ŞİİR
Duygu, hayal ve düşüncelerin bir düzene bağlı olarak, çekici bir dil ve ahenkli mısralar içinde aktarılmasına şiir denir. Şiir, bir ana duygu etrafında örgülenir. Diğer türler gibi şiir de bir plana sahiptir. Ancak her ölçülü ve kafiyeli metin, şiir değildir. Şiirde “duygu’ temel unsurdur ama duygunun dışında “düşünce” ve “hayal” de vardır. Şiirde “sanat” öğesi ağır basar. Bu bakımdan şiirde sözcük seçimi öne çıkar. Aslında şiir, sözcüklerin ahenk oluşturacak şekilde bir araya getirilmesinden oluşur. Şiir yazana şair denir. Halk şiiri yazan ve bunu çalıp söyleyene de ozan denir. Günümüzde ise şair yerine ozan sözü de kullanılmaktadır. Her şiirin bir başlığı vardır. Başlığın, şiirde anlatılanlarla uyumla olması gerekir. Şiirde her bir satıra dize (mısra) denir. Şiiri yazarken her dizenin başındaki harf büyük harfle yazılır. Dört dizelik kümelere kıta (dörtlük) denir. İki dizeden oluşan kümelere de beyit adı verilir.
230
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Örnek Metin 19: Şiir
İSTİKLÂL MARŞI -Kahraman OrdumuzaKorkma, sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak. O benim milletimin yıldızıdır parlayacak! O benimdir, o benim milletimindir ancak! Çatma, kurban olayım, çehreni ey nazlı hilal! Kahraman ırkıma bir gül... ne bu şiddet, bu celâl? Sana olmaz dökülen kanlarımız sonra helal. Hakkıdır, Hakk'a tapan milletimin istiklal. Ben ezelden beridir hür yaşadım, hür yaşarım; Hangi çılgın bana zincir vuracakmış? Şaşarım! Kükremiş sel gibiyim, bendimi çiğner, aşarım. Yırtarım dağları, enginlere sığmam, taşarım. Garbın âfâkını sarmışsa çelik zırhlı duvar. Benim iman dolu göğsüm gibi serhaddim var. Ulusun, korkma! Nasıl böyle bir imânı boğar, 'Medeniyet! ' dediğin tek dişi kalmış canavar? Arkadaş, yurduma alçakları uğratma sakın; Siper et gövdeni, dursun bu hayâsızca akın. Doğacaktır sana va'dettiği günler Hakk'ın, Kim bilir, belki yarın, belki yarından da yakın.
231
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Bastığın yerleri 'toprak' diyerek geçme, tanı! Düşün altındaki binlerce kefensiz yatanı. Sen şehid oğlusun, incitme, yazıktır, atanı. Verme, dünyâları alsan da bu cennet vatanı. Kim bu cennet vatanın uğruna olmaz ki feda? Şühedâ fışkıracak toprağı sıksan, şühedâ! Cânı, cânânı, bütün varımı alsın da Hudâ, Etmesin tek vatanımdan beni dünyâda cüdâ. Rûhumun senden İlahî, şudur ancak emeli: Değmesin ma' bedimin göğsüne nâ-mahrem eli! Bu ezanlar-ki şehâdetleri dinin temeliEbedî yurdumun üstünde benim inlemeli. O zaman vecd ile bin secde eder -varsa- taşım. Her cerîhamdan, İlâhî, boşanıp kanlı yaşım; Fışkırır rûh-ı mücerred gibi yerden na'şım; O zaman yükselerek arşa değer belki başım! Dalgalan sen de şafaklar gibi ey şanlı hilâl! Olsun artık dökülen kanlarımın hepsi helâl. Ebediyyen sana yok, ırkıma yok izmihlâl; Hakkıdır, hür yaşamış, bayrağımın hürriyet, Hakkıdır, Hakk'a tapan milletimin istiklâl! Mehmet Âkif ERSOY
232
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
1.
Şiirde Ahenk Unsurları
a)
Ölçü
(1)
Hece Ölçüsü
Her ölçü bağlı bulunduğu dilin yapısından doğar. Bu nedenle Türk dilinin doğal ölçüsü, hece ölçüsüdür. Hece ölçüsü, dizelerdeki sözcüklerin hece sayısının belli bir düzene bağlı olarak eşitliği temeline dayanır. Şiirin bütün dizelerindeki hece sayısının eşit olması gerekir. Hece sayısının eşitliği, o dizenin ölçüsünü, kalıbını gösterir. Yedi heceli bir dizenin kalıbı, yedili; on bir heceli bir dizenin kalıbı on birli diye anılır. Hecelerin uzun veya kısa, kapalı ya da açık oluşuna dayanan hecelerin belli bir düzene göre sıralanarak ahengin sağlandığı nazım ölçüsüne aruz ölçüsü denir.
(2)
Aruz Ölçüsü
Türk edebiyatında aruzun kullanıldığı ilk örnek 11. yüzyılda Yusuf Has Hacip tarafından yazılan Kutadgu Bilig’tir. Modern Türk şiirinde Tevfik Fikret, Yahya Kemal, Ahmet Haşim ve Mehmet Âkif aruzu başarıyla kullanmışlardır. Aruz vezninde kullanılan ulamalara vasi, vezin gereği kısa hecenin uzun gibi okunmasına imale, uzun hecenin kısa gibi okunmasına zihaf, uzun hecenin olduğundan daha uzun (bir buçuk hece) okunmasına med denir. Aruz vezni bulunurken ünsüzle biten (kapalı) heceler çizgiyle, ünlüyle biten (açık) heceler noktayla gösterilir.
233
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
(3)
Serbest Ölçü
Hece, aruz gibi herhangi bir ölçüye bağlı kalınmayan ölçüdür. Hecelerin açık veya kapalı olmasına ya da sayılarına bakmaksızın şairin tamamen kendi üslubuna göre yazmasıdır. Serbest ölçü, Türk şiirinde 1940’lardan sonra Orhan Veli Kanık ile yaygınlaşmaya başlamıştır.
b)
Uyak (Kafiye)
Dizelerin sonundaki yazılışları ve okunuşları aynı, anlamları ve görevleri farklı kelimelerin, eklerin benzerliğine kafiye (uyak) denir. Hiç yolcusu yokmuş gibi sessizce alır yol Sallanmaz o kalkışta ne mendil ne de bir kol Bu dizelerdeki “yol” ve “kol” sözcüklerinde “-ol” sesleri benzerdir. Dize sonundaki bu iki ses benzerliği kafiyeyi oluşturmuştur.
(1)
Yarım Uyak (Kafiye)
Dize sonlarında bulunan sözcüklerdeki tek ses benzerliğine yarım uyak denir. Ve deniz aynı deniz O gülüşten eser yok yalnız Yukarıdaki dizelerde bulunan “deniz” ve “yalnız” sözcüklerindeki ortak ses “-z” dir. Dize sonundaki bu bir ses benzerliği yarım kafiyeyi oluşturur. Ben çektiğim kimler çeker Gözlerim kanlı yaş döker Yukarıdaki dizelerde bulunan “çeker” ve “döker” sözcüklerinin sonundaki “-er” sesleri iki sözcükte de aynı görev ve anlamda kullanıldıkları için “redif“tir. “-er” sesi dışındaki ortak olan “-k” sesi ise “yarım uyak”tır. 234
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
(2) Dize
Tam Kafiye Uyak (Kafiye) sonlarında
bulunan
sözcüklerdeki
iki
ses
benzerliğine tam
uyak denir. Söğüt giz fısıldar sayıklar meşe Ayık düş görür her bucak, her köşe
Yukarıdaki dizelerde “meşe” ve “köşe” sözcüklerinde iki ses benzerliği vardır: “-şe” Bu iki ses benzerliği tam kafiyeyi oluşturmuştur.
(3)
Zengin Uyak (Kafiye)
Dize sonlarında bulunan sözcüklerdeki üç veya daha fazla ses benzerliğine zengin uyak denir. Ne hoştur kırlarda yazın uyumak Bulutlar ufukta beyaz bir yumak Yukarıdaki dizelerde bulunan “uyumak” ve “yumak” sözcüklerinde “umak” dört ses benzerliği vardır. Bu da zengin kafiyeyi oluşturmuştur.
(4)
Cinaslı Uyak (Kafiye)
Dize sonlarında yazılışları aynı, anlamları farklı olan sözcükler cinaslı uyak oluşturur. Niçin kondun a bülbül Kapımdaki asmaya Ben yarimden vazgeçmem Götürseler asmaya 235
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Yukarıdaki dizelerde “asmaya” sözcüklerinin yazılışları aynı, ama anlamları farklıdır. İlk sözcük bitki çeşidi olan “asma”dan bahsediyorken diğer sözcük, idam anlamındaki “asmak” eyleminden bahsetmektedir. İşte yazılışça aynı, anlamca farklı bu sözcükler cinaslı kafiyeyi oluşturmaktadır. Madem çoban değilsin Arkandaki sürü ne Beni yârdan ayıran Sürüm sürüm sürüne Yukarıdaki dizelerde “sürü ne” ve “sürüne” yazılışları aynı, ama anlamları farklı sözcüklerdir. Bu yüzden bu sözcükler cinaslı kafiyeyi oluşturmaktadır.
c)
Redif
Dize sonlarındaki yazılışları, görevleri ve anlamları aynı olan ek, sözcük ya da sözcük gruplarına redif denir. Redif, sadece eklerden oluşmaz. Hem ek hem sözcükten, hatta sözcük gruplarından da oluşabilir. Açılmış çiçektir her gülen dudak Kılıfta tomurcuk zor gülen dudak
Bu dizelerde “gülen dudak” sözcükleri, İyi doğru sözler onda Şefkat dolu gözler onda Bu dizelerde ise “-ler” eki ve “onda” sözcükleri görevleri ve anlamları aynı olduğu için redifi oluşturmuştur.
236
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
d)
Uyak (Kafiye) Şemaları
Kafiye düzeni şiirin biçimsel bir özelliğidir. Kafiye düzeni (örgüsü), dizelerin sonlarına bakılarak çıkarılır. Kafiye örgüsünün, mısraların son seslerindeki düzene göre çeşitleri vardır.
(1)
Düz Uyak (Kafiye)
Bir dörtlükte bütün dizelerin ya da ilk üç dizenin veya birinci dizeyle ikinci, üçüncü dizeyle dördüncü dizenin kafiyeli oluşuna düz uyak denir, “aaaa”, “aaab”, “aabb” gibi. ……………a
|
……………a
|
……………a
……………a
|
……………a
|
……………a
……………a
|
……………a
|
……………b
……………a
|
……………b
|
……………b
Ayaklar, çeşit çeşit kunduralar içinde
(a)
Ayaklar, yarı çıplak, paçavralar içinde
(a)
Ayaklar, odalarda, bir çift yavru güvercin
(b)
Tutup avuca almak, okşayıp öpmek için
(b)
(2)
Çapraz Uyak (Kafiye)
Dörtlüğün birinci ve üçüncü dizeleri ile ikinci ve dördüncü dizelerinin kendi aralarında kafiyelenmesineçapraz uyak denir. ……………a ……………b ……………a ……………b
237
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Bir garip rüya rengiyle
(a)
Uyumuş gibi her şekil
(b)
Rüzgârda uçan tüy bile
(a)
Benim kadar hafif değil
(b)
(3)
Sarmal Uyak (Kafiye)
Dörtlüğün birinci ve dördüncü dizeleri ile ikinci ve üçüncü dizelerinin kendi arasında kafiyeli olmasınasarma kafiye denir. ……………a ……………b ……………b ……………a Her dakika biraz daha kırılan
(a)
Kalbim parçalanmış, yazık, içimde
(b)
Artık ızdırap yok, artık içimde
(b)
Çöreklenmeyecek her gün bir yılan
(a)
2.
Şiir Türleri
a)
Lirik (Duygusal) Şiir
İçten gelen heyecanları coşkulu bir dille anlatan duygusal şiirlere lirik şiir denir. Bu şiirlerde “sevgi, özlem, ayrılık” gibi konular işlenir. Nasıl acıkırsa susarsa insan Öyle sevdim bir memleket kızını Bir şey bu aşkın artırdı hızını Aramıza dağlar deryalar koyan 238
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Bu dörtlükte olduğu gibi lirik şiirde hayal, duygu ve coşkunluk birinci plandadır.
b)
Epik (Destansı) Şiir
Kahramanlık, yiğitlik, savaş konularını işleyen ya da tarihsel bir olayı coşkulu bir anlatımla işleyen şiirlere epik şiir denir. Bizdik o hücumun aşkıyla kanatlı Bizdik o sabah ilk atılan safta yüz atlı Uçtuk Mohaç ufkunda görünmek hevesiyle Canlandı o meşhur ova at kişnemesiyle Bu dörtlükte olduğu gibi epik şiirler, okuyanlarda vatan ve millet sevgisi oluşturur.
c)
Didaktik (Öğretici) Şiir
Belli bir düşünceyi kabul ettirmek veya belli bir konuda öğüt, bilgi vermek, ahlaki bir ders çıkarmak için yazılan öğretici şiirlere didaktik şiir denir. Piknik, gezi yaparken Çöp bırakma geride Çayırlarda yürürken Zarar verme çiçeğe Bu dörtlükte kişilerde çevre bilinci oluşturma amaçlanmıştır. Şair, şiir yolu ile okuyucusunu çevre konusunda bilinçlendirmeyi amaçlamıştır
d)
Pastoral Şiir (Doğa Şiiri)
Doğa güzelliklerini; orman, yayla, dağ, köy ve çoban yaşamını ve bu hayata duyulan özlemi ifade eden şiir türüne pastoral şiir denir. 239
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Gümüş bir dumanla kapandı her yer Yer ve gök bu akşam yayla dumanı Sürüler, çeşmeler, sarı çiçekler Beyaz kar, yeşil çam, yayla dumanı
Satirik Şiir (Yergi Şiiri)
e)
Toplum hayatındaki aksayan yönlerin, düzensizliklerin; insanların çeşitli konulardaki beceriksizliklerinin ve zayıflıklarının anlatıldığı yergi şiirlerine satirik şiir denir. Bu şiir türü, Halk edebiyatında “taşlama”; Divan edebiyatında “hicviye”; günümüz edebiyatında ise “yergi” adıyla bilinir. Cüzdanı görseler itin boynunda “Buyur baş sedire it ağa.” derler Eğer paran yoksa senin koynunda “Defol git şuradan kurbağa!” derler Bu dörtlükte insana değil de paraya önem verilmesi eleştirilmekte, toplumsal bir sorun dile getirilmektedir.
III.
FİKRÎ (DÜŞÜNCE AKTARAN/ÖĞRETİCİ) METİNLER
A.
DENEME
Bir yazarın herhangi bir konu üzerinde, özel görüş ve düşüncelerini iddiasız, kesin kurallara varmaksızın anlattığı yazılara deneme denir. Denemede konu sınırlaması yoktur. Yazar, istediği konuyu ele alıp işleyebilir. 240
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Yazarın anlattıklarını kanıtlama kaygısı yoktur. Yazar kendisiyle konuşuyor gibi bir anlatım kullanır. Daha doğrusu kendi içiyle yaptığı konuşmaları yazıya geçirir. Anlatılanlar kesin bir sonuca bağlanmaz. Denemede alabildiğine kişisellik ve kendine özgülük vardır. Dünya edebiyatında Montaigne, Türk edebiyatında ise Nurullah Ataç bu türün en önemli temsilcisidir. Örnek Metin 20: Deneme YAŞAMAK VE ÇALIŞMAK Doğa bir ana gibi davranmış bize: İstemiş ki ihtiyaçlarımızı gidermek zevkli bir is de olsun üstelik: Aklımızın istediği şey, iştahımızın da aradığı şey olsun: Onun kurallarını bozmaya hakkımız yok. Caesar'ın ve İskender’in, en büyük isleri başarırken, doğal ve budan ötürü gerekli ve akla uygun zevkleri bol bol tattıklarını görünce, buna ruhu gevşemek demem; tersine, o zor isleri ve yorucu düşünceleri dinç bir yürekle günlük hayatın bir parçası haline sokmak,
ruhu
sağlamlaştırmaktır
derim.
Zevklerin
gündelik
zaferlerini olağanüstü is Saymışlarsa bilge adamlarmış. Biz pek şaşkın varlıklarız: Filanca hayatını issiz güçsüz geçirdi, deriz; bugün hiçbir şey yapmadım, deriz. -Bir şey yapmadım ne demek? Yasadınız ya! Bu sizin yalnız başlıca isiniz değil, en parlak, en onurlu isinizdir: Bana büyük isler çevirmek olanağını verselerdi, neler yapmaya gücüm olduğunu gösterirdim, deriz. Önce siz kendi hayatınızı düşünmeyi, çevirmeyi bildiniz mi? Bildinizse bütün islerin en büyüğünü görmek için büyük
241
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
fırsatlara ihtiyaç yoktur hangi mevkide olursa olsun, perde arkasında da, perde önünde de insan kendini gösterir. Bizim isimiz kitap doldurmak değil, ahlakımızı yapmaktır; savaşmak ülke kazanmak değil, yasayışımıza dirlik düzenlik getirmektir; En büyük en onurlu eserimiz doğru dürüst yasamaktır. Geri kalan her şey, basa geçmek, para yapmak, binalar kurmak, nihayet ufak tefek eklentiler, yollardır. Bir komutanın, az sonra hücum edecek olduğu bir kalenin eteğinde dostlarıyla tümüyle serbest ve rahatça, kaygısızca sohbete dalması, Brutus'un herkesin kendisine ve Roma'nın
özgürlüğüne
karsı
pusu
kurduğu
bir
sırada
gece
dolaşmalarından birkaç saat çalarak tam bir sessizlik içinde Polybius'u okuyup notlar yazması ne güzel bir şey! Düşündükçe içim açılır. Ancak küçük ruhlar islerin ağırlığı altında ezilir; onlardan sıyrılmayı, bir yerde durup yeniden başlamayı bilmezler. Michel De MONTAİGNE Denemeler
B.
MAKALE
Herhangi bir konuda bilgi vermek veya bir gerçeği savunmak için yazılan yazılara makale denir. Makalenin temel öğesi fikirdir. İnceleme ve araştırmaya dayanır. Bir tezi savunmak, desteklemek amacı taşır. Makalelerde bilimsel verilerden yararlanılır. Gazete ve dergi yazısıdır.
242
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Örnek Metin 21: Makale AKILCIYDI, BİLİME İNANIRDI Gazeteci yazar Falih Rıfkı Atay anlatıyor: Bir gün, Türkiye Cumhuriyeti için nasıl bir arma bulmak gerektiğini tartışıyorduk. Arkadaşlardan biri, temel motif olarak “kurt”u önerdi. Atatürk sordu: — Ne kurdu? — Bozkurt. Ve uzun hikayesini anlattık. Gülümseyerek: — Masalları bırakınız, dedi. Her şeyin kaynağı insan zekâsıdır. Siz bana bir zekâ simgesi arayınız.” (...) Atatürk, bir konuşmasında kendisini anlatırken şöyle der: “Bizim akıl, mantık, zekâ ile hareket etmek belli özelliğimizdir. Bütün hayatımızı dolduranolaylar bu gerçeğin belgesidir.” Gerçekten de Atatürk’ün en belirgin özelliklerinden biri akılcı oluşu, aklın ürünü olan bilim ve tekniğe yakınlığı idi. Kurtuluş Savaşı biter bitmez bilgisizliğe, tutuculuğa, bağnazlığa, her türlü geriliğe karşı yeni bir savaş başlatmıştı: “Arkadaşlar! Bundan sonra pek önemli zaferlere kavuşacağız. Fakat bu zafer, süngü zaferleri değil, bilim ve teknik zaferleri olacaktır.” Daha 1922 yılında, Başkomutanlık Savaşından birkaç gün sonra İstanbul Darülfünunu (Üniversitesi) Edebiyat Fakültesi öğretim üyeleri, Atatürk'ün bilime, bilim adamlarına yakınlığını görmüş, ona “fahri müderrislik” (onur öğretim üyeliği) unvanını vermiştir. TBMM başkanı ve Başkomutan Gazi Mustafa Kemal, adı geçen 243
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
üniversiteye çektiği telgrafla teşekkür etmiş ve şöyle demiştir: “Güveniyorum ve inanıyorum ki ulusal bağımsızlığımızı bilimsel alanda fakülteniz tamamlayacaktır. Aranızda bulunmak, benim için bir kıvançtır.” Türk tarihini ve dilini inceletmek, aydınlatmak amacıyla Atatürk, Ankara’da “Dil ve Tarih - Coğrafya Fakültesi”ni açtırır. Açılış gününün (9 Ocak 1936) akşamı, Fakültenin öğretim üyeleri Çankaya Köşkü’ne çağrılır. O gecenin izlenimlerini, o zaman fakültenin öğretim üyesi olan Prof. Dr. Melahat Özgü’den dinleyelim: “Çankaya, o zaman Atatürk demekti. Onun dik yamaçlarından başkente bakıldığında, cumhuriyet devriminin yurdu nasıl ışıklandırdığı görülür gibiydi. Çankaya, cumhuriyet devriminin beyni olmuştu. Atatürk
ve
onun
devrim
arkadaşları,
cumhuriyeti
orada
kararlaştırdılar. Hilafetin kaldırılmasını
orada
kararlaştırdılar.
Şapka
devrimine,
harf
devrimine, hukuk devrimine, dil devrimine hep orada karar verdiler. Şimdi de bilim yolunu orada açmak istiyordu sanki: “Dünyada her şey için uygarlık için hayat için başarı için en hakiki mürşit (yol gösterici) bilimdir!” Köşk’ün
kapısından
Seviniyorduk
çünkü
girerken en
hepimiz
büyüğümüzün
heyecan
içindeydik.
yanına
gidiyorduk.
Korkuyorduk çünkü “Bizleri sorguya çekecek!” diyorduk. Hepimizi, solda büyük bir salona aldılar. Ne olacaktı şimdi? Yukarıya mı çıkacaktık? Salonun duvarları önünde, sırayla yan yana dizildik. Atatürk, bizleri çok bekletmeden Prof. Afet (İnan) ile birlikte içeriye girdi. Bir an salonun tam ortasında durdu ve hepimizi teftiş edercesine gözden Atatürk, öğrencilerin arasında geçirdi. Sıra ile önüne gidip elini sıkacağız diye 244
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
bekliyorduk ama öyle olmadı. O, bizim yanımıza geldi ve erlerini teftiş edercesine hepimizin önünde durarak ayrı ayrı ellerimizi sıktı. Yüzüne baktık. Büyük kurtarıcı, büyük kumandan, büyük insanın önündeydik. Elinden sanki bir “kurtuluş diploması” alıyorduk. Bizlere sanki keskin
bakışlarıyla, “Bilimde, hak yolunda, devrim yolunda,
yükselme yolunda yürüyün.” demek istiyordu: “Ülkeyi
ve
ulusu
kurtarmaya
çalışanların
aynı
zamanda
mesleklerinde birer namuslu uzman ve birer bilgin olmaları gerekir.” Sözünü bir kez daha tekrarladı: “Evet, ulusumuzun toplumsal hayatında, ulusumuzun eğitiminde de rehberimiz bilim ve teknik olacaktır.
Okul
sayesinde,
okulun
vereceği
bilim
ve
teknik
sayesindedir ki Türk ulusu, Türk sanatı, Türk ekonomisi, Türk şiir ve edebiyatı, bütün güzelliğiyle gelişir.” Bilim ile gerçeği, gerçek değerlere karşı bir anlayış uyandırmak, insanlığımızı kaynaklarına götürmek, yıkılan saltanat döneminin karanlığını
yenmek,
Atatürk’ün
ereği
oldu.
Atatürk,
bilim
adamlarına hep güvenmiş, onlardan yararlanmaya çalışmıştır: “Ben o adamım ki ordunun ülkeyi, ulusu kesin bir sonuca götürebileceği noktalarda emir veririm. Fakat bilim ve özellikle toplumsal bilim alanına bağlı işlerde ben komutanlık edemem. Bu alanda isterim ki bana bilginler doğru yolu göstersinler. Onun için siz kendi biliminize, kültürünüze güveniyorsanız bana söyleyiniz. Toplumsal bilimin güzel yönlerini gösteriniz, ben izleyeyim.” Ahmet KÖKLÜGİLLER Atatürk’ün İlkeleri ve Düşünceleri
245
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
C.
ELEŞTİRİ (TENKİT)
Bir kişi veya sanat eserinin olumlu ya da olumsuz yanlarını somut verilere dayanarak yargılayıp kişinin, eserin gerçek değerini ortaya koymak amacıyla yazılan yazı türüne eleştiri denir. Eleştiri yazıları, bir eseri, kişiyi tanıtmayı amaçlar. Eleştiri yapan kişiye eleştirmen denir. Değerlendirme yazılarıdır. Eleştiri denince, akla eserin olumsuz yanlarının belirlenip okuyucuya aktarılması gelir. Bu yanlış bir düşüncedir. Gerçek bir eleştiride eleştirilen eserin hem olumlu hem de olumsuz yanları bir arada verilir. Eleştirinin amacı, okuyucuya ve yazara kılavuzluk yapmaktır. Örnek Metin 22: Eleştiri (Tenkit) HALİKARNAS BALIKÇISI
Halikarnas Balıkçısı takma adıyla tanınan Cevat Şakir Kabaağaçlı (1886-1973),
öykücü
ve
romancı
olarak,
Ege
ve
Akdeniz
kıyılarımızın, ekmeğini çekişe dövüşe denizden çıkaran yoksul, ama namuslu insanlarının yaşam serüvenini, bu bölgelerin taşı toprağı, ormanı dağı, mitolojisi efsanesiyle birlikte, şiirsel bir anlatımın bütün sıcaklığında coşa taşa edebiyatımıza mal eden ilk ve tek sanatçıdır. Daha babasının (Şakir Paşa) elçi olarak bulunduğu Atina’da geçen çocukluk günlerinde filizlenip, Oxford’daki tarih öğreniminde daha bir gelişerek bilinçlenen mitoloji merakı, meraktan da öte tutkusu, o taşkın deniz sevgisiyle sarmaş dolaş olarak, hikâye ve romanlarına
246
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
yansır. Cevat Şakir, Oxford’dan klasik kültür yüküyle yurda dönünce (1910), resim karikatür, dergi kapağı resimleri, çevirilerle başlar gazetelerde
çalışmaya.
1925’te
Resimli
Ay
dergisinde,
asker
kaçaklarının yargılanmadan kurşuna dizilmelerini konu alan bir öyküsü, Doğu İsyanı günlerine rastlaması kasıtlı bir eleştiri sayılarak sanatçı üç yıl Bodrum’da kalebentlik cezasına çarptırılır. Daha Bodrum’a ayak bastığı ilk gece ile sanatçının yaşamında, ömrünün sonuna kadar sürecek olan, yepyeni bir dönem başlar. Yurt gerçeklerinden
uzakta,
varlıklı,
alafranga
bir
çevrede,
Batı
kültürüyle beslenmiş çıtkırıldım genç aydının, görüp yaşadığı, alışıp benimsediği dünyadan apayrı, yoksul ama mert deniz insanları ile karşılaşmasıdır bu. Cevat Şakir, Bodrum’da geçirdiği bir buçuk yıl içinde, daha başlangıçtan beri kafasından yüreğine, yüreğinden kafasına akıp ona gerçek kişiliğini aydınlatan her şeyi bulur: Denizle sarmaş dolaş doğa güzelliği yanında, taşı toprağıyla boğazına kadar mitolojik anılarla dolu bir dünya, o anılardan habersiz, günlük ekmek tasası içinde çırpınan yoksul ama dürüst, temiz deniz insanlarının imrenilesi yaşamı. Kalebentlik cezası biter ama, ondaki deniz sevgisi, deniz insanlarına duyduğu hayranlık, sevgi bitmez. İstanbul’lardan kalkıp, evini barkını, kolay hayatını, rahatını elinin tersiyle bir yana iter ve gelip tam yirmi yıl Bodrum’da yaşar, ekmeğini alnının teriyle kazanan deniz insanlarının arasında. Önce sokaklara palmiyeler dikip, yurtdışından getirttiği bitkilerle şehrin dört bir yanını donatmak, bilgisini, görgüsünü bütün cömertliğiyle çevresine saçmakla başlar işe. Sonra, karşılıklı sevgi ve duygu alışverişinin potasında oluşturduğu zengin izlenimleri, hayal gücünün bütün yetisiyle dile getirir hikâye ve romanlarında.
247
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Daha öykü kitaplarının adlarından başlar deniz sevgisinin, insanı doğayı kucak kucağa birbiriyle kaynaştıran önüne geçilmez bir tutkunun serüveni. Yazarın ilk hikâye kitabı, Halikarnas Balıkçısı adıyla 1939’da çıkar: Ege Kıyılarında. Onun ardından sırasıyla Merhaba Akdeniz (1947, 1962), Ege’nin Dibi (1952), Yaşasın Deniz (1954), Gülen Ada (1957) yayınlanır. Balıkçı, bütün bu öykülerde (romanlarında olduğu gibi), kara insanlarının yanı sıra, ama onlardan çok, umutlarını, fırtınalı denizlerde dalgalarla boğuşa boğuşa çoluk çocuklarının günlük nafakasını çıkarmaya çalışan yiğit babaların, oğulların, vefalı kocaların, kardeşlerin, vazgeçilmez sevgililerin ağları, sandalları, kürekleri yelkenleri, tekneleri ile bir bereket
müjdesi
gibi
geri
dönmelerini,
rıhtımlarda,
kapı
aralıklarında, damlarda pencerelerde bekleyen kızlı erkekli, çoluklu çocuklu kıyı insanlarının çileli yaşayışını verir. Kimi zaman denizin üstünde, kimi zaman sünger avcıları, dalgıçlarla denizlerin dibinde, renkli, esrarlı, sürprizli bir dünyanın ta orta yerinde buluruz kendimizi. Bir geçim kaygısı olmakla birlikte, o kaygıyı gerilerde bırakıp, kazası belası, bin bir tehlikesi güçlüğü ile bir serüven tutkusuna dönüşen deniz sevgisi, deniz büyüsü, Balıkçı’nın romanlarını da alır avucunun içine. Balıkçının ilk ve en güzel romanı olan Aganta Burina Burinata’nın (1946), amcası açıklarda boğulduğu için, denizcilikten
uzaklaştırılan,
evlendirilip
karaya
bağlanmaya
çalışılan kahramanı genç Mahmut’u, sonunda denizin çağrısına dayanamayıp, enginlere teslim eder kaderini. Deniz insanlarına olan hayranlığı, Balıkçı’yı, yanında yöresinde görüp
tanıdığı,
ölesiye
bağlandığı
sıradan
insanlar
yanında,
tarihimize mal olmuş deniz kahramanlarının hayatlarını da
248
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
romanlaştırmaya götürür. Uluç Reis (1962) ve Turgut Reis (1966) adlı romanlar bu hayranlığın bir ürünüdür.
Balıkçı’nın, öykücülüğü ve romancılığı yanında, bir o kadar önemli, bir o kadar üzerinde durulması gereken özelliği, tarih bilinci ve mitoloji merakıyla sivrilen, bunların da ötesinde, gelmişi geçmişiyle Anadolu’nun kültür kaynakları üstüne eğilen, gerçek bir düşünür, yurtsever bir düşünür olmasıdır. Balıkçı, bir yandan, mitoloji tutkusuyla Anadolu Efsaneleri (1955) ve Anadolu Tanrıları (1962) üzerine eğilirken, öte yandan, Batı kültürünü oluşturan kaynağın Yunanistan’da değil, Anadolu’da yeşerip geliştiğini ispatlamaya adar kendini. Anadolu’nun Sesi (1971) ve Hey, Koca Yurt’ta (1972) İyonya (Anadolu)
kültürünün
Yunanistan
kültüründen
üstünlüğünü
göstermeye çalışır. Ona göre Batılıların Yunan Mucizesi diye belledikleri şey, aslında Ege bölgelerinde yeşermiş, aklı mantığı, olumlu düşünceyi başlatan bir çabanın, adına, göğsümüzü kabarta kabarta Ege Mucizesi diyebileceğimiz bir düşünce akımını ürünüdür. Balıkçı’ya
göre,
insan
aklının
olumlu
tohumları
maddeci
düşünürlerle İyonya’da atılmıştır. Sokrataes ve Platon’la, bu akılcı atılım bir başka yöne yaptırılmış, ruh ve madde ayrılığı içinde ruha üstünlük
tanıyarak,
insan
aklı
1800
yıllık
bir
gecikmeye
uğratılmıştır. Doğru yanlış yönleri bir yana, Batı kültürünü İyonya dışında yalnız Yunanistan’a bağlayan klasik görüşe karşı çıkışı, yurt topraklarında, nüfus kütüğü merakına düşmeden, boy atmış, gelişim göstermiş her çeşit düşünceyi özümseme yolundaki çabası ile Balıkçı, Azra Erhat’ın deyimiyle bir kültür öncüsü olmuştur ve öyle anılacaktır.
249
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Vedat GÜNYOL Çalakalem
D.
MEKTUP (NÂME)
Kişi ya da kurumlar arasında haberleşmeyi sağlamak için kaleme alınan yazılardır. Mektuplar özel, resmî gibi kendi içinde türlere ayrılır. Sevgili kardeşim, değerli arkadaşım gibi hitap sözleriyle başlar. Sol üst köşesine gönderici adı-soyadı ve adresi; sağ alt köşesine alıcı adı-soyadı ve adresi yazılır. Örnek Metin 23: Mektup (Nâme)
17 Mayıs 1977 Sevgili Özgeciğim Mektubunu bu sabah aldım. Bana böyle uzun ve güzel bir mektup yazdığın için teşekkür ederim; Ahmet Mithat Efendi-Hüseyin Rahmi hikâyesini de çok beğendim. Yalnız bazı yerlerinde - "helecan"dan olacak- kelimeleri eksik ya da fazla yazmışsın ('göndelirmi', 'mektubunuzu alınınca' gibi) Bunlar önemli değil; asıl dilbilgisi yazın-
kurallarında
bazı
hatalar
yapıyorsun;
benim
kızımın
yazılarında böyle şeyler olmamalı. Meselâ 'Efendi'ye' derken arada apostrof gerekli değil. Ayrıca "şık'ı" (roman adı) derken tek tırnak (' apostrof gibi) yazılırsa daha iyi olur ve asıl önemlisi tırnak içinde sadece özel isim bulunur -şık da büyük harfle başlar; yani şöyle olur: 'Şık'ı, ya da senin gibi yazarsak: "Şık"ı. Sonra İnglizce' değil "İngilizce". Ayrıca bazı Osmanlıca kelimeler kullanmışsın, olabilir; ama 'cerzebe' değil 'cerbeze' yazılır. Yazılışta kuşkun olursa hemen Yazın Kılavuzuna ya da sözlüğe bakacaksın. (Ben bile cerbeze için
250
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
hemen sözlüğe baktım şimdi.) Bir önemli nokta da, 'dahi' anlamına gelen 'de' ve 'da'ların ayrı yazılması. Sen bazı yerlerde, özellikle özel isimlerden sonra bu kelimeleri apostrofla ayırmışsın-yanlış. Sadece ayrı yazılır. ("Ahmet Efendi'de romanın sonunu da başı kadar beğenmiş." apostrof olmayacak. "O zevat'ta" derken apostrof olmayacak ve ayrı yazılacak ve "ta" değil "da".) "Müziğimde kırık değilmiş." değil "Müziğim de kırık değilmiş." olacak. Sonra, başkalarının
konuşmaları
tırnak
içinde
verilirken,
tırnak
kapanmadan bir virgül konulur: Meselâ, "Bunu tamamla, sonra neşredelim," demiş. (Ayrıca el yazısında [<<] değil, ["] kullanılır.) Bu kadar eleştiriyorum diye bana kızmıyorsun, değil mi? Çünkü kazık kadar adamlar daha beter yazın hataları yapıyorlar; benim kızım zamanında öğrensin de onlar gibi olmasın istiyorum. Bir iki nokta daha var: Bir kere "ayın 23'de" değil, "ayın 23'ünde" olacak; en iyisi üşenmemek: "ayın yirmi üçünde" yazmak. Bir de -son olarak- çok uzun cümle yazmaya özeniyorsun; cümlenin başı sonunu tutmuyor. Bütün bunları senin daha doğru ve güzel yazman için söyledim. Yetenekli ve akıllı bir kızsın; böyle yanlışlar yüzünden yazdıklarının değeri azalsın istemiyorum. Okulda derslerinin iyi gitmesine çok sevindim. Aferin benim çalışkan ve akıllı kızım! Benim burada bir yıl kalma işim olmuş diyorlar, fakat formaliteler bir türlü bitmiyor ve bana resmî bir yazı göndermiyorlar. İngiltere'de altı ay kalma iznim de bir ay sonra bitiyor. İngiltere hükümetinden tekrar izin alabilmem için de böyle bir yazıya ihtiyacım var. Geçen ay buradaki doktorum Mr. Morgan (Morgın) beni tekrar gördü, iyi buldu. Gelecek hafta gene görecek ve filim çektirerek kontrol edecek. Ben de daha iyi hissediyorum kendimi; ama daha -arada- baş ağrıları ve yorgunluklar oluyor. Doktor bunları da normal buldu. İlâçlarımı da azalttı. Televizyon seyrediyorum, sinemaya ve parklara gidiyorum. 251
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Biraz da okuyorum. İşte böyle canım kızım! Seni de çok özlüyorum. Bu mektubun bana çok iyi geldi. Söz verdiğin gibi sık sık ve uzun uzun yaz bana, olur mu? Seni hasret ve sevgiyle çok çok öperim. Oğuz ATAY
E.
ANI (HATIRA)
Yaşanmış olayların, üzerinden zaman geçtikten sonra yazıldığı yazı türüne anı (hatıra) denir. Bir kişinin yaşadığı veya tanık olduğu olaylar anlatılır. Yazar, olayları kendi bakış açısından anlatır Geçmişe ışık tutar. Tarihsel olayların öğrenilmesine katkıda bulunur.19 Örnek Metin 24: Anı
Çanakkale Geçilmez… Conkbayırı'nı almak ve bütün boğaza hakim olmak için İngilizler 20.000 kişilik bir kuvvetle günlerce kazdıkları siperlere yerleşmişler, hücum anını bekliyorlardı. Gecenin karanlığı tamamen kalkmış, tan ağarmak üzereydi. 8. tümen komutanı ve diğer subaylarını çağırdım: - Mutlaka düşmanı yeneceğinize inanıyorum ancak siz acele etmeyin, evvela ben ileri gideyim, size ben kırbacımla işaret verdiğim zaman hep birlikte atılırsınız. Bu durumdan askerlerini de haberdar etmelerini istedim. Hücum baskın şeklinde olacaktı. Sakin adımlarla ve süzülerek düşmana 20 -30 metre yaklaştım. Binlerce
19
Anı ve otobiyografi aynı şey değildir. Anılar otobiyografilere göre daha sınırlı yazılardır. Anı ancak
bir otobiyografide bir bölüm olabilir.
252
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
askerin bulunduğu Conkbayırı'ndan ses çıkmıyordu. Dudaklar sessizce bu sıcak gecede dua ediyordu. Kontrol ettim. Kırbacımı başımın üstüne kaldırıp çevirdim ve birden aşağı indirdim. Saat 4:30 da kıyametler kopmuştu. İngilizler neye uğradıklarını şaşırmıştı. "Allah Allah" sesleri bütün cephelerde, karanlıkta gökleri yıkıyordu. Her taraf duman içinde ve heyecan her yere hakim olmuştu. Düşmanın topçu ateşi büyük çukurlar açıyor, her tarafa şarapnel ve kurşun yağıyordu. Büyük bir şarapnel parçası tam kalbimin üzerine çarptı, sarsıldım, elimi göğsüme götürdüm, kan akmıyordu. Olayı Yarbay Servet Bey'den başka kimse görmemişti. Ona parmağımla susmasını
emrettim.
Çünkü
vurulduğumun
duyulması
bütün
cephelerde panik yaratabilirdi. Kalbimin üzerinde bulunan saat param parça olmuştu. O gün akşama kadar birliklerin başında daha hırslı olarak çarpmıştım. Yalnız bu şarapnel vücudumla kalbimin üzerinde aylarca gitmeyen derin bir kan lekesi bırakmıştı. Aynı günün gecesi, yani 10 Ağustos günü, beni mutlak ölümden kurtaran ve parçalanan saatimi Ordu Komutanı Liman von Sanders Paşa' ya hatıra olarak verdim. Çok şaşırmış, heyecanlanmıştı. Kendisi de alıp cep saatini bana hediye etti. Bu hücumlarda İngilizler binlerce ölü bırakarak tamamen geri çekildi ve Çanakkale' nin geçilmeyeceğini iyice anlamış oldular. (Alıntıdır) Çanakkale Anıları
F.
GEZİ YAZISI (SEYAHATNÂME)
Gezilip görülen yerlerin ve o yerlerle ilgili izlenimlerin anlatıldığı yazılara gezi yazısı denir. Gezilip görülen yerler edebî bir üslupla anlatılır. 253
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Yazarın duygu ve düşüncelerini içerebilir. Gözlem gücüne dayanır. Anlatılanlar gerçektir, hayal ürünü değildir. Örnek Metin 25: Gezi Yazısı (Seyahatnâme) İPEK DİYARI VE TAHT ŞEHRİ BURSA Şehrin kalesini kimin yaptığı belli değildir. Kalenin temeli yalçın kaya üzerine kurulmuştur. Şekli kareden uzuncadır. Uzuncası doğudan batıya olan yönüdür. Kuzey yönü yüksek olduğu gibi altı da uçurumdur.
Üç
tarafında
asla
hendek
yoktur.
Pınarbaşı,
Değirmenler Mahallesi, Leben Mahallesi tarafları derin hendektir. Zamanla hendekleri imar edilmemiştir. Celâli Kara Yazıcı, Arap Said, Kalenderoğlu adlı eşkıyalar kuşatarak hendeklerini toprakla doldurmuşlardır. Ama kalenin dört çevre temelinde gözüken taşlardan her biri hamam kubbesi kadardır. Bu da gösteriyor ki kale insanoğlu yapısı değildir. (...) Bursa’daki Büyük Yapılar İç kalesi 2000 evdir. (...) Bu evler adeta kat kat büyük saraylardır ama bağ ve bahçeleri yoktur. Dar evlerdir. Yedi mahalle, yedi cami, bir hamamı; çarşısında yirmi dükkânı vardır. Sultan Orhan Camisi: İç Kale’dedir. Boyu ve eni 110 ayaktır. Bir minaresi vardır. Orhan Gazi burada gömülüdür. “Orhan Davulu” dedikleri kırmızı kılıflı büyük davul bu caminin bir kemerinde asılıdır. Osmanlı Devleti’nde önce bu davul çalınmıştır. Önceki padişahlara mahsus saray da bu kalededir. Fatih’e gelinceye kadar padişahların sarayı bu idi. Fakat
254
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Hüdavendigâr Gazi bazen Edirne Sarayı’nda otururdu. (...) Şimdi bu saraylara rağbet kalmamıştır. Boştur. Ama yine serdarları ve bostancıları vardır. (...) Bu şehir düz bir yerde olup Yukarı Kale eteğindeki evler, imaretler, Ulu Cami semtleri şehrin yüksek yerine düşmüştür. Kuzey tarafında, bir saat mesafede bulunan Filedar Ovası’ndan güneşin ışınları vurunca bu şehrin, Kesiş Dağı eteğinde mavi kurşunla süslenmiş olan han, hamam, mescit, Selatin camileri ve kat kat çarşılarını seyredenler hayran kalır. Bu şehir, Filedar Ovası’ndan acayip, garip bir manzara teşkil eder. Gördüğüm şehirlerin hiçbirine benzemez. Manevi yönden güçlü bir şehirdir. Burada olan büyük evliyalar, din bilginleri başka diyarda yoktur. Olsa olsa Bağdat’ta vardır. Güney tarafında olan Keşiş Dağı sanki hayat suyunun madenidir. Çünkü bu büyük dağdan 1060 tane adı sanı ile malum hayat suyu kaynaklar gibi akıp her yeri sular. Yukarıda yazılan büyük saraylara yer altı su yolları ile bölüştürülmüştür. Öylece evden eve gider. Yemiş ağaçları, çiçekleri, hele erguvan ağacı boldur. Yılda bir defa Emir Sultan Hazretleri’nin erguvan toplantısı olup her yerden pek çok insan toplanır ki bu büyük derneğin tarifinden kalem acizdir. Böyle bir topluluk ancak Emir Sultan sevgisiyle olur. Memleketi güzel, halkı sevimli, tarlaları çok, nimetleri fazla, suyu ve havası hoş, bayındır ve büyük bir şehirdir. Anadolu’daki büyük şehirlerden biri de bu Bursa’dır. Camileri 255
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Hepsi 1040 tanedir. 357 tanesi sultan, vezir, vekiller, ileri gelenler ve büyük kimselerin camileridir. Ulu Cami: Yıldırım Beyazıt Han yaptırmıştır. Bursa’nın havadar, yüksek yerinde güzel bir camidir. Cami içinde dört köşe paye sütunlardan her birinin aşağısı adam boyu kadar altınlı, nakışlıdır; üstünde her payenin dört tarafında da Tanrı isimleri türlü hatlarla ziynet verir. Bu yazıların elif harfleri üçer ziradır ve düzdür. Bu sütunlar üzerinde on dokuz kubbe vardır ki hep kurşunla örtülüdür. Her kubbenin alemleri güneş gibi ışık verir. Yirminci kubbe yeri caminin ortasında olup sarı pirinç telden bir kubbe örülmüştür. Hayvanlar ve kuşlar giremeyip güneş ışığı girerek baydınlatır. Bu açık kubbenin altında eni boyu aynı büyüklükte bir havuz vardır ki içinde türlü balıklar yüzer. Bütün cemaat o havuzdan abdest tazeleyip ibadet ederler. (...) Bursa’nın Büyük Çarşısı Bütünü 9000 dükkândır. Kale gibi dört demir kapılı büyük bir Kapalı Çarşı’sı vardır. Üç yüz dükkândır. Her birinde Mısır hazinelerine sahip tüccarlar vardır. O kadar değerli, mücevherli kap kacakları ve hediyelikleri vardır ki dillerle anlatılamaz. Kapalı Çarşı’nın dört çevresindeki Kuyumcular Çarşısı bir büyük yolun dört tarafına yayılmış kâgir binalardır. Gazazlar Çarşısı, Kavukçular Çarşısı, Takkeciler Çarşısı, İplikçiler Çarşısı, Bezzazlar, Hallaçlar çarşıları gayet süslü olup sahipleri iyi ahlaklı, olgun kimselerdir. Fakat Baharat Çarşısı, hele gelincik gibi güzel Gelincik Çarşısı ayrıca bir büyük yolun iki tarafında olup öd, amber, misk, gül suyu satılan güzel kokulu bir çarşıdır. İçinden 256
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
geçen adam keyfinden çıkmak istemez. İşte bu on tane esnaf dükkânları Kapalı Çarşı’nın dört çevresini sarar. Kurşun örtülü kemerlerdir. Bazı yerlerinde demir pencereleri var. Her köşe başında bir çeşmesi bulunur. Bundan başka daha yüz yerde düzenli olarak yapılmış pazarlar vardır. Seyyahların söylediğine göre bunlara denk güzel bir bina başka bir diyarda görülmemiştir. Bursa’nın bu çarşıları İstanbul’da bile yoktur. Fakat Halep’in çarşılarıyla Edirne’nin Ali Paşa Çarşısı bunlara denk olabilir. Saraçhanesi süslüdür. Uzun Çarşı’sı gayet bayındır ve süslü olup orada her türlü esnaf vardır. Pirinç Hanı yakınındaki Kebapçılar Çarşısı da ihtişamlıdır. Zevk sahiplerince bilinsin ki Bursa’nın yiyecek, içecek satıcılarının hepsi Müslümandır. Bakkallar Çarşısı temizdir. Hoşafçıları bu diyara mahsustur. Kayağan Pazarı’ndaki yemiş pazarcıları dükkânlarını meyve dallarıyla süslerler. İpekçiler başka bir çarşıdır. (...) Kahvelerinin en büyüğü Ulu Cami dibindeki Emir Kahvesi’dir. İleri gelenlerin ocağı, süslü, bezekli bir kahve olup cihanın bayıldığı rakkasları vardır. Kahve, Ulu Cami dibinde olduğundan müezzin “Hayy ale’sselat” deyince kahvede kimse kalmaz. Hep camiye giderler. Bursa halkı namazını bırakmaz. Kahveleri birer irfan mektebidir. Şerefyar
Kahvesi,
Serdar
Kahvesi,
meşhurlarıdır.
257
Cin
Müezzin
Kahvesi
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
(...) Bursalılar Nice bin samur kürklü, muhteşem, çok zengin tüccarları ve bilginleri vardır. Birtakımı da ileri gelenlerdir ki at sahibi, hanedandan hizmet ehilleridir. Birtakımı çarşı ve pazarda sanat sahipleridir. Güçleri yettiği kadar türlü türlü güzel elbiseler giyerler. (...) Halkı ince endamlı, gümüş bedenli, sevimli kimselerdir. Konuşsalar gayet güzel söz ettiklerinden insana tesir edip gönül ferahlığı verir. Çünkü her biri bir üstattan ders almış kimselerdir. Evliya ÇELEBİ Evliye Çelebi Seyahatnâmesi’ nden Seçmeler (Düzenlenmiştir.)
G.
GÜNLÜK (GÜNCE)
Düzenli bir biçimde yazılan, tarih atılan günlük notlara, bir yazarın yaşamı boyunca günü gününe yazdığı yazılara günlük denir.
Olaylar günü gününe, tarih belirtilerek yazılır.
Kısa yazılardır.
Kaleme alan kişinin yaşamından izler taşır.
İçten ve sevecendir. Anlatımda “iç konuşma” yöntemi kullanılır.
Örnek Metin 26: Günlük (Günce) 9 Kasım 1953 Dolmuşta dört kişiyiz, bir beşinci bekliyoruz. Elli elli beş yaşlarında
258
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
biri gözüktü. Şoförün yanında oturan genç bir bay sesleniyor: “Baba, çabuk!” Duramadım: “Neden baba diyorsunuz?” dedim. Belliydi tanımadığı. Samimiyettenmiş, samimiyetindenmiş, samimiyetin bir erdem
olduğunu
öğretmişlermiş
kendisine.
“Hayır!”
dedim,
“Medeniyet samimiyet üzerine kurulmaz, eskiden adâb erkân denirdi, onun üzerine kurulur. Yol, yordam…” Neyse ki o delikanlı kızıp da “Eee! Ukalâlık etme!” demedi. Samimilik bir erdem, ukalâlık da en bağışlanmaz suç… Ukalâlığı, ukalâ sayılmayı gözümüze almalıyız, hele bu samimiyet denilen lâubaliliğe karşı. Tanıdığımız tanımadığımız karşımıza kim çıkarsa hemen baba, amca, teyze demek köylü töreleridir; kurtulmalıyız bu köylü törelerinden, köylüyü de kurtarmalıyız. Bir iki konuşmada, çabucak senli benli olmak da kötü huylarımızdan. Ondan da silkinmeliyiz. Başka türlü eremeyiz gerçek uygarlığa. Özdenlik (samimilik), bir erdemdir; ama ne demektir özdenlik? Ağzını yaya yaya ötekine berikine “sen” demek midir? Özdenlik; duygularımızı, düşüncelerimizi kendi kendimize inceleyip iyice kavrayıp onları söylemek, onlara göre davranmaktır. Aklına ne eserse
onu
söyleyen,
karşısındakini
kırmaktan
çekinmeyen,
tanımadığı kimselere yakınlık göstermeye kalkışan kimse, özden değildir, düşüncesizin biridir. Beni tanımıyorsunuz, bilmiyorsunuz kim olduğumu, ne türlü bir kişi olduğumu, belki en sevemeyeceğiniz, hoşlanamayacağınız insanlardanım, bana “kardeş, amca, baba” demenizin ne yeri var? Öyle demekle yalan söylemiş olmaz mısınız? Yalan da özdenliğin tam tersi değil midir? Nurullah ATAÇ Günce
259
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
H.
BİYOGRAFİ (YAŞAM ÖYKÜSÜ)
Bilim, sanat veya spor gibi alanlarda tanınmış, ün bırakmış kişileri anlatan yazılara biyografi denir. Önemli şahısların hayatı başkası tarafından anlatılır. Anlatılan kişinin hayatı tarih sırasına göre ele alınır. Kurgusal değildir, gerçekçidir. Üçüncü kişinin ağzıyla anlatılır.
Örnek Metin 27: Biyografi (Yaşam Öyküsü) UZUN MEHMET
Bundan uzun yıllar önce Türkiye’de maden kömürü var mı, yok mu bunu bilen yoktu. Bizde maden kömürünü ilk defa Uzun Mehmet adında bir genç buldu. Böylece memlekete büyük hizmet etti. Uzun Mehmet bir köylü çocuğu idi. Zonguldak’ta bir köyde doğdu, büyüdü. Asker oldu. İstanbul’a gitti; orada deniz eri olarak askerlik yaptı. Maden kömürünü ilk defa asker ocağında gördü; onun memlekete ne kadar gerekli bir şey olduğunu asker ocağında öğrendi. Günler geldi, geçti. Askerlik bitti. Son gün erler toplandılar. Uzun Mehmet de onların içinde idi. Bölük komutanı geldi. Elinde bir parça maden kömürü vardı. Dedi ki: — Arkadaşlar, bunun maden kömürü olduğunu asker ocağında öğrendiniz. Bizim için nekadar gerekli olduğunu da öğrendiniz. (...) Türkiye’de maden kömürü var mı yok mu bilen yok.
260
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Belki var, belki yok. Varsa bulmak lazım. Onu bulmak memlekete çok büyük hizmet olacak. Gittiğiniz köyde, dağda, derede, her yerde bu kömürü arayın arkadaşlar. Bölük komutanı her ere bir parça maden kömürü verdi. Uzun Mehmet de bir parça aldı. Sonra bölük komutanı: — Arkadaşlar, diye devam etti. Vatana hizmet yalnız asker ocağında olmaz. Bu güzel vatana her zaman, her yerde hizmet edelim. Ben size diyorum ki, maden kömürü arayın. Bu da vatana büyük hizmet olur. Kim maden kömürü bulursa, hükûmet ona biraz para da verecek. Güle güle arkadaşlar. Sizden hayırlı haber beklerim. Uzun Mehmet, aldığı maden kömürü parçasını torbasına koydu, yola çıktı. Birkaç gün sonra köye vardı. Anası onu görünce çok sevindi. Ana oğul uzun uzun konuştular, birlikte yemek yediler. Yemekten sonra anası, içinde ne var diye Mehmet’in torbasına baktı. ‹çindeki maden kömürünü gördü: — Bu ne oğlum, bu kara taş nedir? diye sordu. Mehmet güldü: — Ona maden kömürü derler ana. Onu iyi bir yere koy, dedi. — Ne olacak bu taş oğlum? — Dağda, derede, her yerde bu taştan arayın diye bölük komutanı verdi. Onu iyi bir yere koy ana. O gün anası bir şey demedi. Taşı aldı, ocağın yanına bir yere koydu. (...) Haftalar böyle geçti. Kasım ayı geldi. Bir gün Uzun Mehmet değirmene gitti. Birçok kişi sıra bekliyordu. Uzun Mehmet baktı, kendine sıra çok sonra gelecek. O zaman aklına yine maden kömürü 261
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
geldi. Kalktı, maden kömürü aramaya gitti. Bir aralık, yerde taşlar içinde maden kömürü gibi kara şeyler gördü. Birkaç tane aldı, baktı: — Bunlar maden kömürü olacak, dedi. Sonra beş on parça aldı, koşa koşa eve götürdü. Ocak yanıyordu, onları ocağa attı. Anası: — Yine mi taş getirdin oğlum? Değirmene bunun için mi gittin? Ne oldu buğday, orada mı kaldı? dedi. Uzun Mehmet: — Dur ana, bekle biraz. Taş değil bunlar. Bunlar maden kömürü, dedi. Anası ocağın yanına geldi, baktı. Ocağın içindeki taşlar yanıyordu. Bunu görünce şaştı kaldı. Uzun Mehmet: — İşte ana, işte bu maden kömürü! Bak, işte maden kömürünü şimdi buldum! diye bağırdı. Böylece Uzun Mehmet her gün maden kömürü aramaya gitti. Bir sabah erkenden evden çıktı, bütün gün yürüdü. Akşam üzeri bir yarın önüne geldi. Burası tam bir maden kömürü yatağı idi. Uzun Mehmet: — Buldum, işte buldum! Maden kömürü yatağı burası! diye sevindi. Hemen işe başladı. kömürü kazdı. Ondan bir çuval aldı, eve götürdü. Artık gece olmuştu. Anası bekliyordu: — Oğlum, seni merak ettim. Çok merak ettim. Ne oldu? dedi. Uzun Mehmet: 262
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
— Merak etme ana. Merak edecek hiçbir şey yok, dedi. Sonra anasına çuvalı gösterdi. — Bak, bunlar hep maden kömürü. Artık yatağı buldum, dedi. Birkaç parça aldı, ocağa attı. Bunlar maden kömürü idi. Hem de iyi cins maden kömürü. Çok güzel yanıyordu. Uzun Mehmet: — Ana, ben ‹stanbul’a gideceğim. “Maden kömürü buldum.” diye bizim komutana haber vermem lazım. Komutanım kim bilir ne kadar memnun kalacak. Vatana hizmet bu, ana; vatana büyük bir hizmet bu, dedi. Aradan zaman geçti; kış gitti, bahar geldi. Uzun Mehmet yola çıktı. İstanbul’a vardı. Doğru kışlaya gitti. Orada komutanı buldu. Ona bulduğu kömürü gösterdi. Bölük komutanı kömürü aldı, baktı: Evet, bu maden kömürü. Hem de iyi bir cins maden kömürü. Aferin Mehmet. Bunu nereden buldun? dedi. Uzun Mehmet: — Zonguldak’ta, diye cevap verdi. Bölük komutanı üç beş parça kömürü aldı; hemen götürdü, yaktırdı. Hepsi yanıyordu hem de iyi yanıyordu. Bunu duyunca kışlada ne kadar subay varsa geldiler. Hepsi Uzun Mehmet’e: — Aferin Mehmet! Vatana hizmet işte böyle olur. Aferin sana! dediler. O gün bölük komutanı “Uzun Mehmet Zonguldak’ta maden kömürü
263
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
buldu.” diye hükûmete haber verdi. Hükûmet, Uzun Mehmet’e elli altın lira verdi; altı lira da aylık bağladı. Turan OFLAZO⁄LU - Emin ÇAKIRO⁄LU Yerli ve Yabancı Yazarlardan Örneklerle Çocuk Edebiyatı (Kısaltılarak düzenlenmiştir.)
İ.
OTOBİYOGRAFİ ( ÖZ YAŞAM ÖYKÜSÜ)
Bir insanın, kendi hayatını kendisinin yazdığı eserlere otobiyografi denir. Biyografilerde kişinin hayatı, çalışmaları başkası tarafından yazılırken otobiyografilerde kişi kendisini anlatır, yazar.
Kaynak olarak kişi kendisini ve aile büyüklerinden aldığı bilgiyi
kullanır.
Birinci kişinin ağzıyla anlatılır.
Örnek Metin 28: Otobiyografi(Öz Yaşam Öyküsü)
ORHUN KİTABELERİ BİLGE KAĞAN YAZITI Doğu Yüzü Tanrı gibi Tanrı yaratmış Türk Bilge Kağanı, sözüm: Babam Türk Bilge Kağanı ... Sir, Dokuz Oğuz, İki Ediz çadırlı beyleri, milleti ... Türk tanrısı ... üzerinde kagan oturdum. Oturduğumda ölecek gibi düşünen Türk beyleri, milleti memnun olup sevinip, yere dikilmiş gözü yukarı baktı. Bu zamanda kendim oturup bunca ağır töreyi dört taraftaki ... dim. Üstte mavi gök, altta yağız yer kılındıkta, ikisi
264
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
arasında insan oğlu kılınmış. İnsan oğlunun üzerine ecdadım Bumın Kağan, İstemi Kağan oturmuş. Oturarak Türk milletinin ilini, töresini tutu vermiş, düzene soku vermiş. Dört taraf hep düşman imiş. Ordu sevk ederek dört taraftaki milleti hep almış, hep tâbi kılmış. Başlıya baş eğdirmiş, dizliye dik çöktürmüş. Doğuda Kadırkan ormanına kadar, batıda Demir Kapıya kadar kondurmuş. İkisi arasında
pek
teşkilâtsız
Gök
Türk'ü
düzene
sokarak
öylece
oturuyormuş. Bilgili kağan imiş, cesur kağan imiş. Buyruku bilgili imiş tabiî, Cesur imiş tabiî. Beyleri de milleti de doğru imiş. Onun için ili öylece tutmuş tabiî. İli tutup töreyi düzenlemiş. Kendisi öylece vefât etmiş. Yasçı, ağlayıcı, doğuda gün doğusundan Bökli Çöllü halk, Çin, Tibet, Avar, Bizans, Kırgız, Üç Kurıkan, Otuz Tatar, Kıtay, Tatabı, bunca millet gelip ağlamış, yas tutmuş. Öyle ünlü kağan imiş. Ondan sonra küçük kardeşi kağan olmuş tabiî, oğulları kağan olmuş tabiî. Ondan sonra küçük kardeşi büyük kardeşi gibi kılınmamış olacak,
oğlu
babası
gibi
kılınmamış
olacak.
Bilgisiz
kağan
oturmuştur, kötü kağan oturmuştur. Buyruku da bilgisizmiş tabiî, kötü imiş tabiî. Beyleri, milleti ahenksiz olduğu için, aldatıcı olduğu için, Çin milleti hilekâr ve sahtekâr olduğu için, küçük kardeş ve büyük kardeşi birbirine düşürdüğü için, bey ve milleti karşılıklı çekiştirttiği için, Türk milleti il yaptığı ilini elden çıkarmış, kağan yaptığı kağanını kaybedivermiş. Çin milletine beylik erkek evlâdını kul kıldı, hanımlık kız evlâdını cariye kıldı. Türk beyler Türk adını bıraktı. Çinli beyler Çin adını tutarak, Çin kağanına itaat etmiş. Elli yıl işi gücü vermiş. Doğuda gün doğusunda Bökli kağana kadar ordu sevk edi vermiş. Batıda Demir Kapıya ordu sevk edi vermiş. Çin kağanına ilini, töresini alı vermiş. Türk halk kitlesi şöyle demiş: İlli millet idim, ilim şimdi hani, kime ili kazanıyorum der imiş. Kağanlı millet idim, kağanım hani, ne kağana işi, gücü veriyorum der imiş. 265
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Öyle diyip Çin kağanına düşman olmuş. Düşman olup, kendisini tanzim ve tertip edemediğinden, yine tâbi olmuş. Bunca işi, gücü vermediğini
düşünmeden,
Türk
milletini
öldüreyim,
kökünü
kurutayım der imiş. Yok olmaya gidiyormuş. Yukarıda Türk Tanrısı, mukaddes yeri, suyu öyle tanzim etmiştir. Türk milleti yok olmasın diye, millet olsun diye, babam İltiriş kağanı, annem İlbilge Hatun'u göğün tepesinden tutup yukarı kaldırmıştır. Babam kağan on yedi erle dışarı çıkmış. Dışarı yürüyor diye ses işitip şehirdeki dağa çıkmış, dağdaki inmiş. Toplanıp yetmiş er olmuş. Tanrı kuvvet verdiği için, babam kağanın askeri kurt gibi imiş, düşmanı koyun gibi imiş. Doğuya batıya asker sevk edip toplamış, yığmış. Hepsi yedi yüz er olmuş. Yedi yüz er olup ilsizleşmiş, kağansızlaşmış milleti, cariye olmuş, kul olmuş milleti, Türk töresini bırakmış milleti, ecdadımın töresince yaratmış, yetiştirmiş. Tölis, Tarduş milletini orda tanzim etmiş. Yabguyu, şadı orda vermiş. Güneyde Çin milleti düşman imiş. Kuzeyde Baz Kağan, Dokuz Oğuz kavmi düşman imiş. Kırgız, Kurıkan, Otuz Tatar, Kıtay, Tatabı hep düşman imiş. Babam kağan bunca .... kırk yedi defa ordu sevk etmiş, yirmi savaş yapmış. Tanrı lûtfettiği için illiyi ilsizletmiş, kağanlıyı kağansızlatmış, dizliye diz çöktürmüş, başlıya baş eğdirmiş. Babam kağan öylece ili, töreyi kazanıp, uçup gitmiş. Babam kağan için ilkin Baz kağanı balbal olarak dikmiş. Babam kağan uçtuğunda kendim sekiz yaşında kaldım. O töre üzerine amcam kağan oturdu. Oturarak Türk milletini tekrar tanzim etti, tekrar besledi. Fakiri zengin kıldı, azı çok kıldı. Amcam kağan oturduğunda kendim prens ... Tanrı buyurduğu için ondört yaşımda Tarduş milleti üzerine şad oturdum. Amcam kağan ile doğuda Yeşil Nehir'e, Şantung ovasına kadar ordu sevk ettik. Batıda Demir Kapı'ya kadar ordu sevk ettik. Kögmen'i aşarak Kırgız ülkesine kadar ordu sevk ettik. Yekun olarak yirmi beş defa ordu sevk 266
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
ettik,
on
üç
defa
savaştık.
İlliyi
ilsizleştirdik,
kağanlıyı
kağansızlaştırdık. Dizliye diz çöktürdük, başlıya baş eğdirdik. Türgiş kağanı Türk'üm, milletim idi. Bilmediği için, bize karşı yanlış hareket ettiği, ihanet ettiği için kağanı öldü, buyruku, beyleri de öldü. On Ok kavmi eziyet gördü. Ecdadımızın tutmuş olduğu yer, su sahipsiz kalmasın diye Az milletini tanzim ve tertip edip ... Bars bey idi. Kağan adını burda biz verdik. Kız kardeşim prensesi verdik. Kendisi ihanet etti, kağanı öldü, milleti cariye, kul oldu. Kögmen'in yeri, suyu sahipsiz kalmasın diye Az, Kırgız milletini tanzim ve tertip edip geldik. Savaştık ... ilini geri verdik. Doğuda Kadırkan ormanını aşarak milleti öyle kondurduk, öyle düzene soktuk. Batıda Kengü Tarbana kadar Türk milletini öyle kondurduk, öyle düzene soktuk. O zamanda kul kullu, cariye cariyeli olmuştu. Küçük kardeş büyük kardeşini bilmezdi, oğlu babasını bilmezdi. Öyle kazanılmış, öyle düzene sokulmuş ilimiz, töremiz vardı. Türk, Oğuz beyleri, milleti işit: Üstte gök basmasa, altta yer delinmese, Türk milleti, ilini, töreni kim bozabilecekti? Türk milleti, vazgeç, pişman ol! Disiplinsizliğinden dolayı, beslemiş olan kağanına, hür ve müstakil iyi iline karşı kendin hata ettin, kötü hâle soktun. Silâhlı nereden gelip dağıtarak gönderdi? Mızraklı nereden gelerek sürüp gönderdi? Mukaddes Ötüken ormanının milleti, gittin! Doğuya giden, gittin! Batıya giden, gittin! Gittiğin yerde hayrın şu olmalı: Kanın nehir gibi koştu. Kemiğin dağ gibi yattı. Beylik erkek evlâdını kul kıldın. Hanımlık kız evlâdını cariye kıldın. O bilmemenden dolayı, kötülüğün yüzünden amcam kağan uçup gitti. Önce Kırgız kağanını balbal olarak diktim. Türk milletinin adı sanı yok olmasın diye, babam kağanı, annem hatunu yükselten Tanrı, il veren Tanrı, Türk milletinin adı sanı yok olmasın diye, kendimi o Tanrı kağan oturttu tabiî. Varlıklı, zengin millet üzerine oturmadım. İçte aşsız, dışta elbisesiz; düşkün, perişan 267
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
millet üzerine oturdum. Küçük kardeşim Kül Tigin, iki şad, küçük kardeşim Kül Tigin ile konuştuk. Babamızın, amcamızın kazanmış olduğu milletin adı sanı yok olmasın diye Türk milleti için gece uyuyamadım, gündüz oturmadım. Küçük kardeşim Kül Tigin ile, iki şad ile öle yite kazandım. Öyle kazanıp bütün milleti ateş, su kılmadım. Ben kendim kağan oturduğumdan her yere gitmiş olan millet yaya olarak, çıplak olarak, öle yite geri geldi. Milleti besleyeyim diye kuzeyde Oğuz kavmine doğru; doğuda Kıtay, Tatabı kavmine doğru; güneyde Çine doğru on iki defa ordu sevk ettim ... savaştım. Ondan sonra Tanrı buyurduğu için, devletim, kısmetim var olduğu için, ölecek milleti diriltip besledim. Çıplak milleti elbiseli kıldım. Fakir milleti zengin kıldım. Az milleti çok kıldım. Değerli illiden, değerli kağanlıdan daha iyi kıldım. Dört taraftaki milleti hep tâbi kıldım, düşmansız kıldım. Hep bana itaat etti. Onyedi yaşımda Tanguta doğru ordu sevk ettim. Tangut milletini bozdum. Oğlunu, karısını, at sürüsünü, servetini orda aldım. Onsekiz yaşımda Altı Çub Soğdaka doğru ordu sevk ettim. Milleti orda bozdum. Çinli Ong vali, elli bin asker geldi. Iduk Başta savaştım. O orduyu orda yok ettim. Yirmi yaşımda, Basmıl Iduk Kut soyumdan olan kavim idi, kervan göndermiyor diye ordu sevk ettim. K ... m tâbi kıldım, malını çevirip getirdim. Yirmi iki yaşımda Çin'e doğru ordu sevk ettim. Çaça general, seksen bin asker ile savaştım. Askerini orda öldürdüm. Yirmi altı yaşımda Çik kavmi Kırgız ile beraber düşman oldu. Kemi geçerek Çike
doğru
ordu
sevk
ettim.
Örpende
savaştım.
Askerini
mızrakladım. Az milletini aldım ... tâbi kıldım. Yirmi yedi yaşımda Kırgız'a doğru ordu sevk ettim. Mızrak batımı karı söküp, Kögmen ormanını aşarak yürüyüp Kırgız kavmini uykuda bastım. Kağanı ile Songa ormanında savaştım. Kağanını öldürdüm, ilini orda aldım. O yılda Türgiş'e doğru Altın ormanını aşarak İrtiş nehrini geçip 268
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
yürüdüm. Türgiş kavmini uykuda bastım. Türgiş kağanının ordusu ateş gibi, fırtına gibi geldi. Bolçu'da savaştık. Kağanını, yabgusunu, şadını orda öldürdüm. İlini orda aldım. Otuz yaşımda Beş Balıka doğru ordu sevk ettim. Altı defa savaştım ... askerini hep öldürdüm. Onun içindeki ne kadar insan ... yok olacaktı ... çağırmak için geldi. Beş Balık onun için kurtuldu. Otuzbir yaşımda Karluk milleti sıkıntısız, hür ve serbest iken, düşman oldu. Tamag Iduk Başta savaştım. Karluk milletini öldürdüm, orda aldım ... Basmıl kara ... Karluk milleti toplanıp geldi ... m, öldürdüm. Dokuz Oğuz benim milletim idi. Gök, yer bulandığı için, ödüne kıskançlık değdiği için düşman oldu. Bir yılda dört defa savaştım: En önce Togu Balık!ta savaştım. Togla nehrini yüzdürerek geçip ordusu ... İkinci olarak Andırgu'da savaştım. Askerini mızrakladım ... Üçüncü olarak Çuş başında savaştım. Türk milleti ayak titretti, perişan olacaktı. İlerleyip yayarak gelen ordusunu püskürttüm. Çok ölecek orda dirildi. Orda Tongra yiğiti bir boyu Tonga Tigin mateminde çevirip vurdum. Dördüncü
olarak
Ezginti
Kadız'da
savaştım.
Askerini
orda
mızrakladım, yıprattım ...yıprat ... Otuziki yaşımda Amgı kalesinde kışladıkta kıtlık oldu. İlk baharında Oğuz'a doğru ordu sevk ettim. İlk ordu dışarı çıkmıştı, ikinci ordu merkezde idi. Üç Oğuz ordusu basıp geldi. Yaya, kötü oldu diyip yenmek için geldi. Bir kısım ordusu evi barkı yağma etmek için gitti, bir kısım ordusu savaşmak için geldi. Biz az idik, kötü durumda idik. Oğuz ... düşman ... Tanrı kuvvet verdiği için orda mızrakladım, dağıttım. Tanrı bahşettiği için, ben kazandığım için Türk milleti kazanmıştır. Ben küçük kardeşimle beraber böyle başa geçip kazanmasam Türk milleti ölecekti, yok olacaktı. Türk beyleri, milleti, böyle düşünün, böyle bilin! Oğuz kavmi ... göndermeden, diye ordu sevk ettim. Evini barkını bozdum. Oğuz kavmi Dokuz Tatar ile toplanıp geldi. Aguda iki büyük savaş yaptım. 269
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Ordusunu bozdum. İlini orda aldım. Öyle kazanıp ... Tanrı buyurduğu için otuzüç yaşımda ... idi. Seçkin, muhterem, güç beslemiş olan, kahraman kağanına ihanet etti. Üstte Tanrı, mukaddes yer, su, amcam kağanın devleti kabul etmedi olacak. Dokuz Oğuz kavmi yerini, suyunu terk edip Çin'e doğru gitti. Çin ... bu yere geldi. Besleyeyim diye düşünüp ... millet .... suçla ... güneyde Çin'de adı sanı yok oldu. Bu yerde bana kul oldu. Ben kendim kağan oturduğum için Türk milletini ... kılmadım. İli, töreyi çok iyi kazandım ... toplanıp ... orda savaştım. Askerini mızrakladım. Teslim olan teslim oldu, millet oldu; Ölen öldü. Selengadan aşağıya yürüyerek Kargan vâdisinde evini, barkını orda bozdum ... ormana çıktı. Uygur valisi yüz kadar askerle doğuya kaçıp gitti ...... Türk milleti aç idi. O at sürüsünü alıp besledim. Otuz dört yaşımda Oğuz kaçıp Çin'e girdi. Eseflenip ordu sevk ettim. Hiddetle .., oğlunu, karısını orda aldım. İki valili millet ..... Tatabı milleti Çin kağanına itaat etti. Elçisi, iyi sözü, niyazı gelmiyor diye yazın ordu sevk ettim. Milleti orda bozdum. At sürüsünü ... askeri toplanıp geldi. Kadırkan ormanına kon ... yerine doğru, suyuna doşru kondu. Güneyde Karluk milletine doşru ordu sevk et diyip Tudun Yamtarı gönderdim, gitti ... Karluk valisi yok olmuş, küçük kardeşi bir kaleye ... kervanı koşmadı. Onu korkutayım diyip ordu sevk ettim. Koruyucu iki üç kişi ile beraber kaçıp gitti. Halk kütlesi kağanım geldi diyip övdü ... ad verdim. Küçük adlı ... Güneydoğu Yüzü .... Gök Öngü çiğneyerek ordu yürüyüp, gece ve gündüz yedi zamanda susuzu geçtim. Çorağa ulaşıp yağmacı askeri ... Keçine kadar ... Güney Yüzü ... Çin süvarisini, on yedi bin askeri ilk gün öldürdüm. Piyadesini 270
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
ikinci gün hep öldürdüm. Bi ... aşıp vard ... defa ordu sevk ettim. Otuzsekiz yaşımda kışın Kıtay'a doğru ordu sevk ettim ... Otuz dokuz yaşımda ilk baharda Tatabı'ya doğru ordu sevk ettim.... ben ... öldürdüm. Oğlunu, karısını, at sürüsünü, servetini ... millet... karısını yok kıldım....... savaştım. ... verdim. Kahraman erini öldürüp balbal kılı verdim. Elli yaşımda Tatabı milleti Kıtaydan ayrıldı. ... lker dağına ... Ku general kumandasında kırk bin asker geldi. Töngkes dağında hücum edip vurdum. Otuz bin askeri öldürdüm. On bin ... ise ... öktüm. Tatabı .... öldürdü. Büyük oğlum hastalanıp yok olunca Ku'yu, generali balbal olarak diki verdim. Ben on dokuz yıl şad olarak oturdum, on dokuz yıl kağan olarak oturdum, il tuttum. Otuz bir ... Türk'üm için, milletim için iyisini öylece kazanı verdim. Bu kadar kazanıp babam kağan köpek yılı, onuncu ay, yirmi altıda uçup gitti. Domuz yılı, beşinci ay, yirmi yedide yas töreni yaptırdım. Bukağ vali ... babası Lisün Tay generalin başkanlığında beş yüz yiğit geldi. Kokuluk .... altın, gümüş fazla fazla getirdi. Yas töreni kokusunu getirip diki verdi. Sandal ağacı getirip öz ... Bunca millet saçını, kulağını ... kesti. İyi binek atını, kara samurunu, mavi sincabını sayısız getirip hep bıraktı. Tanrı gibi Tanrı yaratmış Türk Bilge Kağanı, sözüm: Babam Türk Bilge Kağan'ı oturduğunda şimdiki Türk beyleri, sonra Tarduş beyleri; Kül Çor başta olarak, arkasından şadpıt beyleri; önde Tölis beyleri; Apa Tarkan başta olarak, arkasından şadpıt beyleri; bu ... Taman Tarkan, Tonyukuk Boyla Baga Tarkan ve buyruk ... iç buyruk; Sebig Kül İrkin başta olarak, arkasından buyruk; bunca şimdiki beyler, babam kağana fevkalâde fevkalâde çok iltica etti ... Türk beylerini, milletini fevkalâde çok yüceltti, övdü ... babam kağan ... ağır taşı, kalın ağacı Türk beyleri, milleti ... Kendime bunca ...
271
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Kuzey Yüzü Tanrı gibi gökte olmuş Türk Bilge Kağanı, bu zamanda oturdum. Sözümü tamamiyle işit. Bilhassa küçük kardeş yeğenim, oğlum, bütün soyum, milletim, güneydeki Şadpıt beyleri, kuzeydeki Tarkat, Buyruk beyleri, Otuz Tatar, ... Dokuz Oğuz beyleri, milleti! Bu sözümü iyice işit, adamakıllı dinle: Doğuda gün doğusuna, güneyde gün ortasına, batıda gün batısına, kuzeyde gece ortasına kadar, onun içindeki millet hep bana tâbidir. Bunca milleti hep düzene soktum. O şimdi kötü değildir. Türk kağanı Ötüken ormanında otursa ilde sıkıntı yoktur. Doğuda Şantung ovasına kadar ordu sevk ettim, denize ulaşmama az kaldı. Güneyde Dokuz Ersin'e kadar ordu sevk ettim, Tibet'e ulaşmama az kaldı. Batıda İnci nehrini geçerek Demir Kapıya kadar ordu sevk ettim. Kuzeyde Yir Bayırku yerine kadar ordu sevk ettim. Bunca yere kadar yürüttüm. Ötüken ormanından iyisi hiç yokmuş. İl tutacak yer Ötüken ormanı imiş. Bu yerde oturup Çin milleti ile anlaştım. Altını, gümüşü, ipeği, ipekliyi sıkıntısız öylece veriyor. Çin milletinin sözü tatlı, ipek kumaşı yumuşak imiş. Tatlı sözle,
yumuşak
ipek
kumaşla
aldatıp
uzak
milleti
öylece
yaklaştırırmış. Yaklaştırıp, konduktan sonra, kötü şeyleri o zaman düşünürmüş. İyi bilgili insanı, iyi cesur insanı yürütmezmiş. Bir insan yanılsa kabilesine, milletine, akrabasına kadar barındırmaz imiş. Tatlı sözüne, yumuşak ipek kumaşına aldanıp çok çok, Türk milleti, öldün; Türk milleti, öleceksin! Güneyde Çogay ormanına, Tögültün ovasına konayım dersen, Türk milleti, öleceksin! Orda kötü kişi şöyle öğretiyormuş: Uzak ise kötü mal verir, yakın ise iyi mal verir diyip öyle öğretiyormuş. Bilgi bilmez kişi o sözü alıp, yakına varıp, çok insan öldün! O yere doğru gidersen Türk milleti, öleceksin! Ötüken yerinde oturup kervan, kafile gönderirsen hiç bir sıkıntın yoktur. Ötüken ormanında oturursan ebediyen il tutarak oturacaksın. 272
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Türk
milleti,
tokluğun
kıymetini
bilmezsin.
Acıksan
tokluk
düşünmezsin. Bir doysan açlığı düşünmezsin. Öyle olduğun için beslemiş olan kağanının sözünü almadan her yere gittin. Hep orda mahvoldun, yok edildin. Orda, geri kalanınla, her yere zayıflayarak ölerek yürüyordun. Tanrı buyurduğu için, kendim devletli olduğum için kağan oturdum. Kağan oturup aç, fakir milleti hep toplattım. Fakir milleti zengin kıldım. Az milleti çok kıldım. Yoksa bu sözümde yalan var mı? Türk beyleri, milleti, bunu işitin! Türk milletini toplayıp il tutacağını burda vurdum. Yanılıp öleceğini yine burda vurdum. Her ne sözüm varsa ebedî taşa vurdum. Ona bakarak bilin. Şimdiki Türk milleti, beyleri, bu zamanda itaat eden beyler olarak mı yanılacaksınız? Babam kağan, amcam kağan oturduğunda dört taraftaki milleti nasıl düzene sokmuş ... Tanrı buyurduğu için kendim oturduğumda dört taraftaki milleti düzene soktum ve tertipledim ... kıldım. ... Türgiş kağanına kızımı ... fevkalâde büyük törenle alı verdim. Türgiş kağanının kızını fevkalâde büyük törenle oğluma alıverdim ... fevkalâde büyük törenle alı verdim ... yaptırdım ... başlıya baş eğdirdim, dizliye diz çöktürdüm. Üstte Tanrı, altta yer bahşettiği için gözle görülmeyen, kulakla işitilmeyen milletimi doğuda gün doğusuna, güneyde ... batıda ... Sarı altınını, beyaz gümüşünü, kenarlı ipeğini, ipekli kumaşını, binek atını, aygırını, kara samurunu, mavi sincabını Türk'üme, milletime kazanı verdim, tanzim edi verdim ... kedersiz kıldım. Üstte Tanrı kudretli ... Türk beylerini, milletini ... besleyin, zahmet çektirmeyin, incitmeyin! ... benim Türk beylerim, Türk milletim, ... kazanıp ... bu ... bu kağanından, bu beylerinden ... suyundan ayrılmazsan, Türk milleti, kendin iyilik göreceksin, evine gireceksin, dertsiz olacaksın. ... Ondan sonra Çin kağanından resimciyi hep getirttim. Benim sözümü kırmadı, maiyetindeki resimciyi gönderdi. Ona bambaşka türbe 273
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
yaptırdım. İçine dışına bambaşka resim vurdurdum. Taş yontturdum. Gönüldeki sözümü vurdurdum ... On Ok oğluna, yabancına kadar bunu görüp bilin! Ebedî taş yontturdum ... yontturdum, yazdırdım. ... O taş türbesini ... Batı Yüzü ... üstte ... Bilge Kağan uçtu. Yaz olsa, üstte gök davulu gürler gibi, öylece ve dağda yabani geyik gürlese, öylece mateme gark oluyorum. Babam kağanın taşını kendim kağan ...... Güneybatı Yüzü Bilge Kağan kitâbesini Yollug Tigin, yazdım. Bunca türbeyi, resimi, sanatı ... kağanın yeğeni Yollug Tigin ben bir ay dört gün oturup yazdım, resimledim Anonim
J.
SÖYLEŞİ (SOHBET)
Yazarın, gündelik olaylarla ilgili düşüncelerini, okuyucu ile karşı karşıya oturup konuşuyormuş gibi içten bir hava içinde yazdığı yazılara sohbet denir. Karşılıklı konuşma havası içinde yazılır. Belirli konusu yoktur. Yerine ve zamanına göre sıkıcı olmayan her şey sohbet konusu olabilir. Gazete ve dergi yazılarıdır. Yazarın kendi kişisel düşüncesi ağırlıktadır. En önemli özelliği, samimi bir üslupla kaleme alınmasıdır. Yazarın öğretme ve kanıtlama amacı yoktur.
274
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Örnek Metin 29: Söyleşi (Deneme) GÖRME, ANLAMA MERAKI
Eskiden çocuklar daha mı öğrenme meraklısıydılar, dersiniz. Yoksa bugünkü çocukların merakı başka konulara mı çevrildi? Ne zaman bir
küçüğe;
Hindistan’a,
Kutuplara,
Çin
Seddi’ne,
Mısır
piramitlerine, lokomotifin icadına ilişkin soru sorarsınız şu cevabı alıyorsunuz: — Daha bunları okumadık! Demek ki zamanımız çocukları ve gençleri, tarihe, coğrafyaya, keşif ve icatlara, dünya çapındaki dâhilere dair ancak okulda edindikleri bilgilerle kalıyorlar. Kendiliklerinden bu konularda bilgi sahibi olmak istemiyorlar. ‹lgilerini her hâlde başka şeylere saklıyorlar. Hâlbuki elde, düne göre çok daha bol öğrenme imkânları var. Ansiklopediler, cilt cilt seyahat kitapları, tarihî eserler, biyografiler, karşılaştırmalı istatistikler, propaganda broşürleri, radyo, televizyon programları, filmler, her türlü meraka cevap verecek kadar bol ve çeşitli. Bizim çocukluğumuzda ise imkânlar ne kadar azdı. Doymak bilmeyen merakımızı avutmak için ne çocukça çarelere başvururduk. Elimizdeki coğrafya kitaplarını didik didik etmek yetmiyormuş gibi haritaları oyun malzemesi olarak kullanır, enlem ve boylam çizgileri arasına karışmış küçücük şehir isimlerini birbirimize sorardık. Bütün devletlerin merkezlerini adıyla, nüfus ve yeriyle su gibi bilirdik. O zamanlar çikolataların içinden çıkan bayrak, harita, şehir resimleriyle büyük adam portrelerinden koleksiyonlar yapardık. Pul biriktirirdik ama ticaret için değil, sırf çeşitli memleketlere ait 275
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
manzaraları, tarihî şahsiyetleri, sembolleri görmek ve öğrenmek için. Yine aynı maksatla kartpostal toplardık. Jules Verne (Jül Vern)’in ne kadar romanı çıkmışsa hepsini bulur okurduk. Bu sayede kutupları, Antil Adalarını, Afrika’nın balta girmemiş ormanlarını, Çin’i, denizaltı âlemini öğrenirdik. Zevaco (Zevako)’nun romanları, bize bir devrin Fransa, ‹talya ve ‹spanyası’nı öğretirdi. Kılıcı karşısında herkesin titrediği roman kahramanlarıyla birlikte, tarihe mal olmuş şahsiyetlerle tanışıklık kurardık. Biri bize Saint Barthelmy (Sen Bartelmi) olayını sorsa bülbül kesilirdik. İspanya’daki engisizyon mahkemelerinin nasıl işlediğini en ince ayrıntılarına kadar bilirdik. Aramızda
bunların
ve
diğerlerinin
bahsi
geçerdi.
Bilmeyeni
ayıplardık. Tarih öğretmenlerimiz, sözlü yoklamalarda bilgimizden hayrete
düşerdi.
Edebiyat
derslerinde
de
öğrendiklerimizle
öğretmenlerimizi hayran ederdik. Okul idareleri de her dönemde teşekkür ve takdir yazılarıyla bizi ödüllendirirdi. Hepimiz bir karış boyumuzla, Rönesans Devri adamlarının oburluğu ile sağdan soldan boyuna bilgi edinmeye çalışırdık. Bizde doymak bilmez bir merak vardı. Yanımızda bir şey konuşulduğu zaman konunun cahili olmaktan ödümüz kopardı. Zamanımızda çıkan gazete ve dergilerin her sahadaki ilerlemelere ayırdıkları sayfaları yutarcasına okumak en büyük zevkimizdi. Ama ayakkabı eskitmek korkusuyla top peşinde pek koşmazdık. Babamızdan aldığımız gündelik, sinemaya girmeye yetmediği için sık sık film seyretmeye gitmezdik. Sokakta oynamak da haysiyetimize dokunurdu. Hatta bazı akşamlar fincan ve papazkaçtı oynayan ev halkına bile uymazdık. Misafirliğe gitsek konsol üstünde veya duvarlarda gördüğümüz hatıra hakkında bilgi edinmeden
içimiz
rahat
etmezdi. 276
Mahallemizdeki
caminin,
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
çeşmenin,
imaretin
kitabelerini
pek
sökemezdik
ama
büyüklerimizden sorup öğrenmeyi de ihmal etmezdik. Kısacası biz, çocukluğumuzda bilgi edinmeyi bir oyun, hatta bir huy hâline getirmiştik. Acaba iyi mi yapıyorduk, kötü mü? Belki kafamızı abur cuburla dolduruyorduk. Elimizdeki malzeme bugünküne göre hayli eksik hatta hatalı idi. Fakat mesele bu değil. Nasıl ve neler öğrendiğimizin önemi yok. Asıl önemli olan şey, daima öğrenmeye hazır, daima iştahlı bir merakımız vardı. Bu merak, müsait şartlar bulsaydı, pekâlâ araştırıcılığa ve yapıcılığa dönebilirdi. Bugünün şartları elbette çok daha elverişli. Fakat çocuklarımızda o eski merak ve ilgiden pek eser yok gibi geliyor bana. Lakin merak, büsbütün ortadan kalkarsa araştırıcılık ve yapıcılığın yolunu bulmak da imkânsız. Merakı, yapıcılık doğrultusunda geliştirmek gerek. Prof. Sabri Esat SİYAVUŞGİL Türkçe Dil Bilgisi ve Dil Yeteneği
K.
HABER
Belli bir zaman içerisinde geçen olayları anında okuyucuya bildiren gazete yazılarına haber denir. Gazetelerde haber toplayan kişilere muhabir denir. Haber yazılarında temel ilke nesnelliktir. Bir haber yazısı 5N1K (kim, ne, nerede, ne zaman, nasıl, niçin?) sorularına cevap vermelidir. Haber; ilginç, yeni, doğru ve önemli olmalıdır.
277
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Örnek Metin 30: Haber TEKNE FACİASI Ukrayna’nın Odessa ilinde bir gezi teknesinin alabora olması sonucunda, 16 kişi hayatını kaybetti. Ukrayna’nın Odessa Valiliği’nden yapılan açıklamada, bir gezi teknesinin sahilden bir kilometre açıkta fırtınaya yakalanarak alabora olduğu bildirildi. Açıklamada, ölü sayısının 16’ya yükseldiği, ayrıca 20 kişinin hastaneye kaldırıldığı kaydedildi. Açıklamada, faciaya denizdeki fırtınanın yanısıra, teknede yeterli sayıda can yeleği olmamasının neden olduğu ifade edildi. Ukrayna Başbakanı Arseniy Yatsenyuk, faciayı incelemek üzere özel bir komisyonun kurulması talimatını verdi. Facia nedeniyle, Pazar günü Odessa’da bir günlük yas ilan edildi.
L.
KÖŞE YAZISI (FIKRA)
Bir yazarın, herhangi bir konu üzerinde, kişisel anlayış, görüş ve düşüncelerini güzel bir üslupla, hiçbir kanıtlama gereği duymadan anlattığı yazı türüne fıkra denir. İki tür fıkra vardır: Gazete fıkraları, nükteli hikâyecik türündeki fıkralar. Yazı türü olarak “gazete fıkraları” kabul edilmektedir. Gülmece yazılardan olan fıkraları, gazete yazı türü olan fıkrayla karıştırmamalıyız. Gazete yazısıdır. Yazar düşüncelerini kanıtlama yoluna gitmez. Dil doğaldır. Günlük deyimlere, yer yer nükteli sözlere yer verilir. Okuyucuyla sohbet ediyormuş havası hâkimdir. Anlatım senli benlidir. 278
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Örnek Metin 31: Köşe Yazısı (Fıkra) BİR TEŞHİS Beş altı seneden beri edebiyatımızın gösterdiği çıplaklık manzarası bütün fikir adamlarını düşündürse yeri var. Okuyup yazmanın halk arasında yayılması ve bundan dolayı okuyucu sayısının çoğalması nispetinde yazı hünerine arız olan bu soysuzlaşmanın anlaşılmaz sebepleri hakkında hayli şeyler söylendi. Felce uğrayan maalesef yalnız edebiyatımız değildir. Bu bitkinlik rengi, gizli bir hastalığın sarılığı gibi, ruh ve hayalin bütün bahçelerinde yayılmakta ve bütün yaprakları, yer yer soldurup kurutmaktadır. Geçen gün Türk Ocağı’nın bayramında bütün iyi niyetlere rağmen, yaşlı ve yorgun iki sanatkârın ney ve sazından daha genç ve daha zinde bir şey dinlenilemediğine bakılırsa, musikide de artık sanatkar neslinin tükenmiş olduğuna hükmetmek lâzım geliyor. Gerçi iyimserliği saflık derecesine vardıran bazı kalem sahipleri, hâlâ kısır çalı fidanları üzerinde taze güller görmekte ısrar etmektedir. Safdilliğin bu derecesi hakkında fikir beyan etmek, ancak tıbbın salâhiyetine girer. Bahsi dağıtmadan edebiyata dönelim. On, on beş seneden beri aynı nağmeyi
geveleyip
durduğumuzun
okuyucunun
yeni
eserlere
alışkanlıktır.
Bu
alışkanlık
karşı ancak
açık
alâmetlerinden
gösterdiği âdet
hayretsizlik
şekline
gelmiş
biri, ve bir
hassasiyetin uysallığı değil midir? Aksülâmeller, hiddetler, kinler ve gayzların durduğu bir fikir âlemi içinde, artık yeni hiçbir eserin ortaya çıkmadığında zerre kadar şüphemiz olmamalıdır. Ahmet HAŞİM 279
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
M.
RÖPORTAJ
Yazarın herhangi bir konuda önceden hazırladığı soruları ilgili kişilere yöneltmesi aldığı cevapları fotoğraf ve çeşitli belgelerle destekleyerek okuyucuya sunmasıdır.
Yazar bilgiden başka izlenimlerini, görüşlerini, düşüncelerini yazmalıdır. Röportajdaki konu iyice öğrenilmeli, gerekli incelemeler yapılmalı, gerekli belgeler toplanmalıdır. Röportajlarda ses kayıtları, fotoğraflar, filmler vb. teknolojik aletler inandırıcılık kazandıran öğelerdir. Röportajda konularına göre üç’e ayrılır: 1. Bir yeri konu alan röportajlar; Bu röportajlarda ya da tanıtılan yeri, yaşamı her yönüyle bilinir. Farklı yönleri fotoğraflarla filmlerle kanıtlanır. 2. Eşyayı konu alan röportajlar; Eşyanın dikkat çekici özelliği, düşündürücü özellikleri ele alınır. 3. İnsanı konu alan röportajlar; Belli bir üne kavuşmuş kimselerin, dikkat çeken ve düşündüren yönleri belirtilir. Fotoğraflarla desteklenir.
1.
Haber Yazısı ile Röportaj’ ın Farkı Haber yazılarında haber, olduğu gibi objektif yansıtılır. Röportajda yazarın kişisel görüşleri vardır. Haberin genişletilmiş halidir.
280
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
2.
Röportaj ile Gezi Yazısı’ nın Farkı Gezi
yazılarında
fotoğraf,
resim
gibi
belgeler
bulunmaz.
Röportajlarda resimlere, fotoğraflara yer verilir. Gezi yazılarında insan konuşmalarına (diyaloglara) yer verilmez. Röportajda konuşmalara yer verilir.
3.
Röportaj ile Biyografi’ nin Farkı Röportajlarda konuşmalara yer verilirken biyografide yoktur. Röportajlarda kişisel yorum varken biyografilerde yoktur. Röportajlar yaşayan sanatçılarla yapılır. Biyografiler belgelere dayandırılarak yapılır.
Örnek Metin 32: Röportaj ATATÜRK’ LE RÖPORTAJ En demokratik insanlardan biri olan Mustafa Kemal Paşa beni gayriresmi
biçimde
eskiden
istasyon
şefinin
oturduğu
şimdi
kendisinin yaşadığı küçük evdeki Batılı tarzda döşenmiş çalışma odasına kabul etti. Hakiki Türk usulüyle bana kahve ve sigara ikram etti. Benimle yaklaşık iki saat boyunca yavaş ve ölçülü bir tonda, iyi bir Fransızcayla konuştu. Diktatör değil (bugün Türkiye Millet Meclisi kadar gerçek halk gücünü uygulayan Batılı bir parlamento bilmiyorum) ama Milli Mücadele’yi örgütleyen ve onun liderliğini yapan kişi olarak itibarı, halkın sevdiği ve güvendiği bir liderin otoritesiyle konuştuğunu söyleyebilirim.” Meclis’in geçirdiği anayasaya göre, yürütme ve yasama güçleri
sadece
Meclis’in
kendisine
281
verildi.
Bu
durum
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Sultan’ın gelecekteki konumunu nasıl etkileyecek? Anayasamızı kabul edecek ya da çekilecektir. Bizim isteklerimize sıcak bakan başka bir sultan bulmak kolay olacaktır. Türkiye’nin başşehrinin ileride Anadolu’da kurulacağı doğru mudur? İstanbul elbette geleneksel başşehrimiz ve bu şekilde de devam etmeli. Fakat bu savaşta edindiğimiz bir deneyim bize ders oldu. Saltanat ve halifelik İstanbul’da kalacaktır ama gerçek hükümet, Millet Meclisi ve kabine, burada Anadolu’da İstanbul’dan daha iyi korunacağı için memleketin merkezinde olacaktır. Meclis elbette zaman zaman İstanbul’a gidebilir ama hükümetin daimi makamı orada olmamalıdır. Mesele için varılmadı ama tartışılıyor. Kayseri, Sivas ve Yozgat’ı olası yerler olarak düşünüyoruz. Bu merkezi bölgeyi araştırıp en iyi başşehir bölgesini bulması için bir komisyon göndereceğiz. Bol bol ağacı ve bir akarsuyu olmalı, kısacası doğal güzelliği… Dini meseleler ve Cihat’a karşı tutumunuzu daha ayrıntılı açıklar mısınız? Dini konularda pek bilgim yoktur ama duyduğum kadarıyla İslamiyet tehlikedeyken Halife’nin Müslümanları müdafaa için Cihat’a çağırma hakkı var. Bence Sultan 2. Balkan Savaşı’nda böyle bir çağrı yaptı ama bildiğiniz üzere başarılı olamadı. Burada siyasetle dini meseleleri birbirine karıştırmıyoruz. Biz sadece emrimizdeki maddi güçlerle savaşıyoruz, dini hisleri yardımımıza çağırmıyoruz. Türkler bağnaz değildir. Elbette her ülkede olduğu gibi aramızda halkı ayaklandırmaya çalışan hocalar (din görevlileri) var ama onları kontrol altında tutmalıyız ve tutacağız.
282
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
Cihat, Şeriat gibi dini meselelerde ve din ve devletin ayrılmasıyla ilgili hükümetinizin tutumu nedir? Sanırım her millet gibi her fert de vicdan hürriyetinden tam olarak istifade etmelidir. Bu prensip “Bir millet şayet Müslümansa bağımsızlığa
hakkı
yoktur”
şeklinde
düşünen
düşmanlarımız
tarafından maalesef çiğnenmiştir. Halen, Suriye’de, Irak’ta ve Anadolu’da cereyan eden durum ileri sürdüğüm bu hususun en güzel delilidir. Bizim dinimiz İslamiyet’tir. İslam, dogmatik kısmı dışında nazara alınırsa en geniş anlamı ile hoşgörü temeline dayanan “sosyo-politik” bir sistemden başka bir şey değildir ve “ferdiyetçilik” ile “komünizm” arasında orta bir yol teşkil etmektedir. Diğer Müslüman hükümetlerle hükümetinizin ilişkileri ne durumdadır? Biz tabiatıyla bütün Müslüman devletlerle son derece dostane ilişkiler içindeyiz. (…) Önceden de belirttiğim gibi, kendi kaderini kendi tayin etme hakkının bütün Müslüman milletlere tanınmasını görmek benim en büyük arzumdur. İslam Birliği (Panislamizm), Türklük birliği (Pantürkizm) ve Turan Birliği (Panturanizm) hakkında tutumunuz nedir? Bütün Müslümanların Türk hakimiyeti altında birleşmesi anlamına geldiği sürece Panislamizm, üzerinde Türk ırkı yaşayan bütün ülkelerin
Anadolu
Türklerinin
anlamına
geldiği
müddetçe
hakimiyeti de
altında
birleşmesi
Panturanizm;
İngiltere
emperyalistlerinin, bize karşı sürdürdükleri daimi haçlı seferine kendi milletlerinin desteğini temin etmek maksadı ile uydurmuş oldukları “korkuluk”lardır. Thames nehrinin kıyılarından bize gülünç ithamlar savuranların yapmış oldukları ve her gün biraz 283
MEHMET ALİ KÖTÜĞ ÖRNEKLERLE
METİN TÜRLERİ
daha yaptıkları gibi dünyanın yarısını veya dörtte birini fethetmeye bizim herhangi bir şekilde ne niyetimiz ne de arzumuz vardır. (…) İngilizlerin
beyan
ettiklerinin
aksine,
biz
milletlerin
kendi
kaderlerini bizzat tayin etmeleri ilkesinin Müslümanlar dahil bütün milletler samimi bir şekilde tatbik edilmesi halinde bu savaşın sonlanacağına inanıyoruz. Türkiye’nin gelecekteki yönetim şekli, saltanat ve hilafetin yeri, eğitim, kadın hakları, ulaşım ve doğal kaynakların kullanımıyla ilgili düşünceleriniz nelerdir? Türkiye’nin
gelecekteki
rejimi
“Hakimiyet
kayıtsız
şartsız
milletindir” esasına dayanmaktadır ve böyle devam edecektir. Türk Milleti’nin mevcudiyeti ve kudreti saltanat ve hilafetin gerçek kaynağıdır. Biz eğitim sistemimizin geliştirilmesi için şimdiden çaba göstermekteyiz. Sulha kavuşur kavuşmaz bu konuya yeni bir hız vereceğiz. Aynı şekilde kadınların eğitimine de büyük önem atfediyoruz. Bizi zincire vuran kapitülasyonları bertaraf ettikten sonra ekonomik kalkınmamız için hararetle çalışacağız. Clarence K. STREİT Atatürk ’le Röportaj, 1920
284
SONSÖZ Metinler kalıcı iletişimin esasını oluştuturlar ve dilin aktarım özelliğini kuvvetlendirler. Metinler ileti amacı etrafında türleşmiştir. Zaman içinde bazı biçimsel, anlamsal ve kurgusal özelliklere bürünmüşlerdir. Bu özellikler içerisinde aynı zamanda türün oluşturuluş kurallarını da barındırmaktadır. Her metin türü bazılarında belirgin olmasa da plan dâhilindedir.(Giriş, Gelişme, Sonuç) Yine her metin türünde bir başlık bulunması gerekmektedir. Bazı metinler özellikleri bakımından bir başka metin türüne benzese de en az bir ayırt edici özelliğiyle ayrılır.20 Farklı
metin
türleri
bütünleşerek
yeni
bir
metin
türü
ortaya
çıkarmışlardır. Böylesi türler her iki türün de özelliğini barındırırlar. 21 Kimi resmi metin türleri yıllar sonra sanat, kimi sanat metinleri de yıllar sonra resmî, tarihî değer taşır hale gelebilir.22 Genel manzara olarak metinlerin insan ihtiyaçlarından doğduğu gözlenmekle birlikte bu ihtiyaçlardan estetiğin başı çektiği bazı ve maddi, resmî, amaçlarla oluşturulan öteki metinlerin oldukça basit kaldığı anlaşılmaktadır.
20
Anının otobiyografiden kapsamının dar oluşuyla veya günlüğün anıdan günü gününe tarihli
yazılışıyla ayrılması gibi. 21
Otobiyografik romanlar hem roman niteliğini hem de otobiyografi özelliğini koruyarak bu türlerden
doğmuştur. (Örnek: Peyami SAFA, Dokuzuncu Hariciye Koğuşu) 22
Turgut ÖZAKMAN, Diriliş Çanakkale 2015 romanında birçok resmî yazışmaya da yer vermiştir.
Benzer olarak bazı özel mektupların, günlüklerin de tarihi araştırmalara kaynak olduğu görülmektedir.
285
İletişimde bilgisayar, telefon ve internetin, bunlarla beraber elektronik yazım araçlarının metin türlerinin bazı özelliklerini, yazım ve noktalama kurallarını etkilemiştir. Bazı metin türleri bölümlendiğinde içerisinde farklı metin türleri barındırdığı görülmektedir.23
23
Bir romanın her bir bölümü öykü gibi kurgulanmış olabilir. Aradaki bağ kuvvetsizse bu durum daha
net ortaya çıkar. Bunun dışında bir otobiyografide irili ufaklı anılar yer alır. Her biri anılar şeklinde yayıma alınabilir.
286
KAYNAKÇA A.
KİTAPLAR VE ANSİKLOPEDİLER 1. AĞCA H., Yazılı Anlatım, Gündüz Eğitim ve Yayıncılık, Ankara 1999. 2. AKSAN, Doğan, Her Yönüyle Dil, TDK, Ankara 1982. 3. AKTAŞ Şerif, Yazılı ve Sözlü Anlatım, Akçağ Yayınları, Ankara 2011. 4. AKYÜZ, Kenan, Batı Tesirinde Türk Şiiri Antolojisi, İnkılâp Kitabevi, İstanbul 2010. 5. ARIBURNU, Kemal, Atatürk'ten Anılar, İnkılâp Kitabevi, İstanbul 1988. 6. ASILKEFELİ, Fatih, Karagöz ile Hacivat (Seçmeler), Pan Kitabevi Yayınları, Ankara 2005. 7. ATAÇ, Nurullah, Diyelim-Söz Arasında, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2004. 8. ATAÇ, Nurullah, Günce, TDK Yayınları, Ankara 1960. 9. Atatürkçülük, 2. Kitap, Genelkurmay Basımevi, Ankara 1983. 10. AYBEK, Selçuk (hzl.), Ö¤rencilere Resimli Türk ve Dünya Edebiyat›ndan Seçme Örnekler, İnkılâp Yayınları, İstanbul 1999. 11. BAKIRCIOĞLU, N. Ziya, Güldeste 2, Ötüken Yayınları, İstanbul 2000.
287
12. BANARLI Nihat Sami,
Resimli Türk Edebiyatı Tarihi,
Devlet Kitapları, İstanbul 1971. 13. BANARLI, Nihat Sami, Resimli Türk Edebiyatı Tarihi I, Devlet Kitapları, İstanbul 1971. 14. BANARLI, Nihat Sami, Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul, 1988. 15. BANG W. – ARAT R.R., Die Legende von Oghuz-Kaghan, Berlin 1932. Türkçe çevirisi, Oğuz Kağan Destanı, İstanbul 1936. 16. Başlangıcından Günümüze Kadar Bü yük Türk Klasikleri, Ötüken-Söğüt Yayıncılık, Şefik Matbaası, Cilt II, İstanbul 1992. 17. BEKİROĞLU, Nazan, Mavi Lâle-Yitik Lâle, Timaş Yayınları, İstanbul 2003. 18. BERK İlhan, El Yazılarına Vuruyor Güneş, YKY, İstabul 1983 19. BİNYAZAR A. ve ÖZDEMİR E., Yazılı Anlatım Bilgileri, İstanbul Milliyet Yayınları. İstanbul 1980. 20. BORATAV, Pertev Naili, Az Gittik Uz Gittik, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara 2007. 21. BOZDEMİR, Banu, Nasreddin Hoca (Seçme Fıkralar), Say Yayınları, İstanbul 2010. 22. BROCKMAN, John, Gelecek 50 Yıl, NTV Yayınları, İstanbul 2008. 23. BUĞRA, Tarık, Osmancık, Ötüken Yayınları, İstanbul 1998.
288
24. Büyük Türk Klasikleri C. 11, Ötüken Yayınları, İstanbul 2004. 25. Büyük Türk Klasikleri C. 13, Ötüken Yayınları, İstanbul 2004. 26. ÇAMLIBEL, Faruk Nafiz, Han Duvarları, MEB Yayınları, Ankara 1999. 27. ÇETİN, Nihat; Liseler İçin Genel Türk Tarihi, MEB, Ankara 2006. 28. DEMİREL, Ö., İlköğretim Okullarında Türkçe Öğretimi, MEB Yayınları, Ankara 1999. 29. DENİZ Kemalettin, Türkçe Ders Kitabı(6, 7, 8. Sınıf), MEB Yayınları, Ankara 2015. 30. DOĞAN Mehmet, YAKICI Ali, YELOK V. Savaş, YÜCEL Mustafa, Türkçe-2 (Sözlü Anlatım), Gazi Kitabevi, Ankara 2006. 31. DOĞANAY Hayati, Türkiye Ekonomik Coğrafyası, Çizgi Kitabevi, Erzurum 1998. 32. EMİR, Sabahat, Örnekleriyle Kompozis yon Yazma Sanatı, Emir Yayınları, İstanbul 1976. 33. EMİR, Sabahat, Seçme Denemeler, Emir Yayınları, İstanbul 1975. 34. En Güzel Öğrenci Fıkraları, Yolculuk Yay›nevi, İstanbul 2010. 35. ERGİN Muharrem, Orhun Abideleri, Boğaziçi Yayınları İstanbul 1991. 36. ERGİN Muharrem, Dede Korkut Kitabı, TDK Yayınları, Ankara 1997. 289
37. ERGİN, Muharrem, Türk Dil Bilgisi, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 1985. 38. ERSOY, Mehmet Âkif, Safahat, İz Yayınları, İstanbul 1991. 39. ESENDAL, Memduh Şevket, Mendil Altında, Bilgi Yayınevi, Ankara 2006. 40. EYÜBOĞLU, Sabahattin, Mavi ve Kara, İş Bankası Yayınları, İstanbul 2000. 41. GARİBOĞLU, Kemal, Örnekli Kompozisyon Bilgileri, Serhat Yayınları, İstanbul 1990. 42. GARİPOĞLU, Kemal, Örnekli Kompozisyon Bilgileri, Altan Yayınları, İstanbul 1992. 43. GÖĞÜŞ, B. Orta Dereceli Okullarda Türkçe ve Yazın Eğitimi, Kadıoğlu Matbaası, Ankara 1978. 44. GÖKYAY Orhan Şâik, " Han-nâme" Necati Lugal Armağanı, Ankara 1968. 45. GÖZLER Fethi, Temel Kompozisyon Bilgileri, İnkılap-Aka Bası mevi, İstanbul 1984. 46. GÜNYOL Vedat, Çalakalem. Can Yayınları, İstanbul 1977. 47. Güzel Yazılar (Gezi-Hatıra), Atatürk Kültür, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2007. 48. Güzel Yazılar (Hikâyeler 1), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1996. 49. Güzel Yazılar (Hikâyeler 2), Türk Dil Kurumu Yay›nları, Ankara 2000.
290
50. Güzel Yazılar, Oğuz’dan Bugüne, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1996. 51. HAŞİM Ahmet, Bize Göre (Haz. Mehmet Kaplan), Ankara 1981. 52. İNAN Abdulkâdir,
Tarihte Ve Bugün Şamanizm, Ankara
1945. 53. İZBIDAK Reşat, Hidrografya, Akarsular ve Göller, Harita Genel Müdürlüğü Matbaası, Ankara 1971. 54. KABAAĞAÇLI Cevat Şakir (Halikarnas Balıkçısı), Bütün Eserleri II, Bilgi Yayınevi, Ankara 2008. 55. KABAKLI Ahmet, BEYATLI Yahya Kemal, Türk Edebiyatı C.I, II, Türk Edebiyatı Yayınları, İstanbul 1978. 56. KABAKLI, Ahmet, Türk Edebiyatı I, Türk Ede biyatı Yayınları, İstanbul 2002. 57. KARAALİOĞLU, Seyit Kemal, Kompozisyon Sanatı, İnkılâp Yayınları, İstanbul 1996. 58. KARASOY
Yakup(v.d.);
Uygulamalı
Türk
Dili
ve
Kompozisyon Bilgileri, Selçuk Ünitersitesi Basımevi, Konya 2002. 59. KAZANKAYA Hasan, Fatih Sultan Mehmet, Toplumsal Dönüşüm Yayınları, İstanbul 1999. 60. KILIÇ Veysel, Dilin İşlevleri ve İletişim, Papatya Yayıncılık, İstanbul 2002. 61. KISAKÜREK, Necip Fazıl, Bir Adam Yaratmak, Kültür Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1976.
291
62. KOCATÜRK Utkan, Atatürk’ün Fikir ve Düşünceleri, Semih Ofset, Ankara 1999. 63. KOÇ,
Nurettin,
Güzel
Türkçeyi
Öğreniyorum,
İnkılap
Kitabevi, İstanbul 1990. 64. KORKMAZ Zeynep, Türk Dili Üzerine Araştırmalar, Ankara, 1995. 65. KÖPRÜLÜ Mehmet Fuat, Türk Edebiyatı Tarihi,
İstanbul
1928. ikinci baskı İstanbul 1982. 66. KUDRET Cevdet, Örneklerle Edebiyat Bilgileri, C. II, İnkılap Kitabevi, İstanbul 2003. 67. KUDRET, Cevdet, Örneklerle Edebiyat Bilgileri, İnkılâp Yayınları, İstanbul 1980. 68. KURAL, Orhan, Büyük Dünyada Küçük Adımlar, Beril Yayınları, İstanbul 1997. 69. LEVEND Agâh Sırrı, Ahmet Rasim, TDK Yayınları, Ankara 1965. 70. Moğolların Gizli Tarihi (Çev.: Ahmet Temir), Ankara 1948. 71. MONTAİGNE
Michel
(Çev.:
Sabahattin
Eyuboğlu),
Denemeler, Cem Yayınevi, İstanbul 1995. 72. MORAN, Berna, Edebiyat Kuramları ve Eleştiri, İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul 1972. 73. ORKUN H. N., Oğuzlara Dâir, Ankara 1935. 74. OZANSOY,
Halit
Fahri,
“Orta
Oyunu”,
Eski
İstanbul
Ramazanları”, İnkılâp ve Aka Kitabevleri, İstanbul 1968. 75. ÖGEL Bahaeddin, Türk Kültür Tarihi, Ankara 1962. 292
76. ÖNEN, Akın, Türkçeyi Türkçe Kullanmak, İnkılâp Yayınevi, İstanbul 2002. 77. ÖNER
Sakin,
Örneklerle
Kompozisyon
Sanatı,
Yuva
Yayınları, İstanbul 2005. 78. ÖZDEMİR, Emin, Eleþtirel Okuma, Bilgi Yayınevi, İstanbul 2005. 79. ÖZDEMİR, Emin, Sözlü-Yazılı Anlatım Sanatı (Kompozisyon), Remzi Kitabevi, İstanbul 1986. 80. ÖZDEMİR, Emin, Yazı ve Yazınsal Türler, Varlık Yayınları, İstanbul 1983. 81. ÖZDEMİR, Emin, Yazınsal Türler, Bilgi Yayınları, İstanbul 1999. 82. Özkan,
Mustafa;
Hatice
Tören,
Osman
Esin,
Yüksek
Öðretimde Türk Dili, Yazılı ve Sözlü Anlatım, Filiz Kitabevi, İstanbul 2001. 83. PALA İskender, Divan Edebiyatı, Kapı Yayınları, İstanbul 2005. 84. PAR, Arif Hikmet, Planlı Yazma Sanatı Kompozisyon, Serhat Dağıtım Yayınları, İstanbul 1974. 85. PAR,
Arif
Hikmet,
Planlı
Yazma
Sanatı,
Minnetoğlu
Yayınları, İstanbul 1971. 86. RADO, Şevket, Ümit Dünyası, Doğan Kardeş Yayınları, İstanbul 1957. 87. SARICA Salih, GÜNDÜZ Mustafa, Güzel Konuşma Yazma, Fil Ya yınevi, İstanbul 1994.
293
88. SEPETÇİOĞLU, Mustafa Necati, “Ergenekon Destanı”, Türk Destanları, Toker Yayınları, İstanbul 1972. 89. SEYFETTİN Ömer, Seçme Hikâyeler II, 1000 Temel Eser, Millî Eğitim Basımevi, İstanbul 1971. 90. SÜMER Faruk, Oğuzlar, Ankara 1967. 91. TANPINAR, Ahmet Hamdi, Edebiyat Üzerine Makaleler, Dergâh Yayınları, İstanbul 2011. 92. TANPINAR, Ahmet Hamdi, Edebiyat Üzerine Makaleler, MEB Devlet Kitapları Yayınları, İstanbul 1969. 93. TARANCI, Cahit Sıtkı, Otuz Beş Yaş, Varlık Yayınevi, İstanbul 1977. 94. TOGAN Zeki Velidi, Umumî Türk Tarihine Giriş, İstanbul 1946. 95. Türk Mitolojisi, Ankara 1971. 96. ZÜLFİKAR,
Hamza,
Türk Dili ve
Kompozisyon, Ekin
Yayınları, Ankara 2005.
B.
SÖZLÜK VE KILAVUZLAR 1.
DEVELİOĞLU
Ferit,
Osmanlıca-Türkçe
Lügat,
Aydın
Kitabevi, İstanbul 2009. 2.
KÂŞGARLI Mahmud, (Çev.: Besim ATALAY), Dîvânü Lugâti't-Türk I – IV, TDK Yayınları, Ankara 1992.
3.
Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2011.
4.
Yazım Kılavuzu, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2012.
294
C.
SÜRELİ YAYINLAR 1.
Atlas Dergisi, Eylül 2006, Sayı 162.
2.
Bilim ve Teknik Dergisi, S. 41, C. 492.
3.
Bilim ve Aklın Aydınlığında Eğitim Dergisi, S., 100, Ankara 2008.
4.
Bilim ve Aklın Aydınlığında E¤itim Dergisi, S., 80-81, Ankara 2006.
D.
MAKALELER 1.
İUSİUMBELİ İrina, Gagauz Türklerinin Mitolojisi Üzerine Bir Deneme, Millî Folklor Dergisi, S. 68, 2005.
2.
KILIÇ Yusuf, Eski Ön Asya Toplumları Arasında Yazı ve Dil Etkileşimi,
Pamukkale
Üniversitesi
Sosyal
Bilimler
Enstitüsü Dergisi, S. 4, Denizli 2009. 3.
MEMİŞ E., Eskiçağda Mezopotamya, Ekin Kitabevi, Bursa 2007.
4.
ÖGEL Bahaeddin, "Uygurların Menşe Efsanesi", A.Ü. Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, Ankara 1947.
5.
YAZICI Nermin, Türk Edebiyatında Otobiyografi, Türkbilig, S. 11, Ankara 2006.
E.
İNTERNET SİTELERİ 1.
www.tdk.gov.tr/
2.
www.turkedebiyati.org/
295