II. Trang phục bá quan

Mũ ba bậc thể hiện trên tượng chùa Hòe Nhai, Hà Nội; Lễ quan của Nhật Bản: “Lớp mũ nền giống như chiếc bánh mì hình ngọn núi, gắn vào lớp mũ ngoài hình tròn, gọi là mũ Tam Sơn, được làm bằng the quết sơn đen.”(Wikipedia); Mũ Tam Sơn của thái giám nhà Minh (Tam tài đồ hội).

Như chúng tôi đã đề cập, một số loại mũ có tên hình tượng như Phong Cân (mũ gió), Lương Cân (mũ mát), Tam Sơn Mạo (mũ ba ngọn núi) v.v. xuất hiện trong khối các nước sử dụng chữ Hán, tuy có tên gọi tương đồng, song kiểu dáng hoàn toàn khác biệt. Xét riêng trường hợp mũ Tam Sơn, hiển nhiên, mũ Tam Sơn của vua Lê chúa Trịnh không thể là mũ Tam Sơn của thái giám nhà Minh và càng không thể là mũ Tam Sơn của các quan Nhật Bản thời Nara (710-794). TS. Đoàn Thị Tình, tác giả cuốn Trang phục Thăng Long Hà Nội cho rằng loại mũ có hình dạng ba bậc thang thể hiện trên pho tượng tương truyền là tượng vua Lê Hy Tông thờ tại chùa Hòe Nhai (Hà Nội) là mũ Tam Sơn. Song theo quan điểm của chúng tôi, một khi mũ được định danh là Tam Sơn, kiểu dáng mũ hoặc một bộ phận kết cấu của mũ phải có hình dạng ba ngọn núi như chữ Sơn山, tương tự các dạng mũ cùng tên của Nhật Bản và Trung Quốc. Trong khi đó Lê Quý Đôn ghi nhận người ở xã Quảng Xuyên, Trà Vinh giỏi làm mũ mã vĩ, có thể dùng các trang sức, hoa văn rồng phượng, vạn thọ, tam sơn, bát bảo làm Đạo cân, chứng tỏ đương thời khái niệm Tam Sơn còn chỉ một loại trang sức trên mũ(1). Qua một số hình vẽ

Cái yếm hình tam sơn; Tam sơn (Kỹ thuật của Người An Nam).

1. (Việt) Phủ biên tạp lục - Vật sản phong tục. Nguyên văn: 香茶廣川社人善織馬尾帽，能作龍鳳之 彩、萬壽、三山、八寳諸花樣製為道巾 trong Kỹ thuật của người An Nam, chúng ta có thể kiểm chứng được hình dạng Tam Sơn theo quan niệm của người xưa.

Phục dựng trang phục mũ Tam Sơn của chúa Trịnh (Tranh: TQĐ); tượng chúa Trịnh Sâm (có thuyết cho là Trịnh Giang) tại chùa Kim Liên, Hà Nội.

Khảo sát một số pho tượng vua Lê, chúa Trịnh có niên đại thế kỷ XVII, XVIII, chúng tôi nhận thấy pho tượng chúa Trịnh tại chùa Kim Liên (Hà Nội) đội một loại mũ có những múi hình mây uốn cong ở chóp mũ, ngọc châu đính dọc các viền lương, tương tự quy chế mũ Quyển Vân Thông Thiên của hoàng đế triều Trần và loại mũ thể hiện trên các pho

tượng vua Mạc, đặc biệt phải kể đến trang sức hình Tam sơn đính ở giữa trán mũ. Chúng tôi cho rằng loại mũ này mới là mũ Tam Sơn.

Lãnh chúa Hội An (chỉ chúa Nguyễn Phúc Nguyên) và triều thần trong Chu ấn thuyền hội quyển do người Nhật Bản vẽ năm 1609.

Ngoài ra theo ghi nhận của Phan Huy Chú, vào các buổi Thường triều, vua Lê đội mũ Tam Sơn, mặc áo màu xanh hoặc màu huyền, chúa Trịnh cũng đội mũ Tam Sơn, song chỉ mặc áo bào màu tía. Đối với kiểu dáng áo bào Thường phục của vua Lê chúa Trịnh, Phan Huy Chú không miêu tả cụ thể, song dựa vào pho tượng chúa Trịnh thờ tại chùa Kim Liên, chúng tôi ngờ rằng những loại áo này đều có kiểu dáng giao lĩnh. Riêng pho tượng Quốc công Trịnh Tùng thờ tại chùa Diên Khánh lại mặc áo bào đính Bổ tử Kỳ lân, đội mũ Phốc Đầu có hai cánh chuồn hơi choãi lên phía trên (dạng mũ này dễ gây lầm tưởng là mũ Xung Thiên, song thực chất vẫn là mũ Phốc Đầu). Xét theo phẩm trật, chúa Trịnh thuộc hàng vương, Bổ tử dành cho tước Vương theo quy chế của nhà Lê là Bổ tử Kỳ lân. Theo chúng tôi, có thể vào thời kỳ đầu triều Lê Trung Hưng, chúa Trịnh mặc Bổ phục, về sau, khi nghi lễ dành cho chúa ngày càng có xu hướng ngang hàng với vua Lê, chúa Trịnh cũng dần thay đổi trang phục. Trường hợp đình thần xin chúa Trịnh đổi Bào phục thành dạng áo bào thêu Long vân đại hội vào năm 1777 là một ví dụ điển hình. Tuy nhiên, chúng ta cũng cần thận trọng với hình thức trang phục mũ Xung Thiên, Bổ phục thể hiện trên các pho tượng thượng đẳng thần, bởi đó là mô típ tạc tượng thời Lê Trung Hưng và thời Nguyễn, như Lê Quý Đôn đã ghi nhận trong Kiến văn tiểu lục: Bổ tử, trung đẳng thần dùng hình Kỳ lân, thượng đẳng thần dùng hình Long mã.

4. Tiện phục

Những khi không phải thiết triều, khác với vua Lý chỉ búi tóc cài trâm vàng, vua Trần đội mũ Đường Cân hoặc dùng lụa trắng bọc tóc, vua Lê, chúa Trịnh thường đội một loại mũ thân tròn, đỉnh phẳng, trán mũ sức trang sức bằng vàng. Theo mô tả của Phạm Đình Hổ, loại mũ này “dạng tròn, đỉnh phẳng, dệt bằng lông đuôi ngựa, lại nạm vàng sức lên trán mũ để phân biệt đẳng cấp, là loại mũ vua Lê, chúa Trịnh đội những khi nhàn hạ, hoàng tử và vương tử thường đội khi vào hầu thị sự.”(1)

Về áo mặc, kết hợp một số pho tượng thời Lê Trung Hưng với các hình vẽ trong Chu ấn thuyền hội quyển, có thể thấy vào ngày thường, thậm chí vào những buổi thiết Thường triều, lối trang phục áo cổ tròn mặc lót trong, áo giao lĩnh mặc khoác ngoài khá thịnh hành. Đây cũng là hai dạng trang phục phổ biến vào thời Lê.

QUY ĐỊNH VỀ TRANG PHỤC CỦA VUA LÊ CHÚA TRỊNH (theo Loại chí)

Mũ

Vua Lê

Áo

Chúa Trịnh

Mũ Áo

Lễ tế Giao, tiến tôn, ban chiếu Xung Thiên Hoàng bào, đai ngọc (tế Giao: Huyền bào) Xung Thiên

Ngày kị ở Thái Miếu Bình Đính Thanh Cát Bình Đính

Ngày giỗ các vị tiên vương đời gần

Ngày sinh nhật ở Thái Miếu và ngày yết lầu Kính Thiên Bình Đính

Bình Đính Tử bào, đai ngọc

Thanh Cát màu quỳ

Áo vải thâm

Thanh Cát màu hỏa minh

Thường triều phục (Thị chính, triều hội, gặp bề tôi những khi nhàn hạ) Tam Sơn Thanh bào (bào xanh), Huyền bào (bào đen) Tam Sơn Tử bào

1. (Việt) Vũ trung tùy bút - Quyển thượng - Quan lễ. Nguyên văn: 圓体平頂織用馬尾者為上，鎖金飾額 微示等差。皇上燕間及皇子王子常侍視事戴之. Phạm Đình Hổ quy loại mũ “viên thể, bình đính” (thân tròn, đỉnh phẳng) vào một trong ba kiểu mũ Đinh Tự, cách phân chia như vậy không hợp lý.