Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΟ 2010 by Metropolis

Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΟ 2010

ΕΤΗΣΙΑ ΕΙΔΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

Forum ΑΓΟΡΑΙΔΕΩΝ

Χορηγοί έκδοσης

Η έκδοση «Η Ελλάδα το 2010» είχε την ευγενική υποστήριξη του Ινστιτούτου Τοπικής Αυτοδιοίκησης (ΙΤΑ) της Κεντρικής Ενωσης Δήμων & Κοινοτήτων Ελλάδας (ΚΕΔΚΕ)

Η Ελλάδα το 2010

H Ελλάδα το 2010 3

Χαιρετισμός 6 Η Ελλάδα το 2010

Γιώργος Α. Παπανδρέου

Πρωθυπουργός

ο 2010, που υποδεχόμαστε, θα είναι μία κρίσιμη χρονιά για την πατρίδα μας, για όλους τους Ελληνες. Μια χρονιά, κατά τη διάρκεια της οποίας καλούμαστε να ξεπεράσουμε την πολύπλευρη κρίση που βιώνουμε όλοι με πρωτόγνωρη ένταση και να κάνουμε τα πρώτα βήματα για τη δημιουργία μιας διαφορετικής Ελλάδας. Μιας Ελλάδας καλύτερης, αισιόδοξης, δικαιότερης, αξιόπιστης. Σήμερα, βρισκόμαστε όλοι μας μπροστά σε μια αναμφισβήτητη πραγματικότητα. Η Ελλάδα πορεύεται εδώ και χρόνια σε λάθος δρόμο. Ως αποτέλεσμα, η χώρα μας σήμερα βιώνει μεγάλες αναταράξεις. Στο πεδίο της οικονομίας και της ανάπτυξης, αλλά και στο πεδίο της κοινωνίας, των εργασιακών σχέσεων, της καθημερινότητας των συμπολιτών μας, που δίνουν μάχη για να τα βγάλουν πέρα και αγωνιούν για το μέλλον, το δικό τους και των παιδιών τους. Το πρώτο που οφείλουμε να κάνουμε όλοι είναι να αναγνωρίσουμε με ειλικρίνεια τη ρίζα του προβλήματος. Και είναι πραγματικά ελπιδοφόρο το γεγονός ότι, για πρώτη φορά ύστερα από πολλά χρόνια, η συντριπτική πλειοψηφία των Ελλήνων συμφωνεί, αλλά και μιλάει ανοιχτά γι’ αυτό. Είναι η εκτίναξη της σπατάλης τα τελευταία χρόνια, με αποτέλεσμα όλο και περισσότερο τα δημόσια ταμεία να πληρώνουν τεράστια ποσά, χωρίς κανένα όφελος για τον πολίτη. Είναι η διόγκωση της διαφθοράς, που κρατάει αιχμάλωτες τις υγιείς δημιουργικές και παραγωγικές δυνάμεις του τόπου και αποτελεί τον πιο αποτρεπτικό παράγοντα, για όποιον επιθυμεί να επενδύσει στη χώρα μας. Είναι η φοροδιαφυγή και η εισφοροδιαφυγή, που στερούν πολύτιμους πόρους από το δημόσιο ταμείο και τους ασφαλιστικούς οργανισμούς, με

αποτέλεσμα τη δραματική κατάσταση των δημοσιονομικών μας μεγεθών. Είναι η απουσία αναπτυξιακού σχεδιασμού για τη χώρα, με αποτέλεσμα να είμαστε σήμερα μια χώρα χωρίς αναπτυξιακή ταυτότητα. Μια χώρα που καταναλώνει πολύ περισσότερα απ’ όσα παράγει. Είναι, πάνω απ’ όλα, ένα κράτος σπάταλο, αναποτελεσματικό, άδικο, δυσκίνητο. Ενα κράτος πελατειακό, με αποτέλεσμα, αντί να προάγει, να εμποδίζει κάθε παραγωγική προσπάθεια. Αντί να προστατεύει τους αδύναμους μέσα από ποιοτική μέριμνα για την υγεία και την παιδεία, να τους σπρώχνει όλο και περισσότερο στο περιθώριο. Αντί να επενδύει στο μέλλον της χώρας, να επιχειρεί μόνο να κλείνει... τρύπες πρόσκαιρα και να δημιουργεί έτσι μεγαλύτερα εμπόδια, μεγαλύτερα χρέη, μεγαλύτερες στρεβλώσεις. Αυτές είναι οι ιδιαίτερες συνθήκες που καθορίζουν το πρόβλημα, το οποίο αντιμετωπίζει σήμερα η Ελλάδα. Αυτό είναι το πρόβλημα που καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε. Γι’ αυτό και το 2010 είναι η χρονιά που θα ξεκινήσουν οι μεγάλες ανατροπές. Η σημερινή κυβέρνηση είναι αποφασισμένη να προχωρήσει σε όλες τις θεσμικές αλλαγές που απαιτούν τόσο οι καιροί μας, όσο και οι στοιχειώδεις αρχές της διαφάνειας, της αξιοκρατίας, της κοινωνικής δικαιοσύνης, της λογοδοσίας, της ίδιας της δημοκρατίας. Για να χτυπηθούν στη ρίζα τους όλα αυτά τα φαινόμενα, οι νοοτροπίες και οι πρακτικές, που μας κρατούν χρόνια αιχμάλωτους στην υπανάπτυξη, στην αδικία, πολλές φορές ακόμα και στη μοιρολατρία. Εμείς οι Ελληνες το γνωρίζουμε καλά. Το βιώνουμε. Και ήρθε η ώρα να το αντιμετωπίσουμε. Οσα μέτρα και

αν πάρουμε, όσο «σκληρά» και αν είναι, θα αποδεικνύονται πάντα αναποτελεσματικά αν δεν αντιμετωπίσουμε ό,τι ευθύνεται για την ανακύκλωση του προβλήματος. Γι’ αυτό οι λύσεις πρέπει να είναι δίκαιες και ανατρεπτικές. Αυτή είναι και η απόφασή μας. Ομως, για να ανοίξει μια κοινωνία νέους δρόμους, δεν αρκεί από μόνη της η βούληση μιας κυβέρνησης. Καμία κυβέρνηση δεν μπορεί να καταφέρει μόνη της τις μεγάλες ανατροπές που χρειαζόμαστε σήμερα. Είναι εξίσου σημαντικό να γίνουμε όλοι μαζί φορείς αυτών των αλλαγών. Η σημερινή κυβέρνηση θα κάνει τα πάντα για τη δημιουργία μιας κοινωνίας δικαίου, όπου όλοι ισότιμα θα απολαμβάνουν ίσα δικαιώματα, αλλά παράλληλα θα αναλαμβάνουν και αντίστοιχες υποχρεώσεις. Είναι η ώρα της ίδιας της κοινωνίας, των ίδιων των πολιτών, των συνδικαλιστών, των επιχειρήσεων, της νεολαίας να κάνουν όλοι το δικό τους βήμα προς το μέλλον. Είναι ορισμένες στιγμές στην ιστορία ενός έθνους που οι επιλογές του, οι επιλογές όλων μας, το καθορίζουν για τις επόμενες δεκαετίες. Για τις γενιές που θα έρθουν. Σήμερα διανύουμε αυτό το μικρό, αλλά κρίσιμο διάστημα που ορίζει μια τέτοια ιστορική στιγμή. Γι’ αυτό και η κρίση που διέρχεται σήμερα η χώρα, αποτελεί μια μεγάλη ευκαιρία. Να δώσουμε τα χέρια όλοι μαζί για να πάμε μπροστά. Να αναθεωρήσουμε νοοτροπίες και συμπεριφορές και να βάλουμε πάνω απ’ όλα το συλλογικό, το δημόσιο, το εθνικό συμφέρον. Γιατί η προσωπική μας ευτυχία περνά υποχρεωτικά μέσα από τη συλλογική επιτυχία. Το 2010 είναι η χρονιά που βάζουμε πρώτα το «εμείς». Και είμαι βέβαιος ότι μαζί θα τα καταφέρουμε. J

H Ελλάδα το 2010 7

Χαιρετισμός 8 Η Ελλάδα το 2010

Νικήτας Κακλαμάνης

νέα χρονιά αποτελεί, κατά πάσα πιθανότητα, το ορόσημο μιας νέας εποχής. Η Τοπική Αυτοδιοίκηση καλείται να διαδραματίσει σε αυτήν έναν καθοριστικότερο, σε σχέση με το παρελθόν, ρόλο. Είναι ο κοντινότερος, στον πολίτη, θεσμός. Ο περισσότερο υποκείμενος στον έλεγχό του και ευαίσθητος στις επιθυμίες και τις ανάγκες του. Εκτός από πυλώνας της Δημοκρατίας, η Τοπική Αυτοδιοίκηση παραμένει πάντα η μορφή της δημόσιας διοίκησης, που δίνει τη δυνατότητα στις τοπικές κοινωνίες να συμμετέχουν και να επιβάλλουν διαδικασίες βελτίωσης της συλλογικής καθημερινότητας, καθώς και αύξηση της λειτουργικότητας και αναβάθμιση της ποιότητάς της. Σήμερα, όμως, που η οικονομική κρίση συνιστά ευθεία απειλή, τόσο για την ανάπτυξη όσο και για την κοινωνική συνοχή, ο ρόλος της Τοπικής Αυτοδιοίκησης αποκτά ευρύτερη και κρισιμότερη σημασία. Καλούμαστε, στην πραγματικότητα, να μετατρέψουμε, το ταχύτερο δυνατό, τους Οργανισμούς Τοπικής Αυτοδιοίκησης σε φορείς διαρκών παρεμβατικών πρωτοβουλιών, που θα διασφαλίζουν τις ευρύτερες κοινωνικές συναινέσεις, παράγοντας, ταυτόχρονα, εκείνες τις πολιτικές που θα συντελούν στη δημιουργία νέων προτύπων συλλογικότητας, κοινωνικής οργάνωσης και οικονομικής ανάπτυξης. Στο πλαίσιο αυτό θα πρέπει να επανεξετάσουμε το πρόβλημα της πολιτικής των υποδομών, την αρμοδιότητα των οποίων είτε ήδη έχει, είτε το ταχύτερο πρέπει να αποκτήσει η Τοπική Αυτοδιοίκηση. Με άλλα λόγια, δεν μπορούμε να μιλάμε σήμερα για πολιτικές υποδομών στην Τοπική Αυτοδιοίκηση, αν δεν εντάσσουμε αυτές τις πολιτικές στην ευρύτερη στρατηγική, μέσα από την οποία η οικονομική κρίση μπορεί να μετατραπεί σε κοινωνική ευκαιρία για μια συνολική αναδιοργάνωση της καθημερινής ζωής του παραγωγι-

κού ιστού και των δημοτικών υπηρεσιών πάνω στη βάση της ανασυγκρότησης των πόλεων, με τρόπο φιλικότερο προς τον άνθρωπο και το περιβάλλον. Οι παρεμβάσεις που πρέπει να γίνουν, προς αυτήν την κατεύθυνση, δεν μπορεί να είναι αποσπασματικές. Γι’ αυτό, άλλωστε, μιλάω για στρατηγική. Είναι απαραίτητο οι παρεμβάσεις αυτές να είναι στοχευμένες και να έχουν ολοκληρωμένο χαρακτήρα. Να ενθαρρύνουν τις επενδύσεις στις νέες τεχνολογίες, στις εναλλακτικές μορφές ενέργειας, στην προστασία των φυσικών πόρων και στην αξιοποίηση των ανθρώπινων πόρων. Να εξασφαλίζουν, ταυτόχρονα, την αειφορία της ανάπτυξης, δίνοντας έμφαση στις αξίες της ζωής, στις απαιτήσεις της φύσης, στην ποιότητα των προϊόντων, στην πληρότητα των υπηρεσιών κοινωνικής πρόνοιας και προστασίας. Ιδιαίτερα τώρα που το προβλεπόμενο κόστος της οικονομικής κρίσης δεν πρέπει να γίνει διαλυτικό των παραγωγικών δυνάμεων και της κοινωνικής συνοχής, αλλά πρέπει να συνοδεύει την ανασύνθεσή τους. Δεν αρκεί η ανάληψη πρωτοβουλιών, που θα προστατεύσουν το δικαίωμα στην απασχόληση δημιουργώντας νέες θέσεις εργασίας. Επιβάλλεται, επιπλέον, μια γενικότερη αναθεώρηση της πολιτικής των υποδομών, που θα στοχεύει στην προώθηση ενός νέου μοντέλου τοπικής οργάνωσης και περιφερειακής ανάπτυξης. Η πρώτη αναθεώρηση αφορά στην ίδια τη λογική του σχεδιασμού και της δημιουργίας υποδομών. Χρειάζεται αναθεώρηση των σχεδίων πόλης. Χρειάζεται αναθεώρηση των αντιλήψεών μας για το πράσινο και τη σημασία του για το μέλλον της υγείας, της ποιότητας ζωής και των αναπτυξιακών προτεραιοτήτων. Χρειάζεται αναθεώρηση του τρόπου αντιμετώπισης της ρύπανσης του περιβάλλοντος, ώστε να μειωθεί το τεράστιο ανθρώπινο, εργασιακό και αναπτυξιακό κόστος που προκύπτει από την επιβάρυνση των δαπανών υγείας ε-

Πρόεδρος ΚΕΔΚΕ & δήμαρχος Αθηναίων ξαιτίας των βλαβών που προκαλεί η μόλυνση της ατμόσφαιρας. Χρειάζεται αναθεώρηση της πολιτικής των κοινόχρηστων χώρων, σε συνεργασία με επιστημονικούς και τεχνικούς φορείς. Χρειάζεται αναθεώρηση των διαδικασιών προσαρμογής των ΓΟΚ στη στρατηγική, για τη δημιουργία σύγχρονων φιλικών προς το περιβάλλον πόλεων. Χρειάζεται αναθεώρηση των υλικών που χρησιμοποιούνται στο δημόσιο χώρο. Χρειάζεται αναθεώρηση του σχεδιασμού των δημόσιων και δημοτικών κτιρίων, ώστε να λειτουργούν με βιοκλιματικά κριτήρια. Χρειάζεται αναθεώρηση του χάρτη μετακινήσεων και των μέσων μαζικής μεταφοράς. Χρειάζεται αναθεώρηση των τρόπων μετακίνησης των πολιτών, της διαχείρισης των υδάτινων πόρων, της διαχείρισης των απορριμμάτων και γενικότερα της διαχείρισης των φυσικών πόρων, η εξάντληση των οποίων θα κοστίσει στον πλανήτη περισσότερα από αυτά που θα στοιχίσει στην κοινωνική ευημερία η οικονομική κρίση. Η δεύτερη αναθεώρηση αφορά στην ίδια την Τοπική Αυτοδιοίκηση και την οργάνωσή της. Είναι απαραίτητο η Τοπική Αυτοδιοίκηση να μεταμορφωθεί σε επιχειρησιακό εργαλείο υψηλής παραγωγικότητας και αποδοτικότητας, που να λειτουργεί ταυτόχρονα με τον πιο διαφανή αλλά και αποτελεσματικό τρόπο. Η τρίτη αναθεώρηση αφορά στις σχέσεις του ιδιωτικού με το δημόσιο τομέα, όπου η Τοπική Αυτοδιοίκηση θα μπορεί να διαδραματίσει το ρόλο του εμψυχωτή παραγωγικών πρωτοβουλιών και, ταυτόχρονα, του εγγυητή του κοινωνικού, οικολογικού και αναπτυξιακού οφέλους τους. Η τέταρτη, τέλος, αναθεώρηση αφορά στην ίδια την αντίληψη της έννοιας των υποδομών. Και ως υποδομές, με αυτή την έννοια, θα πρέπει να θεωρούνται οποιεσδήποτε υπηρεσίες και πρωτοβουλίες δημιουργούν οικολογική συνείδηση, κοινωνική ευθύνη, αναπτυξιακή αειφορία. J

H Ελλάδα το 2010 9

Περιεχόμενα Ενα βήμα ως το 2020

όσος χρόνος θα περάσει μέχρι το 2020; Πολύ λιγότερος από εκείνον που πέρασε από τις αρχές της χιλιετίας μέχρι το 2010. Μη σας φαίνεται παράδοξο. Ζούμε σε μια εποχή επιταχύνσεων. Ειδικά η Ελλάδα, μέσα στον επόμενο χρόνο και ακόμη περισσότερο την προσεχή δεκαετία, πρέπει να επιταχύνει το ρυθμό της δικής της, καθόλου μοναχικής πλέον, ιστορίας. Μπορούμε να το κάνουμε, επειδή θα το έχουμε επιλέξει. Μπορούμε να φροντίσουμε, ειδικά στη διάρκεια των αμέσως επόμενων μηνών, να οργανώσουμε τα επόμενα βήματά μας. Οσα θα συμβούν στην αυγή του 2020, θα έχουν τις πηγές τους στο 2010 και τα αμέσως επόμενα χρόνια. Εκεί που η Ελλάδα παρουσιάζει τις μεγαλύτερες καθυστερήσεις είναι ακριβώς οι τομείς που απαιτούν έναν ελάχιστο σχεδιασμό και μια μεγαλύτερη συμφωνία μεταξύ όσων συγκροτούν την κοινωνία μας. Η δεκαετία του '10 θα είναι μία δεκαετία ζωηρών συζητήσεων, πολλαπλών προσεγγίσεων και έντονων αντιπαραθέσεων. Θα προσεγγίσουμε, όμως, με αισιοδοξία το στόχο 2020 μόνον στην περίπτωση που ήδη αύριο, το 2010, θα πετύχουμε την έκθεσή μας στην αλήθεια. Η συμβολή της παρούσας έκδοσης είναι αυτή ακριβώς. Να εμφανίσει τις προβλέψεις από μια διεθνή προοπτική, όπως απαράμιλλα την προσφέρει με τον τρόπο του ο Economist. Αλλά και να συνδέσει το επόμενο «ελληνικό» βήμα με τον επόμενο στόχο: το 2010 με το 2020. Οι αναγνώστες παρα-καλούνται να δουν το ρόλο τους ως παρέμβαση προσωπική, αλλά και ως συμμετοχή σε ένα συλλογικό αίτημα. Ευχαριστούμε τους συγγραφείς των άρθρων που θα βρείτε στον τόμο, επειδή αφιέρωσαν χρόνο, προκειμένου να μας εμπιστευθούν το δημόσιο λόγο τους. Η ΑΓΟΡΑΙΔΕΩΝ, ως ομάδα πλέον, υπόσχεται να επενδύσει «φανατικά» σε αυτή την τόσο απαραίτητη συζήτηση. Μπάμπης Παπαδημητρίου Δημοσιογράφος

Οταν η πράσινη ανάπτυξη καταστεί πλεονασμός... Κωνσταντίνος Αγγελόπουλος

Ο συνδυασμός περιβάλλοντος & ανάπτυξης είναι το κλειδί! Τίνα Μπιρμπίλη

Πράσινη διπλωματία, πράσινη ανάπτυξη

Τέρμα τα πράσινα λόγια, καιρός για δράση

Σπύρος Κουβέλης

Νίκος Χαραλαμπίδης

Ετος ελπίδας ή διαιώνισης του business as usual; Θεοδότα Νάντσου, Αχιλλέας Πληθάρας

Πρόσβαση στην πληροφόρηση, συμμετοχή στις αποφάσεις Αννυ Μητροπούλου

Ενα Εθνικό Πρόγραμμα για το περιβάλλον Σταύρος Μηλιώνης

Η Ελλάδα το 2010 Ετήσια ειδική έκδοση Μία εκδοτική πρωτοβουλία του Forum ΑΓΟΡΑΙΔΕΩΝ www.agoraideon.eu

Συντονισμός έκδοσης: Θάνος Τριανταφύλλου Αλεξάνδρα Σαρμά

10 Η Ελλάδα το 2010

Οργάνωση και επιμέλεια:

Project Manager:

METROPOLIS ΕΚΔΟΤΙΚΗ A.E.

Βίκτωρας Δήμας

Εδρα: Εθνάρχου Μακαρίου &

Εμπορικός Διευθυντής:

Δημητρίου Φαληρέως 2

Πάνος Πατρίκης

Τ.Κ. 185 47 - Νέο Φάληρο

Διαφημιστικό Τμήμα:

Σύνταξη - Διαφήμιση:

Χρίστη Σωτηρίου

Κύπρου 12Α, Τ.Κ. 183 46 -

Χρήστος Τσαούσης

Φωτογραφίες: Shutterstock Εκτύπωση - Βιβλιοδεσία:

Μοσχάτο, τηλ. 210.48.16.710

Εμμανουέλα Χειρακάκη

«Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ» Α.Ε.

Δημιουργικό: Ρουμπίνη Νάτση Διόρθωση κειμένων: Βαλασία Χαροντάκη Γεωργία Διαβολίτση

5+5 προϋποθέσεις Κώστας Καρτάλης

Πράσινη επιχειρηματικότητα και διεθνής κρίση Βρασίδας Ζάβρας

Από τα λόγια στα έργα

Δημόσιες πολιτικές για βιώσιμη ανάπτυξη

Γιάννος Μιχόπουλος

Αθανάσιος Κατρής

Η διεκδίκηση για ένα νέο δημόσιο χώρο Δημήτρης Μέλισσας

Η πρόκληση του πολιτικού συστήματος Κώστας Α. Λάβδας

Σε αναζήτηση συγκριτικού(ών) πλεονεκτήματος(ων) Ινώ Αφεντούλη Επανακτώντας την αξιοπιστία

Γιώργος Παγουλάτος

Δημοσιονομική ευρωστία Χρήστος Τριαντόπουλος, Χρήστος Τσαπακίδης

Στόχοι και προβλέψεις για μια νέα ανταγωνιστικότητα Νίκος Βρεττός, Γιάννης Στουρνάρας

Μια σπουδαία ευκαιρία

104 Κωνσταντίνος Μίχαλος

Η κοινωνική επιχειρηματικότητα σε τοπική 108 κλίμακα Μανόλης Αλεξάκης

Το σταυροδρόμι 112 των Μέσων Στάθης Χαϊκάλης

τέλος και η αρχή 115 Το Γιώργος Σεφερτζής Προτεραιότητα, 121 η δημιουργία «αγοράς» δημοκρατικής συζήτησης Θανάσης Κανταρτζής

Είναι ο πενηντάρης 128 ο νέος της εποχής; Πλάτων Τήνιος

Για μία νέα 148 πολιτική ενέργειας Παντελής Κάπρος

Το σχολείο θα είναι 153 υποχρεωτικό; Σίμος Μπενσασσών

Χάρτης δεκαετίας 162 για το ασφαλιστικό Μιλτιάδης Νεκτάριος

H ωρίμανση

168 των εφήβων του «εγώ» Πλάτων Τήνιος

Η Ελλάδα και 172 η «γειτονιά» της

Δημήτρης Τριανταφύλλου

Μαύρο και άσπρο 176 στις όχθες του Αιγαίου Αντώνης Καμάρας

Οι διμερείς σχέσεις στη διαδρομή μίας 180 εικοσαετίας

184 έχει ήδη ξεκινήσει 2030: τι θα έχει πάνω 188 το τραπέζι μας

Βασίλης Βασσάλος

Η επίμονη διακύβευση

Σε αναζήτηση καινοτομίας

Τα βαρίδια του κρατικού 141 μηχανισμού

Βασίλειος Μακιός

Γιάννης Στουρνάρας

Δύσκολα χρόνια 130 στα «θρανία»

Γυναίκα εργαζόμενη 135 «χωρίς οικογένεια»

Νίκος Παπαδάκης

2+1 προτεραιότητες 145 για την οικονομία

Αντιγόνη Λυμπεράκη

Χρήστος Χατζηεμμανουήλ

Ελένη Φωτίου

Η επανάσταση Μιχάλης Τσαμάζ

Λεωνίδας Λουλούδης

Ελλάδα το 2010 11

Πράσινη Ανάπτυξη Το κόστος, οι προοπτικές

Πράσινη Ανάπτυξη H Ελλάδα το 2010 13

14 Η Ελλάδα το 2010 Πράσινη Ανάπτυξη

Χορηγοί ενότητας

Πράσινη Ανάπτυξη H Ελλάδα το 2010 15

Ωρες ευθύνης

Ελλάδα βρίσκεται στο κρισιμότερο σταυροδρόμι της ιστορίας της μετά το 1974, καθώς: Το δημόσιο χρέος θα ξεπεράσει τα 300 δισ. το 2009, για να φτάσει στο τέλος του 2010 τα 326 δισ. (134% του ΑΕΠ). Το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών, παρ’ όλη τη σχετική βελτίωση κατά τους τελευταίους μήνες (κυρίως λόγω μείωσης των εισαγωγών και των τιμών των καυσίμων), συνεχίζει να είναι τραγικά ελλειμματικό. Το έλλειμμα αυτό αντιστοιχεί στο 6,6% του ΑΕΠ, τη χειρότερη επίδοση όχι μόνον έναντι των λοιπών ευρωπαϊκών χωρών, αλλά και χωρών του αναπτυσσόμενου κόσμου (πχ. το αντίστοιχο ποσοστό για το Πακιστάν είναι -1,5%). Η ανταγωνιστικότητα της ελληνικής οικονομίας είναι «εγκλωβισμένη» σε πολύ χαμηλά επίπεδα, ως αποτέλεσμα βαθύτατων θεσμικών δυσλειτουργιών, αλλά και της αδυναμίας τόσο της διοίκησης, όσο και της πολιτικής ηγεσίας και των συνδικαλιστικών φορέων όλων των παραγωγικών τάξεων να αντιμετωπίσουν την πραγματικότητα κατάματα και με διάθεση να δώσουν λύσεις και όχι να διαιωνίσουν τα προβλήματα, «κρύβοντάς τα κάτω από το χαλί». Βέβαια, σε αντίστοιχη κατάσταση βρέθηκε αρκετές φορές η ελληνική οικονομία μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Η μεγάλη διαφορά με την τωρινή είναι ότι παλαιότερα βρισκόμασταν σε καθεστώς δραχμής, άρα οποιαδήποτε λάθη ή ανεπάρκειες θεραπεύονταν, έστω μερικώς, με τη χρήση του εργαλείου που έχουν οι κυβερνήσεις: την υποτίμηση του νομίσματος, με επακόλουθο, πάντα, τον πληθωρισμό. Και τα δύο έχουν σημαντική επίπτωση στην περαιτέρω στρέβλωση της οικονομικής σταθερότητας και μακροπρόθεσμα στην ανάπτυξη. Βραχυπρόθεσμα, όμως, πάντα οδηγούσαν σε μία εκτόνωση της πίεσης, με αποτέλεσμα και πάλι να μην ασχολούμαστε με τα διαρθρωτικά προβλήματα. Σήμερα, ανήκοντας στη ζώνη του ευρώ, δεν διαθέτουμε τη δικλείδα της υποτίμησης και, παράλληλα, η πιστοληπτική ικανότητα της χώρας κρίνεται καθημερινά από τις διεθνείς αγορές. Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι η Ελλάδα κατά τα τελευταία χρόνια έκανε σημαντικά βήματα τόσο στην εσωτερική οικονομική σταθερότητα, όσο και στην ανάπτυξη ελληνικών επιχειρήσεων πέρα από τα ελληνικά σύνορα με σημαντική πλέον διεθνή παρουσία. Είναι η Ελλάδα που τόλμησε και τα κατάφερε. Σήμερα, η δημοσιονομική ασφυξία απαγορεύει πια την επέκταση του δημόσιου τομέα και πιέζει για λύσεις, ενώ, παράλληλα, είμαστε υποχρεωμένοι να δημιουργήσουμε προϋποθέσεις άμεσης ανάπτυξης. Είναι προφανές ότι το δημοσιονομικό «νοικοκύρεμα» μπορεί να δώσει ανάσα για ένα ή δύο χρόνια. Είναι, επίσης, προφανές ότι η στήριξη των χαμηλών εισοδημάτων μπορεί να αποτρέψει κοινωνικές συγκρούσεις, συντηρώντας στοιχειωδώς την αγορά, και, κατά συνέπεια, τα φορολογικά έσοδα, αλλά βραχυχρόνια. Ομως, εάν δεν υπάρξουν επενδύσεις εδώ και τώρα, το σενάριο θα καταλήξει σύντομα και πάλι σε αδιέξοδο. Οι επενδύσεις πια δεν μπορούν να προέλθουν από το δημόσιο τομέα, όπως στο παρελθόν. Οι πόροι του δημοσίου πρέπει να χρησιμοποιηθούν ως καταλύτης που θα προσελκύσει ι-

διωτικά και τραπεζικά κεφάλαια, ώστε, σε σύντομο χρονικό ορίζοντα, να υλοποιηθούν επενδυτικά προγράμματα, πολλαπλάσια της χρηματοδότησης του δημοσίου, τα οποία, με τη σειρά τους, θα μπορέσουν να δημιουργήσουν νέες θέσεις εργασίας και να στηρίξουν την ανάπτυξη. Αναγκαία συνθήκη, όμως, είναι οι άμεσες και πρακτικές θεσμικές αλλαγές: άμεση προσαρμογή της χωροταξικής νομοθεσίας και της διαδικασίας πολεοδομικής αδειοδότησης, με ξεκαθάρισμα του νομοθετικού χάους, και δημιουργία περιβάλλοντος ασφάλειας δικαίου, που σήμερα λείπει σε πολύ μεγάλο βαθμό, και άμεσος εξορθολογισμός του συνόλου της αδειοδοτικής διαδικασίας. Μόνον έτσι, θα επιτευχθεί και η εξάλειψη της διαφθοράς σε οτιδήποτε έχει σχέση με άδεια χωροθέτησης και πολεοδομική άδεια. Τα χρονικά περιθώρια για αυτές τις ρυθμίσεις δεν είναι λιγότερο πιεστικά από αυτά του δημοσιονομικού. Και είναι αυτές που αποτελούν την προϋπόθεση για το επόμενο βήμα, την ανάπτυξη. Στην Ελλάδα υπάρχουν επιχειρηματικοί όμιλοι που έχουν και γνώση και θέληση και τις προϋποθέσεις να υλοποιήσουν σημαντικές επενδύσεις, τις οποίες η χώρα έχει απόλυτη ανάγκη εδώ και τώρα. Οι επενδύσεις για πράσινη ανάπτυξη είναι μόνο ένα κομμάτι, αλλά το πιο σημαντικό είναι όλες οι επενδύσεις να γίνονται με περιβαλλοντική ευαισθησία, για να μπορούν να αντέξουν στο παγκόσμιο επιχειρηματικό περιβάλλον του μέλλοντος, που δίνει σημαντικό βάρος στη διάσταση του περιβάλλοντος. Μέσα σε αυτή τη δύσκολη κατάσταση πρέπει να συμπορευθούν: • η πολιτεία, • οι συνδικαλιστικοί φορείς, • οι επιχειρήσεις, • τα μέσα ενημέρωσης.

Αναστάσιος Καλλιτσάντσης Πρόεδρος του ΔΣ της ΕΛΛΑΚΤΩΡ

PUBLI

Σε όλους αυτούς τους χώρους υπάρχουν αυτοί που θέλουν και μπορούν. Εμείς ανήκουμε σε αυτούς. Σε αυτούς που θέλουν και μπορούν να στηρίξουν μια προοπτική ανάπτυξης, μια προοπτική δημιουργίας. Στους τομείς των συμπράξεων ιδιωτικού-δημόσιου τομέα, της ηλεκτροπαραγωγής, των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, της ανάπτυξης ακινήτων, του περιβάλλοντος.

Οταν η πράσινη ανάπτυξη καταστεί πλεονασμός...

Κωνσταντίνος Αγγελόπουλος

Μηχανολόγος μηχανικός, μέλος της διεύθυνσης του Forum ΑΓΟΡΑΙΔΕΩΝ

18 Η Ελλάδα το 2010 Πράσινη Ανάπτυξη

αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής απαιτεί τη συστράτευση όλων των κρατών. Για το σκοπό αυτό στις αρχές Νοεμβρίου του 2009 η Γερμανίδα καγ κελάριο ς Angela Merkel δήλωσε, μιλώντας ενώπιον των δύο σωμάτων της αμερικανικής Γερουσίας ότι «δεν υπάρχει καιρός για χάσιμο στη μάχη κατά της κλιματικής αλλαγής», προτρέποντας τους διεθνείς παράγοντες να καταλήξουν σε μία συμφωνία το Δεκέμβριο στην Κοπεγχάγη. Σε εθνικό επίπεδο συζητώντας ή καλύτερα γράφοντας για την Ελλάδα το 2010, αλλά έχοντας πάντα κατά νου το 2020, όπως κάνει και η παρούσα έκδοση, θα πρότεινα στον τομέα των πράσινων επενδύσεων ή γενικότερα της πράσινης ανάπτυξης να θέσουμε ως κοινωνία δύο στόχους: ο πρώτος απαιτεί άμεση εφαρμογή και υλοποίηση εντός του 2010, ενώ ο δεύτερος θα είναι ο απώτερος στόχος των πολιτικών στον εν λόγω τομέα. Ο πρώτος, λοιπόν, στόχος είναι

να γίνει μία συζήτηση για το κόστος των πράσινων επενδύσεων και γενικά της πράσινης ανάπτυξης. Μία συζήτηση, η οποία πρέπει να ξεκινήσει από τον ορισμό της για τη χώρα μας. Και αυτό γιατί, παρότι τελευταία γίνεται πολλή συζήτηση από όλους μας για αυτήν, θεωρώ ότι λίγοι κατανοούν το ακριβές περιεχόμενο της έννοιας και την επίπτωση της εφαρμογής της στην καθημερινότητά τους. Αυτό το έλλειμμα πληροφόρησης αποτελεί μεγάλο κίνδυνο για την ουσιαστική εφαρμογή της πράσινης ανάπτυξης. Για το «καλό» της, λοιπόν, θα πρέπει, πρώτα από όλα, να γίνει κατανοητή ως έννοια και να καθοριστούν τα πεδία εφαρμογής της στη σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα. «Αρχή της επιστήμης η των ονομάτων επίσκεψις», λοιπόν, και στην περίπτωση της πράσινης ανάπτυξης. Σε δεύτερη φάση απαιτείται η περιγραφή του περιεχομένου της για τη χώρα μας. Η Ελλάδα είναι κατ’ εξοχήν μια χώρα που παράγει το μεγα-

Πράσινη ανάπτυξη: παρότι τελευταία γίνεται πολλή συζήτηση από όλους μας για αυτήν, θεωρώ ότι λίγοι κατανοούν το ακριβές περιεχόμενο της έννοιας και την επίπτωση της εφαρμογής της στην καθημερινότητά τους. Αυτό το έλλειμμα πληροφόρησης αποτελεί μεγάλο κίνδυνο για την ουσιαστική εφαρμογή της πράσινης ανάπτυξης 20 Η Ελλάδα το 2010 Πράσινη Ανάπτυξη

λύτερο ποσοστό του ΑΕΠ της στον τομέα των υπηρεσιών, με τη ναυτιλία και τον τουρισμό να κατέχουν τα πρωτεία και τις χρηματοοικονομικές υπηρεσίες να ακολουθούν. Για αυτούς τους σημαντικούς τομείς της ελληνικής οικονομίας, τι σημαίνει πράσινη ανάπτυξη; Και επιπλέον, τι σημαίνει πράσινη ανάπτυξη για τον αγροτικό τομέα ή τον κατασκευαστικό κλάδο που απασχολούν πολυάριθμο εργατικό δυναμικό σε όλη τη χώρα; Η συζήτηση αυτή πρέπει να γίνει άμεσα και να αναλύσει τα κόστη και τα οφέλη από την πράσινη στροφή της οικονομίας για σειρά επαγγελμάτων και κλάδων. Μόνον τότε θα πειστούν όλοι για το περιεχόμενο και, κυρίως, για την ωφελιμότητα της πράσινης ανάπτυξης. Το σίγουρο είναι ότι για κάποιους κλάδους η στροφή στην πράσινη ανάπτυξη θα έχει τουλάχιστον βραχυπρόθεσμο κόστος. Αυτό το κόστος χρειάζεται να γίνει σαφές και να μετατραπεί σε μελλοντικό όφελος, με τις κατάλληλες πολιτικές. Αλλωστε, το κόστος της αδράνειας θα πλήξει βαρύτατα την παγκόσμια οικονομία, μειώνοντας κατά 5% έως 20% το παγκόσμιο ΑΕΠ, σύμφωνα με την έκθεση Stern. Στον τομέα, λοιπόν, της πράσινης ανάπτυξης, η προσέγγισή μας ως χώρα, με ορίζοντα και το 2020, πρέπει να κινείται στα ευρωπαϊκά πλαίσια και τις σχετικές δεσμεύσεις για μείωση των αερίων του θερμοκηπίου κατά τουλάχιστον 20% και για αύξηση του

μεριδίου των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας στο 20% της συνολικής ενεργειακής κατανάλωσης έως το 2020. Προς αυτήν την κατεύθυνση πρόκειται να συμβάλει αποφασιστικά, σε επίπεδο χρηματοδότησης, η αξιοποίηση του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Περιβάλλον και Αειφόρος Ανάπτυξη» με συνολικό προϋπολογισμό 2,25 δισ. ευρώ, και γενικούς στόχους, πρώτον, την αειφορική διαχείριση των περιβαλλοντικών μέσων, του φυσικού αποθέματος και των αστικών κέντρων και, δεύτερον, τη βελτίωση της αποτελεσματικότητας της δημόσιας διοίκησης στο σχεδιασμό και την εφαρμογή περιβαλλοντικής πολιτικής και τη βελτίωση της απόκρισης της Κοινωνίας και των Πολιτών σε θέματα περιβαλλοντικής προστασίας.

ια την ταχύτερη και καλύτερη συμμόρφωση της χώρας μας στις ανωτέρω δεσμεύσεις χρειάζεται να τεθεί ένας ευρύτερος μακροπρόθεσμος στόχος, όπως αναφέραμε στην αρχή. Ο στόχος αυτός είναι ταυτόχρονα και ένα μεγάλο στοίχημα για την ελληνική κοινωνία: μέχρι το 2020 ο όρος πράσινη ανάπτυξη να καταστεί πλεονασμός. Δηλαδή, η ανάπτυξη στην Ελλάδα να είναι, μέχρι το 2020, συνώνυμη της προστασίας του περιβάλλοντος, αλλά και των διαθέσιμων πόρων. Αυτός ο στόχος είναι κοινός και απαιτεί τη συμμετοχή όλων: της πολιτείας, των επιχειρήσεων, των μη κυβερνητικών οργανώσεων, των πολιτών. J

Ο συνδυασμός περιβάλλοντος & ανάπτυξης είναι το κλειδί!

Τίνα Μπιρμπίλη

Υπουργός Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής

22 Η Ελλάδα το 2010 Πράσινη Ανάπτυξη

υποβάθμιση του περιβάλλοντος σε τοπικό και παγκόσμιο επίπεδο αναδεικνύεται ως η μεγαλύτερη (πρόκληση) απειλή που έχει ποτέ αντιμετωπίσει ο άνθρωπος. Σε παγκόσμιο επίπεδο, οι κλιματικές αλλαγές απειλούν τον ανθρώπινο πολιτισμό στο σύνολό του, ενώ σε τοπικό επίπεδο η ρύπανση επηρεάζει άμεσα την ποιότητα ζωής και την υγεία μας. Τα προβλήματα αυτά οφείλονται στο γεγονός ότι η προσπάθειά μας για συνεχή μεγέθυνση της οικονομικής δραστηριότητας δεν έλαβε υπόψη τους περιορισμούς που θέτουν τα οικοσυστήματα. Απαιτείται, λοιπόν, άμεσα η στροφή της οικονομικής δραστηριότητας προς την πράσινη κατεύθυνση, προς δραστηριότητες που μειώνουν τη χρήση εξαντλήσιμων φυσικών πόρων και τη ρύπανση του περιβάλλοντος. Ο συνδυασμός της περιβαλλοντικής με την αναπτυξιακή διάσταση είναι το κλειδί, για να πετύχουμε τη συνεχή βελτίωση της ποιότητας της ζωής μας, για να έχουμε μια βιώσιμη ανα-

πτυξιακή πορεία. Oλοι μαζί, κράτος, πολίτες και επιχειρήσεις θα πρέπει να συντονίσουμε τις ενέργειές μας και μέσα σε ένα πλαίσιο εμπιστοσύνης να καταφέρουμε να μεγιστοποιήσουμε τη συνολική «πίτα» και, επομένως και τα ατομικά μας μερίσματα. Οι αλλαγές που απαιτούνται τόσο στα καταναλωτικά, όσο και στα παραγωγικά πρότυπα είναι μεγάλες και ο διαθέσιμος χρόνος μικρός. Για αυτό και ο ρόλος του κράτους στο συντονισμό αυτής της προσπάθειας είναι κρίσιμος. Θα πρέπει (α) να χαράξει τις βασικές κατευθυντήριες γραμμές, (β) να δημιουργήσει ένα πλαίσιο προώθησης της πράσινης οικονομικής δραστηριότητας και (γ) ταυτόχρονα να «πρασινίσει» τη δική του λειτουργία, έτσι ώστε να γίνει παράδειγμα και κινητήριος μοχλός της πράσινης οικονομίας. Στο πλαίσιο αυτό κινείται ήδη η νέα κυβέρνηση και στο πλαίσιο αυτό σχεδιάζεται και η πολιτική του υπουργείου Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής. Η κλιματική αλλαγή αναγνωρίζε-

Η κλιματική αλλαγή αναγνωρίζεται ως το δεύτερο σημαντικότερο παγκόσμιο πρόβλημα μετά τη φτώχεια, την έλλειψη τροφής και πόσιμου νερού. Λόγω και της κρίσης, το υπόδειγμα οικονομικής ανάπτυξης αλλάζει

ται από τους Ευρωπαίους πολίτες ως το δεύτερο σημαντικότερο παγκόσμιο πρόβλημα μετά τη φτώχεια, την έλλειψη τροφής και πόσιμου νερού. Λόγω και της κρίσης, το υπόδειγμα οικονομικής ανάπτυξης αλλάζει. Από τη σκοπιά της αγοράς εργασίας και της απασχόλησης, οι επιδράσεις από την πορεία προς μία ανταγωνιστική οικονομία χαμηλών εκπομπών διοξειδίου συνδέονται με την ενεργειακή αποδοτικότητα, την ανάπτυξη ΑΠΕ, τη συγκέντρωση, φύλαξη, επεξεργασία του CO2 και λοιπών αερίων, την ανάπτυξη-εκσυγχρονισμό των υποδομών και δικτύων μαζικών μεταφορών και μεταφοράς/παροχής ενέργειας, την εισαγωγή της περιβαλλοντικής ευθύνης στην εταιρική διακυβέρνηση, την περιβαλλοντικά φιλική χρήση γης (και στη γεωργία), τη συνδεόμενη με το περιβάλλον καινοτομία. Η δημιουργία πράσινων θέσεων εργασίας δεν είναι μία εύκολη υπόθεση, αλλά συνδέεται σε μεγαλύτερο βαθμό με τη δημιουργία περισσότερων και καλύτερων-βιώσιμων θέσεων εργασίας. Επιπλέον, αφορά και την απασχόληση ανθρώπινου δυναμικού υψηλής και μεσαίας ειδίκευσης, που τώρα στην ελληνική αγορά εργασίας υποαπασχολείται ή ετεροαπασχολείται. Αποτελεί για αυτό μία ευκαιρία για τις ελληνικές αγορές εργασίας, για την περιφερειακή ανάπτυξη και για την αναζωογόνηση του δευτερογενούς τομέα της οικονομίας σε βιώσιμη κατεύθυνση. Είναι μέρος της αναγκαίας παραγωγικής αναδιάρθρωσης και

ένα από τα στοιχήματα της νέας περιόδου -ένα τρένο που δεν πρέπει η χώρα μας να χάσει. Συνολικά, για τις ΑΠΕ εκτιμάται ότι ακόμη και με ήπια ανάπτυξη του κλάδου μπορούμε να έχουμε σχεδόν 40.000-50.000 νέες θέσεις εργασίας την επόμενη δεκαετία. Η στροφή στη βιολογική γεωργία δημιουργεί 10-30% περισσότερες θέσεις εργασίας σε σχέση με τα συμβατικά αγροκτήματα. Αν το 20% των καλλιεργειών μετατραπεί σε βιολογικές την ερχόμενη δεκαετία, θα δημιουργούνταν 10.000-30.000 νέες θέσεις εργασίας στον αγροτικό τομέα (ή θα διασωζόταν αντίστοιχος αριθμός θέσεων εργασίας).

ε παγκόσμιο επίπεδο, διαμορφώνεται ήδη ένα νέο οικονομικό πλαίσιο με αιχμή τα θέματα προστασίας του περιβάλλοντος. Η Ευρωπαϊκή Eνωση έχει θέσει συγκεκριμένους, δεσμευτικούς περιβαλλοντικούς στόχους για το 2020, η νέα ηγεσία των ΗΠΑ έχει κάνει ήδη σοβαρά βήματα, αναπτυσσόμενες χώρες, όπως η Κίνα, προχωρούν σε σημαντικότατες επενδύσεις στο περιβάλλον, ενώ χώρες, όπως η Δανία, η Γερμανία και η Πορτογαλία έχουν τοποθετηθεί στρατηγικά στον κρίσιμο τομέα των ΑΠΕ. Η θέση της χώρας μας στο νέο αυτό περιβάλλον εξαρτάται από το πόσο γρήγορα θα αναπτύξει και θα εφαρμόσει ένα ολοκληρωμένο στρατηγικό σχέδιο που θα λαμβάνει υπόψη του τις περιβαλλοντικές, κοινωνικές και οικονομικές παραμέτρους. J

Πράσινη Ανάπτυξη H Ελλάδα το 2010 23

Πράσινη διπλωματία, πράσινη ανάπτυξη

Σπύρος Κουβέλης Υφυπουργός Εξωτερικών

24 Η Ελλάδα το 2010 Πράσινη Ανάπτυξη

διάνοιξη νέων οριζόντων για την ανάκτηση της χαμένης ανταγωνιστικότητας της χώρας μας με την εφαρμογή της πράσινης ανάπτυξης, αποτελεί τη μόνη αξιόπιστη απάντηση απέναντι στον εντεινόμενο διεθνή ανταγωνισμό, αλλά και τη μόνη διέξοδο για την Ελλάδα, ώστε να ενταχθεί άμεσα στον παγκόσμιο χάρτη που διαμορφώνεται με γνώμονα το νέο μοντέλο ανάπτυξης. Η ενίσχυση της παρουσίας της χώρας μας στο ευρωπαϊκό δίκτυο περιβαλλοντικής διπλωματίας, που συστήσαμε επί ελληνικής προεδρίας της ΕΕ, καθώς και της διεθνούς παρουσίας της χώρας μας για την καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής, η αξιοποίηση των ευκαιριών που προκύπτουν από τη διαχείριση του περιβάλλοντος με τις όμορες χώρες και η συνεργασία στο επίπεδο τεχνογνωσίας και ενδυνάμωσης της κοινωνίας των πολιτών στα ζητήματα αυτά, αποτελούν μερικά από τα σημεία στα οποία μπορεί να επικεντρωθεί σήμερα η λεγόμενη «πράσινη διπλωματία». Επομένως, η ελληνική εξωτερική πολιτική της οικονομικής διπλωμα-

τίας, της αναπτυξιακής συνεργασίας και του απόδημου ελληνισμού θα προβάλλονται και θα υλοποιούνται υπό το πρίσμα της πράσινης ανάπτυξης. Αναφορικά με την οικονομική συνεργασία, σε διμερές επίπεδο, έχει τεράστια σημασία η συνεργασία με χώρες που έχουν ήδη κάνει σημαντικά βήματα σε θέματα, όπως: • νέες τεχνολογίες και εφαρμογές πράσινης ανάπτυξης, ενσωματώνοντας τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, • σύγχρονες γεωργικές πρακτικές, με έμφαση στην ποιότητα, στην τυποποίηση και την πιστοποίηση, με παράλληλη προστασία των εδαφών και των υδάτων, • μεταφορές με γρήγορη και ασφαλή μετακίνηση ανθρώπων και εμπορευμάτων, με παράλληλη εξοικονόμηση ενέργειας και χαμηλή ρύπανση, • ολοκ ληρωμένη διαχείριση απορριμμάτων, • δασοπροστασία και αποκατάσταση οικοσυστημάτων, • π ολ ε ο δ ο μ ί α , χω ρ οτα ξί α κ α ι αρχιτεκτονική, • έρευνα και τεχνολογία, κά.

Αυτά μπορούν και πρέπει να ενταχθούν στην ατζέντα της οικονομικής συνεργασίας της χώρας μας, με αποτελέσματα αμοιβαίου οφέλους, αλλά και μεταφορά και παραγωγή τεχνογνωσίας στην Ελλάδα. Η συνεργασία με χώρες που μπορούν και χρειάζονται να αξιοποιήσουν την υπάρχουσα ελληνική τεχνογνωσία και να απορροφήσουν ελληνικά προϊόντα είναι πολύ σημαντική. Ιδιαίτερα, καθώς προχωρά η εφαρμογή της πολιτικής για την πράσινη ανάπτυξη στη χώρα μας, η ελληνική επιχειρηματική συνεργασία με τις χώρες αυτές σε θέματα ενέργειας, τουρισμού, κατασκευών, γεωργίας και προώθησης προϊόντων, διαχείρισης φυσικών πόρων και περιβαλλοντικών παραμέτρων, μπορεί και πρέπει να καταστήσει την Ελλάδα πόλο πράσινης ανάπτυξης στην ευρύτερη περιοχή των Βαλκανίων και της ΝΑ Ευρώπης, της ανατολικής Μεσογείου, της Β. Αφρικής και της Μ. Ανατολής.

Σύγχρονες περιβαλλοντικές προκλήσεις, όπως η κλιματική αλλαγή, η εξάντληση των υδάτινων πόρων, η ρύπανση των διασυνοριακών υδάτων, που επισείουν νέους και μεγάλους κινδύνους, μπορούν σίγουρα να απαντηθούν, αλλά και να διανοίξουν νέους ορίζοντες διά της πράσινης ανάπτυξης και διπλωματίας

Ελλάδα μπορεί και πρέπει να μετουσιωθεί σε μια χώρα περιβαλλοντικά πρωτοπόρα και καινοτόμα, με τη διαμόρφωση ενός νέου αναπτυξιακού προτύπου, με κίνητρα για περιβαλλοντικά φιλικές επιχειρηματικές πρωτοβουλίες, που υιοθετούν νέες τεχνολογίες. Στόχος είναι να αποκτήσει η χώρα μια δυναμικά αναπτυσσόμενη εσωτερική αγορά περιβαλλοντικών προϊόντων και υπηρεσιών, που στη συνέχεια θα λειτουργήσει ως εφαλτήριο, για να γίνει η χώρα ανταγωνιστικός εξαγωγέας αυτών των προϊόντων και υπηρεσιών. Προϋπόθεση για την επίτευξη αυτών των στόχων της οικονομικής συνεργασίας, με βάση την πράσινη διπλωματία, είναι η καλή κατανόηση της κατάστασης, των αναγκών και των ευκαιριών σε κάθε χώρα, ώστε να τεθούν σαφείς στόχοι που θα βοηθήσουν και τη λειτουργία των κατά τόπους πρεσβειών μας. Χρειάζονται, όμως, και σαφείς προτεραιότητες και στόχοι σε επίπεδο κάθε παραγωγικού τομέα της χώρας μας, πράγμα

Πράσινη Ανάπτυξη H Ελλάδα το 2010 25

που περνάει μέσα από τη στενή συνεργασία του ΥΠΕΞ με τα συναρμόδια υπουργεία.

ημαντικό εργαλείο στην προσπάθεια αυτή αποτελεί η βοήθεια που παρέχει η Ελλάδα σε αναπτυσσόμενες χώρες μέσω της Διεθνούς Αναπτυξιακής Συνεργασίας. Με σωστή στόχευση, ώστε η παρεχόμενη αναπτυξιακή βοήθεια να καλύπτει πραγματικές αναπτυξιακές ανάγκες της βοηθούμενης χώρας, αλλά και με ταυτόχρονη προώθηση της ελληνικής τεχνογνωσίας και των συγκριτικών πλεονεκτημάτων της χώρας μας, δημιουργείται ένα διεθνές δίκτυο αναγνώρισης της Ελλάδας ως περιφερειακού ή και παγκόσμιου «παίκτη» στην ατζέντα της πράσινης ανάπτυξης. Μαζί με την ανθρωπιστική βοήθεια που παρέχει η Ελλάδα μέσω του HellenicAid, και που σε πολλές περιπτώσεις συνδέεται με τα αποτελέσματα της κλιματικής αλλαγής, η χώρα μας διεκδικεί το διεθνή της ρόλο ανάμεσα σε αυτούς που όχι απλώς λένε, αλλά και κάνουν πράγματα για την αντιμετώπιση των μεγάλων προκλήσεων της εποχής μας. Σύγχρονες περιβαλλοντικές προκλήσεις, όπως η κλιματική αλλαγή, η εξάντληση των υδάτινων πόρων, η ρύπανση των διασυνοριακών υδάτων, που επισείουν νέους και μεγάλους κινδύνους, μπορούν σίγουρα να απαντηθούν, αλλά και να διανοίξουν

26 Η Ελλάδα το 2010 Πράσινη Ανάπτυξη

νέους ορίζοντες διά της πράσινης ανάπτυξης και διπλωματίας. Είναι προφανές ότι το μοντέλο ανάπτυξης που ακολουθήθηκε τον προηγούμενο αιώνα αποδείχτηκε καταστροφικό για το περιβάλλον και σήμερα η κλιματική αλλαγή αποτελεί απειλή για τον πλανήτη. Απαιτείται να απεγκλωβιστούμε από το πρόβλημα και να μετατρέψουμε την πρόκληση της περιβαλλοντικής βιωσιμότητας σε αναπτυξιακή ευκαιρία, θέτοντας τους σωστούς πολιτικούς στόχους. Αποτελεί το μεγάλο στοίχημα για το μέλλον της χώρας. Ο τρίτος πόλος της πράσινης διπλωματίας περνάει μέσα από την ενεργοποίηση των Ελλήνων που βρίσκονται σε κάθε γωνιά της γης, από την ενεργή συμμετοχή των απόδημων στην υλοποίηση της πράσινης ανάπτυξης -εντός και εκτός των ελληνικών συνόρων. Η Ελλάδα πρέπει να απευθυνθεί σε όλους τους Ελληνες, ανεξάρτητα από το αντικείμενο εργασίας τους, τον κοινωνικό τους ρόλο και τον τόπο διαμονής τους, και με μία συνεπή και συνεχή επικοινωνία μαζί τους να ξυπνήσει την υπερηφάνεια του Ελληνα για τον τόπο καταγωγής του και να τον ενεργοποιήσει με ένα διπλό στόχο: από τη μια, ως πηγή υποστήριξης και γνώσης για την υλοποίηση του οράματος για μια σύγχρονη Ελλάδα με έμφαση στην πράσινη ανάπτυξη, στο μέτρο και με τον τρόπο που ο

καθένας μπορεί να βοηθήσει, και από την άλλη, αξιοποιώντας όλο αυτό το ανθρώπινο δυναμικό ως πρεσβευτές της χώρας μας για την προώθηση της Ελλάδας και των συγκριτικών πλεονεκτημάτων της σε όλο τον κόσμο. Τόσο σε τεχνικό, όσο και σε πολιτικό επίπεδο, η τεχνογνωσία των χωρών που φιλοξενούν τους απόδημους πατριώτες μας, έχει μεγάλη ιστορία στην εφαρμογή ολοκληρωμένων προγραμμάτων για τη διαχείριση και προστασία του περιβάλλοντος, μπορεί να αποτελέσει αφετηρία για εφαρμογή λύσεων και στη δική μας χώρα, στο πλαίσιο της εφαρμογής μιας πολιτικής «πράσινης ανάπτυξης». Οι Ελληνες της διασποράς αποτελούν το συνδετικό κρίκο μεταξύ της χώρας φιλοξενίας και της μητέρας πατρίδας και, επομένως, μπορούν να μεταλαμπαδεύσουν αυτές τις ιδέες και γνώσεις και στη χώρα μας.

πρόκληση είναι μεγάλη, αλλά είναι εφικτή. Ολοι μαζί πάμε να τοποθετήσουμε τη νέα, σύγχρονη, δημιουργική και ξεχωριστή Ελλάδα, στον παγκόσμιο χάρτη της πράσινης ανάπτυξης, να βάλουμε τη χώρα μας σε μια ξεχωριστή θέση στη νέα αυτή αναπτυξιακή εποχή για όλο τον κόσμο. Ολοι μαζί οι Ελληνες, σε κάθε γωνιά της Γης, μπορούμε και θα το πετύχουμε. J

Τέρμα τα πράσινα λόγια, καιρός για δράση

Νίκος Χαραλαμπίδης

Γενικός διευθυντής στο ελληνικό γραφείο της Greenpeace

28 Η Ελλάδα το 2010 Πράσινη Ανάπτυξη

ην ώρα που γράφεται αυτό το κείμενο, η διάσκεψη της Κοπεγχάγης για το κλίμα δεν έχει ολοκληρωθεί. Η αισιοδοξία παραμένει ζωντανή μέχρι την τελευταία στιγμή και η αγωνία κορυφώνεται. Θα έχουμε κάποιο ουσιαστικό αποτέλεσμα; Θα προκύψει μια νομικά δεσμευτική συμφωνία (ή έστω η προοπτική για την υπογραφή της εντός των αμέσως επόμενων μηνών); Θα υπάρξουν οι δεσμεύσεις για μειώσεις των αερίων του θερμοκηπίου στα επίπεδα που προτείνει η επιστήμη; Θα υπάρξουν τα απαραίτητα χρήματα που θα εξασφαλίσουν την ενεργό συμμετοχή των αναπτυσσόμενων χωρών στον παγκόσμιο αγώνα για την έγκαιρη αντιμετώπιση των πιο καταστροφικών συνεπειών των κλιματικών αλλαγών; Θα υπάρξει, τελικά, το απαραίτητο θάρρος, για να αντιμετωπίσουμε την κρίση του κλίματος;

Με το δείκτη των προσδοκιών τόσο ψηλά και με τις θέσεις σημαντικών παικτών (όπως ΗΠΑ, Κίνα, Ευρωπαϊκή Ενωση) να αναδιαμορφώνονται συνεχώς με βάση τις δυναμικές εξελίξεις, είναι εξαιρετικά παρακινδυνευμένο να κάνει κάποιος μια ασφαλή πρόβλεψη για το αποτέλεσμα της διάσκεψης. Αντίθετα, είναι απολύτως ασφαλές να προβλέψει κάποιος τι πρέπει να κάνουμε από την επόμενη μέρα: με απλά λόγια και με γοργά βήματα, πρέπει να ξεκινήσουμε μια ενεργειακή επανάσταση. Μια επανάσταση που θα επιφέρει σημαντικές αλλαγές (ανατροπές) στον τρόπο, με τον οποίο παράγουμε, διανέμουμε και καταναλώνουμε την ενέργεια. Η παραγωγή και η κατανάλωση ηλεκτρισμού, ο κτιριακός τομέας, οι μεταφορές, η γεωργία και η κτηνοτροφία είναι μερικοί από τους βασικούς τομείς που θα επηρεαστούν από τις απαραίτητες αλλαγές.

Την ίδια ώρα, μία άλλη κρίση, η οικονομική, απειλεί τους βασικούς πυλώνες πάνω στους οποίους στηρίξαμε την ανάπτυξη εδώ και πολλές δεκαετίες. Αυτοκινητοβιομηχανία, κατασκευές, ναυτιλία, τουρισμός δείχνουν να «ξεφουσκώνουν» και να μην μπορούν να εγγυηθούν την έξοδο από το σημερινό οικονομικό αδιέξοδο, τουλάχιστον όχι στο ορατό και προβλέψιμο μέλλον. Εδώ δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι η κρίση δεν αφορά μόνον οικονομικά μεγέθη. Αφορά πρωτίστως ανθρώπους που έχασαν ή πρόκειται να χάσουν τη δουλειά τους και είναι αντιμέτωποι με μία νέα σκληρή πραγματικότητα. Η όποια απάντηση, λοιπόν, σε αυτή την πρωτόγνωρη κατάσταση θα πρέπει να απαντά ταυτόχρονα στα δύο καυτά ερωτήματα της εποχής. Πώς θα αποφύγουμε την κλιματική καταστροφή, την ώρα που η οικονομία παραπαίει; Πώς θα ανορθώσουμε την οικονομία, κάνοντας την ίδια στιγμή στροφή 180 μοιρών στις επιλογές μας, προκειμένου να αντιμετωπίσουμε την κλιματική κατάρρευση;

Η νέα κυβέρνηση, στη νέα χρονιά, καλείται να αποδείξει ότι έχει την πράσινη ανάπτυξη στο αίμα της και όχι μόνο στα λόγια της

λοένα και περισσότεροι άρχισαν πλέον να ψελλίζουν τις φράσεις «πράσινη ανάπτυξη», «πράσινη οικονομία», «πράσινη επιχειρηματικότητα» ως μία διέξοδο στα σημερινά αδιέξοδα. Στην Ελλάδα, η πράσινη ανάπτυξη αποτέλεσε το USP (unique selling point) της σημερινής κυβέρνησης. Αν δει κανείς τα προγράμματα ανόρθωσης της οικονομίας που έχουν εξαγγείλει διάφορες χώρες, θα διαπιστώσει ότι σε αρκετές από αυτές ένα μεγάλο μέρος των δημόσιων ενισχύσεων δίνεται σε αυτό που αποκαλούμε πράσινη οικονομία, με έμφαση μάλιστα στις καθαρές ενεργειακές τεχνολογίες. Υπάρχει ένας καλός λόγος, για τον οποίο ένα σημαντικό μέρος των χρημάτων πηγαίνει προς πράσινες κατευθύνσεις. Οπως έδειξε σχετική μελέτη στις ΗΠΑ, η τόνωση της οικονομίας μέσω της διοχέτευσης δημόσιων πόρων σε πράσινες επενδύ-

σεις δημιουργεί περισσότερες θέσεις εργασίας απ’ ό,τι αν τα χρήματα αυτά διοχετευτούν στην ιδιωτική κατανάλωση ή ακόμη χειρότερα σε παραδοσιακούς τομείς της οικονομίας, όπως πχ. η πετρελαϊκή βιομηχανία. Σύμφωνα με σχετική έρευνα που εκπόνησε η Greenpeace και η οποία εξετάζει τις προοπτικές της πράσινης απασχόλησης στην Ελλάδα μέσα στην ερχόμενη δεκα ετία (www. greenpeace.org/greece/press/118523/ green-jobs-report), οι δυνατότητες είναι εντυπωσιακές. (Σημειωτέον ότι η συγκεκριμένη έρευνα επικεντρώθηκε στους εξής τομείς: ανανεώσιμες πηγές ενέργειας (ΑΠΕ), εξοικονόμηση ενέργειας στον κτιριακό τομέα, ανακύκλωση-κομποστοποίηση των απορριμμάτων και βιολογική γεωργία.) Η πράσινη ανάπτυξη αναμένεται να αποφέρει 98.500-155.000 θέσεις πλήρους απασχόλησης στην Ελλάδα ως το 2020, αν σήμερα αποφασίσουμε να κάνουμε τη δέουσα στροφή και, βέβαια, τις επιβαλλόμενες επενδύσεις. Η επιλογή αυτή όχι μόνον εγγυάται μία διέξοδο από την οικονομική κρίση, αλλά αποτελεί και τη μόνη δυνατή για την καταπολέμηση των κλιματικών αλλαγών και την υπέρβαση της περιβαλλοντικής κρίσης του πλανήτη μας. Συνυπολογίζοντας και τις έμμεσες θέσεις απασχόλησης που πυροδοτούνται από την επιλογή αυτή (λόγω τόνωσης της κατανάλωσης), η συνολική απασχόληση (άμεση και έμμεση) ως το 2020 υπολογίζεται σε 256.000-403.500 θέσεις εργασίας.

πράσινη ανάπτυξη προβάλλει, λοιπόν, ως μία ασφαλιστική δικλείδα στη διασφάλιση των θέσεων εργασίας που απειλούνται ή και στη δημιουργία νέων, ώστε να ξανακερδηθεί η αναπτυξιακή ορμή που απαιτείται για το ξεπέρασμα της κρίσης. Αυτές οι θέσεις εργασίας αφορούν τομείς της οικονομίας που είτε δεν έχουν παραλύσει τελείως από την κρίση είτε κρίνονται ως απαραίτητοι για την καταπολέμηση των κλιματικών αλλαγών. Δεν είναι τυχαίο, λοιπόν, που στην πρώτη γραμμή αυτής της

Πράσινη Ανάπτυξη H Ελλάδα το 2010 29

Με απλά λόγια και γοργά βήματα, πρέπει να ξεκινήσουμε μία ενεργειακή επανάσταση, που θα επιφέρει σημαντικές ανατροπές στον τρόπο, με τον οποίο παράγουμε, διανέμουμε και καταναλώνουμε την ενέργεια 32 Η Ελλάδα το 2010 Πράσινη Ανάπτυξη

νέας πολιτικής απασχόλησης βρίσκονται οι τομείς εκείνοι που μας οδηγούν σε μία οικονομία χαμηλής έντασης άνθρακα. Οι ΑΠΕ, οι τεχνολογίες εξοικονόμησης ενέργειας, η οικολογική δόμηση και οι πράσινες μεταφορές δείχνουν ότι μπορούν να δώσουν ελπίδα σε ένα κόσμο φοβισμένο και απαισιόδοξο. Πολλά υποσχόμενες είναι και οι συναφείς δραστηριότητες που αφορούν την εναλλακτική διαχείριση των απορριμμάτων, τη βιολογική γεωργία, τα προϊόντα πράσινης χημείας, τον οικοτουρισμό και την προστασία της βιοποικιλότητας. Η νέα κυβέρνηση, έχοντας ανεβάσει σημαν τικά τον πήχη των προσδοκιών στον τομέα της πράσινης ανάπτυξης, οικονομίας και απασχόλησης, εφόσον πράγματι εννοεί τις προεκλογικές της δεσμεύσεις, πρέπει να αρχίσει να δίνει άμεσα δείγματα γραφής. Και όταν μιλάμε για υλοποίηση, δεν αναφερόμαστε απλώς σε πιλοτικά προγράμματα που λειτουργούν ως άλλοθι για την αδράνεια. Αντιθέτως, αναφερόμαστε στην ανάγκη ουσιαστικών παρεμβάσεων στους παραπάνω συγκεκριμένους τομείς, οι οποίοι σχετίζονται άμεσα με σημαντικά περιβαλλοντικά προβλήματα. Στον τομέα των κλιματικών αλλαγών, τουλάχιστον στη θεωρία, τα πράγματα είναι απλά. Το βρόμικο ενεργειακό μείγμα της χώρας σε συνδυασμό με την υψηλή ενεργειακή ένταση (ενέργεια ανά μονάδα παραγόμενου ΑΕΠ) και την υψηλή ενεργειακή εξάρτηση μας οδηγούν στην ανάγκη εξοικονόμησης ενέργειας και τη μαζική διείσδυση των ΑΠΕ. Για να γίνουν αυτά (τα αυτονόητα) πραγματικότητα, απαιτούνται πολιτική βούληση σε όλα τα επίπεδα, κίνητρα και συμμετοχή της κοινωνίας. Αν θέλουμε να καταλάβουμε το μέγεθος των αλλαγών που έχουμε ανάγκη, για να υλοποιήσουμε το αυτονόητο, παραθέτω ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα: ο ρυθμός με τον οποίο προχωρά η εγκατάσταση ΑΠΕ στη χώρα μας είναι περίπου 100 MW ετησίως. Για να πετύχουμε τους

δεσμευτικούς στόχους που πρέπει να πετύχει η Ελλάδα ως κράτοςμέλος της ΕΕ (στο πλαίσιο του περίφημου 20-20-20 μέχρι το 2020), πρέπει να εγκαθιστούμε περίπου 1.000 MW ετησίως!

ια να πετύχουμε, λοιπόν, το αυτονόητο, πρέπει να αντιμετωπίσουμε θ αρρα λέα τη γραφειοκρατία (πρώτη ξαδέλφη της διαφθοράς). Την ίδια στιγμή που σε πολλές χώρες της ΕΕ παρατηρείται πραγματικός οργασμός στην ανάπτυξη των ΑΠΕ, η Ελλάδα εξακολουθεί να φιγουράρει στις χειρότερες θέσεις σε ό,τι αφορά τη γραφειοκρατία που ταλαιπωρεί τις σχετικές επενδύσεις (μελέτη του γερμανικού Ινστιτούτου Fraunhofer για λογαριασμό της Ευρωπαϊκής Επιτροπής -Ιούνιος 2007). Η απεμπλοκή από το σημερινό γραφειοκρατικό αδιέξοδο είναι δυνατόν να οδηγήσει στην εγκατάσταση μερικών χιλιάδων MW ΑΠΕ ανά την Ελλάδα, τη δημιουργία χιλιάδων θέσεων εργασίας και τη μείωση των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα. Σε μια τέτοια διαδικασία είναι προφανές ότι η ΔΕΗ ουσιαστικά υποχρεώνεται να αναθεωρήσει τόσο το αναπτυξιακό της πρόγραμμα, όσο και το ρόλο της, μιας και τα δύο στηρίζονται εν πολλοίς στο ρυπογόνο λιγνίτη. Το σχέδιο νόμου για την «Επιτάχυνση της ανάπτυξης των ΑΠΕ για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής», που μόλις δόθηκε για δημόσια διαβούλευση, φαίνεται να κινείται προς αυτή την κατεύθυνση. Μένει να δούμε τόσο την τελική μορφή του, όσο και την υλοποίησή του. Στον ίδιο άξονα πρέπει να κινηθεί και η διαμόρφωση των απαραίτητων δικτύων που θα φιλοξενήσουν κατά προτεραιότητα τις διάφορες ΑΠΕ που πρέπει να αναπτυχθούν στη χώρα. Παράλληλα με τη διείσδυση των ΑΠΕ στο ενεργειακό μείγμα της χώρας, πρέπει να προχωρήσει και η εξοικονόμηση ενέργειας. Αυτό φαντάζει εύκολο και προφανές για μια τόσο ενεργειακά σπάταλη χώρα, όπως η Ελλάδα. Σε αυτή την κατεύ-

θυνση σημαντικό ρόλο έχει ο κτιριακός τομέας, ο οποίος ευθύνεται για το 40% των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα της χώρας. Οσο δεν αντιμετωπίζουμε την απώλεια και κατασπατάληση ενέργειας (βρόμικης ή πράσινης), θα είναι σαν να προσπαθούμε να γεμίσουμε με νερό ένα τρύπιο κουβά. Η υλοποίηση μαζικών δράσεων εξοικονόμησης ενέργειας στον κτιριακό τομέα θα είναι ένα από τα κρίσιμα στοιχήματα της καινούργιας χρονιάς. Αυτή τη φορά, μάλιστα, το στοίχημα θα είναι πιο δύσκολο, μιας και μάλλον θα πρέπει να αποκλείσουμε «λύσεις» άλλων εποχών που στηρίζονταν σε ενισχύσεις κεφαλαίου, και θα πρέπει να αναζητήσουμε πιο ευέλικτες λύσεις, όπως φορολογικά κίνητρα που απευθύνονται στην πλειοψηφία των πολιτών (πχ. επιστροφές φόρου) και συμβάλλουν στη δημιουργία μιας σταθερής και βιώσιμης αγοράς. Ο τομέας των μεταφορών δεν είναι καθόλου άμοιρος ευθυνών ως προς την εκπομπή αερίων του θερμοκηπίου, αλλά και άλλων επικίνδυνων ρύπων που μειώνουν το προσδόκιμο ζωής. Το «νέφος της Αθήνας» είναι πλέον νέφος κάθε μεγάλου αστικού κέντρου της χώρας μας. Η ατμοσφαιρική ρύπανση σκοτώνει. Η αντιμετώπισή της βάζει στο στόχαστρο το ΙΧ και απαιτεί τη μείωση των διανυόμενων οχηματοχιλιομέτρων μέσα από τον εκσυγχρονισμό και την επέκταση των μέσων συλλογικής μεταφοράς (προαπαιτούμενο για το σταδιακό αποκλεισμό της αυτοκίνησης), σε συνδυασμό με τα οχήματα χαμηλής κατανάλωσης και καθαρής τεχνολογίας. Και εδώ απαιτούνται συγκρούσεις με συνήθειες και κατεστημένες αντιλήψεις και οικονομικά συμφέροντα. Στον τομέα της διαχείρισης των απορριμμάτων τόσο το πρόβλημα, όσο και η υποκρισία έχουν φτάσει στο απροχώρητο. Και εδώ οι λύσεις είναι γνωστές. Υπάρχουν μάλιστα συγκεκριμένες προτάσεις (κοινές προτάσεις τεσσάρων περιβαλλοντικών οργανώσεων) για το πώς μπο-

ρούμε ουσιαστικά να εξαλείψουμε τον όγκο των απορριμμάτων που καταλήγουν σε ταφή, αποφεύγοντας την επικίνδυνη και πανάκριβη καύση: μέσα από την επαναχρησιμοποίηση-κομποστοποίηση-ανακύκλωση των απορριμμάτων με επιμονή στη διαλογή από την πηγή. Το ενδιαφέρον είναι ότι οι συγκεκριμένες προτάσεις (www.greenpeace.org/greece/ press/118523/proposal-wastemanagment) είναι καθ’ όλα τεκμηριωμένες και κατά πολύ πιο οικονομικές από άλλες (που προκρίνουν τη δημιουργία μονάδων καύσης ή φαραωνικών κέντρων διαλογής), δημιουργούν πολύ περισσότερες θέσεις εργασίας και συμβάλλουν στην αποκέντρωση. Ταυτόχρονα, απαιτούν τη συνειδητή συμμετοχή της κοινωνίας, χωρίς την εξασφάλιση της οποίας κάθε ουσιαστική προσπάθεια αντιμετώπισης αυτού του τεράστιου προβλήματος είναι καταδικασμένη σε λύσεις που απλώς «βάζουν τα σκουπίδια κάτω από το χαλί».

πρόσφατη συζήτηση για την εκτροπή ή όχι του Αχελώου (μιας και η εκτροπή της λογικής είναι βέβαιη) έφερε με τον πιο δραματικό τρόπο στην επιφάνεια την ανάγκη μιας ολοκληρωμένης πολιτικής για το νερό. Με τη γεωργία να καταναλώνει περί το 85% του γλυκού νερού είναι σαφές ότι πρέπει να αλλάξουμε τόσο τον τρόπο που αρδεύουμε τις καλλιέργειες, όσο και ορισμένες από τις καλλιέργειες που απαιτούν μεγάλες ποσότητες νερού. Για να γίνει αυτό, απαιτείται μια αγροτική πολιτική ή πιο σωστά μια πολιτική για τη βιώσιμη ανάπτυξη της υπαίθρου. Αν απαιτούνται, οι αλλαγές αυτές αφορούν τελικά στο πώς και πόσο νερό χρησιμοποιείται αντί των προτεινόμενων αλλαγών στη ροή ποταμών. Μιλώντας για το νερό, δεν θα πρέπει ποτέ να ξεχνάμε τη θάλασσα. Μια χώρα με 16.000 χλμ. ακτών και ισχυρή ναυτική παράδοση στερείται ολοκληρωμένης στρατηγικής για την προστασία και ανάδειξη της θάλασσας και της θαλάσσιας ζωής. Οι

Πράσινη Ανάπτυξη H Ελλάδα το 2010 33

Βασίλης Καμινάρης

Partner, Ελεγκτικού Τμήματος Ernst & Young

ο σχέδιο νόμου που έθεσε σε δημόσια διαβούλευση το υπουργείο Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής για την προώθηση των Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας (ΑΠΕ) καθορίζει τον εθνικό στόχο για τη συμμετοχή των ΑΠΕ στην κάλυψη της τελικής κατανάλωσης ενέργειας μέχρι το 2020 σε τουλάχιστον 40% (δεσμευτικός στόχος για 20%, αντί του 18% που προβλέπει η Οδηγία 28/2009). Με γνώμονα την επίτευξη του ανωτέρω στόχου προωθούνται δημιουργικές προτάσεις, όπως διαδικαστικού χαρακτήρα προσαρμογές για τη μείωση του συνολικού χρόνου αδειοδότησης σε λιγότερο από 8-10 μήνες (από 3-5 χρόνια που είναι σήμερα) ή η διάθεση μέρους του τέλους υπέρ ΟΤΑ στους τελικούς καταναλωτές μέσω των λογαριασμών ΔΕΗ. Δεδομένου ότι όλα τα ενδιαφερόμενα μέρη (πολιτεία, τοπικές κοινωνίες, επιχειρήσεις ΑΠΕ και καταναλωτές) έχουν συμφέρον και οφέλη από την ενίσχυση των ΑΠΕ, η συζήτηση θα πρέπει να εστιαστεί όχι στο αν ο στόχος του 40% είναι ρεαλιστικός ή επιτεύξιμος, αλλά στο πώς θα δοθούν περισσότερα και πιο αποδοτικά κίνητρα για την επίτευξη μεγαλύτερου μέρους του στόχου και αυτό ακριβώς θα αναμέναμε να προκύψει μέσω της δημόσιας διαβούλευσης: περισσότερο ριζοσπαστικές προτάσεις, περισσότερα και πιο δημιουργικά κίνητρα στους ενδιαφερόμενους, ώστε να προσπαθήσουν περισσότερο να αυξήσουν τη συμμετοχή τους στην επίτευξη του εθνικού στόχου. Ενδεικτικό παράδειγμα είναι η διάθεση μέρους του τέλους υπέρ ΟΤΑ στους τελικούς καταναλωτές μέσω των λογαριασμών ΔΕΗ. Το σχέδιο νόμου αναφέρει ότι ποσό μέχρι 1% της τιμής πώλησης της ηλεκτρικής ενέργειας από ΑΠΕ θα επιστρέφεται στους οικιακούς καταναλωτές του ΟΤΑ, στον οποίο είναι εγκατεστημένοι σταθμοί ΑΠΕ. Η πρόταση αυτή αποτελεί κίνητρο για την τοπική αποδοχή των έργων ΑΠΕ, όμως θα μειώσει τα ποσά που τελικά απολαμβάνουν οι ΟΤΑ.

Τι σημαίνει το ποσοστό αυτό, όμως, σε πραγματικά νούμερα; Από εκτιμήσεις της Ernst & Young, η αξία της ετήσιας παραγωγής ΑΠΕ στην Ελλάδα ανέρχεται σε περίπου 300 εκ. ευρώ, άρα, η διάθεση του 1% αντιστοιχεί σε περίπου τρία εκ. ευρώ, ποσό που από μόνο του δεν είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακό. Επίσης, για κάθε νέο ΜW που εγκαθίσταται, το ποσό του 1%, το οποίο θα επιστραφεί στους καταναλωτές, εκτιμάται σε 2.300 ευρώ. Αν ένας ΟΤΑ έχει 15.000 οικιακούς καταναλωτές, για κάθε νέο MW που θα εγκατασταθεί θα επιστραφεί σε κάθε καταναλωτή ξεχωριστά το ποσό των δέκα λεπτών του ευρώ ανά έτος (0,15 ευρώ). Για να αποκτήσει νόημα το όφελος αυτό, θα μπορούσε το ποσοστό του 1% να γίνει 5%, ενώ παράλληλα να μη μεταβληθεί το ποσοστό που καταλήγει στον ΟΤΑ. Προϋπόθεση για την απόδοση στους καταναλωτές των ποσών αυτών θα μπορούσε να είναι η επίτευξη του στόχου του 40% στα όρια του ΟΤΑ. Η διαφορά θα μπορούσε να ενσωματωθεί στην τιμή, στην οποία αποζημιώνονται οι ΑΠΕ. Επειδή, όμως, η διαφορά της τιμής, στην οποία αποζημιώνονται οι ΑΠΕ σήμερα, ανακτάται από όλους τους καταναλωτές (μέσω της συλλογής του ειδικού τέλους υπέρ ΑΠΕ στους λογαριασμούς της ΔΕΗ), είναι βέβαιο ότι η επίτευξη του στόχου του 40% θα δημιουργήσει ανάγκη για σημαντική αύξηση του τέλους αυτού. Αν, σύμφωνα με την προηγούμενη πρόταση, σε έναν ΟΤΑ επιτευχθεί ο στόχος του 40%, τότε θα απαλλάσσονται οι καταναλωτές του ΟΤΑ αυτού από το ειδικό τέλος ΑΠΕ και η διαφορά θα καλύπτεται από όλους τους άλλους, οι οποίοι δεν έχουν ακόμη επιτύχει το στόχο αυτό. Ολα τα παραπάνω είναι απλώς σκέψεις για το πώς θα μπορούσε το σχέδιο νόμου να γίνει πιο ριζοσπαστικό, οι δε διατάξεις του να αποτελούν σημαντικά κίνητρα για την επίτευξη των στόχων που θέτει. Αναμένουμε τη δημόσια διαβούλευση και τις προτάσεις που θα κατατεθούν.

PUBLI

Πρός αναζήτηση δημιουργικών προτάσεων

συστηματικές διαχρονικές αστοχίες σε θέματα αλιείας απειλούν πλέον τόσο τη θαλάσσια ζωή, όσο και τη βιωσιμότητα του αλιευτικού επαγγέλματος. Οι σκανδαλώδεις διατάξεις υπέρ καταστροφικών αλιευτικών εργαλείων (κατά παράβαση της σχετικής ευρωπαϊκής νομοθεσίας) είναι ένα χαρακτηριστικό δείγμα. Η νέα Ελληνίδα Επίτροπος ΝαυτιλίαςΑλιείας καλείται να συμβάλει στην ανατροπή αυτής της πραγματικότητας, επαναφέροντας τη χώρα τουλάχιστον στη στοιχειώδη νομιμότητα. Μετά τις τραγικές και καταστροφικές εμπειρίες από τις εκτεταμένες δασικές πυρκαγιές των τελευταίων ετών είναι σαφές ότι αρκετά δεδομένα πρέπει να αλλάξουν. Και αυτά δεν περιορίζονται στις διοικητικές δομές και τις ευθύνες της κατάσβεσης. Κυρίως, επικεντρώνονται σε έργα και δράσεις πρόληψης. Εχουμε μπροστά μας μερικούς μήνες, για να δούμε αν τελικά μάθαμε κάτι, χάνοντας ένα σημαντικό κομμάτι των ελληνικών δασών ή αν απλώς θα αρχίσουμε να συζητάμε για τον αριθμό των διαθέσιμων πυροσβεστικών αεροσκαφών στις αρχές Ιουλίου, περιμένοντας την επόμενη καταστροφή. Εδώ αξίζει να θυμηθούμε ότι οι επερχόμενες κλιματικές αλλαγές δημιουργούν τις ιδανικές συνθήκες για μεγάλης έκτασης δασικές πυρκαγιές στη χώρα μας. Αφήσαμε για το τέλος το πιο δύσκολο: το αστικό περιβάλλον. Στη χώρα του αυθαίρετου ποιος θα τολμήσει να μιλήσει για τάξη; Το θέμα δεν προσφέρεται καθόλου για χάιδεμα αυτιών, ενώ είναι εξαιρετικά επείγον. Η κατάσταση στα αστικά κέντρα είναι (εδώ και χρόνια) ασφυκτική και αναπαράγεται ανά την επικράτεια. Η απουσία ελεύθερων χώρων και χώρων πρασίνου δεν είναι άμοιρη του βαθμού φυσικής και ψυχικής δυσφορίας των κατοίκων των πόλεων. Η απολύτως δικαιολογημένη εμμονή στην προστασία των τελευταίων μεγάλων ελεύθερων (για πόσο ακόμα;) χώρων, όπως το Ελληνικό, ο Ελαιώνας και το Γουδή, συ-

36 Η Ελλάδα το 2010 Πράσινη Ανάπτυξη

χνά αφήνει στο περιθώριο την ανάγκη δημιουργίας και λειτουργίας μικρών πνευμόνων πρασίνου και σημείων συνεύρεσης σε κάθε γωνιά των αστικών κέντρων. Αν θέλουμε πολίτες που αγαπούν, σέβονται και νοιάζονται για τις πόλεις τους, πρέπει να προχωρήσουμε σε τέτοιες ουσιαστικές κινήσεις και ταυτόχρονα πρέπει να ανακαλύψουμε ένα τρόπο να μιλάμε και να διαβουλευόμαστε για αποφάσεις που αφορούν το μέλλον και την καθημερινότητά μας.

ε όλον αυτό τον κατάλογο δεν θα πρέπει να αγνοήσουμε το σημαντικό ρόλο που μπορεί και πρέπει να διαδραματίσει ο επιχειρηματικός κόσμος, ο οποίος τα τελευταία χρόνια έχει αρχίσει να αρθρώνει μια πράσινη ρητορική. Οι επιχειρήσεις που θέλουν και μπορούν να το κάνουν θα έχουν μπροστά τους αμέτρητες ευκαιρίες και προκλήσεις. Οι υπόλοιπες αρχικά θα εμποδίζουν κάθε εξέλιξη και τελικά θα τις ξεπεράσει η κοινωνία και η πραγματικότητα. Αν τα παραπάνω μοιάζουν πολλά, πρέπει να ομολογήσω ότι είναι απολύτως απαραίτητα χωρίς την παραμικρή δόση υπερβολής. Η συσσώρευσή τους μέσα από δεκαετίες αδράνειας, καταστροφικής διαχείρισης με προτεραιότητα σε κοντόφθαλμα μικρο- και μεγαλοσυμφέροντα δεν αφήνουν ούτε στιγμή για χάσιμο. Η νέα κυβέρνηση, στη νέα χρονιά, καλείται να αποδείξει ότι έχει την πράσινη ανάπτυξη στο αίμα της και όχι μόνο στα λόγια της. Εκτός από τη θεωρητική γνώση, δείχνει να έχει και ένα άλλο συγκριτικό πλεονέκτημα, τη δημιουργία του νέου υπουργείου Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής που δίνει τη δυνατότητα να ξεπεραστούν δυσκολίες που είχαν επανειλημμένα εμφανιστεί στο παρελθόν και αποδίδονταν στην απουσία συντονισμού ή την ασυμφωνία συναρμόδιων υπουργείων. Ιδού η Ρόδος λοιπόν... Με άλλα λόγια, ο καθένας μας ας κριθεί από τις πράξεις του. Καλή χρονιά σε όλους. J

Ετος ελπίδας ή διαιώνισης του business as usual;

Θεοδότα Νάντσου

Υπεύθυνη Δράσεων Πολιτικής του WWF Ελλάς

Αχιλλέας Πληθάρας

Υπεύθυνος Εκστρατειών Πολιτικής του WWF Ελλάς

38 Η Ελλάδα το 2010 Πράσινη Ανάπτυξη

ο φυσικό περιβάλλον της Ελλάδας νοσεί βαθύτατα, ενώ η απουσία θεσμικών, νομικών και πολιτικών μέτρων και «εργαλείων» δυσχεραίνει τις προσπάθειες διαφύλαξης των ήδη υποβαθμισμένων οικοσυστημάτων, των υδάτινων πόρων, των δασών, του εδάφους, της ποιότητας του αέρα κοκ. Εννοείται ότι η ίδια ζοφερή κατάσταση επικρατεί και στο ενεργειακό τοπίο, όπου η Ελλάδα αδυνατεί να μειώσει την εξάρτησή της από το πετρέλαιο και το λιγνίτη, καθυστερεί δραματικά στην προώθηση των ανανεώσιμων πηγών, αγνοεί τα οφέλη από την εξοικονόμηση ενέργειας και αμελεί να εκσυγχρονίσει το δίκτυο διανομής ηλεκτρισμού. Ολα αυτά τα χρόνια, η μίζερη αντιμετώπιση του περιβάλλοντος, αλλά και η αδυναμία κατανόησης των ωφελειών που η προστασία του περιβάλλοντος μπορεί να επιφέρει στην ποιότητα ζωής και την οικονομία, οδήγησαν σε μία κατάσταση που σίγουρα δεν μας κάνει υπερήφανους. Το 2009 ήταν έτος εκλογών. Ευρωεκλογές και εθνικές εκλογές κυριάρχησαν στην κοινωνική και πολιτική α-

τζέντα του τόπου, σε ένα κλίμα ζοφερό υπό το έρεβος της οικονομικής κρίσης, που ταλανίζει τη χώρα μας. Το περιβάλλον, ευτυχώς, δεν εξαφανίστηκε από το προεκλογικό τοπίο, όπως συνηθιζόταν εδώ και πολλά χρόνια. Αντιθέτως, οι προεκλογικές εξαγγελίες υπέρ του περιβάλλοντος, της πράσινης οικονομίας, της καθαρής ενέργειας, της προστασίας της βιοποικιλότητας ήταν περισσότερες από ποτέ. Πρόκειται, σαφέστατα, για ένα θετικό στοιχείο. Η έννοια της περιβαλλοντικής προστασίας μπορεί να θεωρηθεί πως βρίσκεται επιτέλους εντός της καρδιάς του πολιτικού διαλόγου. Ομως, πλέον, αυτό δεν αρκεί. Το περιβάλλον πρέπει να φύγει από το επίπεδο της ρητορείας και να αγκαλιάσει οριζόντια τις πολιτικές της Ελλάδας. Μια τέτοια ουσιαστική στροφή προς υλοποίηση έργων και πολιτικών για το περιβάλλον επιβάλλεται, ιδίως αν λάβουμε υπόψη τις σωρευτικές αρνητικές επιδόσεις της χώρας επί της περιβαλλοντικής προστασίας. Εννοείται πως και το 2009 συνέβησαν αναρίθμητες περιβαλλοντικές «ατασθαλίες», που υποβάθμισαν ακόμα περισσότερο το ήδη εύθραυστο περι-

βαλλοντικό υπόβαθρο της επικράτειας. Εν συντομία, τα κυριότερα -περιβαλλοντικώς- αρνητικά επιτεύγματα της Ελλάδας τη χρονιά που μας πέρασε ήταν: η ανεπάρκεια του μηχανισμού δασοπυρόσβεσης, όπως αποκαλύφθηκε στις μεγάλες πυρκαγιές στην Αττική και την Εύβοια, η αδυναμία επίλυσης του μεγάλου «τοξικού» εφιάλτη που βιώνουν οι πολίτες σε Οινόφυτα, Ασωπό, Μεσσαπία κοκ., η εμμονή σε περιβαλλοντοκτόνα έργα, όπως αυτά της εκτροπής του Αχελώου και της εκτροπής του Αώου, η αδράνεια που ζήσαμε εκ μέρους της πολιτείας και των ΟΤΑ στο ακανθώδες ζήτημα του κλεισίματος και της αποκατάστασης των παράνομων χωματερών και η δημοσιοποίηση δύο πολύ προβληματικών σχεδίων ρυθμιστικού για την Αττική και ΠΔ για την «προστασία» του Υμηττού. Αν στα παραπάνω προσθέσουμε και άλλες εξίσου σημαντικές περιβαλλοντικές «παλινωδίες», όπως τη μηδενική προσπάθεια διαφύλαξης των προστατευόμενων ειδών βιοποικιλότητας, την πλήρη αποσάθρωση του μηχανισμού ελέγχου περιβαλλοντικών παραβιάσεων, τη συνήθη κακή περιβαλλοντική λειτουργία της ΔΕΗ ΑΕ, καταλαβαίνουμε πως -σωρευτικά- έχουμε φτάσει σε ένα οριακό σημείο.

αρά τα όσα αρνητικά και δυσοίωνα έχουν σημειωθεί έως τώρα,

40 Η Ελλάδα το 2010 Πράσινη Ανάπτυξη

υπήρξαν και μερικές θετικές κινήσεις που αφήνουν ελπιδοφόρες ενδείξεις για ένα καλύτερο μέλλον. Αναφέρθηκε, προηγουμένως, η έμφαση που δόθηκε σε θέματα περιβάλλοντος κατά την εκτεταμένη προεκλογική περίοδο, δείγμα σίγουρα θετικό (αν και σίγουρα όχι αρκετό). Το πιο σημαντικό, όμως, γεγονός που συνέβη το 2009 και έδειξε τη δυναμική των πολιτών ήταν σίγουρα η απαγόρευση της εισόδου του λιθάνθρακα στο ενεργειακό μείγμα της χώρας. Μία απαγόρευση που βρήκε ανταπόκριση σε όλα σχεδόν τα κόμματα και στο μεγαλύτερο μέρος της ελληνικής κοινωνίας. Μία απαγόρευση που υπαγορεύτηκε από τις μεγάλες κινητοποιήσεις που είδαμε να εξελίσσονται στην Καβάλα, τον Αλμυρό, τη Βοιωτία, την Εύβοια, την Αιτωλοακαρνανία, την Αττική. Μία κινητοποίηση στην οποία πρωτοστάτησε το WWF Ελλάς, τεκμηριώνοντας πλήρως και με ακριβή επιστημονικά και οικονομοτεχνικά δεδομένα τους λόγους που συνηγορούν στη μη αναγκαιότητα του λιθάνθρακα. Οι πολίτες αρχίζουν να ενδιαφέρονται ολοένα και περισσότερο για το περιβάλλον και αυτό πρέπει να γίνει πλήρως κατανοητό από τους πολιτικούς της χώρας. Ετσι, μόνο τυχαία δεν ήταν η μεγάλη συμμετοχή των Ελλήνων στην «Ωρα της Γης». Το Σάββατο 28 Μαρτίου του 2009, ε-

κατ. πολίτες σε περισσότερα από 100 κράτη της γης, έσβησαν τα φώτα για μία ώρα, στέλνοντας ηχηρό μήνυμα προς τους ηγέτες του κόσμου ότι ήρθε η ώρα να αντιμετωπίσουν σοβαρά την κλιματική αλλαγή, ήρθε η ώρα για φιλόδοξα μέτρα περιορισμού των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου. Η «Ωρα της Γης» αποτέλεσε το μεγαλύτερο συμμετοχικό γεγονός που έχει διοργανωθεί ποτέ για την κλιματική αλλαγή και το περιβάλλον γενικότερα. Στην πρωτόγνωρη, για τα ελληνικά δεδομένα, συμβολική δράση της «Ωρας της Γης», η ανταπόκριση των Ελλήνων ήταν μαζική και απολύτως ενθαρρυντική. Αν και οι αριθμοί έχουν μικρή σημασία, υπολογίζεται ότι πάνω από ένα εκατ. ελληνικά νοικοκυριά, 489 δήμοι και κοινότητες, 1.649 επιχειρήσεις, 845 σχολεία και 325 φορείς ένωσαν τη φωνή τους με ανθρώπους από όλο τον κόσμο, συμμετέχοντας στο κάλεσμα του WWF. Πάντως, το τελευταίο -και ίσως μακροπρόθεσμα πιο σημαντικό- περιβαλλοντικό γεγονός που συνέβη το 2009 ήταν η ίδρυση του υπουργείου Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής. Η δημιουργία του νέου υπουργείου ΠΕΚΑ γεννά κατ’ αρχήν ελπίδες πως η νέα κυβέρνηση θα ενσκήψει με προσοχή και θέρμη πάνω στα περιβαλλοντικά θέματα και θα τηρήσει τις πλούσιες υ-

ποσχέσεις της για τη θωράκιση του φυσικού μας πλούτου, τη βελτίωση των περιβαλλοντικών συνθηκών και τη δημιουργία πολλών πράσινων θέσεων εργασίας.

Tο περιβάλλον πρέπει να φύγει από το επίπεδο της ρητορείας και να αγκαλιάσει οριζόντια τις δημόσιες πολιτικές. Μία τέτοια ουσιαστική στροφή επιβάλλεται, ιδίως αν λάβουμε υπόψη τις σωρευτικές αρνητικές επιδόσεις στην προστασία του περιβάλλοντος

ο έργο του νέου υπουργείου κάθε άλλο παρά εύκολο είναι. Τα στελέχη του νέου υπουργείου είναι αναγκασμένα -αν θέλουν να πετύχουννα συγκρουστούν με τις παγιωμένες περιβαλλοντοκτόνες αντιλήψεις και πρακτικές ενός μικρού -αλλά διόλου αμελητέου- ποσοστού της πολιτικής, επιχειρηματικής, συνδικαλιστικής και κοινωνικής ζωής του τόπου, που παραμένει προσηλωμένο στις αρχές της «βρόμικης ανάπτυξης» και του οφέλους των λίγων ενάντια στους πολλούς. Πρέπει να κλείσουν τα αυτιά τους σε εύκολες κριτικές, καθώς και σε άλλες παρόμοιες φαιδρότητες. Στο νέο υπουργείο ΠΕΚΑ, τα στελέχη πρέπει να είναι αποφασισμένα για τομές που θα οδηγήσουν στη ριζική αναδιάρθρωση των διοικητικών δομών για το περιβάλλον, στον ουσιαστικό έλεγχο των περιβαλλοντικών παραβάσεων και στην τήρηση αυστηρού χρονοδιαγράμματος για την υλοποίηση φιλόδοξων μέτρων και πολιτικών υπέρ της βιώσιμης ανάπτυξης. Θα πρέπει, επίσης να επιτελέσουν το ρόλο του «κινητήριου μοχλού», ώστε με τις ενέργειες και τις πιέσεις τους να παρασύρουν τις πολιτικές της κυβέρνησης προς την ίδια «πράσινη» κατεύθυνση. Στην πολιτική της Ελλάδας κυριαρχεί η αρχή της μη σύγκρουσης ή στην καλύτερη των περιπτώσεων, η σταδιακή εφαρμογή μέτρων σε βάθος χρόνου τετραετίας (τουλάχιστον). Το περιβάλλον, η ενέργεια και η κλιματική αλλαγή, όμως, δεν έχουν αυτήν την πολυτέλεια. Για να διευκολύνει τις εργασίες του νεοσύστατου υπουργείου, το WWF Ελλάς συνέταξε ένα «πρόγραμμα των 100 πρώτων ημερών για το περιβάλλον», το οποίο μπορεί να αναζητηθεί στην ιστοσελίδα της οργάνωσης www.wwf.gr. Εκεί προτείνονται όλες εκείνες οι παρεμβάσεις προτεραιό-

τητας, με στόχο την αντιμετώπιση χρονιζόντων περιβαλλοντικών προβλημάτων και την άμεση δρομολόγηση αυτής της τόσο αναγκαίας πορείας προς την αειφορία. Βέβαια, θα συμφωνήσουμε με την άποψη ότι σε 100 ημέρες δεν μπορούν να διορθωθούν όλα τα κακώς κείμενα, που έχουν προκληθεί από τη χρόνια ανυπαρξία στιβαρών περιβαλλοντικών πολιτικών στη χώρα. Περιμένουμε, όμως, από το νέο υπουργείο εντός του 2010, να δούμε την έναρξη υλοποίησης των έργων που θα συμβάλουν στην κάλυψη των στόχων για 20% ΑΠΕ και 20% εξοικονόμηση ενέργειας έως το 2020, τη διαμόρφωση Εθνικής Στρατηγικής για τη Βιοποικιλότητα και τη θεσμική θωράκιση των περιοχών Natura 2000, τη δημόσια ανακοίνωση χρονοδιαγράμματος ολοκλήρωσης και κύρωσης των δασικών χαρτών και την κατάργηση νομικών διατάξεων που υποβαθμίζουν την προστασία των δασών. Παράλληλα, αναμένουμε την έναρξη διαδικασιών διαμόρφωσης σχεδίου ολοκληρωμένης και πραγματικά βιώσιμης διαχείρισης του υδάτινου δυναμικού της Θεσσαλίας, την έναρξη διαδικασίας σχεδιασμού νέου ΠΔ για τη δημιουργία «Εθνικού Πάρκου» στον Υμηττό, την ανάκληση του Ειδικού Χωροταξικού για τον Τουρισμό και τη δρομολόγηση διαδικασίας αναθεώρησης του Εθνικού Χωροταξικού. Η ανάληψη αυτών των πρωτοβουλιών θα μας επιτρέψει να αισιοδοξούμε, σε στέρεη βάση, για το μέλλον. Ελπίζουμε, τέλος, πως η οικονομική κρίση, που έχει καταφέρει να «παγώσει» την εθνική οικονομία και να φέρει κατήφεια στους περισσότερους Ελληνες, θα αποτελέσει μια πρώτης τάξης αφορμή και ευκαιρία για τη δημιουργία ενός ολοκληρωμένου προγράμματος διοχέτευσης πόρων σε έργα και τεχνολογίες περιβαλλοντικής προστασίας, στα πλαίσια ενός «πράσινου πακέτου ανάκαμψης». Οι συνθήκες είναι υπέρ το δέον ευνοϊκές. Ας μη χάσουμε άλλο χρόνο. J

Πράσινη Ανάπτυξη H Ελλάδα το 2010 41

Πρόσβαση στην πληροφόρηση, συμμετοχή στις αποφάσεις

Αννυ Μητροπούλου

Διευθύντρια στο δίκτυο ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ SOS

42 Η Ελλάδα το 2010 Πράσινη Ανάπτυξη

ο 2009 κάναμε ένα σημαντικό βήμα. Η Ελλάδα απέκτησε ανεξάρτητο υπουργείο Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής, δημιουργώντας ελπίδες, προσδοκίες, αλλά και ερωτηματικά, ως προς τη δυναμική της πολιτικής βούλησης της ηγεσίας του νέου ΥΠΕΚΑ να αντιμετωπίσει με αποφασιστικότητα και τόλμη τις πολλαπλές και περίπλοκες περιβαλλοντικές προκλήσεις που μαστίζουν τη χώρα μας εδώ και κάποιες δεκαετίες. Τις άναρχες, άσχημες και ενεργοβόρες τσιμεντουπόλεις με τις καταπατήσεις και τα αυθαίρετα που επιδεινώνουν την έλλειψη πρασίνου και κοινόχρηστων χώρων. Τις παράνομες χωματερές που συνεχίζουν να ξεφυτρώνουν ανεξέλεγκτα σε νέες περιοχές, ξεχειλίζοντας από σκουπίδια κάθε λογής, ρυπαίνοντας ταυτόχρονα τον υδροφόρο ορίζοντα. Το επικίνδυνο και αόρατο νέφος (πάει «πακέ-

το» με τη ραγδαία αύξηση των αυτοκινήτων και αυτοκινητοδρόμων) που σκοτώνει κάθε χρόνο χιλιάδες ανθρώπους, ενώ επιβαρύνει αργά αλλά σταθερά την υγεία των υπολοίπων. Τη διάσπαρτη και εκτός σχεδίου δόμηση που αλλοτριώνει πανέμορφα τοπία στο όνομα της τουριστικής ανάπτυξης και του δικαιώματος στο «εξοχικό μέσα στο δάσος ή δίπλα στο κύμα». Τις αδικαιολόγητες πυρκαγιές που αποψιλώνουν δάση και φυσικές περιοχές με ανυπολόγιστες συνέπειες στο μικροκλίμα και τη βιοποικιλότητα. Τις απροστάτευτες «προστατευόμενες» φυσικές περιοχές NATURA 2000 που αποτελούν μήλον της έριδος για τοπικά μικροσυμφέροντα. Την υπεραλίευση και τη χρήση παράνομων και καταστροφικών μέσων αλιείας, που σε συνδυασμό με τη ρύπανση, απειλούν ανησυχητικά τη θαλάσσια βιοποικιλότητα. Τη διαρκή υποβάθμιση των χερσαίων οικοσυστημάτων και την εξα-

παγκόσμια ζήτηση ενέργειας αυξάνεται διαρκώς. Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις του Διεθνούς Οργανισμού Ενέργειας, οι ανάγκες του πλανήτη θα αυξηθούν κατά 35-40% μέσα στα επόμενα 15 χρόνια, κυρίως λόγω της σημαντικής αύξησης του πληθυσμού, της αύξησης των οικονομικών και αναπτυξιακών δραστηριοτήτων και της σημαντικής βελτίωσης του βιοτικού επιπέδου. Η αύξηση της ζήτησης, σε συνδυασμό με την εξάντληση των φυσικών πόρων και τις σοβαρές κλιματικές αλλαγές, δημιουργούν την ανάγκη αξιοποίησης εναλλακτικών πηγών και ανάπτυξης βιώσιμων λύσεων για την αποτελεσματική κάλυψη των αυξανόμενων ενεργειακών απαιτήσεων. Στο πλαίσιο αυτό, παρατηρούμε την ανάπτυξη μιας «πράσινης οικονομίας», η οποία βασίζεται στην αναζήτηση τεχνολογικά προηγμένων λύσεων που να συνδυάζουν τη βιωσιμότητα με την επιχειρηματική πρόοδο. Η Siemens, λαμβάνοντας υπόψη τις σύγχρονες ενεργειακές τάσεις και τις περιβαλλοντικές ανάγκες, επικεντρώνεται στην ανάπτυξη «πράσινων» τεχνολογιών, εμπλουτίζοντας το χαρτοφυλάκιό της με προϊόντα που καλύπτουν ολόκληρο το φάσμα της αλυσίδας αξίας της βιομηχανίας ενέργειας. Οι συγκεκριμένες τεχνολογίες συμβάλλουν στη διαφύλαξη πολύτιμων πόρων και στην ουσιαστική εξοικονόμηση ενέργειας, αξιοποιώντας σε πολλές περιπτώσεις Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας (ΑΠΕ). Το περιβαλλοντικό χαρτοφυλάκιο της Siemens αποτελείται, αφενός από λύσεις που σχετίζονται με την αξιοποίηση των ΑΠΕ και, αφετέρου από περιβαλλοντικά φιλικές λύσεις από τους τρεις βασικούς επιχειρηματικούς τομείς της εταιρείας (βιομηχανία, ενέργεια και υγεία). Το μεγάλο εύρος του χαρτοφυλακίου, σε συνδυασμό με την εξειδίκευση της Siemens και τις επενδύσεις της σε Ερευνα και Ανάπτυξη, απέφεραν στην εταιρεία έσοδα της τάξης των 23 δισ. ευρώ, γεγονός που αποδεικνύει την ηγετική θέση της Siemens στον τομέα των βιώσιμων λύσεων. Βασικός άξονας για την ανάπτυξη του «πράσινου» χαρτοφυλακίου της Siemens είναι τα προϊόντα και οι λύσεις που αξιοποιούν την αιολική ενέργεια, από την οποία θα προέρχεται το

55% της συνολικής, παραγόμενης μέσω ΑΠΕ, ηλεκτρικής ενέργειας, έως το 2030, σύμφωνα με τις εκτιμήσεις των ειδικών. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν οι επενδύσεις της Dong Energy, η οποία ήρθε σε συμφωνία με την Siemens για την προμήθεια 500 ανεμογεννητριών για έργα στο Ηνωμένο Βασίλειο. Από αυτές τις ανεμογεννήτριες οι 175 αφορούν στην κατασκευή του British London Array, το οποίο θα αποτελεί το πρώτο παράκτιο αιολικό πάρκο ισχύος άνω του ενός γιγαβάτ στον κόσμο. Ενας ακόμη δυναμικός τομέας για την Siemens είναι η παροχή ηλιακών συλλεκτών για ηλιακούς θερμοηλεκτρικούς σταθμούς παραγωγής ενέργειας και γεννητριών και άλλων βασικών μηχανημάτων για εργοστάσια ηλεκτροπαραγωγής μέσω φυσικού αερίου. Η πολυσχιδής δραστηριότητα της Siemens στον τομέα των ΑΠΕ αποτελεί βασικό πυλώνα για την ανάπτυξή της και, σύμφωνα με εκτιμήσεις της ίδιας, οι ΑΠΕ αναμένονται να προσελκύσουν το 40% των παγκόσμιων επενδύσεων στην ηλεκτροπαραγωγή έως το 2030. Εκτός από τα προϊόντα που αξιοποιούν τις ΑΠΕ, η Siemens αναπτύσσει και ενεργειακά αποδοτικές λύσεις φωτισμού, λύσεις για την αύξηση της αποδοτικότητας των εργοστασίων, συστήματα για τη βελτιστοποίηση της κατανάλωσης ηλεκτρισμού στα κτίρια και φιλικά προς το περιβάλλον τρένα που συμβάλλουν στη σταθερή μείωση των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα. Σημαντική απόδειξη της δέσμευσης της Siemens ότι λειτουργεί ως κοινωνικά και περιβαλλοντικά υπεύθυνη εταιρεία αποτελούν τα στοιχεία της PriceWaterhouseCoopers, σύμφωνα με τα οποία τα προϊόντα και οι λύσεις της Siemens επέτρεψαν στους πελάτες της εταιρείας να μειώσουν τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα που παρήγαγαν κατά 210 εκατ. μετρικούς τόνους, κατά το χρηματοοικονομικό έτος 2009. Η περαιτέρω ενίσχυση της θέσης της Siemens στην αγορά των περιβαλλοντικών υποδομών αποτελεί βασικό άξονα της στρατηγικής της εταιρείας, γεγονός που την έχει καταστήσει αδιαμφισβήτητο ηγέτη στην ανάπτυξη ολοκληρωμένων, βιώσιμων και καινοτόμων λύσεων.

PUBLI

Στρατηγική τοποθέτηση στην «πράσινη οικονομία»

Για να αντιμετωπίσουμε αποφασιστικά τις περιβαλλοντικές προκλήσεις και να δώσουμε λύσεις, θα πρέπει να είμαστε έτοιμοι, αφενός ως πολιτεία να συγκρουστούμε και να γίνουμε δυσάρεστοι σε όσους θεωρούσαν την προστασία του περιβάλλοντος ως πολυτέλεια, και αφετέρου ως κοινωνία να διαβουλευτούμε, να αλλάξουμε αντιλήψεις και προσανατολισμό 44 Η Ελλάδα το 2010 Πράσινη Ανάπτυξη

φάνιση προστατευόμενων ειδών. Τη μέχρι πολύ πρόσφατα εμμονή σε ρυπογόνες ενεργειακές πολιτικές, τη διατήρηση αντικινήτρων και την αδικαιολόγητη γραφειοκρατία που καταργεί εμμέσως την προώθηση των Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας (ΑΠΕ). Και ας μην ξεχνάμε, ίσως το σημαντικότερο όλων, την κατασπατάληση, ρύπανση και κακοδιαχείριση των πολύτιμων υδάτινών μας πόρων. Είναι σαφές πως η περιβαλλοντική υποβάθμιση στην ευρωπαϊκή Ελλάδα του 2010 είναι έκδηλη και σημαντική. Τα πρώτα δείγματα γραφής του νέου ΥΠΕΚΑ, σε ό,τι αφορά τουλάχιστον τη στροφή προς τις ΑΠΕ και την ενεργειακή μας στρατηγική για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής, ενόψει και των παγκόσμιων εξελίξεων, μαρτυρούν ομολογουμένως καλές προθέσεις. Οι προκλήσεις, ωστόσο, είναι παρούσες και η πραγματική θέληση για αλλαγή θα φανεί στις κρίσιμες μάχες με τα παγιωμένα συμφέροντα. Σε κάθε περίπτωση, οι προτεραιότητες θα πρέπει να τεθούν στη λογική άμεσων λύσεων, αλλά και μακροχρόνιου σχεδιασμού και οράματος. Να συνοδεύονται από νομοθετικό και θεσμικό εκσυγχρονισμό, αλλά κυρίως από κατάλληλους ελεγκτικούς μηχανισμούς για την εφαρμογή της περιβαλλοντικής νομοθεσίας. Η λογική της «ατιμωρησίας» που μέχρι σήμερα επικρατούσε θα πρέπει να παύσει οριστικά. Η νέα εποχή της περίφημης πράσινης ανάπτυξης θα

πρέπει να μετουσιωθεί σε πράξη, με στόχο την προώθηση μιας πραγματικά βιώσιμης ανάπτυξης, που δεν ορίζεται αποκλειστικά και μόνο με οικονομικούς όρους, αλλά σχετίζεται, επίσης, με κοινωνικές και περιβαλλοντικές παραμέτρους. Αυτό σημαίνει πως, για να αντιμετωπίσουμε αποφασιστικά τις περιβαλλοντικές προκλήσεις και να δώσουμε λύσεις, θα πρέπει να είμαστε έτοιμοι, αφενός ως πολιτεία να συγκρουστούμε και να γίνουμε δυσάρεστοι σε όσους θεωρούσαν την προστασία του περιβάλλοντος ως πολυτέλεια, αλλά και αφετέρου ως κοινωνία να διαβουλευτούμε, να αλλάξουμε συνήθειες, αντιλήψεις και προσανατολισμό.

ρόλος της κοινωνίας των πολιτών, στη ζητούμενη αυτή νέα μορφή περιβαλλοντικής διακυβέρνησης, θα πρέπει να θεωρείται ιδιαιτέρως σημαντικός. Οι πολίτες θα πρέπει να έχουν πρόσβαση στην περιβαλλοντική πληροφόρηση, αλλά και ενεργή συμμετοχή στη λήψη κρίσιμων αποφάσεων. Και αυτό δεν αποτελεί επιστημονική φαντασία για την Ελλάδα του 2010. Τα κινήματα πολιτών και οι περιβαλλοντικές ΜΚΟ που διεκδικούν, ασκούν πιέσεις και καταθέτουν προτάσεις, βρίσκονται εδώ από καιρό και επιμένουν πως, για να μπορούμε να ελπίζουμε σε βελτίωση της ποιότητας της ζωής μας και ουσιαστική προστασία του περιβάλλοντος, χρειάζεται να γίνουμε όλοι συμμέτοχοι στη λύση. J

Ενα Εθνικό Πρόγραμμα για το περιβάλλον

Σταύρος Μηλιώνης Προέδρος του ΚΕΑΝ (Κύτταρο Εναλλακτικών Αναζητήσεων Νέων)

άθε μέρα, κάθε ώρα, κάθε λεπτό αφήνουν πάνω μας το αποτύπωμά τους. Μας αλλάζουν και μας οδηγούν σιγά-σιγά σε μία νέα κατάσταση. Για τον πλανήτη μας, οι αλλαγές αυτές για το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του (τα τελευταία εκατομμύρια χρόνια) ήταν ουδέτερες, χωρίς δραματικές συνέπειες. Προσφάτως, όμως -τα τελευταία 100 χρόνια-, κάθε χρόνο γίνεται όλο και πιο γκρίζος, κάθε χρόνο και χειρότερα, κάθε χρόνο και νέα προβλήματα. Ολα ξεκίνησαν, όταν η τεχνολογία έκανε εκτεταμένα την εμφάνισή της στα τέλη του 19ου αιώνα. Το κάρβουνο ως βασική πηγή ενέργειας, εκτός από τους ανθρακωρύχους, άρχισε να μαυρίζει και να γκριζάρει και το κάδρο της ζωής μας. Κάθε χρόνος που περνούσε, δεν έκανε τίποτε άλλο, εκτός από το να συνεχίζει να προσδίδει extra τόνους

γκρι στην υπάρχουσα ήδη εικόνα. Τα τελευταία χρόνια το πρόβλημα έχει γίνει, επιτέλους, αντιληπτό και όχι μόνον ως πρόβλημα αισθητικής, αλλά κυρίως επιβίωσης. Οι κλιματικές αλλαγές είναι πλέον μια πραγματικότητα, την οποία πρέπει να αποδεχτούμε και να αντιμετωπίσουμε, διαφορετικά θα υποστούμε τις δραματικές συνέπειες. Το κλίμα αλλάζει, η επιβίωση πολλών ειδών του ζωικού βασιλείου είναι δύσκολη και οι ασθένειες που σχετίζονται με την υποβάθμιση του περιβάλλοντος έχουν κάνει την εμφάνισή τους. Η χώρα μας, δυστυχώς, πλήττεται ιδιαίτερα από τις κλιματικές αλλαγές. Η μέση ετήσια θερμοκρασία της χώρας μας έχει αυξηθεί περίπου κατά ένα βαθμό Κελσίου, ενώ η αντίστοιχη παγκόσμια αύξηση είναι 0,74 βαθμοί Κελσίου. Οι επιπτώσεις θα αφορούν πολλούς τομείς και θα επιφέρουν πλήγμα στους δια-

Πράσινη Ανάπτυξη H Ελλάδα το 2010 45

θέσιμους φυσικούς πόρους, στην οικονομία και στον τρόπο ζωής. Θα επιταθεί το πρόβλημα της ξηρασίας, της λειψυδρίας και θα υπάρξει επιτάχυνση της ερημοποίησης. Πολλά τα εφιαλτικά σενάρια που «παίζουν» και για τη χώρα μας. Για να μην τα δούμε, όμως, να γίνονται πραγματικότητα, μια πραγματικότητα που θα υποθηκεύσει τις ζωές μας και αυτές των παιδιών μας, οφείλουμε να δράσουμε και να αντιδράσουμε. Αυτό θα γίνει, όταν όλοι καταλάβουμε ότι οι κλιματικές αλλαγές δεν αντανακλούν μόνο στους πάγους της μακρινής Ανταρκτικής, αλλά άμεσα στην καθημερινότητά μας. Το 2010 βρίσκει την Ελλάδα για πρώτη φορά με ξεχωριστό υπουργείο Περιβάλλοντος. Είναι κάτι που το ζητούσαμε με ένταση τα τελευταία χρόνια, αλλά σίγουρα από μόνο του δεν φτάνει. Είναι ευκαιρία, το 2010, το νέο υπουργείο να κερδίσει την εμπιστοσύνη των πολιτών και να αποδείξει όχι με λόγια, αλλά με πράξεις ότι είναι στην πραγματικότητα αυτό που δηλώνει το όνομά του, ένα υπουργείο για το περιβάλλον. Για το σκοπό αυτό τον επόμενο χρόνο μπορούν και πρέπει να εφαρμοστούν συγκεκριμένα μέτρα για την εδραίωση της εμπιστοσύνης μεταξύ κράτους και πολιτών. Συγκεκριμένα, η πολιτεία οφεί λει να δώσει το παράδειγμα.

Τ Το νέο υπουργείο πρέπει να κερδίσει την εμπιστοσύνη των πολιτών και να αποδείξει με πράξεις ότι είναι στην πραγματικότητα αυτό που δηλώνει το όνομά του 46 Η Ελλάδα το 2010 Πράσινη Ανάπτυξη

α δημόσια κτίρια πρέπει να γίνουν φιλικά προς το περιβάλλον. Να μειώσουν τις εκπομπές των ρύπων τους, εξοικονομώντας ενέργεια και αυξάνοντας την αποδοτικότητά τους, προκειμένου να ακολουθήσουν και τα υπόλοιπα. Ευρύτερα, άλλωστε, η αποδοτικότητα και η εξοικονόμηση ενέργειας είναι γρηγορότερη, αποτελεσματικότερη, οικονομικότερη και προβάλλει ολοένα και περισσότερο ως μια καίρια λύση, αν μη τι άλλο, σε ένα ενδιάμεσο διάστημα ως την ακόμη ευρύτερη διάδοση φτηνότερων ανανεώσιμων πηγών ενέργειας (ΑΠΕ). Σύμφωνα με τους ειδικούς, επενδύσεις στον τομέα της εξοικονόμησης

ενέργειας στα κτίρια θα απέδιδαν ετήσιο κέρδος περίπου 17%. Αυτές οι επενδύσεις, που θα περιελάμβαναν μόνο χαμηλού κόστους, εύκολης εφαρμογής και άμεσης απόδοσης μέτρα εξοικονόμησης ενέργειας, θα οδηγούσαν σε πολύ σημαντικές μειώσεις εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα. Υπάρχουν, για παράδειγμα, μεγάλα περιθώρια για τη βελτίωση της αξιοποίησης της ενέργειας στα εμπορικά κτίρια και τις κατοικίες, και όχι μόνο στις νέες κατασκευές, αλλά και στις παλιές. Εχει υπολογιστεί ότι 40% των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα οφείλεται στα κτίρια.

Ελλάδα, όπως και οι άλλες χώρες της Ευρωπαϊκής Ενωσης, ανέλαβε τη δέσμευση, ως το 2020, το 20% της κατανάλωσης ενέργειας να προέρχεται από ΑΠΕ. Δυστυχώς, απέχουμε αρκετά από αυτό το στόχο. Πρέπει να αξιοποιηθεί η γεωμορφολογία της χώρας που παρέχει μεγάλες δυνατότητες εκμετάλλευσης των ΑΠΕ. Η Ελλάδα μπορεί και πρέπει να γίνει πρωτοπόρος στην Ευρώπη σε αυτόν τον τομέα. Τον επόμενο χρόνο μπορεί στον τομέα των ΑΠΕ να ενταχθεί και ο οικιακός χρήστης, με απλούστευση των σχετικών γραφειοκρατικών διαδικασιών, που μέχρι τώρα το έκαναν απαγορευτικό. Ολοι πρέπει να νιώθουν ότι συμβάλλουν σε ένα «εθνικό πρόγραμμα περιορισμού των ρύπων». Ως στόχο πρέπει να έχουμε την «ενεργειακή αυτονόμηση» των σπιτιών μας, στόχος όχι τόσο ουτοπικός, όσο ακούγεται. Η ανάπτυξη πολιτικών τέτοιου είδους θα αναδείκνυαν και έναν άλλο τομέα της οικονομίας, αυτόν των κατασκευών που θα έδινε μια σημαντική ώθηση στην προβληματική -αυτή τη στιγμή- οικονομική κατάσταση της χώρας. Θα μας έβαζε, πράγματι, στο δρόμο της «πράσινης ανάπτυξης».

πό το «Εθνικό Πρόγραμμα» δεν μπορεί να λείπει ένας σχεδιασμός για τον περιορισμό και την ορθή δια-

χείριση των απορριμμάτων. Ανακύκλωση, κομποστοποίηση, υποχρεωτικά στις δημόσιες υπηρεσίες, και καμπάνια ενημέρωσης για τους πολίτες. Κίνητρα για τις επιχειρήσεις μείωσης των απορριμμάτων τους. Σε κάθε προϊόν πρέπει να αναγράφεται πόσα κιλά σκουπίδια έγιναν, προκειμένου να παραχθεί το προϊόν. Ηδη μεγάλες αυτοκινητοβιομηχανίες το χρησιμοποιούν ως ανταγωνιστικό πλεονέκτημα, όταν παράγονται περίπου 15 τόνοι σκουπίδια για την κατασκευή ενός αυτοκινήτου βάρους περίπου ενός τόνου.

Η αποδοτικότητα και η εξοικονόμηση ενέργειας είναι γρηγορότερη, αποτελεσματικότερη, οικονομικότερη και προβάλλει ολοένα και περισσότερο ως μια καίρια λύση σε ένα ενδιάμεσο διάστημα ως την ακόμη ευρύτερη διάδοση φτηνότερων ανανεώσιμων πηγών ενέργειας 48 Η Ελλάδα το 2010 Πράσινη Ανάπτυξη

ο 2010 πρέπει να αποδείξουμε ότι μπορούμε να προστατεύσουμε και να αναδείξουμε τους εναπομείναντες ελεύθερους χώρους και πάρκα. Είναι απαράδεκτο στην πιο υποβαθμισμένη περιοχή της Αθήνας, στη δυτική Αθήνα, να έχει αφεθεί στην τύχη του ένα από τα μεγαλύτερα πάρκα της χώρας: το πάρκο περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης «Α. Τρίτσης». Οι χώροι αυτοί πρέπει να διαφυλαχθούν σαν κόρη οφθαλμού και να αναπτυχθούν, προκειμένου και να συμβάλουν στη βελτίωση της ποιότητας ζωής των πολιτών, αλλά και στην τόνωση των τοπικών οικονομιών. Υπάρχουν τρόποι, αρκεί να θέλει κανείς να τους δει. Οι τέσσερις παραπάνω προτεραιότητες για το 2010 θα μπορούσαν να βάλουν στο «παιχνίδι» για το περι-

βάλλον όλους τους πολίτες. Επειδή, όμως, με το περιβάλλον δεν παίζουμε, χρειάζεται συνεχής ενημέρωση και δράση από όλους μας. Οι περιβαλλοντικές οργανώσεις οφείλουν να εντείνουν τις προσπάθειές τους, η πολιτεία είναι ανάγκη να αγκαλιάσει και να ακούσει όλες τις οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών. Η διεύρυνση του διαλόγου και η αύξηση της συμμετοχής είναι επιτακτική ανάγκη. Υπάρχει τεράστιος πλούτος παραγόμενου έργου και ιδεών στις οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών, η οποία δεν περιορίζεται, βέβαια, στο ιδιαίτερα χρήσιμο και σημαντικό έργο που παράγουν οι «μεγάλες» περιβαλλοντικές οργανώσεις. Στο Planetbook -το επιτραπέζιο παιχνίδι που το ΚΕΑΝ δημιούργησε για το περιβάλλον- κερδίζει όποιος καταφέρει και επανασυστήσει ένα διαλυμένο, σε μικρά κομμάτια puzzle, κόσμο. Στην πραγματικότητα, τον επόμενο χρόνο πρέπει να μαζέψουμε τα κομμάτια των πολιτικών μας για το περιβάλλον, να τα εντάξουμε σε ένα «Εθνικό Πρόγραμμα για το Περιβάλλον» και με θαρραλέα βήματα να αντιμετωπίσουμε τις προκλήσεις. Το 2010 σε λίγες μέρες έρχεται. Δυστυχώς, τις λύσεις πρέπει να τις βρούμε μόνοι μας. Μην περιμένετε τον Αη-Βασίλη να φέρει δώρα. Ο ΑηΒασίλης δεν θα έρθει φέτος -έχει πρόβλημα με το σπίτι του-, έλιωσε λόγω της υπερθέρμανσης! J

5+5 προϋποθέσεις

Κώστας Καρτάλης

Αναπληρωτής καθηγητής, βουλευτής ΠΑΣΟΚ Mαγνησίας, πρόεδρος Επιτροπής Περιβάλλοντος της Βουλής των Ελλήνων

ις ώρες που γράφεται αυτό το κείμενο, συνεχίζονται με ένταση οι διαπραγματεύσεις για το κείμενο αποφάσεων της διάσκεψης της Κοπεγχάγης. Ανεξαρτήτως τελικού αποτελέσματος, τα συμπεράσματα σε ό,τι αφορά στην πράσινη ανάπτυξη είναι τα ίδια. Για ορισμένους πράσινη ανάπτυξη είναι ένα ακόμη πλαίσιο που διευκολύνει την προώθηση στην αγορά νέων τεχνολογιών που προστατεύουν το περιβάλλον και το κλίμα. Το αν το πλαίσιο αυτό δημιουργήθηκε, για να «απασφαλιστεί» η κλιματική βόμβα, τους είναι, εν πολλοίς, αδιάφορο. Αρκεί που υπάρχει το πλαίσιο. Για άλλους πάλι πράσινη είναι η ανάπτυξη στην οποία το περιβάλλον θέτει με πρωταγωνιστική διάθεση τους όρους, στους οποίους προσαρμόζονται και κινούνται οι παραγωγικές διαδικασίες. Κατά τη δική μου ανάγνωση, αξίζει να συζητούμε για την πράσινη ανάπτυξη μόνον εάν πρόκειται για τη δεύτερη ερμηνεία. Η πρώτη έχει το ενδιαφέρον της, όμως είναι επιδερμική και υποτάσσει αριστοτεχνικά το περιβάλλον στην ανάπτυξη. Ποιες είναι, όμως, οι προτεραιότητες για την πράσινη ανάπτυξη στην Ελλάδα; Τις διαχωρίζω σε πέντε

θεματικές προτεραιότητες και σε πέντε προτεραιότητες οριζόντιου χαρακτήρα. Στις θεματικές προτεραιότητες τοποθετούνται: α) η αλλαγή του ενεργειακού μοντέλου στη χώρα με τη σταδιακή -σε μεσοπρόθεσμο επίπεδο- στροφή στην οικονομία χαμηλού άνθρακα (low carbon economy) και την έμφαση στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας (ΑΠΕ), την εξοικονόμηση ενέργειας στα κτίρια και τις μεταφορές και τη χρήση συσκευών χαμηλής κατανάλωσης, β) η αλλαγή του τρόπου διαχείρισης των απορριμμάτων, ώστε να κινηθούμε από τους χώρους υγειονομικής ταφής απορριμμάτων στους χώρους υγειονομικής ταφής υπολειμμάτων, γεγονός που σημαίνει περισσότερη έμφαση στην επαναχρησιμοποίηση και την ανακύκλωση, αλλά και ενσωμάτωση της ενεργειακής αξιοποίησης των απορριμμάτων στην αλυσίδα διαχείρισής τους, γ) η ανασυγκρότηση των πόλεων με έμφαση στις δημόσιες μεταφορές και σε ένα νέο οικολογικό οικοδομικό κανονισμό για τα κτίρια που θα ενισχύει τη βιοκλιματική αρχιτεκτονική, την εισαγωγή των ΑΠΕ στα κτίρια, τη χρήση ψυχρών υλικών, την ενεργειακή αποδοτικότητα των κτιρίων, κά., δ) η ορθολογική διαχείριση των

Πράσινη Ανάπτυξη H Ελλάδα το 2010 49

Για ορισμένους πράσινη ανάπτυξη είναι ένα ακόμη πλαίσιο που διευκολύνει την προώθηση στην αγορά νέων τεχνολογιών που προστατεύουν το περιβάλλον και το κλίμα. Το αν το πλαίσιο αυτό δημιουργήθηκε, για να «απασφαλιστεί» η κλιματική βόμβα, τους είναι, εν πολλοίς, αδιάφορο. Αρκεί που υπάρχει το πλαίσιο 50 Η Ελλάδα το 2010 Πράσινη Ανάπτυξη

υδάτινων πόρων σε κάθε υδατική λεκάνη, ώστε να παραμείνουν «ζωντανοί» οι υδροφόροι ορίζοντες, να στηριχθεί η αγροτική οικονομία, αλλά και τα υδροηλεκτρικά εργοστάσια, ε) η αναδιάρθρωση της τουριστικής πολιτικής, ώστε η φέρουσα ικανότητα μίας περιοχής να λαμβάνεται σοβαρά υπόψη πριν δρομολογηθούν νέες επενδύσεις. Είναι αδιανόητο, για παράδειγμα, να υπάρχουν τουριστικές περιοχές στη χώρα μας -και μάλιστα σε παράκτιους οικισμούς- χωρίς βιολογικούς καθαρισμούς. Σε ό,τι αφορά στις οριζόντιες προϋποθέσεις, σε αυτές τοποθετούνται: α) η αλλαγή του τρόπου κατάρτισης του προϋπολογισμού, ώστε να αντιστοιχεί σε τετραετή περίοδο, καθώς με αυτόν τον τρόπο διασφαλίζεται η συνέργεια, αλλά και η συνέχεια δράσεων που συχνά εξαντλούνται, όταν εκπνέει ο ετήσιος προϋπολογισμός, β) η αλλαγή του επενδυτικού νόμου, ώστε να επιβραβεύει κατά προτεραιότητα δράσεις που στηρίζουν την πράσινη ανάπτυξη, γ) η ανάπτυξη χρηματοδοτικών εργαλείων μέσα από το τραπεζικό σύστημα που θα ενισχύουν πράσινες επενδύσεις, δ) η εκτίμηση της συμβολής στην πράσινη ανάπτυξη (ή και ειδικότερα στην προστασία του περιβάλλοντος ή στην αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής) κάθε νομοσχεδίου πριν κα-

τατεθεί στη Βουλή των Ελλήνων, ε) η γενναία ενίσχυση της έρευνας και της καινοτομίας στους τομείς τεχνολογιών και υλικών φιλικών προς το περιβάλλον και την ενέργεια. Αρκετή συζήτηση γίνεται και για τους περιβαλλοντικούς φόρους. Δεν με βρίσκουν σύμφωνο, καθώς προτιμώ κίνητρα για πράσινες επενδύσεις αντί για φόρους. Αν τελικά υιοθετηθούν, θα χρειαστεί προσοχή, καθώς ενδεχομένως θα διαταράξουν μία ήδη προβληματική οικονομία και σε κάθε περίπτωση θα πρέπει να είναι δημοσιονομικά ουδέτεροι. Καταλήγοντας, επισημαίνεται ότι στην Επιτροπή Περιβάλλοντος της Βουλής των Ελλήνων εξετάσαμε σε βάθος το θέμα της πράσινης ανάπτυξης, όπως συνδέεται με την κλιματική αλλαγή. Καταλήξαμε σε κείμενο συμπερασμάτων (www.parliament.gr) που αποτυπώνει τις ενέργειες που θεωρούμε ότι μπορούν να κερδίσουν το στοίχημα. Ο δρόμος δεν είναι εύκολος, ιδίως για μία χώρα που εύκολα θέτει στόχους και ευκολότερα τους ξεχνά. Ομως, αυτή τη φορά τα πράγματα είναι διαφορετικά. Οι κοινωνίες ζητούν νέες πρωτοβουλίες, αλλά και οι οικονομίες διεκδικούν νέους ορίζοντες. Και πάνω από όλα, υπάρχει πολιτική βούληση από μία κυβέρνηση που θεωρεί ότι ήρθε η ώρα να μιλήσουμε για μια άλλη ανάπτυξη. J

Πράσινη επιχειρηματικότητα και διεθνής κρίση

Βρασίδας Ζάβρας Υπεύθυνος Περιβάλλοντος της Τράπεζας Πειραιώς

52 Η Ελλάδα το 2010 Πράσινη Ανάπτυξη

ίναι μάλλον σαφές ότι η λεγόμενη «πράσινη» επιχειρηματικότητα θα αποτελεί ένα δυναμικό κομμάτι της αυριανής οικονομίας. Βέβαια, στη σημερινή συγκυρία, αναρωτιέται κανείς αν και σε ποιο βαθμό θα επηρεάσει η τρέχουσα χρηματοπιστωτική και οικονομική κρίση την ανάπτυξη των πράσινων αγορών. Είναι γεγονός ότι οι επενδύσεις σε πράσινες τεχνολογίες και προϊόντα είναι, συνήθως, εντάσεως κεφαλαίου και συνεπώς απαιτούν σημαντική χρηματοδότηση. Η χρηματοδότηση αυτή μπορεί να προέρχεται κατά περίπτωση από τραπεζικό δανεισμό, ιδιωτικά κεφάλαια, το χρηματιστήριο ή και εταιρείες επιχειρηματικού κεφαλαίου (venture capitals). Η τρέχουσα χρηματοπιστωτική κρίση έκανε το χρήμα δυσεύρετο και, συνεπώς, όλες οι παραπάνω πηγές χρηματοδότησης, σε διαφορετικό βαθμό η κάθε μία, έχουν θιγεί από την κρίση. Αν πάρουμε, για παράδειγμα, τις μετοχές των εταιρειών Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας (ΑΠΕ) -ενός κατά τεκμήριο δυναμικού «πράσινου» κλάδου-, θα παρατηρήσουμε ότι έπεσαν σημαντικά και μάλιστα περισσότερο από άλλους κλάδους μέσα στο 2008. Βέβαια, το γεγονός αυτό ήταν μάλλον αναμενόμενο, δεδομένου ότι πρόκειται για νέες και αναδυόμενες

αγορές που δεν έχουν ωριμάσει ακόμη χρηματιστηριακά και παρουσιάζουν έντονη μεταβλητότητα. Η μεγάλη πτώση των τιμών των μετοχών εταιρειών ΑΠΕ ξεκίνησε νωρίτερα από την πρόσφατη κρίση -την άνοιξη του 2008-, μετά από μία ξέφρενη άνοδο το 2007. Σε κάθε περίπτωση, όμως, και ανεξάρτητα από την αιτία, οι εταιρείες ΑΠΕ δεν μπορούν να ελπίζουν βραχυπρόθεσμα στην άντληση σημαντικών κεφαλαίων από τα χρηματιστήρια, αν και μακροχρόνια οι τάσεις αναμένεται να αναστραφούν. Μία ανάλυση της Deutsche Bank έδειξε ότι οι πράσινες τεχνολογίες αντιμετωπίζουν μεν σε αρκετές χώρες τα ίδια σχεδόν προβλήματα ρευστότητας με τους υπόλοιπους κλάδους της οικονομίας, αλλά οι μακροχρόνιες προοπτικές τους παραμένουν εξαιρετικά λαμπρές, επειδή οι θεμελιώδεις παράμετροι που ευνοούν την ανάπτυξή τους παραμένουν ισχυρές. Δηλαδή, αν και οι πράσινες αγορές δεν είναι αδιάβροχες απέναντι στο τσουνάμι της οικονομικής κρίσης, τα θεμελιώδη μεγέθη που εγγυώνται τη, σε βάθος χρόνου, ανάπτυξή τους παραμένουν ισχυρά: η ανάπτυξη των ΑΠΕ έρχεται να απαντήσει σε μια σειρά από κρίσιμα προβλήματα που σχετίζονται με τις κλιματικές αλλαγές, τις ευμετάβλητες τιμές των συμβατικών καυσίμων και την ενεργειακή ασφάλεια.

Με πιστωτική κρίση ή χωρίς αυτή, η ανθρωπότητα πρέπει να αντιμετωπίσει τις κλιματικές αλλαγές. Χωρίς ουσιαστική ανάπτυξη των ΑΠΕ, κάτι τέτοιο δεν είναι εφικτό. Επίσης, η συνεχής συνειδητοποίηση των περιβαλλοντικών προβλημάτων συνεπάγεται μία ισχυρή βάση για την ανάπτυξη και άλλων πράσινων αγορών (πχ. βιοκαλλιέργειες, ανακύκλωση υλικών, προϊόντα πράσινης χημείας, οικολογική δόμηση, πράσινες μεταφορές, πράσινος τουρισμός). Με το σκεπτικό αυτό θα μπορούσε κανείς να υποστηρίξει ότι οι «πράσινες» αγορές δεν είναι στον πυρήνα της οικονομικής κρίσης, αλλά, αντιθέτως, είναι μία ευκαιρία για την υπέρβασή της. Αυτό, άλλωστε, φαίνεται να συνειδητοποιούν ολοένα και περισσότερες κυβερνήσεις που διέθεσαν ήδη 430 δισ. δολάρια στην πράσινη επιχειρηματικότητα μέσω των πακέτων σταθεροποίησης των οικονομιών τους. Χαρακτηριστικά αναφέρουμε πως μέχρι σήμερα η Κίνα διέθεσε 221,3 δισ. δολάρια (38% του πακέτου σταθεροποίησης) στην πράσινη επιχειρηματικότητα, οι ΗΠΑ 63,2 δισ. δολάρια (8%), η Γερμανία 13,8 δισ. δολάρια (13%), η Γαλλία 2,7 δισ. δολάρια (21%) και η Βρετανία 2,1 δισ. δολάρια (6%). Επίσης, δεν θα πρέπει να παραβλέψουμε το γεγονός των νέων θέσεων εργασίας. Εκτιμάται ότι μόνο στους κλάδους των τεχνολογιών πράσινης ενέργειας απασχολούνται διεθνώς περί τα 2,5 εκατ. άτομα και συγκεκριμένα 440.000 στα αιολικά, 200.000 στα φωτοβολταϊκά, 625.000 στα ηλιοθερμικά και πάνω από 1 εκατ. στα βιοκαύσιμα και τη βιομάζα. Η ελληνική πραγματικότητα δεν προσφέρει, δυστυχώς, τόσα ευοίωνα παραδείγματα, αν και ήδη πάνω από 6.500 άτομα απασχολούνται στους τομείς της πράσινης ενέργειας, και οι προοπτικές διαγράφονται λαμπρές. Η Τράπεζα Πειραιώς αφουγκραζόμενη τα μηνύματα των καιρών, διαπιστώνοντας και εκτιμώντας τους κινδύνους που απορρέουν από τις κλιματικές αλλαγές και την υποβάθμιση

του περιβάλλοντος, και αντιλαμβανόμενη τις νέες ευκαιρίες που παρουσιάζονται για ανάπτυξη πράσινων τραπεζικών προϊόντων και υπηρεσιών που ενθαρρύνουν και επιβραβεύουν την πράσινη επιχειρηματικότητα, έχει λάβει μία σειρά από πρωτοβουλίες προς τις εξής κατευθύνσεις: Στη μείωση των λειτουργικών επιπτώσεων της Τράπεζας, με έμφαση στην ορθολογική χρήση της ενέργειας και τη μείωση του περιβαλλοντικού αποτυπώματος του οργανισμού (μέσω μέτρων εξοικονόμησης, αλλαγής του στόλου των οχημάτων με οχήματα χαμηλής ενεργειακής κατανάλωσης και εκπομπών, πιλοτικών εφαρμογών φωτοβολταϊκών συστημάτων σε κτίρια της Τράπεζας). Στη χρηματοδότηση έργων και τεχνολογιών που συμβάλλουν στην καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής. Εμφαση δίνεται σε δύο κατηγορίες εφαρμογών: σε έργα ΑΠΕ (αιολικά, φωτοβολταϊκά, μικρά υδροηλεκτρικά) και εφαρμογές ΑΠΕ και εξοικονόμησης ενέργειας στον κτιριακό τομέα. Τα έργα αυτά χαίρουν καλύτερων όρων χρηματοδότησης από αντίστοιχα συμβατικά έργα, ώστε να ενθαρρυνθούν και να υποβοηθηθούν οι πελάτες της Τράπεζας να στραφούν προς αυτή την κατεύθυνση. Η Τράπεζα χρηματοδο-

τεί ακόμη την ανάπτυξη παραγωγικών μονάδων σε καινοτόμες τεχνολογίες (όπως είναι, για παράδειγμα, μονάδες παραγωγής φωτοβολταϊκών τεχνολογίας thin film) που στόχο έχουν τη μείωση του κόστους της παραγόμενης ηλιακής ενέργειας. Οι πρωτοβουλίες μας, όμως, δεν εξαντλούνται στα παραπάνω. Οι διάφοροι τομείς της πράσινης επιχειρηματικότητας ανοίγονται σαν βεντάλια, για να αγκαλιάσουν εντέλει εκατοντάδες δραστηριότητες. Τα πράσινα τραπεζικά προϊόντα για τα φωτοβολταϊκά είναι ένα τμήμα μόνο της στρατηγικής μας για τις ΑΠΕ που με τη σειρά της είναι κομμάτι μιας συνολικότερης προσέγγισης, η οποία περιλαμβάνει ακόμη την εξοικονόμηση ενέργειας σε κτίρια και επιχειρήσεις και τις πράσινες μεταφορές. Ο ενεργειακός τομέας είναι ένας μόνο από το σύνολο των πράσινων δραστηριοτήτων της Τράπεζας που περιλαμβάνουν ακόμη τους τομείς της βιολογικής γεωργίας, των προϊόντων πράσινης χημείας, τον οικοτουρισμό, την εναλλακτική διαχείριση των απορριμμάτων, την οικολογική δόμηση και όλους τους τομείς οικονομικής δραστηριότητας που μπορούν να εγγυηθούν ένα βιώσιμο και καλύτερο αύριο. J

Πράσινη Ανάπτυξη H Ελλάδα το 2010 53

Από τα λόγια στα έργα

Γιάννος Μιχόπουλος

Γενικός διευθυντής της εταιρείας Vestas Hellas για Ελλάδα και Κύπρο

ίναι πλέον προφανές ότι η κλιματική αλλαγή και η αξιοποίηση των Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας (ΑΠΕ) από ζητήματα «χαμηλής» πολιτικής προτεραιότητας έχουν λάβει τη θέση που τους αρμόζει στην πολιτική και επιχειρηματική ατζέντα. Η πράσινη ανάπτυξη δεν αποτελεί μόνο διέξοδο από τη δυσχερή οικονομική συγκυρία, στην οποία έχουμε περιέλθει, αλλά και σημαντική ευκαιρία, αφού είναι βέβαιο ότι θα συμβάλει στη δημιουργία ενός νέου μοντέλου ανάπτυξης που θα διασφαλίσει, μακροπρόθεσμα, οικονομική σταθερότητα, νέες θέσεις εργασίας και θα μας βοηθήσει να ανασάνουμε οικονομικά και κυριολεκτικά. Διαθέτουμε άφθονο ήλιο και άνεμο, πηγές ενέργειας που, αν αξιοποιήσουμε σωστά, θα μας οδηγήσουν στην ενεργειακή μας απεξάρτηση από τα ορυκτά καύσιμα και σε μια οικονομία χαμηλών εκπομπών άνθρακα και -γιατί όχι;- ακόμη και σε θέση να ασκούμε σημαντική επιρροή στον τομέα των ΑΠΕ, στο χώρο των Βαλκανίων και της νοτιοανατολικής Ευρώπης.

υστυχώς, μέχρι σήμερα η ελληνική αιολική αγορά αντιμετωπίζει συγκεκριμένα προβλήματα που λειτουρ-

54 Η Ελλάδα το 2010 Πράσινη Ανάπτυξη

γούν ανασταλτικά στην περαιτέρω ανάπτυξή της. Πρώτα από όλα, η πολυπλοκότητα της αδειοδοτικής διαδικασίας, η οποία χαρακτηρίζεται από την τεράστια γραφειοκρατία και «τα βουνά» από έγγραφα, τα οποία πρέπει να συμπληρωθούν. Θέλουμε να πιστεύουμε ότι οι πρόσφατες σχετικές πολιτικές εξαγγελίες θα μεταφραστούν σε πράξεις και ότι θα υπάρξει σημαντική απλοποίηση και επιτάχυνση της αδειοδοτικής διαδικασίας. Το δεύτερο εμπόδιο είναι δομικής φύσης και αφορά στην έλλειψη υποδομών και συνδεσιμότητας με το δίκτυο ηλεκτροδότησης, σε περιοχές με άριστες ανεμολογικές συνθήκες, όπως πχ. τα νησιά του Αιγαίου. Ελπίζουμε η φιλική προς το περιβάλλον νέα ηγεσία της ΔΕΗ να συνδράμει στην αντιμετώπιση τέτοιου είδους προβλημάτων. Επιπλέον, ανασταλτικός παράγοντας στην ανάπτυξη της αιολικής ενέργειας στη χώρα μας είναι η άγνοια του κόσμου όχι μόνο σχετικά με τα οφέλη της αιολικής ενέργειας, αλλά και των ΑΠΕ γενικότερα. Πρέπει να παραδειγματιστούμε από χώρες του εξωτερικού, όπως η Ισπανία και η Δανία, οι οποίες αντιμετώπισαν παρόμοια προβλήματα, αλλά κατάφεραν να τα ξεπεράσουν με μακροχρόνιες στρατηγικές και συνεχή διάλογο.

Απλοποίηση και ριζική αναδιοργάνωση του ρυθμιστικού πλαισίου αδειοδότησης, υλοποίηση έργων υποδομής και δικτύου, στήριξη των επενδυτικών πρωτοβουλιών και καλύτερη ενημέρωση του κοινού με γνώμονα την αφύπνιση της περιβαλλοντικής συνείδησης. Τα παραπάνω αποτελούν επιτακτικές ανάγκες πλέον, αφού πρέπει να «τρέξουμε», αν θέλουμε να πετύχουμε τους στόχους του 2020 που η Ευρωπαϊκή Ενωση έχει θέσει και σύμφωνα με τους οποίους πρέπει να εγκαθιστούμε 600-800 MW ανά έτος, δηλαδή σχεδόν την τρέχουσα συνολική ισχύ της αγοράς μας μέχρι σήμερα. Αυτό, λοιπόν, που πρέπει να κάνουμε είναι από τα λόγια να περάσουμε στα έργα.

Πρέπει να «τρέξουμε», αν θέλουμε να πετύχουμε τους στόχους του 2020 που η Ευρωπαϊκή Ενωση έχει θέσει και σύμφωνα με τους οποίους πρέπει να εγκαθιστούμε 600800 MW ανά έτος

ρώτα από όλα, η πράσινη ανάπτυξη συμβάλλει στην ενεργειακή απεξάρτηση της χώρας μας, καθώς σήμερα αναγκαστικά εισάγει ενέργεια από το εξωτερικό και συνεισφέρει στο περιβάλλον με τη μείωση των εκπομπών ρύπων. Αυτά είναι και τα σημαντικά οφέλη, αφού εξασφαλίζουν ένα καλύτερο μέλλον για τα παιδιά μας. Σε ό,τι αφορά στα οφέλη των τοπικών κοινωνιών, οι επενδύσεις πράσινης ενέργειας, μεταξύ των οποίων και η αιολική, συμβάλλουν στην τοπική ανάπτυξη μέσω της δημιουργίας θέσεων εργασίας υψηλής τεχνογνωσίας σε απομονωμένες πε-

ριοχές της χώρας και, συνεπώς, στην αύξηση της τοπικής απασχόλησης. Αυτά αποδεικνύονται με μελέτες που έχουν παρουσιάσει θεσμικοί φορείς, όπως η EWEA, η Greenpeace και η ΕΛΕΤΑΕΝ, και στις οποίες εφαρμόζονται συγκεκριμένες πρακτικές που έχουν υιοθετηθεί από άλλες χώρες και υπολογίζουν ακριβώς πόσες θέσεις εργασίας μπορούν να δημιουργηθούν, εφόσον κάνουμε πράξη αυτό που λέμε «πράσινη ανάπτυξη». Επιπλέον, αυξάνονται σημαντικά τα έσοδα των εκάστοτε Οργανισμών Τοπικής Αυτοδιοίκησης (ΟΤΑ), αφού σημαντικό μέρος του ειδικού τέλους παραγωγού ΑΠΕ καταβά λλεται σε αυτούς, ενώ έχει πρόσφατα προταθεί ένα μέρος να πηγαίνει απευθείας στους οικιακούς καταναλωτές της περιοχής, όπου θα γίνεται το έργο. Ακόμα, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η κατασκευή έργων ΑΠΕ σε μία περιοχή συνοδεύεται από την παράλληλη υλοποίηση σειράς αντισταθμιστικών οφελών, όπως σημαντικά έργα υποδομής στην ευρύτερη περιοχή, δημιουργώντας παράλληλα ισχυρούς πόλους περιβαλλοντικής αναβάθμισης. Για όλα τα παραπάνω, η πράσινη ανάπτυξη είναι επιλογή υψηλής προστιθέμενης αξίας και μονόδρομος, ώστε να εξέλθουμε από την κρίση και να οδηγηθούμε σε μια πορεία μακροχρόνιας ανάπτυξης και ευημερίας. J

Πράσινη Ανάπτυξη H Ελλάδα το 2010 55

Δημόσιες πολιτικές για βιώσιμη ανάπτυξη

Αθανάσιος Κατρής

Διευθύνων σύμβουλος της εταιρείας Ηλέκτωρ ΑΕ

58 Η Ελλάδα το 2010 Πράσινη Ανάπτυξη

α αστικά απορρίμματα αποτελούν ένα δύσοσμο, ρυπαρό, και για αυτό προβληματικό υποπροϊόν των νοικοκυριών. Με την πάροδο του χρόνου συντελούνται διαδικασίες αποδόμησης και σήψης τους, γεγονός που τα καθιστά σημαντική πηγή μόλυνσης και άμεσο κίνδυνο για τη δημόσια υγεία. Είναι γνωστές οι κοινωνικές εντάσεις και οι συγκρούσεις που συντελούνται γύρω από τη διαχείριση των απορριμμάτων, όπως πχ. σκηνές συμπλοκής αστυνομικών δυνάμεων με τοπικούς φορείς, προκειμένου οι τελευταίοι να αποφύγουν την εγκατάσταση χώρων ταφής απορριμμάτων στην περιοχή τους. Ταυτόχρονα, οι φορείς διαχείρισης των απορριμμάτων αποκτούν σημαντική δύναμη, πχ. τα σωματεία των δημοτικών υπαλλήλων καθαριότητας μπορούν εύκολα να επιτύχουν τις επιδιώξεις τους, με την απειλή ή την υλοποίηση μιας πολυήμερης απεργίας στην περισυλλογή των απορριμμάτων, που παραλύει τη ζωή μιας πόλης. Από

την άλλη, δήμοι μεγάλων πόλεων που φιλοξενούν ΧΥΤΑ απολαμβάνουν πλουσιοπάροχα αντισταθμιστικά μέτρα αρκετών εκατ. ευρώ. Το προβληματικό αυτό προϊόν αποτελεί, ωστόσο, μια σημαντική πηγή αξιοποιήσιμων πρώτων υλών, καθώς εμπεριέχει ποσότητες πλαστικού, χαρτιού, αλουμινίου, σιδήρου, γυαλιού και σημαντική ενεργειακή αξία. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με τη διάθεση οικονομικών πόρων και την εφαρμογή σύγχρονων τεχνολογιών διαχείρισης, δημιουργεί δυνατότητες ανάπτυξης μιας σύγχρονης πράσινης οικονομίας που είναι φιλική προς το περιβάλλον και επιτυγχάνει την ανάκτηση χρήσιμων υλικών για την οικονομία και την παραγωγή ανανεώσιμης μορφής ενέργειας. Η τεχνολογία αποτελεί το κλειδί για τη μετατροπή του προβληματικού αυτού απόβλητου σε χρήσιμο παράγοντα για την ανάπτυξη. Σε αυτό ακριβώς το σημείο εντοπίζεται η διαφορά ανάμεσα στις ανεπτυγμένες χώρες που εφαρμόζουν με συνέπεια

Ας βοηθήσουμε τους νέους δυναμικούς πράσινους κλάδους να αποκτήσουν ένα προβάδισμα στο διεθνή ανταγωνιστικό στίβο, γεγονός που θα έχει θετικές συνέπειες για την ελληνική οικονομία

αυστηρή περιβαλλοντική νομοθεσία και στις υπανάπτυκτες. Οι πρώτες, παρότι παράγουν πολύ μεγαλύτερες ποσότητες αποβλήτων (αστικά, βιομηχανικά κλπ.), εντούτοις διαθέτουν ένα απίστευτα καθαρό περιβάλλον. Η αιτία, φυσικά, βρίσκεται στη διάθεση κατάλληλων εγκαταστάσεων διαχείρισης των αποβλήτων με σύγχρονες τεχνολογίες, κάτι που απουσιάζει από τις δεύτερες. Το παράδειγμα της νέας εγκατάστασης στη Λάρνακα είναι χαρακτηριστικό για τις δυνατότητες της σύγχρονης τεχνολογίας. Η έμφαση δόθηκε στην παραγωγή δέκα ξεχωριστών ανακυκλώσιμων υλικών στη μέγιστη δυνατή ποσότητα. Η κομποστοποίηση του οργανικού κλάσματος των απορριμμάτων μπορεί να εκτραπεί εναλλακτικά σε διαδικασία παραγωγής ξηρής βιομάζας. Η παραγωγή καυσίμου με υψηλή ενεργειακή αξία σε σταθερές ποσότητες είναι μια πολύτιμη πρώτη ύλη για την τοπική τσιμεντοβιομηχανία. Ολες οι διαδικασίες παραγωγής λαμβάνουν χώρα σε μια σύγχρονη βιομηχανική μονάδα που αποτελεί κόσμημα για την περιοχή, χωρίς οσμές, χωρίς εκλύσεις υγρών ή αέριων ρύπων. Η μονάδα της Λάρνακας αποτελεί τον κινητήρα για την ανάπτυξη μιας τοπικής πράσινης οικονομίας, καθώς εξασφαλίζει φτηνή πρώτη ύλη για παραγωγή προϊόντων πλαστικού, γυαλιού, μεταλλικών κατασκευών, χαρτοποιίας κλπ. Ταυτόχρονα, αντικαθιστά εισαγόμενα ορυκτά καύσιμα

με εναλλακτικά, ενισχύοντας την τοπική οικονομία. Ενα ακόμα παράδειγμα αποτελεί η ενεργειακή αξιοποίηση του βιοαερίου των ΧΥΤΑ. Από τις αρχές του 2000 λειτουργεί στα Α. Λιόσια μια ενεργειακή μονάδα που παράγει 400.000 Κwh ανά ημέρα, ενώ παρέχει δωρεάν θερμότητα για την παραγωγή καθαρού νερού από τα υγρά απόβλητα του ΧΥΤΑ. Μέσα από τη σύγχρονη τεχνολογική αυτή εφαρμογή επιτυγχάνεται όχι μόνον η εξουδετέρωση δύο καταστροφικών ρύπων (αέριο πλούσιο σε μεθάνιο και υγρό 500 φορές πιο ρυπαρό από τα αστικά απόβλητα), αλλά επιπλέον και η παραγωγή πολύτιμων για την κοινωνία προϊόντων.

υλοποίηση παρόμοιων καινοτόμων εφαρμογών δίνει, εκτός των άλλων, τη δυνατότητα περαιτέρω ανάπτυξης της επιστημονικής έρευνας, ενώ παρέχει ένα γόνιμο έδαφος ανάπτυξης της συνεργασίας μεταξύ εταιρειών περιβαλλοντικών εφαρμογών και ΑΕΙ. Μέσα από τέτοιες διαδικασίες υλοποίησης και λειτουργίας σύγχρονων εγκαταστάσεων, καθώς και έρευνας για περαιτέρω βελτιώσεις δημιουργούνται οι φορείς που, χάρη στην εξειδίκευση, την τεχνογνωσία και την εμπειρία τους, μπορούν να διαδραματίσουν ένα σημαντικό ρόλο στο διεθνή ανταγωνιστικό στίβο, συμβάλλοντας ακόμη περισσότερο στην ανάπτυξη ενός δυναμικού πράσινου κλάδου για την ελληνική οικονομία. J

Πράσινη Ανάπτυξη H Ελλάδα το 2010 59

Η διεκδίκηση για ένα νέο δημόσιο χώρο

Δημήτρης Μέλισσας

Αναπληρωτής καθηγητής στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο και δικηγόρος

60 Η Ελλάδα το 2010 Πράσινη Ανάπτυξη

λέποντας κανείς τις εκατοντάδες χιλιάδες, πάσης φύσεως, πολεοδομικές αυθαιρεσίες, τις καταπατήσεις δημόσιων εκτάσεων, την οικοδόμηση σε δάση και σε περιοχές αγροτικής γης υψηλής παραγωγικότητας, την τσιμεντοποίηση του αιγιαλού και της παραλίας, την αδιαφορία για την πολιτιστική κληρονομιά, μάλλον αναλογίζεται μέχρι πότε η πολιτεία θα συνεχίσει να απέχει από μια συγκροτημένη και καθολική παρέμβαση για την ανοικοδόμηση στη χώρα μας. Η αποχή της πολιτείας επισφραγίζεται ιδιαίτερα και από την ανεπάρκεια μηχανισμών ελέγχου και εφαρμογής των νομοθετημάτων, καθώς και μηχανισμών παρακολούθησης των αλλαγών σε κάθε οικοδομή και κατοικημένη περιοχή γενικότερα. Επίσης, η αδυναμία ουσιαστικού ελέγχου των χρήσεων γης στις αστικές και ιδίως στις περιαστικές περιοχές καθιστά προβληματική την αντιμετώπιση των οικιστικών πιέσεων, με συνέπεια η διαχείριση του αστικού χώρου να προκύπτει περισσότερο ως αποτέλεσμα μιας ευτυχούς συγκυρί-

ας παρά μιας ορθολογικής πολεοδομικής, περιβαλλοντικής και πολιτικής στοχοθεσίας. Περαιτέρω, οι συγκρούσεις και η έλλειψη συνεργασίας μεταξύ των αρμόδιων ελεγκτικών μηχανισμών εξασθενούν και εντέλει ακυρώνουν τον έλεγχο των πολεοδομικών νομοθετημάτων. Ετσι, δοκιμάστηκε η συνεργασία και η ελεγκτική αποτελεσματικότητα των αρμόδιων οργάνων για τη θέσπιση πλαφόν χωρητικότητας σε κάθε δρόμο ή υποπεριοχή της περιοχής Ψυρρή στην Αθήνα, που στόχο είχε την αποτροπή της έκδοσης πάσης φύσεως νέων αδειών για κέντρα διασκέδασης και εστιατόρια. Σήμερα, μόνο σε μεμονωμένες περιπτώσεις (πχ. Πλάκα) έχει ολοκληρωθεί ο σχεδιασμός, η εφαρμογή και ο έλεγχος των προβλεπόμενων χρήσεων γης, ως ένα διεπιστημονικό εγχείρημα, του οποίου οι στόχοι είναι σαφείς και αποδεκτοί από τους κατοίκους. Η μερική εφαρμογή του πολεοδομικού νόμου, δηλαδή η εφαρμογή του επί ορισμένων μόνο προσώπων, δημιουργεί μια κατάσταση προνομιακής

αρά την πρόοδό μας, εξακολουθούμε να υπολειπόμαστε των ποσοτικών στόχων ανακύκλωσης συσκευασιών, για τους οποίους έχουμε δεσμευτεί στην Ευρωπαϊκή Ενωση. Ετσι, σημαντικές ποσότητες υλικών συσκευασιών καταλήγουν με τα υπόλοιπα απορρίμματα στους ΧΥΤΑ, ενώ θα μπορούσαν, μέσω της ανακύκλωσης, να επαναχρησιμοποιηθούν, μειώνοντας σημαντικά τον όγκο των σκουπιδιών που καθημερινά επιβαρύνουν το οικοσύστημα. Ειδικά σε επίπεδο επιχειρήσεων, η βλάβη έχει και οικονομική διάσταση, καθώς, βάσει νόμου, οι εταιρείες που παράγουν και διαθέτουν προϊόντα σε συσκευασία, υποχρεούνται να καταβάλουν χρηματικές εισφορές σε εγκεκριμένα συλλογικά συστήματα για την ανακύκλωση των συσκευασιών. Στην προσπάθεια επίτευξης των εθνικών ποσοτικών στόχων ανακύκλωσης υλικών συσκευασίας, η «Ανταποδοτική Ανακύκλωση» αποτελεί την πρόταση που κερδίζει συνεχώς έδαφος, συνδυάζοντας την περιβαλλοντική προστασία με την παροχή ανταποδοτικού κινήτρου για τη συμμετοχή, αλλά και την κοινωνική προσφορά. Με στόχο την προώθηση της ανακύκλωσης συσκευασιών, το Εθνικό Συλλογικό Σύστημα Ανταποδοτικής Εναλλακτικής Διαχείρισης Συσκευασιών με την επωνυμία «Ανταποδοτική Ανακύκλωση» αναπτύσσει και εφαρμόζει συστήματα υψηλής τεχνολογίας για τη «Διαλογή στην Πηγή» με την ενεργή συμμετοχή των πολιτών. Τα Ολοκληρωμένα Κέντρα Ανταποδοτικής Ανακύκλωσης, που τοποθετούνται σε όλο και περισσότερους δήμους, σχολεία και σουπερμάρκετ, αποτελούνται από αυτόματα μηχανήματα υψηλής τεχνολογίας για την ανακύκλωση πλαστικών, μεταλλικών, γυάλινων και άλλων υλικών συσκευασίας. Σε αυτά, οι καταναλωτές επιστρέφουν τις χρησιμοποιημένες συσκευασίες και αυτόματα τους αποδίδεται απόδειξη με το αναλογούν ανταποδοτικό κίνητρο, ενώ τους παρέχονται και προσφορές-κίνητρα ως επιβράβευση για τη συμμετοχή τους στην ανακύκλωση. Η αξία του ανταποδοτικού κινήτρου χρησιμοποιείται για δωρεάν αγορές σε συνεργαζόμενα καταστήματα ή δωρίζεται υπέρ της ενίσχυσης κοινωνικών σκοπών. Με την ανταποδοτική ανακύκλωση κερδίζουν όλοι. Ως αποτέλεσμα, εκτός από το περιβάλλον και τους πολίτες, κερδίζουν και οι επιχειρήσεις, οι οποίες -σύμφωνα με την ισχύουσα νομοθεσία- χρηματοδοτούν την ανάπτυξη της ανακύκλωσης. Πιο συγκεκριμένα, «Οι εταιρείες μπορούν, αλλά και επιθυμούν, να συμβάλουν ενεργά στην ενίσχυση της συμμετοχής των καταναλωτών στην ανακύκλωση. Με αξιοποίηση των Ολοκληρωμένων Κέντρων Ανταποδοτικής Ανακύκλωσης, οι επιχειρήσεις μπορούν να διαφημίζονται, να πραγματοποιούν προωθητικές ενέργειες και events, αναδεικνύοντας την κοινωνική ευθύνη τους, αλλά και επιτυγχάνοντας στόχους marketing και πωλήσεων. Χάρη στις τεχνολογικές δυνατότητες των μηχανημάτων ανακύκλωσης, μπορούν αυτόματα να προσφέρουν στους καταναλωτές εκπτωτικά κουπόνια, κουπόνια δωρεάν αγορών, αλλά και συμμετοχής σε διαγωνισμούς, με πλήρες reporting, αφού όλα τα κέντρα Ανταποδοτικής Ανακύκλωσης είναι online συνδεδεμένα», αναφέρει η κ. Φλωρεντία Κουλαμπά, πρόεδρος διοικητικού συμβουλίου του Συλλογικού Συστήματος «Ανταποδοτική Ανακύκλωση». Το πλέον σημαντικό στοιχείο στην ανάπτυξη της Ανταποδοτικής Ανακύκλωσης είναι η ιδιαίτερα υψηλή συμμετοχή των πολιτών, που αντιστοιχεί σε τουλάχιστον 1.800.000 επισκέψεις για ανακύκλωση κάθε μήνα, επιτυγχάνοντας συλλογή τουλάχιστον 900.000 κιλών υλικών συσκευασίας ανά μήνα.

Κατά τη 2η Μεγάλη Γιορτή της Ανακύκλωσης που οργάνωσε ο Δήμος Αθηναίων και η Ανταποδοτική Ανακύκλωση στην Πλατεία Συντάγματος από 2 έως 14 Νοεμβρίου, περισσότεροι από 205.000 πολίτες, στην πλειονότητά τους μαθητές των σχολείων του Δήμου, ανακύκλωσαν 1.032.476 συσκευασίες. PUBLI

Mετατρέποντας την ευθύνη σε ευκαιρία και όφελος

Οι συγκρούσεις και η έλλειψη συνεργασίας μεταξύ των αρμόδιων ελεγκτικών μηχανισμών εξασθενούν και εντέλει ακυρώνουν τον έλεγχο των πολεοδομικών νομοθετημάτων 62 Η Ελλάδα το 2010 Πράσινη Ανάπτυξη

μεταχείρισης εκείνων που αρνούνται να υπαχθούν στην εφαρμογή του. Η ευνοϊκή από το κράτος αντιμετώπιση εκείνων που παραβιάζουν το νόμο, καταστρατηγεί την αρχή της ισότητας, στο μέτρο που συντρέχει διαφορετική μεταχείριση όμοιων περιπτώσεων, ή και ίση μεταχείριση ανόμοιων περιπτώσεων. Διότι το άρθρο 4 του Συντάγματος επιτάσσει όχι μόνο την ισότητα του νόμου απέναντι στους πολίτες, αλλά και την ισότητα των πολιτών απέναντι στο νόμο. Επίσης, θα πρέπει να επισημανθεί πως η αποχή του κράτους από την άσκηση ελέγχου για την εφαρμογή του πολεοδομικού νόμου και,

κατ’ επέκταση, η αποχή του κράτους από την επιβολή κυρώσεων, γεννά, κατ’ αρχήν, υποψίες για αθέμιτες συναλλαγές του πολίτη με τη διοίκηση και με τους βασικούς παράγοντες της κοινωνίας, εμβολίζοντας έτσι τη διαδικασία νομιμοποίησής τους, δηλαδή την αναγκαία συναίνεση του πολίτη που εξασφαλίζεται κατά τη διαδικασία πραγμάτωσης κάθε κρατικού και κοινωνικού θεσμού. Σε σχετική έρευνα, μάλιστα, διαπιστώθηκε ότι ο Ελληνας πολίτης θεωρεί πως στις συναλλαγές με δημόσιους ή κοινωνικούς φορείς παρατηρούνται κατά κανόνα φαινόμενα διαφθοράς, όπως κατ’ αρχάς με την Πο-

λεοδομία, σε ποσοστό που φτάνει το 82,7%. Επ εται η Ασ τ υν ομία με 79,5%, τα Νοσοκομεία με 79,4%, η Ε φ ορία με 78,8%, το ΑΣΕΠ με 73,2%, το Χρηματιστήριο με 71,7%, οι δήμοι με 61,1%, η Εκκλησία με 46,7%, οι κρατικές τράπεζες με 40,2%. Σύμφωνα με την ίδια έρευνα, το ύψος του ποσού που θεωρεί ο πολίτης ότι του ζητά ένας δημόσιος υπάλληλος, για να ευδοκιμήσει το αίτημά του, συναρτάται και με το ζήτημα εάν η παρανομία του είναι άμεσα αντιληπτή στο ευρύ κοινό ή όχι. Για παράδειγμα, στην Πολεοδομία ο πολίτης εκλαμβάνει ότι οφείλει να καταβάλει πολύ μεγαλύτερα ποσά, απ’ ό,τι απαιτείται στην πραγματικότητα, για νομιμοποίηση αυθαιρέτου και για έκδοση οικοδομικής άδειας (περίπου 3.000 ευρώ), απ’ ό,τι για να διεκπεραιώσει υποθέσεις που σχετίζονται με την Εφορία (2.027 ευρώ) και με θέματα υγείας (1.499 ευρώ για θεραπεία και νοσήλια).

Ο πολεοδομικός σχεδιασμός συμπυκνώνει τα σύγχρονα αιτήματα της κοινωνίας για τη διαμόρφωση του δημόσιου χώρου. Η επιτυχής εφαρμογή του εξαρτάται από την κινητοποίηση της πολιτείας και των οργάνων διοίκησης που είναι επιφορτισμένα με την εφαρμογή και τον έλεγχό του 64 Η Ελλάδα το 2010 Πράσινη Ανάπτυξη

α πρέπει να υπογραμμιστεί ότι η απουσία της πολιτείας από μια σφαιρική και συστηματική πολιτική για την εφαρμογή του πολεοδομικού νόμου δεν αποτελεί συγκυριακό φαινόμενο και ότι τα αίτιά της δεν πρέπει να αποδίδονται μόνο στη δυσλειτουργία της δημόσιας διοίκησης. Διότι τότε παραγνωρίζεται το γεγονός ότι με την αποχή της πολιτείας συγκροτείται εκείνη η εκλογική πελατεία, η οποία ωφελείται από την «τεχνική ματαίωση» των σχετικών προβλέψεων του πολεοδομικού σχεδιασμού και νόμου. Μολονότι ο βαθμός πίεσης δεν αξιολογείται ποσοτικά, αλλά με βάση την επιρροή που μπορεί να ασκηθεί στη διαδικασία λήψης των αποφάσεων του σχεδιασμού, πάντως η εξαιρετικά διευρυμένη μικροϊδιοκτησία στην Ελλάδα -που ανέρχεται περίπου στο 80%, ενώ στα υπόλοιπα κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ενωσης κυμαίνεται ανάλογα από 10% έως 50%- προσδίδει σε αυτήν την εκλογική πελατεία ένα ευρύ κοινωνικό έρεισμα. Συγχρόνως, με αυτό το εφόδιο, η εκάστοτε πολιτειακή ε-

ξουσία, με την οποία η εν λόγω εκλογική πελατεία συναλλάσσεται, διασφαλίζει την αντίστοιχη αναγκαία κοινωνική συναίνεση και για επιλογές της που δεν σχετίζονται με την πολεοδομική πολιτική. Κατά την τελευταία προεκλογική περίοδο, ο Γ. Παπανδρέου εξήγγειλε ό τ ι θ α σ υ ν ε ρ γ α σ τ ε ί μ ε τ ο ν J. Asebillo, «τον πολεοδόμο που άλλαξε την όψη της Βαρκελώνης» και, σύμφωνα με δημοσιογραφικές πληροφορίες, «συζητείται να αναλάβει να επιλύσει δομικά προβλήματα των ελληνικών πόλεων». Για τον Ισπανό πολεοδόμο προτεραιότητα είναι «η αναδιάρθρωση του δημόσιου χώρου, γιατί από την ποιότητά του εξαρτάται η ευημερία της πόλης και των κατοίκων της. Στοιχηματίζει υπέρ των μεγάλων υποδομών και αντί για αέναη επέκταση της πόλης προτείνει τη μεταμόρφωσή της, αξιοποιώντας υφιστάμενους χώρους που με τις κατάλληλες παρεμβάσεις αποκτούν νέες χρήσεις». Ακόμη και αν ο πολεοδομικός σχεδιασμός, γενικότερα, συμπυκνώνει τα σύγχρονα αιτήματα της κοινωνίας για τη διαμόρφωση του δημόσιου χώρου και για συνοχή, η επιτυχία της υλοποίησης των στόχων του δεν εξαρτάται μόνον από τη συναίνεση εκείνων που διαφωνούσαν με τη συγκεκριμένη πολεοδομική και, κατ’ επέκταση, πολιτική επιλογή, δηλαδή μόνον από τη νομιμοποίηση του κρινόμενου στη συγκεκριμένη περίπτωση πολεοδομικού θεσμού, αλλά συναρτάται και με την κινητοποίηση της πολιτείας και των οργάνων της διοίκησης, που είναι επιφορτισμένα με την εφαρμογή και τον έλεγχό του. Στο βαθμό, όμως, που η πολιτεία απουσιάζει από την υλοποίηση και τον έλεγχο των πολεοδομικών ρυθμίσεων, τότε η συνταγματική επιταγή για βιώσιμη αστική ανάπτυξη (άρθρο 24 του Συντάγματος) θα παραμένει στο πεδίο της θεωρητικής συζήτησης, και, στην πράξη, θα ακυρώνεται κάθε απόπειρα διαμόρφωσης συγκεκριμένης πολιτικής για τη μορφή της σύγχρονης ελληνικής πόλης και την εξέλιξή της. J

Η πόλη και οι γειτονιές της Ενας μικρός απολογισμός για την Αθήνα

ο περιβάλλον μιας πόλης, με το μέγεθος και το ρόλο της Αθήνας, συντίθεται και επηρεάζεται από πάρα πολλές παραμέτρους. Για αυτό, ακόμη και οι μεμονωμένες παρεμβάσεις που είναι απαραίτητες για την προστασία και αναβάθμιση του περιβάλλοντος, θα πρέπει να εντάσσονται μέσα σε έναν ολοκληρωμένο σχεδιασμό. Tο περιβάλλον αλλάζει και εξελίσσεται δυναμικά μέσα στο χρόνο. Αρα, για την προστασία και την αναβάθμισή του είναι απαραίτητη η ανάπτυξη εργαλείων και μηχανισμών, που θα επιτρέπουν την παρακολούθηση των παραμέτρων που το συνθέτουν σε βάθος χρόνου. Η προστασία του περιβάλλοντος έχει καθοριστική σημασία για την ποιότητα ζωής των σημερινών και των μελλοντικών γενεών. Πρώτο και καθοριστικό μέλημα του δήμου Αθηναίων, τη διετία 2006-2008, ήταν η δημιουργία ενός φιλικού, σύγχρονου, υγιούς και ανθρώπινου περιβάλλοντος σε όλες τις γειτονιές της πόλης. Ετσι, προωθήθηκε ένα πρότυπο αειφόρου, ισόρροπης και διαρκούς ανάπτυξης, που συνδυάζει την ποιότητα του αστικού περιβάλλοντος, την ανταγωνιστικότητα του παραγωγικού συστήματος και την κοινωνική συνοχή, λαμβάνοντας υπόψη πάντα τις φυσικές, οικονομικές και κοινωνικές ιδιαιτερότητες της περιοχής μας. Στο πλαίσιο αυτού του προγράμματος δημιουργήθηκε και η «Χάρτα Πρασίνου», ένα κείμενο-πλαίσιο συμφωνίας με τους πολίτες για μία σειρά μέτρων που θα βελτιώσουν την εικόνα της

πρωτεύουσας και θα την κάνουν τα επόμενα χρόνια ακόμη πιο «πράσινη». Παράλληλα με τη Χάρτα, σχεδιάστηκαν και υλοποιήθηκαν δράσεις για τη σωστή και καλή συντήρηση των χώρων με πράσινο, για την ευαισθητοποίηση των πολιτών, αλλά και την ανάπτυξη των συνεργασιών για το πράσινο στην Αθήνα. Ακόμα, εκσυγχρονίστηκαν και αναβαθμίστηκαν οι υπηρεσίες καθαριότητας στην Αθήνα και τις γειτονιές της, με στόχο να ενισχυθεί όχι μόνο το κέντρο, αλλά και όλες οι άλλες γειτονιές της πόλης μέσα από μια οικιστική αναβάθμιση. Για αυτό και σε πολλά σημεία της Αθήνας έχει βελτιωθεί η αισθητική, η ποιότητα ζωής, η κοινωνική και οικονομική αναζωογόνηση και με ολοκληρωμένες παρεμβάσεις έχει προχωρήσει η ανάπλαση σημαντικού αριθμού χώρων της πρωτεύουσας και των γειτονιών της. Σημαντικό ρόλο στην προστασία και αναβάθμιση του περιβάλλοντος διαδραματίζει η συμμετοχή των πολιτών. Υπό αυτό το πρίσμα, ο δήμος σχεδίασε ειδικές εκστρατείες ενημέρωσης για τη δημιουργία μιας περιβαλλοντικής συνείδησης των πολιτών σχετικά με τον τρόπο διαχείρισης των απορριμμάτων.

Καθαρή πόλη, καθαρές γειτονιές Η καθαριότητα της πόλης επηρεάζει άμεσα την ποιότητα ζωής των πολιτών της και αποτελεί στοιχείο καθημερινού πολιτισμού. Σε όλες ανεξαιρέτως τις γειτονιές της πόλης ενι-

σχύει τη συνοχή της και αμβλύνει φαινόμενα κοινωνικού αποκλεισμού, ενώ παράλληλα ενισχύει την ελκυστικότητα της πόλης όχι μόνο για τους κατοίκους της, αλλά και για τους επισκέπτες της. Μία καθαρή πόλη είναι, επίσης, πιο ανταγωνιστική στο να προσελκύσει επενδύσεις που θα συμβάλουν στην οικονομική της ανάπτυξη. Η Αθήνα οφείλει να γίνει μια πιο καθαρή πόλη. Στο πλαίσιο αυτό, ο δήμος οργάνωσε και εφάρμοσε ένα αξιόπιστο και αποτελεσματικό σύστημα συλλογής των απορριμμάτων, εκσυγχρονίζοντας παράλληλα την υλικοτεχνική υποδομή και το μηχανολογικό εξοπλισμό καθαριότητας του δήμου. Παράλληλα, εφαρμόστηκαν δράσεις για την καλύτερη και σωστή διαχείριση των απορριμμάτων, όπως η εκπόνηση και εφαρμογή Ολοκληρωμένου Προγράμματος επανασχεδιασμού των διαδρομών των απορριμματοφόρων και αναδιοργάνωσης των σταθμών μεταφόρτωσης. Επίσης, σχεδιάστηκαν καινούργια προγράμματα καθαρισμού και αποψίλωσης των λόφων και αλσών της πόλης, καθώς και τακτικού πλυσίματος των κάδων. Επιπλέον, εφαρμόστηκαν πρωτοποριακά προγράμματα στην κατεύθυνση της ευαισθητοποίησης και της συμμετοχής των πολιτών, δεδομένου ότι, για να είναι καθαρά όλα τα σημεία της πόλης, πρέπει πέρα από την καθημερινή φροντίδα του δήμου, όλοι οι πολίτες να βλέπουν τους δρόμους, τις πλατείες, τις γειτονιές ως προέκταση του σπιτιού τους.

Εξορμήσεις καθαρισμού χώρων Ο δήμος Αθηναίων έχει συγκροτήσει ειδικές ομάδες με σκοπό τον εντοπισμό και την επίλυση των καθημερινών προβλημάτων σε όλες τις γειτονιές της πόλης. Η Ομάδα Τοπικής Δράσης καταγράφει, αλλά και επεμβαίνει. Αποστολή της είναι να βελτιώνει καθετί που θα αλλάξει την καθημερινότητα των δημοτών προς το καλύτερο, δίνοντας έμφαση, μεταξύ άλλων, στις ευπαθείς ομάδες, την αποκατάσταση δρόμων και πεζοδρομίων, την καθαριότητα και το δημοτικό πράσινο. Τα πρώτα αποτελέσματα είναι ορατά στο 3ο διαμέρισμα, στα όρια του οποίου τον Ιούνιο του 2008 πραγματοποιήθηκαν μικρές και μεγάλες παρεμβάσεις. Κατά τη διάρκεια της «εξόρμησης» της Ομάδας Τοπικής Δράσης στην περιοχή, φυτεύτηκαν συνολικά 254 δέντρα, έκλεισαν 751 λακκούβες σε 135 δρόμους, πλακοστρώθηκαν 230 σημεία σε 46 δρόμους και πεζοδρόμους και επιδιορθώθηκαν 97 φρεάτια. Επίσης, αντικαταστάθηκαν 460 σπασμένοι κάδοι, πλύθηκαν 1.405 κάδοι, καθαρίστηκαν τοίχοι και κτίρια από συνθήματα και αφίσες και αποσύρθηκαν 60 εγκαταλελειμμένα οχήματα. Επιπλέον, σε 36 μικρούς δρόμους, που είχαν πολύ χαμηλό φωτισμό, τοποθετήθηκαν συνολικά 175 λαμπτήρες νατρίου, φιλικοί προς το περιβάλλον, με αποτέλεσμα ο φωτισμός να αναβαθμιστεί κατά 30%, ενώ η κατανάλωση ηλεκτρικού ρεύματος μειώθηκε κατά 12%. Σε άλλους 104 δρόμους και πλατείες, αλλάχτηκαν 340 λάμπες και 74 μπάλες φωτιστικών.

Καμπάνια καθαριότητας «Βρες το σωστό σημείο» Στο πλαίσιο της στρατηγικής του δήμου Αθηναίων για την καθαριότητα και το περιβάλλον, υλοποιήθηκαν μια σειρά από καινοτόμες δράσεις για τη σωστή ενημέρωση και ευαισθητοποίηση των πολιτών. Κεντρικό ρόλο είχε η καμπάνια ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης των πολιτών για την ορθολογικότερη διαχείριση των απορριμμάτων -«Βρες το σωστό σημείο», η οποία αποσκοπεί στο να παρακινήσει τους Αθηναίους να συμβάλουν στην καθαριότητα της πόλης, αλλάζοντας καθημερινές συνήθειες και συμπεριφορές. Σήμα κατατεθέν της εκστρατείας αποτελούσε το μήνυμα «Βρες το σωστό σημείο», που παρότρυνε τους πολίτες να χρησιμοποιούν τους κάδους απορριμμάτων και να μη ρυπαίνουν την πόλη. Στο πλαίσιο της εκστρατείας ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης των πολιτών για την ορθότερη διαχείριση των απορριμμάτων, σχεδιάστηκαν και διανεμήθηκαν: 50.000 εφημερίδες, 10.000 μπλουζάκια με το μήνυμα της εκστρατείας, 10.000 cd με το ηλεκτρονικό παιχνίδι που σχεδιάστηκε ειδικά για την προβολή της εκστρατείας και 10.000 τσάντες με το λογότυπο της εκστρατείας. Η διανομή των υλικών αυτών πραγματοποιήθηκε από ενημερωτικά περίπτερα που για πρώτη φορά στήθηκαν σε όλα τα δημοτικά διαμερίσματα της Αθήνας. Βασικό «εργαλείο» της καμπάνιας αποτέλεσε η ειδική ιστοσελίδα www.sostosimeio.gr.

Περιβαλλοντική αναβάθμιση αστικού ιστού Aισθητική αναβάθμιση ελεύθερων χώρων Το πράσινο αποτελεί -και πρέπει να αποτελεί- προτεραιότητα όλων και σε αυτό πρέπει να επενδύσουμε για ένα καλύτερο αύριο. Την περίοδο 2007-2008, ο δήμος αναμόρφωσε πλατείες, προαύλια σχολείων, παιδικών σταθμών και δημοτικών αθλητικών χώρων με ειδικές φυτεύσεις, αξιοποίησε όλους τους ελεύθερους χώρους ιδιοκτησίας του με δεντροφυτεύσεις και ολοκλήρωσε έργα ανάπλασης. Σχεδιάστηκαν δράσεις άμεσα υλοποιήσιμες, αλλά και δράσεις μακροπρόθεσμες, που βασίζονται στον πολεοδομικό επανασχεδιασμό της πόλης και των γειτονιών της. Στόχος παραμένει όλες οι γειτονιές να έχουν χώρους πρασίνου, αναψυχής και ψυχαγωγίας, με υλικά φιλικά προς το περιβάλλον, λαμβάνοντας υπόψη τις σύγχρονες λειτουργίες της πόλης. Επιπλέον, εφαρμόστηκαν νέες τεχνολογίες στη φροντίδα και φύλαξη χώρων πρασίνου, με το Σχέδιο Φροντίδας του Πρασίνου. Μέσα από μια σειρά μελετών και ερευνών, επεκτάθηκαν οι δραστηριότητες στα φυτώρια και αυξήθηκαν τα μέσα προστασίας, όπου υπάρχει πράσινο. Συνολικά, το 2007-2008 φυτεύτηκαν 8.577 δέντρα (2007: 4.151 δέντρα, 2008: 4.426 δέντρα), 80.890 θάμνοι (2007: 19.203 θάμνοι, 2008: 61.687 θάμνοι), περίπου το 57% των οποίων είναι ανθοφόροι, 280.000 ανθόφυτα ετησίως και 50.600 τμ. γκαζόν (2007: 26.000 τμ. γκαζόν, 2008: 24.600 τμ. γκαζόν),

εκ των οποίων τα 41.650 τμ. σε νέους ή ανακατασκευασμένους χώρους (2007: 20.400 τμ. γκαζόν, 2008: 21.250 τμ.). Οι χώροι που έγιναν έργα πρασίνου στη διετία 2007-2008 είναι συνολικά 40.

Αύξηση πρασίνου στην Αθήνα Μερικά από τα κυριότερα έργα • ΚΑΠΑΨ (Ανω Αμπελόκηποι) Ο χώρος του ΚΑΠΑΨ βρίσκεται στο 7ο δημοτικό διαμέρισμα, μεταξύ των οδών Τριφυλλίας, Λάμψα, Χατζηκωνσταντή και Λάκωνος και έχει συνολική έκταση πρασίνου 10.500 τμ. Η διαμόρφωση

Στο χώρο της πλατείας έγιναν, επίσης, οικοδομικές εργασίες και εργασίες ηλεκτροφωτισμού. • Βουστάσιο-παρτέρια Χατζηαποστόλου (Κολοκυνθού) Δημιουργία Πολυδύναμου Κέντρου και Κέντρου Δημιουργικής Απασχόλησης Παιδιών με Ειδικές Ανάγκες, το οποίο χρηματοδοτείται από το Γ’ ΚΠΣ και αφορά στην αποκατάσταση του υφιστάμενου κτιρίου, στην ενίσχυση του φέροντος οργανισμού, στην τοποθέτηση νέας σκεπής, στην αναδιαμόρφωση των χώρων με τέτοιο τρόπο, ώστε στο ισόγειο να μπορούν να απασχοληθούν δημιουργικά τα παιδιά με ειδικές ανάγκες και στον πρώτο όροφο να γίνονται πολιτιστικές εκδηλώσεις και την ανάπλαση του περιβάλλοντος χώρου του κτιρίου με φύτευση δέντρων. • Σεράφειο Κολυμβητήριο (ΡΟΥΦ) Ο χώρος του Σεράφειου Κολυμβητηρίου βρίσκεται στην περιοχή του Ρουφ στο 3ο δημοτικό διαμέρισμα, μεταξύ των οδών Πειραιώς και Π. Ράλλη και έχει συνολική έκταση πρασίνου 3.550 τμ. Το έργο έγινε σε συνεργασία με τον ΟΝΑ. Η διαμόρφωση του χώρου σε πάρκο αναψυχής έγινε με τη φύτευση 63 δέντρων, 197 θάμνων και χλοοτάπητα 3.200 τμ. •Χώρος εργοστασίου Θέρμιδος (Ριζούπολη) Ο χώρος του εργοστασίου Θέρμιδος, το οποίο και κατεδαφίστηκε, βρίσκεται στην περιοχή της Λαμπρινής στο 5ο δημοτικό δια-

του χώρου σε πάρκο αναψυχής έγινε με τη φύτευση 241 δέντρων, 1.910 θάμνων και χλοοτάπητα έκτασης 6.000 τμ. Στο χώρο του πάρκου έγιναν, επίσης, οικοδομικές εργασίες και εργασίες ηλεκτροφωτισμού. • Πλατεία Κεραμεικού Η πλατεία Κεραμεικού βρίσκεται στο 3ο δημοτικό διαμέρισμα, μεταξύ των οδών Βουτάδων, Περσεφόνης και Κωνσταντινουπό-

λεως και έχει συνολική έκταση πρασίνου 2.400 τμ. Η διαμόρφωση του χώρου σε πάρκο αναψυχής έγινε με τη φύτευση 20 δέντρων, 653 θάμνων και χλοοτάπητα έκτασης 2.100 τμ. • Αλσος επί της Συγγρού-Καλλιρρόης (ΦΙΞ) Η πλατεία Μετρό Συγγρού-Φιξ βρίσκεται στο 2ο δημοτικό διαμέρισμα, μεταξύ της λεωφόρου Συγγρού και της οδού Καλλιρρόης και έχει συνολική έκταση πρασίνου 2.000 τμ. Η διαμόρφωση της πλατείας σε χώρο αναψυχής έγινε με τη φύτευση 63 δέντρων, 835 θάμνων και χλοοτάπητα έκτασης 1.200 τμ.

μέρισμα, μεταξύ των οδών Πιτυούντος, Ερμωνάσσης και Οφιούντος. Στο σημείο αυτό έχει πραγματοποιηθεί η φύτευση 120 δέντρων, ενώ η έκταση νέου πρασίνου προβλέπεται να φτάσει τα 4.300 τμ. Το έργο χρηματοδοτείται από το πρόγραμμα του ΥΠΕΣ «Θησέας» από ιδίους πόρους του δήμου Αθηναίων. Στο χώρο που δημιουργήθηκε, η ανάπλαση αφορά στην κατασκευή πρότυπης παιδικής χαράς, γηπέδου ποδοσφαίρου 5x5, ενός φυλακίου που θα χρησιμοποιείται ως χώρος φύλαξης των εργαλείων των υπεύθυνων καθαριότητας και συντήρησης του πρασίνου και τη διαμόρφωση διαδρόμων με πλακοστρώσεις και φυτεύσεις. • Πέτρινο (Βοτανικός) Το Πέτρινο βρίσκεται στην περιοχή του Βοτανικού στο 3ο δημοτικό διαμέρισμα, μεταξύ των οδών Σπ. Πάτση και Σιδηροκάστρου.

• Πλατεία Αυδή Η πλατεία Αυδή είναι μία από τις μεγάλες πλατείες του δήμου Αθηναίων. Βρίσκεται στο 3ο δημοτικό διαμέρισμα, μεταξύ των ο-

Η διαμόρφωση του χώρου σε πάρκο αναψυχής έχει γίνει με τη φύτευση 10 δέντρων έως σήμερα. Συνολικά, έχει πραγματοποιηθεί η φύτευση 30 δέντρων, ενώ η έκταση νέου πρασίνου θα φτάσει τα 1.000 τμ. • Πλατεία Παλουμπιώτη (Ελ. Βενιζέλου) Η πλατεία Παλουμπιώτη βρίσκεται στο 7ο δημοτικό διαμέρισμα, μεταξύ των οδών Παλουμπιώτη, Γκομπινώ, Παπαρσένη και Σούκα. Η διαμόρφωση της πλατείας σε πάρκο αναψυχής έγινε με τη φύτευση 53 δέντρων και 1.209 θάμνων μέχρι σήμερα. Συνολικά, έχει πραγματοποιηθεί η φύτευση 500 δέντρων, ενώ η έκταση νέου πρασίνου θα φτάσει τα 600 τμ. • Ελαιώνας - Α’ Φάση δεντροφύτευσης Τριακόσιοι μαθητές από δημοτικά και γυμνάσια του δήμου της Αθήνας μαζί με το δήμαρχο Αθηναίων, φύτεψαν ισάριθμες ελιές, την Παρασκευή 11 Απριλίου 2008, στην περιοχή του Ελαιώνα.

δών Λεωνίδου, Γιατράκου, Μυλλέρου και Κεραμεικού. Η διαμόρφωση του χώρου έχει γίνει με τη φύτευση συνολικά 39 δέντρων και 112 θάμνων, ενώ η συνολική έκταση πρασίνου φτάνει τα 1.100 τμ. • Πλατεία Ελενας Βρίσκεται στο 7ο δημοτικό διαμέρισμα, μεταξύ των οδών Ελ. Βενιζέλου, Μπουρνάζου και Π. Κυριακού. Ο εμπλουτισμός του πρασίνου της πλατείας έγινε με τη φύτευση 17 δέντρων, 322 θάμνων και χλοοτάπητα έκτασης 350 τμ. • Οδός Κανάρη Η οδός Κανάρη βρίσκεται στο 1ο δημοτικό διαμέρισμα και κατά την ανάπλασή της έγινε φύτευση 57 δέντρων και 117 θάμνων. • Γκάζι-Γκαζοχώρι Επικαιροποιείται η πολεοδομική μελέτη Γκαζοχωρίου, σε συνεργασία με το ΥΠΕΧΩΔΕ, καθώς και ειδικές τεχνικοοικονομικές μελέτες, για την αξιοποίηση όλων των εγκαταστάσεων του δήμου μέσα στο χώρο του Γκαζιού (Τεχνόπολις). Ξεκίνησαν οι εργασίες διαμόρφωσης του υπόγειου χώρου στάθμευ-

Με τη δεντροφύτευση η Δημοτική Αρχή έκανε ένα ακόμη βήμα, υλοποιώντας τη δέσμευσή της για αναβάθμιση και αποκατάσταση του φυσικού περιβάλλοντος του Ελαιώνα, στο πλαίσιο της ανάπλασης της ευρύτερης περιοχής. Πρωταρχικός στόχος της Δημοτικής Αρχής εξακολουθεί να είναι η αύξηση του πρασίνου στην πόλη, μέσω της ενεργοποίησης των πολιτών και της καλλιέργειας περιβαλλοντικής συνείδησης ιδιαίτερα στη νέα γενιά. • Πλατεία έναντι σταθμού Λαρίσης Η πλατεία έναντι του σταθμού Λαρίσης βρίσκεται στο 1ο δημοτικό διαμέρισμα, μεταξύ των οδών Δεληγιάννη, Φιλαδελφείας, Σάμου και Μεταξά και στο χώρο έγινε πλήρης ανάπλαση. Ο εμπλουτισμός του πράσινου της πλατείας έγινε με τη φύτευση 40 δέντρων, 240 θάμνων και χλοοτάπητα έκτασης 1.500τμ.

σης στη συμβολή της Ιεράς Οδού με την οδό Πειραιώς και ολοκληρώνεται η μελέτη για τη διαπλάτυνση των πεζοδρομίων στην οδό Περσεφόνης. Επίσης, σε συνεργασία με την «Αττικό Μετρό» εκπονείται μελέτη διαμόρφωσης του χώρου μεταξύ του Γκαζιού και του σταθμού Μετρό Κεραμεικού, ενώ εκπονείται ανάλογη μελέτη για μετατροπή σε χώρο πρασίνου του αμαξοστασίου των ΗΛΠΑΠ (Πειραιώς και Ερμού).

• Προμπονάς Πάνω στο τρίπτυχο «παρέμβαση, ενοποίηση, ανάδειξη», και με σκοπό τη δημιουργία μιας γειτονιάς-προτύπου, η οποία θα αποτελέσει πόλο έλξης και αναψυχής για τους κατοίκους της Αθήνας, σχεδιάστηκε, υποβλήθηκε και έχει ήδη εγκριθεί από το υπουργείο Οικονομίας και Οικονομικών το πρόγραμμα «Οξυγόνο», με έργα και δράσεις συνολικού προϋπολογισμού 68,3 εκατ. ευρώ. Σε αυτό περιλαμβάνονται έργα τεχνικών υποδομών, αναβάθμισης και προστασίας πρασίνου, αθλητικών εγκαταστάσεων, ευρυζωνικών υποδομών, καινοτόμες δράσεις και έργα ενεργειακού περιβαλλοντικού χαρακτήρα, καθώς και υποδομές και δράσεις υποστήριξης ανέργων και νέων επιχειρηματιών. Προτείνεται, επίσης, η αναβίωση της ιστορικής μνήμης της περιοχής του Προμπονά ως της κατ’ εξοχήν «λουλουδούπολης» της Αθήνας. Αναλυτικότερα, το έργο περιλαμβάνει: δημιουργία κοιτίδας επιχειρηματικότητας, εργαστηρίων νέων πολυμέσων, εκθεσιακών χώρων, αιθουσών προβολής, διαμερισματικής βιβλιοθήκης, νέων αθλητικών εγκαταστάσεων, χώρων πρασίνου, περιπάτων και πο-

δηλατοδρόμων στην παράχθια ζώνη του Ποδονίφτη. Στην ίδια περιοχή ξεκινάει η ανάπλαση του άλσους Προμπονά με κόστος 2,1 εκατ. ευρώ, χρηματοδοτούμενο από το Γ’ ΚΠΣ. • Μεταξουργείο Η μετατροπή των δύο κτιρίων στο Μεταξουργείο σε ενιαίο χώρο πολλαπλών πολιτιστικών χρήσεων είναι ένα έργο που συγχρηματοδοτείται από το Γ’ ΚΠΣ και το ΠΕΠ Αττικής. Την υλοποίησή του έχει αναλάβει το Τμήμα Κτιριακών Εργων της Δ/νσης Κατασκευών του δήμου Αθηναίων. Το έργο αυτό αφορά στη μετατροπή των δύο κτιρίων του Μεταξουργείου σε ένα χώρο πολιτιστικής χρήσης, με παράλληλη λειτουργία σύγχρονης Πινακοθήκης, στην πλήρη αποκατάσταση, αναστήλωση και αναδιαμόρφωση των κτιρίων και τον πλήρη εξοπλισμό τους. Εντάσσεται, δε, στη γενικότερη ανάπλαση της περιοχής του Μεταξουργείου, «δένοντας» αρμονικά με την ανάπλαση της πλατείας και το γειτονικό κτίριο των πρώην αποθηκών Κοτοπούλη, του οποίου διερευνάται η δυνατότητα αξιοποίησης ως Θεατρικού Μουσείου. Το έργο βρίσκεται σε εξέλιξη και αναμένεται να ολοκληρωθεί μέσα στον επόμενο χρόνο.

Διπλή Ανάπλαση

Ελαιώνας & Λ. Αλεξάνδρας Η Διπλή Ανάπλαση αποτελεί τη μεγαλύτερη παρέμβαση στον αστικό ιστό που έγινε στη νεότερη ιστορία της Αθήνας, στο διπλό άξονα των περιοχών του Βοτανικού και της λεωφόρου Αλεξάνδρας. Ταυτόχρονα, με την κατασκευή του γηπέδου του Παναθηναϊκού στο Βοτανικό και την κατεδάφιση του παλαιού στη λεωφόρο Αλεξάνδρας, θα γίνουν τέτοιας έκτασης αναπλάσεις, ώστεαυτές οι μέχρι σήμερα υποβαθμισμένες περιοχές να αλλάξουν όψη, επ’ ωφελεία των κατοίκων τους, κατά κύριο λόγο, αλλά και ολόκληρης της Αθήνας. Η Διπλή Ανάπλαση αφορά συνολικά 2.200 στρ. γης, τα οποία αποτελούν το 6% περίπου του συνόλου της αθηναϊκής γης, μιλώντας πάντα για τα όρια του δήμου Αθηναίων. Ανάπλαση που στοχεύει, αφενός, στο «ζωντάνεμα» του Ελαιώνα, του σημαντικότερου αναξιοποίητου και παρηκμασμένου αδιαμόρφωτου χώρου της πόλης και, αφετέρου, στη δημιουργία δύο νέων πάρκων, 130 στρ. στο Βοτανικό και 25 στρ. στη λεωφόρο Αλεξάνδρας, που θα είναι και τα μεγαλύτερα σε έκταση σε σχέση με αυτά που διαθέτουμε μέχρι σήμερα. Στόχος μέσα από τη Διπλή Ανάπλαση είναι να αντιμετωπιστεί κατά μέτωπο η άναρχη ανάπτυξη και η στρεβλή δόμηση του

Ελαιώνα, δημιουργώντας και συνδέοντας τις παρεμβάσεις με ένα νέο τρόπο, πολλαπλά ωφέλιμο για την πόλη, τη ζωή, τους κατοίκους της και την προοπτική τους. Δημιουργώντας ένα νέο τοπόσημο για την ανάπτυξη της πόλης. Ξαναπιάνοντας το νήμα από εκεί που το ξετύλιξε η Ολυμπιακή Αθήνα. Ξαναβρίσκοντας την επαφή με τις σύγχρονες τάσεις, ανοίγοντας νέους ορίζοντες επιχειρηματικής δράσης, δημιουργώντας εστίες οικιστικής ανάπτυξης, καθιερώνοντας οικολογικές καινοτομίες και αναπτύσσοντας βιώσιμες αστικές σχέσεις. Η μεταφορά του γηπέδου του Παναθηναϊκού στον Ελαιώνα θα συνεισφέρει στην ανάπτυξη συμπληρωματικών δράσεων, σύγχρονων μορφών κοινωνικοποίησης και άρση των φαινομένων του αποκλεισμού και των ατομικιστικών συνηθειών. Η ανάπτυξη του Ελαιώνα θα σηματοδοτήσει το οικολογικό μέλλον και τις πολιτικές για εξοικονόμηση ενέργειας και προστασία των φυσικών πόρων. Θα μετατραπεί στο μεγαλύτερο εκπαιδευτικό παιδότοπο για τους σύγχρονους τρόπους βιοτικής οικιστικής ανάπτυξης. Η απομάκρυνση του γηπέδου από τη λεωφόρο Αλεξάνδρας θα δώσει στην περιοχή μια ανάσα ζωής, καθώς και καινούργιο χαρακτήρα στο δημόσιο χώρο.

Η πρόκληση του πολιτικού συστήματος

Κώστας Α. Λάβδας

Kαθηγητής Πολιτικής Επιστήμης, διευθυντής του Κέντρου Πολιτικής Ερευνας και Τεκμηρίωσης (ΚΕΠΕΤ) του Πανεπιστημίου Κρήτης

κύρια πρόκληση που έχει να αντιμετωπίσει η διακυβέρνηση το 2010 μπορεί να περιγραφεί, σχηματικά, με αρκετά απλούς όρους: αφορά στην ανάγκη να αντιμετωπιστεί το κόστος εξόδου από την οικονομική κρίση, χωρίς να υπάρξουν σημαντικές απώλειες στο επίπεδο της νομιμοποίησης του πολιτικού συστήματος της Τρίτης Ελληνικής Δημοκρατίας. Αλλά, για να μην εξελιχθεί σε παρακινδυνευμένη άσκηση πολιτικής μελλοντολογίας, η διερεύνηση των προοπτικών της διακυβέρνησης για το 2010 προϋποθέτει την κατανόηση ορισμένων βασικών παραμέτρων της λειτουργίας του πολιτικού συστήματος. Πράγματι, όταν ξεπεραστούν οι πρώτες αντιδράσεις από την εντυπωσιακή ήττα της ΝΔ στις εκλογές της 4ης Οκτωβρίου 2009, θα αναδειχτούν με τρόπο σαφέστερο ορισμένα ζητήματα που θα μας απασχολήσουν επί μακρόν. Το πρώτο ζήτημα αφορά στο χρονικό βάθος του επανακαθορισμού των εκλογικών προτιμήσεων. Πρόκειται για σημαντική, αλλά παροδική μετακίνηση ψηφοφόρων; Μήπως, αντίθετα, γινόμαστε μάρτυρες μιας δομικής ανασύνταξης (realignment) των πολι-

τικών προτιμήσεων μεγάλης μερίδας του εκλογικού σώματος; Στη δεύτερη περίπτωση, η νέα πραγματικότητα θα έχει χρονικό βάθος και πρέπει να μελετηθεί διεξοδικότερα, ενόψει και της φαινομενικής επανεπιβεβαίωσης του κυρίαρχου ρόλου του δικομματισμού. Το δεύτερο ζήτημα αναφέρεται στην πολιτική ατζέντα. Εν πολλοίς, επανακαθορίστηκε από μια εκλογική αναμέτρηση που -ευτυχώς- χαρακτηρίστηκε από πολιτική αντιπαράθεση επί της ουσίας. Σε σύγκριση, μάλιστα, με προηγούμενες αναμετρήσεις, η εκλογική ατζέντα του 2009 ανέδειξε και στην Ελλάδα κάτι που σε άλλες ευρωπαϊκές κοινωνίες είναι πλέον δεδομένο: ότι δηλαδή ζήτηση και προσφορά αλληλοεπηρεάζονται και συχνά η προσφορά δημιουργεί τη ζήτηση. Ο μέσος πολίτης, ο οποίος στην επαγγελματική και κοινωνική καθημερινότητά του φέρεται κυρίως ορθολογικά, δεν μπορεί να είναι στην πολιτική τόσο ανορθολογικός, ώστε να επιθυμεί διαρκώς να ασχολείται με υπαρκτά και ανύπαρκτα σκάνδαλα. Στην πραγματικότητα, ενδιαφέρουν τα θέματα της οικονομίας, της εργασίας, του περιβάλλοντος, της εξωτερικής πολι-

Προσεγγίσεις H Ελλάδα το 2010 71

Οι πολίτες αρνήθηκαν πεισματικά να αποδεχτούν τα (πραγματικά ή φαντασιακά) όρια των δυνατοτήτων της πολιτικής διαχείρισης υπό συνθήκες κρίσης 72 Η Ελλάδα το 2010 Προσεγγίσεις

τικής. Συχνά, στο πρόσφατο παρελθόν δεν υπήρχε προσφορά από την πλευρά της πολιτικής, ώστε να διαμορφωθούν συγκεκριμένες συνθήκες ζήτησης. Ενώ, λοιπόν, μέτρησε την 4η Οκτωβρίου 2009 η ουσιαστική ατζέντα, το ερώτημα είναι εάν αυτό αποτελεί και ένδειξη μιας γενικότερης τάσης (όπως ο εξευρωπαϊσμός της εγχώριας πολιτικής ζωής) ή απλώς τη συγκυριακή έκφανση των συνθηκών μιας αμήχανης εκλογικής μάχης. Σε κάθε περίπτωση, η σημασία του εξευρωπαϊσμού και στις δύο βασικές εκδοχές του (επιπτώσεις της ΕΕ στο εθνικό επίπεδο, αλλά και αλληλεπιδράσεις μεταξύ των επιπέδων) αυξάνεται μετά και την υιοθέτηση της Μεταρρυθμιστικής Συνθήκης ως συμβιβασμού των 27 κρατών-μελών. Η θεματική του εξευρωπαϊσμού μάς φέρνει στο τρίτο και -ίσως- σημαντικότερο ζήτημα που θα μας απασχολήσει επί μακρόν. Σε ένα πρώτο επίπεδο ανάλυσης, το ζήτημα αναφέρεται στις σχέσεις της εκλογικής αντιπαράθεσης με τα διαφορετικά υποδείγματα άσκησης οικονομικής πολιτικής στη σημερινή ΕΕ. Είναι εύκολο να μπει κανείς στον πειρασμό να αποδώσει το αποτέλεσμα στη συμπάθεια των Ελλήνων σε υποδείγματα ενίσχυσης της ζήτησης και ενεργοποίησης του δημόσιου τομέα (Sarkozy) και όχι δημοσιονομικής πειθαρχίας (Merkel). Αποφασίζοντας να ταυτιστεί προεκλογικά με το δεύτερο υπόδειγμα, ο κ. Καραμανλής οδήγησε τη ΝΔ σε συντριβή. Αλλά, για να προβληματιστούμε πάνω στη διάσταση αυτή με τρόπο δημιουργικό, πρέπει να αντιληφθούμε τις ιστορικές μετατοπίσεις στον πραγματικό ρόλο του πολιτικού συστήματος, αφενός, και την πρόσληψη του ρόλου αυτού, αφετέρου.

ε μια μακροπρόθεσμη προοπτική, μπορούμε να προσεγγίσουμε τη διαδικασία εξευρωπαϊσμού πρωτίστως ως μηχανισμό αυτοπεριορισμού και αυτοδέσμευσης. Ας αναλογιστούμε τον Οδυσσέα και τις Σειρήνες. Εκεί ο ίδιος ο δρων ζητά από κάποιους με τους οποίους συνεργάζεται να τον

περιορίσουν. Διότι ξέρει ότι εάν δεν τον περιορίσουν, τότε η πιθανή ανταπόκρισή του σε κάποιες προκλήσεις που θα ακολουθήσουν, θα είναι τέτοια που ο ίδιος δεν θα την ενέκρινε, πριν εκτεθεί στις προκλήσεις και τα ερεθίσματα. Με άλλα λόγια, πρόκειται για μια διαδικασία, η οποία οδηγεί σε στρατηγικές επιλογές για αυτοπεριορισμό του πολιτικού και του οικονομικού συστήματος. Εδώ οι ευρωπαϊκοί θεσμοί έχουν το ρόλο αυτών που περιορίζουν τον Οδυσσέα, ώστε, όταν εκτεθούν σε ερεθίσματα που μπορεί να λάβουν τη μορφή πιέσεων συμφερόντων, πιέσεων διεθνικών παραγόντων, διάφορων απαιτήσεων, να μην αναγκαστεί να ενδώσει. Ενας εναλλακτικός τρόπος είναι να προσεγγίσουμε τον εξευρωπαϊσμό της χώρας ως «παράθυρο ευκαιρίας», το οποίο μάλιστα -από ένα σημείο και μετά- είναι διαρκώς ανοικτό. Είναι προφανές ότι οι διαδικασίες εξευρωπαϊσμού ευνοούν την ενίσχυση τεχνοκρατικών λύσεων και των αντίστοιχων συμμαχιών που τις προτείνουν και τις υποστηρίζουν. Είναι, επίσης, προφανές ότι οι διαδικασίες εξευρωπαϊσμού ευνοούν την επίδραση αυτών που ονομάζουμε ιδέες πολιτικής (policy ideas), οι οποίες ενισχύονται, όσο αυξάνει το τεχνοκρατικό στοιχείο στο μείγμα πολιτικής και αποφεύγονται οι λύσεις που είχαν τη μορφή παιγνίων μηδενικού αθροίσματος. Ο τρίτος τρόπος με τον οποίο μπορούμε να δούμε τον εξευρωπαϊσμό είναι σε ένα επίπεδο δομικά επιβεβλημένων περιορισμών, που ξεφεύγουν από τα όρια των αυτοπεριορισμών. Εδώ εντάσσεται και η συζήτηση για το ρόλο των κεντρικών τραπεζών, τη σταδιακή ιστορική μετατόπιση προς την πλήρη αυτονομία. Καταλήγοντας σε ένα μοντέλο ευρωπαϊκό κεντρικής τράπεζας το οποίο, από τη σκοπιά τόσο των εθνικών κυβερνήσεων, όσο και των ποικίλων ομάδων συμφερόντων, δεν οδηγεί μόνο σε αυτοπεριορισμό, αλλά και σε γνήσιο περιορισμό στις επιλογές και την άσκηση πολιτικής. Παρά τη σημασία

αυτής της διάστασης, δεν φαίνεται να αναδύεται στην Ελλάδα μια πολιτική διαιρετική τομή με ευρωπαϊκό περιεχόμενο. Ενώ τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μια μικρή μείωση του ποσοστού των Ελλήνων πολιτών που βλέπουν θετικά τη συμμετοχή στην ΕΕ, δεν διαφαίνεται η ανάδυση της ΕΕ ως κύριου θεματικού άξονα πολιτικής σύγκρουσης. Η ενοποιητική διαδικασία με την είσοδο στο ευρώ έχει παγιωθεί σε ένα προχωρημένο επίπεδο και το ερώτημα είναι εάν στην Ελλάδα σήμερα διαμορφώνεται μια νέα στρατηγική για τη θέση της χώρας στην ΕΕ και τη νοτιοανατολική Ευρώπη. Η απάντηση είναι μάλλον αρνητική. Διανύουμε μια περίοδο που δεν ευνοεί τη συγκρότηση ενός συνεκτικού πεδίου πολιτικού λόγου, όπως εκείνο που είχε διαμορφωθεί και αφορούσε τη σύζευξη «εκσυγχρονισμού» και εξευρωπαϊσμού. Στην παρούσα συγκυρία, πρυτανεύουν οι περισσότερο «παθητικές» προσεγγίσεις για το ρόλο του ελληνικού πολιτικού συστήματος στο πλαίσιο της ΕΕ. Από μια αντίληψη περί πολιτικού συστήματος ως κέντρου της πολιτικής και οικονομικής ζωής, περάσαμε σταδιακά σε μια εντελώς διαφορετική πραγματικότητα. Το πολιτικό σύστημα στερείται σταδιακά των μέσων (εργαλείων πολιτικής και υλικών δυνατοτήτων) που του επιτρέπουν να παρεμβαίνει στα άλλα συστήματα: τα όριά του καθίστανται προφανή. Το πολιτικό σύστημα, ως ένα σύστημα μεταξύ άλλων, χάνει σταδιακά τη διακριτή λειτουργία της κατανομής των αξιών και των πόρων. Παρόλα αυτά, τα εκλογικά σώματα, σε ιδιαίτερα μεγάλο βαθμό και το ελληνικό εκλογικό σώμα, αγνοώντας τις διαφοροποιήσεις στην εξελικτική πορεία του πολιτικού συστήματος, εξακολουθούν να του απευθύνουν τα αιτήματά τους. Από αυτήν τη σκοπιά, ανεξάρτητα από το πώς θα χειριστεί το αποτέλεσμα η ηγεσία του, η τόσο ισχυρή προτίμηση για το προεκλογικό πρόγραμμα του ΠΑΣΟΚ αντανακλά και την πεισματική άρνηση των πολιτών να

74 Η Ελλάδα το 2010 Προσεγγίσεις

αποδεχτούν τα (πραγματικά ή φαντασιακά) όρια των δυνατοτήτων της πολιτικής διαχείρισης υπό συνθήκες κρίσης, αλλά και εξευρωπαϊσμού και παγκοσμιοποίησης. Βέβαια, η μακροπρόθεσμη σημασία της στάσης αυτής των πολιτών θα εξαρτηθεί από το εάν και κατά πόσο θα κατορθώσει να την αξιοποιήσει το πολιτικό σύστημα. Πόσοι θα επωμιστούν το κόστος της οικονομικής σταθεροποίησης; Σε ποιο βαθμό ο επιμερισμός αυτός θα είναι διαφανής και -εάν είναι- θα γίνει αποδεκτός; Η πορεία της ΝΔ θα αποτελέσει έναν εξίσου σημαντικό παράγοντα. Πώς θα ανταποκριθεί η «νέα» ΝΔ στη βασική πρόκληση που περιγράψαμε στην αρχή του άρθρου; Εάν η ΝΔ επιθυμεί να συγκροτήσει τον πόλο του φιλελευθερισμού στην Ελλάδα, θα πρέπει να αποδεχτεί την ξεχωριστή ύπαρξη μιας «λαϊκής» και «πατριωτικής» δεξιάς, με τη μορφή ενός διακριτού κόμματος. Σε αντίθετη περίπτωση, η επανάληψη του πολυσυλλεκτικού εγχειρήματος της κεντροδεξιάς θα πρέπει να γίνει με τρόπο που δεν θα της στερεί στο διηνεκές ένα συνεκτικό προφίλ και έναν πειστικό πολιτικό λόγο. Αλλά το «μπαλάκι» είναι στο ΠΑΣΟΚ. Οχι μόνον εξαιτίας του αυτονόητου, ότι δηλαδή έχει σχηματίσει και στηρίζει την κυβέρνηση, αλλά και λόγω της εξαιρετικά εύθραυστης φύσης του στοιχήματος που κέρδισε εκλογικά. Η πρόκληση για το ΠΑΣΟΚ και την κυβέρνησή του είναι κρίσιμη: διερεύνηση ενός νέου ρόλου της πολιτικής σε συνθήκες οικονομικής κρίσης ή ουσιαστική, πλέον, απονομιμοποίησή της. Η πρόκληση για το ελληνικό πολιτικό σύστημα στο σύνολό του είναι ακόμη κρισιμότερη: αφορά στην ολοκλήρωση της δύσκολης ενσωμάτωσης του πλέγματος από νόρμες, ρυθμίσεις και κανόνες που επικρατούν στη σημερινή ευρωπαϊκή πολιτική. Στο επίπεδο της νομιμοποίησης του πολιτικού συστήματος της Τρίτης Ελληνικής Δημοκρατίας, η έκβαση θα κρίνει το εύρος και την ποιότητα του όποιου μετασχηματισμού της. J

Σε αναζήτηση συγκριτικού(ών) πλεονεκτήματος(ων)

Ινώ Αφεντούλη

στέλεχος της διεύθυνσης Δημόσιας Διπλωματίας του ΝΑΤΟ

Οι απόψεις που εκφράζονται στο παρόν κείμενο είναι προσωπικές και δεν εκφράζουν τις θέσεις του Οργανισμού.

76 Η Ελλάδα το 2010 Προσεγγίσεις

αθώς συμπληρώθηκαν, το 2009, 20 χρόνια από την πτώση του Τείχους και το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, είναι ίσως η πιο κατάλληλη στιγμή να αποτιμηθούν οι συνέπειες αυτής της ιστορικής αλλαγής σε εθνικό επίπεδο. Δεν είναι απλώς σχήμα λόγου ότι ο κόσμος άλλαξε στη διάρκεια αυτής της εικοσαετίας: αυτοκρατορίες και κράτη διαλύθηκαν, νέα δημιουργήθηκαν, σύνορα καταργήθηκαν, οργανισμοί διευρύνθηκαν, νέα σχήματα συνεργασίας εμφανίστηκαν. Και εμείς; Πόσο άλλαξε η διεθνής συμπεριφορά της Ελλάδας αυτά τα 20 χρόνια; Προσαρμόστηκε στα νέα δεδομένα; Ενας αντικειμενικός παρατηρητής θα διαπίστωνε ότι η ελληνική εξωτερική πολιτική, μετά το 1974, έχει διαχρονικά δύο σταθερά «μέτωπα»: τις σχέσεις με την Τουρκία και τις σχέσεις με το βαλκανικό μας περίγυρο. Τα υπόλοιπα -σχέσεις με ΗΠΑ, Ρωσία, άλλες χώρες ή περιοχές- υποτάσσονται στην εξυπηρέτηση των στόχων της σε σχέση με τα δύο αυτά μέτωπα. Θα προσέθετα και μια άλλη «σταθερά», την υπαγωγή της εξωτερικής πολιτικής στη λογική του εσωτερικού πολιτικού κόστους, διάσταση

που σταθερά πλήττει τα μακροπρόθεσμα συμφέροντα της χώρας. Ως προς την Τουρκία, παρά τις όποιες εξελίξεις και τις αλλαγές που έχουν επέλθει εν τω μεταξύ, το πλαίσιο του 1974 είναι τελικά αυτό που καθορίζει τις επιλογές των ελληνικών κυβερνήσεων. Ως προς τα Βαλκάνια, το πλαίσιο του 1993 και οι ολέθριοι χειρισμοί στο «Μακεδονικό», προϊόν μιας εσωτερικής-εσωκομματικής πολιτικής διαμάχης, εξακολουθεί να προσδιορίζει τις επιλογές της χώρας, στερώντας της τον πρωταγωνιστικό ρόλο που διαφορετικά θα έπρεπε και θα μπορούσε να έχει αναλάβει στην περιοχή. Για την προώθηση των θέσεών της στα δύο αυτά μέτωπα, η ελληνική εξωτερική πολιτική χρησιμοποιεί, ορθώς, τους μηχανισμούς και τα πλεονεκτήματα που απορρέουν από την ιδιότητα του μέλους της χώρας, κατά κύριο λόγο, στην ΕΕ και το ΝΑΤΟ και δευτερευόντως σε άλλους διεθνείς οργανισμούς. Αλλωστε, για πολλά χρόνια -και μέχρι τις διαδοχικές διευρύνσεις της ΕΕ και του ΝΑΤΟ- ένα βασικό επιχείρημα που είχε χρησιμοποιηθεί ήταν η «μοναδικότητα» της Ελλάδας ως χώρας της νοτιοανατολικής Ευρώπης, μέλους τόσο της ΕΕ, όσο και του ΝΑΤΟ.

Το πρόβλημα, ωστόσο, είναι ότι, συχνά, η πολιτική της χώρας στα δύο βασικά αυτά fora για την προώθηση των εθνικών συμφερόντων -ΕΕ και ΝΑΤΟ- εξαντλείται μόνο σε ό,τι αφορά στα ανοιχτά μας μέτωπα, χωρίς να συνυπολογίζει τις προτεραιότητες των εταίρων και συμμάχων μας και να εντάσσει τις εθνικές προτεραιότητες στο γενικότερο πλαίσιο των προτεραιοτήτων τους, κάτι που θα ήταν ασφαλώς πολύ πιο αποτελεσματικό. Αυτονόητο είναι ότι αυτή η διαχρονική επιλογή πλήττει τη θέση της χώρας και σε πολλές περιπτώσεις την περιθωριοποιεί. Η Ελλάδα εμφανίζεται συχνά ως ένας «ιδιότροπος» σύμμαχος και εταίρος που, ενώ δεν έχει ουσιαστική συμβολή στη «μεγάλη ατζέντα», επιδιώκει να έχει μεγάλα οφέλη για τη δική της «μικρή ατζέντα».

Η Ελλάδα δεν μπορεί να παραμείνει προσκολλημένη στη συντηρητική γραμμή ενός θεωρητικού υπερευρωπαϊσμού με πλαίσιο αναφοράς την Ενωση των προηγούμενων δεκαετιών 78 Η Ελλάδα το 2010 Προσεγγίσεις

χώρα δεν διαθέτει πλέον το πλεονέκτημα να είναι η μοναδική της νοτιοανατολικής Ευρώπης με την ιδιότητα του μέλους τόσο της ΕΕ, όσο και του ΝΑΤΟ. Ποιο είναι, λοιπόν, το «συγκριτικό πλεονέκτημα» που διαθέτει ή θα έπρεπε να αναπτύξει, ώστε να διατηρήσει μια θέση σχετικής ισχύος στην περιοχή; Και για να προσδιοριστεί το είδος της ισχύος, θα έπρεπε φυσικά να προηγηθεί μια ανάλυση που να προσδιορίζει ποιος συνδυασμός στοιχείων σύγχρονης ισχύος θα πρέπει να αναπτυχθεί, ώστε να αποκτήσει η Ελλάδα συγκριτικό πλεονέκτημα. Η ισχύς μιας χώρας εί-

ναι συνάρτηση πολλών παραγόντων. Την καθορίζουν πάντα οι κλασικοί παράγοντες, όπως η γεωγραφία, η οικονομία, αλλά και σύγχρονοι πλέον, όπως η τεχνολογία, η ενέργεια, η ένταξη σε δίκτυα, το επίπεδο του ανθρώπινου δυναμικού, άρα το επίπεδο παιδείας που προσφέρει, το περιβάλλον. Η εικόνα μιας χώρας, αποτέλεσμα όλων των προηγούμενων, είναι επίσης στοιχείο ισχύος στην εποχή των ανοιχτών διαύλων επικοινωνίας. Επίσης, στοιχείο ισχύος, και μάλιστα καθοριστικό, είναι η δημιουργική συμμετοχή μιας χώρας σε πολυεθνικά σύνολα, από τη στιγμή που δεχόμαστε ότι το παρόν και το μέλλον μιας μικρής χώρας επηρεάζονται από τις αποφάσεις των μεγαλύτερων αυτών συνόλων. Για την Ελλάδα, καθοριστικός παράγοντας ισχύος είναι η συμμετοχή της στην ΕΕ και το ΝΑΤΟ και η συμβολή της στη λήψη αποφάσεων και την υλοποίηση πολιτικών των δύο αυτών οργανισμών. Ως προς την ΕΕ, η Ελλάδα δεν μπορεί να παραμείνει προσκολλημένη στη συντηρητική γραμμή ενός θεωρητικού υπερ-ευρωπαϊσμού με πλαίσιο αναφοράς την Ενωση των προηγούμενων δεκαετιών. Θα πρέπει να συνταχθεί με το μέτωπο αυτών που θέλουν να προχωρήσουν και να πρωταγωνιστήσει στην ένταξη των χωρών της περιοχής, διασφαλίζοντας ένα ευρωπαϊκό μέλλον για όλες με την εγκαθίδρυση των συνεπαγόμενων κανόνων συμπεριφοράς στις διμερείς σχέσεις. Θα ήταν αφελές να

Ως προς το ΝΑΤΟ, η ανάπτυξη μιας δημιουργικής συμμετοχής επιβάλλει την απομάκρυνση από το «σύνδρομο του ’74». Οσο δικαιολογημένο και αν είναι, το τραύμα αυτό δεν μπορεί να υπαγορεύει σήμερα, σε ένα εντελώς διαφορετικό σκηνικό, τις προτεραιότητες της πολιτικής μας

πιστέψουμε ότι μπορούμε να παίξουμε στο «κεντρικό τραπέζι», ιδιαίτερα με τη σημερινή κατάσταση της οικονομίας. Ωστόσο, στη διαμόρφωση επιμέρους πολιτικών για το περιβάλλον, την ενέργεια, τη νησιωτική πολιτική, τη λαθρομετανάστευση, τις σχέσεις με τον αραβικό κόσμο και τις χώρες της μεσογειακής λεκάνης, η Ελλάδα θα μπορούσε να αναπτύξει μια δημιουργική πολιτική. Ως προς το ΝΑΤΟ, η ανάπτυξη μιας δημιουργικής συμμετοχής επιβάλλει την απομάκρυνση από το «σύνδρομο του ’74». Οσο δικαιολογημένο και αν είναι, το τραύμα αυτό δεν μπορεί να υπαγορεύει σήμερα, σε ένα εντελώς διαφορετικό σκηνικό, τις προτεραιότητες της πολιτικής μας. Η Ελλάδα έχει ενδεχομένως πολύ περισσότερα να προσφέρει στη Συμμαχία, λόγω της γεωγραφικής της θέσης, απ’ ό,τι στην ΕΕ ως χώρα της ευρωπαϊκής περιφέρειας. Για να γίνει, όμως, αυτό, θα πρέπει οι σχεδιαστές της αμυντικής και εξωτερικής πολιτικής της χώρας να προσμετρήσουν τις αλλαγές που έχουν επέλθει μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, αλλά κυρίως μετά την 11η Σεπτεμβρίου. Θεωρητικά, έχουμε προσυπογράψει όλες τις αποφάσεις που αφορούν στο χαρακτήρα των νέων απειλών και τον αναγκαίο για την αντιμετώπισή τους μετασχηματισμό των ενόπλων δυνάμεων. Πρακτικά, η συμμετοχή μας στις επιχειρήσεις που εφαρμόζουν αυτές τις αποφάσεις είναι ελάχιστη, με αποτέλεσμα το πολιτικό όφελος που αποκομίζουμε να είναι ευθέως ανάλογο. Η ομηρεία των κομμάτων εξουσίας στη ρητορεία μιας μικρής μειοψηφίας κοστίζει, δυστυχώς, στη χώρα πολύτιμο πολιτικό κεφάλαιο και έχει επιπτώσεις στην υπεράσπιση των αμιγώς εθνικών συμφερόντων. Ως προς τις ΗΠΑ, για να καλυφθεί το χάσμα που χωρίζει τις δικές τους στρατηγικές επιλογές από τις δικές μας, θα χρειαστεί μια προσπάθεια που απαιτεί ευρύτερη πολιτική συναίνεση και σχεδιασμό σε βάθος χρόνου. Ο αντιαμερικανισμός βλάπτει σοβαρά

τα συμφέροντα της χώρας και εάν πιστεύουμε ότι οι ΗΠΑ έχουν κάποιο ρόλο στη διεθνή πραγματικότητα, θα έπρεπε να αναζητήσουμε τρόπους συμμετοχής στη συζήτηση που διαμορφώνει την αμερικανική εξωτερική πολιτική. Και, ως γνωστόν, αυτή δεν διαμορφώνεται μόνο στο Λευκό Οίκο και το State Department. Οι τάσεις διαμορφώνονται στα μεγάλα πανεπιστήμια, τα ινστιτούτα, τα ιδρύματα εξωτερικής πολιτικής και διαχέονται από τα μεγάλα μέσα ενημέρωσης και εξειδικευμένες εκδόσεις, έντυπες και ηλεκτρονικές. Επειδή είναι εύκολη σήμερα η έρευνα μέσω του διαδικτύου, ας κάνουμε μια απόπειρα να διαπιστώσουμε πόσα λήμματα υπάρχουν για την Ελλάδα, πόσοι τίτλοι άρθρων, πόσα συνέδρια αφιερωμένα στη χώρα μας ή πόσοι Ελληνες επιστήμονες και ειδικοί συμμετέχουν σε λιγότερο ή περισσότερο καθιερωμένα fora διεθνούς πολιτικής.

παναπαυμένη στην ευημερία των τελευταίων δεκαετιών, η ελληνική κοινωνία ανέπτυξε έναν ιδιότυπο απομονωτισμό. Χωρίς ουσιαστικό ενδιαφέρον για τα δρώμενα σε διεθνές επίπεδο, όπως τουλάχιστον καταδεικνύεται από την ιεράρχηση των ειδήσεων στα ΜΜΕ, αφυπνίζεται μόνον, όταν αισθάνεται «απειλούμενη» από τον άλφα ή βήτα κίνδυνο -και συνήθως οι κίνδυνοι αυτοί έχουν περισσότερο φαντασιακή παρά πραγματική αφετηρία. Η πολιτική τάξη ακολουθεί, αντί να διαπαιδαγωγεί την κοινή γνώμη και έτσι καταλήγουμε από τον απομονωτισμό στην απομόνωση. Δεν θα ήταν απειλητικό το πρόβλημα αυτό -και τώρα μιλάμε για πραγματική απειλή- εάν η Ελλάδα δεν περιβαλλόταν από κοινωνίες δυναμικές που πιστεύουν στο μέλλον τους. Επειδή, όμως, αυτό συμβαίνει, η ανάκτηση της εθνικής αυτοπεποίθησης είναι περισσότερο παρά ποτέ αναγκαία. Διαφορετικά, η απώλεια ισχύος, όπως τουλάχιστον η ισχύς προσμετράται σήμερα στις διεθνείς σχέσεις, θα είναι πολύ δύσκολο να αποκατασταθεί. J

Προσεγγίσεις H Ελλάδα το 2010 79

Αναθεώρηση του ασφαλιστικού συστήματος Το ισχύον ασφαλιστικό σύστημα στη χώρα μας αντιμετωπίζει ουσιαστικό πρόβλημα βιωσιμότητας, γεγονός που ανάγκασε το υπουργείο Εργασίας να προχωρήσει σε κοινωνικό διάλογο. Η ΕΑΕΕ, αντιλαμβάνεται και συμμερίζεται την επείγουσα ανάγκη του κοινωνικού διαλόγου, αλλά παράλληλα ανησυχεί για το γεγονός ότι ο κοινωνικός διάλογος θα περιοριστεί στην παρούσα φάση μόνο σε θέματα ταμειακής διαχείρισης της κοινωνικής ασφάλισης. Δυστυχώς, αυτά τα μέτρα, αν και αναγκαία, αφορούν ένα υποσύνολο μόνο του ασφαλιστικού προβλήματος, ενώ δεν διαφαίνεται πρόθεση να τεθεί επί τάπητος η ριζική αναθεώρηση του ασφαλιστικού συστήματος που κρίνεται επιβεβλημένη για την πλήρη εξυγίανσή του. Εάν ο κοινωνικός διάλογος δεν γίνει εις βάθος, εάν δεν συμπεριλάβει όλα τα ουσιαστικά θέματα που οδηγούν το ασφαλιστικό σύστημα σε αδιέξοδο και εάν δεν εμπλέξει σε αυτή τη διαδικασία όλους όσοι μπορούν να προσφέρουν χρήσιμες προτάσεις, το αποτέλεσμα των μέτρων που θα ληφθούν θα είναι προσωρινό.

«Είναι σκόπιμο, το ελληνικό ασφαλιστικό σύστημα να αναθεωρηθεί πλήρως, βασιζόμενο στην εμπειρία των άλλων ευρωπαϊκών κρατών που έχουν ήδη δώσει αποτελεσματικές λύσεις από τη δεκαετία του ’80.»

Μαργαρίτα Αντωνάκη Γενική διευθύντρια της Ενωσης Ασφαλιστικών Εταιριών Ελλάδος

PUBLI

οια είναι, όμως, η ρίζα του προβλήματος στον τομέα των συντάξεων; Το ασφαλιστικό σύστημα στην Ελλάδα περιορίζεται μόνο στην κοινωνική ασφάλιση. Οι τεράστιες δημογραφικές μεταβολές που έλαβαν χώρα τις τελευταίες δεκαετίες, δηλαδή η αύξηση του προσδόκιμου επιβίωσης και η μείωση των γεννήσεων οδηγούν στη γενική γήρανση του πληθυσμού. Τούτο μεταφράζεται ως αύξηση στον αριθμό των ατόμων που δικαιούνται σύνταξης σε μεγαλύτερο χρονικό ορίζοντα, άρα και στην αύξηση των σχετικών κονδυλίων. Εάν ληφθεί υπόψη και η κακή διαχείριση, τότε είναι προφανές ότι το ασφαλιστικό σύστημα στη χώρα μας δεν πάσχει μόνον από την εισπρακτική του αδυναμία, αλλά κυρίως από το δομικό του σχεδιασμό. Η εμμονή σε ένα ασφαλιστικό σύστημα που ανταποκρίνεται στα δεδομένα άλλων εποχών οδηγεί το ίδιο το σύστημα σε απαξίωση. Πρέπει να γίνει κατανοητό ότι : • Μακρύτερη διάρκεια ζωής σημαίνει ανάγκη πρόσθετης συνταξιοδοτικής αποταμίευσης. • Χωρίς να παραγνωρίζεται η μεγάλη αξία της κοινωνικής ασφάλισης πρέπει το συνταξιοδοτικό σύστημα να ισχυροποιηθεί και με συμπληρωματικές πηγές συνταξιοδοτικού εισοδήματος που θα βασίζονται στην ιδιωτική πρωτοβουλία. Είναι σκόπιμο το ελληνικό ασφαλιστικό σύστημα να αναθεωρηθεί πλήρως, βασιζόμενο στην εμπειρία των άλλων ευρωπαϊκών κρατών που έχουν ήδη δώσει αποτελεσματικές λύσεις από τη δεκαετία του ’80, οι οποίες στην πλειοψηφία τους βασίζονται στο κεφαλαιοποιητικό σύστημα και στη δημιουργία ευρύτερων συνταξιοδοτικών σχημάτων που περιλαμβάνουν, πέραν της κοινωνικής ασφάλισης, την επαγγελματική ασφάλιση, αλλά και τη χρήση συνταξιοδοτικών προγραμμάτων «ειδικών προδιαγραφών». Η χρήση ενός συστήματος ασφάλισης που θα στηρίζεται σε τρεις πυλώνες θα καλύπτει τις βασικές ανάγκες του πολίτη μέσω της κοινωνικής σύνταξης (1ος), θα διατηρεί το επίπεδο διαβίωσής του μετά την αποχώρησή του από την εργασία μέσω της επικουρικής και της επαγγελματικής σύνταξης (2ος) και τέλος θα καλύπτει σημαντικά τις επιπλέον ανάγκες του μέσω των συνταξιοδοτικών προγραμμάτων ιδιωτικής ασφάλισης (3ος). Ο ασφαλιστικός κλάδος έχει την πρόθεση, αλλά και διαθέτει παράλληλα απαραίτητη τεχνογνωσία δεκαετιών, προκειμένου να συμμετάσχει ενεργά με συγκεκριμένες προτάσεις που έχουν ήδη εκπονηθεί και βασίζονται στην ευρωπαϊκή εμπειρία, στη ριζική αναθεώρηση και στον επανασχεδιασμό και εμπλουτισμό του ασφαλιστικού συστήματος της χώρας μας.

Επανακτώντας την αξιοπιστία

Γιώργος Παγουλάτος

Αναπληρωτής καθηγητής στο Τμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Οικονομικών Σπουδών του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών, επισκέπτης καθηγητής στο Κολέγιο της Ευρώπης

82 Η Ελλάδα το 2010 Προσεγγίσεις

ο 2009 ήταν έτος αλήθειας για την ελληνική οικονομία. Διέλυσε αυταπάτες και σκόπιμες συσκοτίσεις που είχαν σωρευτεί τα προηγούμενα χρόνια. Η ανάδειξη της δραματικής κατάστασης της ελληνικής οικονομίας τραυμάτισε την εικόνα της Ελλάδας, κάτι που το αισθάνεται όποιος ταξιδεύει αυτό τον καιρό στο εξωτερικό. Με την αποκάλυψη των πραγματικών διαστάσεων του δημοσιονομικού μας προβλήματος, η Ελλάδα έγινε, δυστυχώς, ξανά ο αναξιόπιστος και αθεράπευτος Βαλκάνιος εταίρος, που όχι μόνον αρνείται να σοβαρευτεί στην οικονομική διαχείριση, αλλά εξωραΐζει και τα στοιχεία. Ολα τα αρνητικά στερεότυπα που είχαν διαχρονικά σωρευτεί εις βάρος μας (και που η επιτυχής προσπάθεια ένταξης στην ΟΝΕ και ο επαγγελματισμός στη διοργάνωση των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004 είχαν βάλει στην άκρη) επανήλθαν δριμύτερα. Αυτή η κρίση αξιοπιστίας και εμπιστοσύνης της χώρας επιτείνει το δημοσιονομικό μας πρόβλημα και δυσχεραίνει την αποτελεσματική παρουσία μας στην Ευρώπη. Η οξεία αντίδραση τόσο των αγορών, όσο και της ΕΕ δεν άφησε περιθώρια αμφιβολίας για τη σοβαρότητα του προβλήματος. Είναι ευτύχημα ότι το υπουργείο Οικονομικών έλαβε πλήρως το μήνυμα και ξεκίνησε τα

πρώτα βήματα μιας μεθοδικής προσπάθειας δημοσιονομικής εξυγίανσης και ανάταξης της κατάστασης. Δύο είναι οι σημαντικότερες προϋποθέσεις επιτυχίας του εγχειρήματος: η αντιστροφή των αρνητικών προσδοκιών που θα επιτρέψει την έξοδό μας από το φαύλο κύκλο «δημοσιονομικός εκτροχιασμός-εκτόξευση κόστους εξυπηρέτησης του χρέουςανεξέλεγκτη δημοσιονομική επιδείνωση-αποανάπτυξη» και η εξασφάλιση διαχρονικής συνέχειας της προσπάθειας, σε πείσμα του εκλογικού κύκλου. Το δημόσιο έλλειμμα του 12,7% είναι ένα τεράστιο μέγεθος, αν σκεφτεί κανείς ότι το πλήγμα της ύφεσης στην ελληνική οικονομία ήταν συγκριτικά ήπιο. Ομως, το πρόβλημα προϋπήρχε της κρίσης και απορρέει από τη διαχρονική αποτυχία μεταρρύθμισης των δημοσιονομικών και του κράτους. Το δημόσιο έλλειμμα δεν είναι καν το σοβαρότερο πρόβλημά μας. Το πραγματικό πρόβλημα δεν είναι στατικό, αλλά δυναμικό, αφορά την επικίνδυνη δυναμική εξέλιξης του δημόσιου χρέους σε συνδυασμό με την παραγωγική διολίσθηση. Μια ελληνική οικονομία με δημόσιο χρέος στην περιοχή του 120% του ΑΕΠ, με διψήφιο έλλειμμα ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών ρεκόρ στην ευρωζώνη, και με ένα διογκούμενο κόστος συνταξιοδοτικού συστήματος

Με την αποκάλυψη των πραγματικών διαστάσεων του δημοσιονομικού μας προβλήματος, η Ελλάδα έγινε, δυστυχώς, ξανά ο αναξιόπιστος και αθεράπευτος Βαλκάνιος εταίρος

που απειλεί να διαλύσει τις μεσοπρόθεσμες αναπτυξιακές προοπτικές της χώρας, βρίσκεται σε κατάσταση μη διατηρήσιμη. Το εξωτερικό έλλειμμα και το συνολικό χρέος καταδεικνύουν τη διολισθαίνουσα ανταγωνιστικότητα μιας οικονομίας που ζούσε τόσα χρόνια πάνω από τις δυνατότητές της. Αυτό που ο Γιάννης Στουρνάρας ονομάζει «μοντέλο της σύγκλισης», που πιστώνεται τόσο την ονομαστική σύγκλιση με τα κριτήρια της ΟΝΕ, όσο και την πραγματική εισοδηματική μας σύγκλιση προς το μέσο όρο της ΕΕ15, έχει εξαντληθεί προ πολλού. Το ζητούμενο τώρα είναι διπλό. Ο πρώτος πυλώνας είναι μια αυστηρή πολιτική πολυετούς δημοσιονομικής προσαρμογής που θα μειώσει το δημόσιο έλλειμμα και το χρέος σε επίπεδα διατηρήσιμα και συμβατά με τους κανόνες της ΟΝΕ. Προφανές είναι ότι πρέπει να στηρίζεται σε δραστικά και επώδυνα μέτρα εξυγίανσης και ελέγχου των δαπανών, με την εγκατάσταση ενιαίου συστήματος μέτρησης και αξιολόγησής τους, εστιάζοντας, μεταξύ άλλων, στις δαπάνες των νοσοκομείων, των ΟΤΑ και στις εξοπλιστικές δαπάνες. Τμήμα αναπόσπαστο αυτής της πολιτικής είναι η γενναία μεταρρύθμιση του ασφαλιστικού συστήματος, σε βάθος και εύρος που να εκτείνεται πέρα από τις περιορισμένες διορθω-

τικές παρεμβάσεις των προηγούμενων ετών. Ο δεύτερος πυλώνας είναι μια εξωστρεφής οικονομική στρατηγική κανονιστικής μεταρρύθμισης που θα απελευθερώσει την επιχειρηματικότητα και τις παραγωγικές δυνάμεις και θα προωθήσει την ανταγωνιστικότητα μέσω στοχευμένων επενδύσεων (στη γνώση, την έρευνα, την καινοτομία, την πράσινη ανάπτυξη). Ο πρώτος και ο δεύτερος πυλώνας συνδέονται μεταξύ τους, καθώς προϋποθέτουν τη δραστική -σε βάθοςαλλαγή της λειτουργίας του δημόσιου τομέα.

αιτία του ελληνικού προβλήματος δεν είναι η παγκόσμια οικονομική κρίση -αυτή απλώς επιδείνωσε τις προϋπάρχουσες ανισορροπίες που οδηγούσαν αργά ή γρήγορα σε αδιέξοδο. Αν η οικονομία μας δεν βρισκόταν στην ευρωζώνη, οι αγορές θα είχαν ήδη επιβάλει την αναγκαία πειθαρχία με μια σημαντική υποτίμηση του νομίσματος και ένα σκληρότατο πρόγραμμα σταθεροποίησης. Αναβληθείσες επώδυνες αποφάσεις πολλών ετών τώρα πια δεν παίρνουν άλλη αναβολή. Το 2010 θα είναι κρίσιμο έτος συντονισμένης εθνικής προσπάθειας για την αντιστροφή του φαύλου κύκλου και την επανάκτηση της χαμένης δημοσιονομικής αξιοπιστίας της χώρας. J

Προσεγγίσεις H Ελλάδα το 2010 83

Δημοσιονομική ευρωστία

Χρήστος Τριαντόπουλος

Υποψήφιος διδάκτωρ στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο ΑΣΟΕΕ

Χρήστος Τσαπακίδης Ερευνητής

84 Η Ελλάδα το 2010 Προσεγγίσεις

ο 2009 σ υμπ ληρώθηκε η πρώτη δεκαετία ζωής της πολλά υποσχόμενης Οικονομικής και Νομισματικής Ενωσης (ΟΝΕ), με την πρώτη διάστασ η α υτ ή ς ν α π αρ α μ έ ν ε ι ακό μ η ανολοκλήρωτη. Παράλληλα, η απουσία δημοσιονομικής και πολιτικής αλληλεγγύης κατά την εκδήλωση της τρέχουσας παγκόσμιας οικονομικής κρίσης, σε συνδυασμό με τον ευρύτατο δημοσιονομικό εκτροχιασμό των ευρωπαϊκών οικονομιών, απομάκρυναν το ενδεχόμενο δημοσιονομικού συντονισμού της ευρωζώνης, εξανεμίζοντας τα όποια οράματα των ευρωπαϊστών για πολιτική ολοκλήρωση της ευρωπαϊκής κοινότητας. Η περίπτωση της Ελλάδας είναι από τα χαρακτηριστικά παραδείγματα εκτροχιασμένης δημοσιονομικά χώρας στην ΕΕ, αποτελώντας -λόγω του υπέρογκου χρέους της και του παρωχημένου αναπτυξιακού της μοντέλουτον αδύναμο κρίκο της ΟΝΕ. Αναμφισβήτητα, το εκτεταμένο δημοσιονομικό έλλειμμα και το δυσθεώρητο δημό-

σιο χρέος δύνανται να αποδοθούν σε μία σειρά από καθοριστικές παθογένειες του ελληνικού οικονομικούκρατικιστικού μοντέλου: τεράστιος και αντιπαραγωγικός δημόσιος τομέας, αναποτελεσματικό σύστημα φορολογίας, ελλιπές σύστημα κοινωνικής ασφάλισης, ένα ιδιαίτερα επιδοματικό και διόλου ενεργητικό μοντέλο κοινωνικής πολιτικής, κά. Ωστόσο, εμβαθύνοντας στην αναζήτηση των αιτιών της παρατεταμένης αδυναμίας «νοικοκυρέματος» των δημόσιων οικονομικών, οδηγούμαστε αναπόφευκτα στο «πυρηνικό» αίτιο αυτής της ιδιότυπης ελληνικής ασθένειας: την πολιτική, η οποία, χαρακτηριζόμενη από σχετική ατολμία σε κρίσιμες χρονικές στιγμές, συνέβαλε τις τελευταίες δεκαετίες στον εκτροχιασμό της κατάστασης.

αιτιατή αυτή σχέση πολιτικής και δημοσιονομικού εκτροχιασμού καθίσταται σαφής από τον εκλογικό κύκλο του μεταπολιτευτικού πολιτικού συστήματος. Οι προσδοκίες που δημιουργήθηκαν κατά την προσπά-

θεια εναρμονισμού της ελληνικής οικονομίας στα κριτήρια του Μάαστριχτ ήταν μεγάλες. Ωστόσο, από την επομένη της υιοθέτησης του ευρώ ξεκίνησε μία νέα εποχή ακόμη οξύτερου εκλογικού κύκλου, καθώς η χρηματοδότηση του ελληνικού χρέους από τις διεθνείς αγορές σε όρους ευρώ κατέστη ευκολότερη. Ετσι, στις χρονιές των εκλογικών αναμετρήσεων παρατηρείται εγκατάλειψη των όποιων προσπαθειών δημοσιονομικής προσαρμογής και αύξηση του δημόσιου ελλείμματος, καθώς η επιλογή της εκάστοτε κυβέρνησης, σε μεγάλο βαθμό, καθορίστηκε είτε από διάθεση «εξυπηρέτησης» των προσκείμενων σε αυτήν κοινωνικών ομάδων (μέσω διορισμών στο δημόσιο, παροχής προνομιακών επιδομάτων κά.), είτε από διάθεση «μη ενόχλησης» του εκλογικού σώματος, υπό το φόβο του πολιτικού κόστους, ανατροφοδοτώντας ένα παρωχημένο μοντέλο οικονομικής δραστηριότητας.

Η τρέχουσα κατάσταση των δημόσιων οικονομικών της χώρας μας επιβάλλει να σκεφτούμε σοβαρότερα το ενδεχόμενο αυτοπεριορισμού της πολιτικής 86 Η Ελλάδα το 2010 Προσεγγίσεις

μφότερες οι «διαθέσεις» του πολιτικού μας συστήματος κατέστησαν την ελληνική οικονομία μία ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσα περίπτωση για το αναλυτικό πλαίσιο της θεωρίας της «δημόσιας επιλογής». Αναμφισβήτητα, οι πρόσφατες κυβερνητικές περίοδοι «εκσυγχρονισμού» και «μεταρρυθμίσεων» συνέβαλαν στη δημιουργία σημαντικών προϋποθέσεων για την εξυγίανση των δημόσιων οικονομικών της χώρας (ΑΣΕΠ, ανεξάρτητες αρχές, ιδιωτικοποιήσεις, ασφαλιστική μεταρρύθμιση κά.), χωρίς, όμως, να προωθήσουν καθοριστικής σημασίας δομικές αλλαγές, ώστε να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα στον πυρήνα του. Κατ’ επέκταση, η γιγάντωση του δημοσιονομικού προβλήματος σε μία χρονιά, κατά την οποία η πραγματική οικονομία επλήγη από τη σφοδρότερη μεταπολεμικά χρηματοπιστωτική κρίση και τον «οικονομικό ανορθολογισμό» μιας πολωτικής διπλής εκλογικής αναμέτρησης ήταν αναμενόμενη. Το 2009, λοιπόν, ανταποκρίθηκε με ιδιαίτερη ευλάβεια στον εκλογικό κύκλο, καθώς η κυβερνητική διστακτι-

κότητα για τομές κατά την παρατεταμένη προεκλογική περίοδο, η απουσία πολιτικής συναίνεσης για μέτρα αντιμετώπισης της κρίσης και οι μετεκλογικές κυβερνητικές πρωτοβουλίες επεκτατικής δημοσιονομικής πολιτικής οδήγησαν την ελληνική οικονομία -σε συνδυασμό με τις χρόνιες παθογένειές της- για δεύτερη φορά σε καθεστώς ευρωπαϊκής επιτήρησης. Ετσι, το δημοσιονομικό έλλειμμα για το 2009 εκτιμάται να φτάσει στο 12,7% του ΑΕΠ, οδηγώντας, μαζί με την ενίσχυση της διεθνούς αμφισβήτησης της αξιοπιστίας του πολιτικού μας συστήματος, στη συρρίκνωση της πιστοληπτικής ικανότητας της ελληνικής οικονομίας και στη σημαντική αύξηση του κόστους δανεισμού για την κάλυψη του υπέρογκου χρέους που εκτιμάται να φτάσει το 2011 στο 135,4% του ΑΕΠ. Και η Ελλάδα κατέστη για τους περισσότερους ξένους αναλυτές το «μαύρο πρόβατο» της Ευρώπης.

στόσο, και στην Ευρώπη η κατάσταση δεν είναι τόσο διαφορετική. Τα στοιχεία ήδη έχουν αρχίσει να προκαλούν ανησυχία και στις υπόλοιπες γωνιές της ΕΕ. Πασχίζοντας να επαναφέρουν τις οικονομίες τους σε αναπτυξιακή τροχιά, οι χώρες της ΕΕ υιοθέτησαν μια σειρά πακέτων αναζωογόνησης, τα οποία επιβάρυναν εξαιρετικά τους κρατικούς προϋπολογισμούς. Εκτιμάται ότι στην ευρωζώνη το δημοσιονομικό έλλειμμα θα ανέλθει στο 6,4% του ΑΕΠ το 2009, με αυξητική, μάλιστα, τάση για το 2010, οπότε και θα φτάσει στο 6,9%. Το δημόσιο χρέος θα ακολουθήσει παράλληλη πορεία, στο 78,2% του ΑΕΠ το 2009, με περαιτέρω άνοδο το 2010 στο 84%. Το ECOFIN, αναγνωρίζοντας τη σοβαρότητα της κατάστασης, υιοθέτησε στις 2 Δεκεμβρίου τις προτάσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής: ξεκίνησε τη διαδικασία περί υπερβολικού ελλείμματος για εννέα κράτη (Γερμανία, Ιταλία, Ολλανδία, Βέλγιο, Πορτογαλία, κά.), εξέδωσε αναθεωρημένες συστάσεις για τα μέτρα που πρέπει να λάβουν η Γαλλία, η Ισπανία, η Ιρλανδία και η Βρετανία, ώστε

να διορθώσουν τα εκτεταμένα ελλείμματά τους και, τέλος, αναγνώρισε την ελλιπή ανταπόκριση της Ελλάδας στις συστάσεις για την περικοπή του ελλείμματος. Εντούτοις, η υποβολή ευρέων χρονικών περιθωρίων για τη διόρθωση των ελλειμμάτων (πχ. το 2013 για εννέα χώρες ή το οικονομικό έτος 20145 για τη Βρετανία) απειλεί να ακυρώσει τις προσπάθειες συμμόρφωσης. Ασφαλώς και δεν μπορεί κάποια χώρα με έλλειμμα που υπερβαίνει τουλάχιστον δύο φορές το προβλεπόμενο όριο του 3% (πχ. η Γαλλία με 8,1%) να συμμορφωθεί εν μία νυκτί, σε μία περίοδο, κατά την οποία δεν έχει εξασφαλιστεί η οριστική καταπολέμηση της ύφεσης. Από την άλλη πλευρά, όμως, η υποβολή μιας μακροχρόνιας προθεσμίας θα μπορούσε να προκαλέσει εφησυχασμό στην ενδιαφερόμενη χώρα. Και εάν ο εφησυχασμός αυτός συνδυαστεί με τον περιβόητο εκλογικό κύκλο, τότε το κοκτέιλ αναμένεται να καταστεί εκρηκτικό. Πράγματι, είναι πολλές οι περιπτώσεις, στις οποίες η χρονική προθεσμία για τη μείωση του δημόσιου ελλείμματος στο 3% συμπίπτει με τη διενέργεια εκλογών στη χώρα. Το 2012 είναι προγραμματισμένη η διεξαγωγή γενικών εκλογών στην Ισπανία, ενώ θα πραγματοποιηθεί και η εκλογή προέδρου στη Γαλλία. Το 2013 έχουμε προγραμματισμένες ε-

κλογές σε Γερμανία και Πορτογαλία. Το 2010, έτος έναρξης της απόπειρας συμμόρφωσης στο στόχο του ελλείμματος, θα πραγματοποιηθούν εκλογές στην Ολλανδία, την Τσεχία, και τη Βρετανία. Κατόπιν τούτου, ποια απερχόμενη κυβέρνηση θα αποφασίσει να λειτουργήσει αλτρουιστικά, μειώνοντας εν μέσω προεκλογικής περιόδου τις κοινωνικές παροχές, εξασφαλίζοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο μια τετραετία στα έδρανα της αντιπολίτευσης; Το ερώτημα είναι ασφαλώς ρητορικό…

απάντηση, όμως, μπορεί να μην είναι τόσο ρητορική και να προέρχεται από ευρωπαϊκές πρακτικές, όπως η πρόσφατη πρωτοβουλία θεσμοθέτησης ενός δημοσιονομικού «χρυσού» κανόνα από τη γερμανική κυβέρνηση. Η τρέχουσα κατάσταση των δημόσιων οικονομικών της χώρας μας επιβάλλει να σκεφτούμε σοβαρότερα το ενδεχόμενο αυτοπεριορισμού της πολιτικής, με την υιοθέτηση από το ελληνικό κοινοβούλιο ενός κανόνα «δημοσιονομικής ευρωστίας», που θα ορίζει -υπό την παρακολούθηση μιας αρμόδιας ανεξάρτητης αρχής- το μεσοπρόθεσμο πλαίσιο συρρίκνωσης των κρατικών δαπανών και αποκλιμάκωσης του δημόσιου χρέους, ενώ, παράλληλα, θα θέσει τις βάσεις για τη δόμηση μιας δυναμικής προσπάθειας διαρθρωτικών αλλα-

γών, ώστε να αναπροσανατολιστεί το αναπτυξιακό μοντέλο της χώρας μας. Βασικά συστατικά ενός τέτοιου κανόνα «δημοσιονομικής ευρωστίας», πέρα από τις χρονικές δεσμεύσεις δημοσιονομικής προσαρμογής, θα πρέπει να είναι ο ορισμός ρητών στόχων εξυγίανσης του δημόσιου τομέα, η μέριμνα για την αντικυκλική προσαρμογή των δημοσιονομικών στόχων, ο καθορισμός ενός «καλαθιού» κοινωνικών δεικτών που θα προσδιορίζουν τις αντοχές της κοινωνίας απέναντι στις ακολουθούμενες πολιτικές και η στενή συσχέτιση του επιπέδου του κρατικού δανεισμού με το επίπεδο των καθαρών επενδυτικών κυβερνητικών δαπανών. Ωστόσο, το σημαντικότερο στοιχείο θα είναι η απόφαση και η δέσμευση του πολιτικού συστήματος της χώρας μας να ξεφύγει από τη φαυλότητα του εκλογικού κύκλου, δημιουργώντας τις προϋποθέσεις για μία αναπτυξιακή έξοδο από την κρίση και επαναφέροντας την αξιοπιστία του ελληνικού πολιτικοοικονομικού συστήματος στις διεθνείς αγορές. Εν κατακλείδι, η θεσμοθέτηση ενός κανόνα «δημοσιονομικής ευρωστίας» φαντάζει ως το νέο στοίχημα του πολιτικού μας συστήματος, για να καταφέρει σταδιακά να συρρικνώσει το δημοσιονομικό κόστος της πολιτικής και να απεγκλωβιστεί από το πολιτικό κόστος. J

Προσεγγίσεις H Ελλάδα το 2010 87

Η ανάγκη μεταρρύθμισης του συνταξιοδοτικού συστήματος

Είναι απολύτως επιτακτικό να μεταρρυθμίσουμε το υφιστάμενο, μονόπλευρο συνταξιοδοτικό σύστημα σε ένα πολύπλευρο

Bram Boon CEO ING Greece

κοινωνία αλλάζει, προκαλώντας μας»: Τι σημαίνει ακριβώς αυτή η έκφραση; Κατ’ αρχάς, ο προγραμμα« τισμός για τα ύστερα χρόνια σημαίνει να σχεδιάζουμε αυτήν τη στιγμή, για περισσότερα χρόνια. Δεύτερον, ο προγραμματισμός για το μέλλον σημαίνει διαφορετικά πράγματα για διαφορετικούς ανθρώπους. Αποκλίσεις μπορούν να καταγραφούν μεταξύ γενεών, φύλων, επιπέδων εισοδήματος, χωρών και περιοχών. Οι εργαζόμενοι με χαμηλότερο εισόδημα, ακόμα και στις λιγότερο αναπτυγμένες οικονομίες, διατηρούν υψηλότερες προσδοκίες για το βιοτικό τους επίπεδο έπειτα από τη συνταξιοδότησή τους. Παράλληλα, η στάση απέναντι στη συνταξιοδότηση και τη διαχείριση των περιουσιακών στοιχείων έχει μεταβληθεί (πχ. πόσα χρόνια επιθυμούν τα άτομα να εργάζονται). Είναι προφανές ότι αυτές οι εξελίξεις επηρεάζουν τις χρηματοοικονομικές λύσεις που παρέχουν οι εταιρείες και τα συνταξιοδοτικά ταμεία για να ανταποκριθούν στις ευρείες ανάγκες των πελατών ανά τον κόσμο. Επενδύοντας στα ύστερα χρόνια Ενώ κυρίως οι άνδρες στις αναπτυγμένες οικονομίες θα είναι προετοιμασμένοι, οι γυναίκες και τα νοικοκυριά με χαμηλό εισόδημα στις υπό μετάβαση και αναπτυσσόμενες χώρες θα βρεθούν ανήμποροι να εξασφαλίσουν οικονομικά τους εαυτούς τους όταν θα φτάσουν σε μεγάλη ηλικία. Μεταξύ των δύο άκρων, υπάρχει μια μεγάλη ομάδα: αυτοί που αν δεν προετοιμα-

στούν καταλλήλως, θα είναι ευάλωτοι στις οικονομικές δυσκολίες όταν φθάσουν σε μεγάλη ηλικία. Ολοι μας -η κυβέρνηση, οι εργοδότες, οι οικογένειες, αλλά και εμείς οι ίδιοι- πρέπει να κατανοήσουμε πόσο σημαντικό είναι να έχουμε πολλαπλές πηγές συνταξιοδότησης. Ωστόσο, μια έρευνα κατέδειξε ότι δεν ήταν η έλλειψη χρημάτων αυτή που ανησυχούσε περισσότερο τους ανθρώπους -όταν αυτοί έφθαναν σε μεγάλη ηλικία-, όσο οι ηπιότερες αξίες, όπως η απώλεια του status, αλλά και της ισχύος και της ευκαιρίας να συνεισφέρουν στις κοινωνίες και τις κοινότητες στις οποίες ζουν. Επιπροσθέτως, αυτό που θέλουν οι περισσότεροι άνθρωποι να αφήσουν πίσω τους ως παρακαταθήκη –πάλιδεν είναι χρήματα, αλλά λοιπές αξίες, που αφορούν την άποψή τους για τη ζωή, τη γνώση τους και τη συμβολή τους στις κοινότητές τους. Αντιμετωπίζοντας την πραγματι-κότητα Η πληθυσμιακή διάρθρωση της ΕΕ-25 αναμένεται να μεταβληθεί δραματικά μέχρι το 2050. Πιο συγκεκριμένα, το προσδόκιμο ζωής θα αυξήσει τον πληθυσμό των ηλικιωμένων (άνω των 65 ετών) κατά περίπου 80% στην Ελλάδα και κατά 77% στην ΕΕ-25. Επιπλέον, η αναλογία του ηλικιωμένου πληθυσμού προς τον πληθυσμό σε ηλικία απασχόλησης προβλέπεται να διπλασιαστεί για την ΕΕ-25 και να υπερδιπλασιαστεί για την Ελλάδα, μέχρι το 2050. Εχουμε λοιπόν, ορισμένες καλές και ορισμένες κακές ειδήσεις. Από τη μια μεριά, ζούμε περισσότερο. Από την άλλη, λιγότερα άτομα θα χρηματοδο-

Ο ρόλος των εταιρειών Αδιαμφισβήτητα, οι ιδιωτικές εταιρείες μπορούν να υποστηρίξουν τη συνταξιοδοτική μεταρρύθμιση. Οι πολυεθνικές επιχειρήσεις εισάγουν διεθνή τεχνογνωσία μέσω της υιοθέτησης έτοιμων και δοκιμασμένων λύσεων στα πεδία της εξυπηρέτησης πελατών, της διαχείρισης κινδύνων, καθώς και της διαχείρισης κεφαλαίων και στοιχείων ενεργητικού. Ο αυξημένος ανταγωνισμός συμβάλλει επίσης στην ανάπτυ-

πολιτική υποστήριξη στην οποία δεν θα εμπλέκεται το στοιχείο του οπορτουνισμού, ένα συνεκτικό νομικό πλαίσιο, το οποίο θα ενθαρρύνει τους όρους συνταξιοδότησης, καθώς και ένα ευρύ φάσμα επενδυτικών ευκαιριών.

ξη του συνταξιοδοτικού τομέα με πολλούς τρόπους: πρώτον, παρέχοντας περισσότερες ενα λλακτικές στους πελάτες για την επιλογή παρόχου σύνταξης, δεύτερον, βελτιώνοντας την αποτελεσματικότητα σε όρους διαχείρισης των συντάξεων, τρίτον, ασκώντας συνεχή πίεση για την καλύτερη δυνατή απόδοση των επενδύσεων και, τέταρτον, εισάγοντας καινοτομία σε όλον τον κλάδο. Τέλος, οι επιχειρήσεις απασχολούν υψηλά εξειδικευμένους συμβούλους που μπορούν να παράσχουν εξατομικευμένες συμβουλές και υπηρεσίες. Αποκομίζοντας οφέλη Εχοντας αναπτύξει ένα δίκαιο πλαίσιο, μπορούμε να αντλήσουμε μια σειρά οφελών, όπως ένα εξαιρετικά διαφανές σύστημα, μια συνεπή και μακροχρόνια

Επαναπροσεγγίζοντας τον τρόπο σκέψης του χρηματοοικονομικού κλάδου Παρόλα αυτά, ήλθε ο καιρός για το χρηματοοικονομικό κλάδο να αλλάξει νοοτροπία. Προς το παρόν, οι σύμβουλοι και οι πάροχοι χρηματοοικονομικών υπηρεσιών είναι συνηθισμένοι να συσσωρεύουν πλούτο, παρά να τον κατανέμουν. Υπό αυτές τις συνθήκες, η εξής συμβουλή έχει μεγάλη σημασία: ο χρηματοοικονομικός κλάδος πρέπει να κατανοήσει το ζήτημα της παροχής εισοδήματος για μια ζωή και να προσφέρει κατάλληλες προτάσεις. Πρέπει να εστιάσει σε προϊόντα που διευκολύνουν την προσεκτική αποσυσσώρευση των αποταμιεύσεων κατά τη συνταξιοδότηση και να δώσει έμφαση στη συμμόρφωση, τη διαφάνεια, και την απλή και άμεση πληροφόρηση. Τέλος, η χρηματοοικονομική βιομηχανία οφείλει να εκπαιδεύει τους καταναλωτές, ώστε οι τελευταίοι να είναι σε θέση να λαμβάνουν τις σωστές αποφάσεις για το συνταξιοδοτικό τους προγραμματισμό. Ορισμένες από τις απόψεις που παρατίθενται στο παρόν κείμενο, αποτελούν δηλώσεις μελλοντικών προσδοκιών και λοιπών εκτιμήσεων. Αυτές οι προσδοκίες διατυπώνονται από την ING Greece, και περιλαμβάνουν σταθμισμένους και μη κινδύνους. Τα πραγματικά αποτελέσματα και οι τελικές επιδόσεις πιθανώς να διαφέρουν ουσιαστικά από τις ανωτέρω τοποθετήσεις, εξαιτίας, μεταξύ άλλων, α) των γενικότερων οικονομικών συνθηκών, β) των επιδόσεων των χρηματοοικονομικών αγορών, γ) της συχνότητας και της έντασης πιθανών ασφαλιστικών ζημιών, δ) τα επίπεδα διατήρησης, ε) τα επιτόκια, στ) τις συναλλαγματικές ισοτιμίες, ζ) το γενικότερο ανταγωνισμό, η) τις αλλαγές στη νομοθεσία και θ) τις κρατικές πολιτικές.

38%/,

τούν το κοινωνικό κράτος. Ακόμα, το κοινωνικό κράτος θα είναι υποχρεωμένο να χρηματοδοτεί περισσότερους ηλικιωμένους.Αν θέλουμε να καθιερώσουμε ένα βιώσιμο και δίκαιο συνταξιοδοτικό σύστημα, δεν πρέπει να εστιάζουμε μόνο σε έναν πυλώνα, καθώς μια τέτοια τακτική δεν είναι βιώσιμη ούτε για το παρόν, ούτε για το μέλλον. Οι δημόσιες συντάξεις δεν είναι πλέον συμφέρουσες στην παρούσα μορφή τους, δεδομένης της τρέχουσας, αλλά και της μελλοντικής δημογραφικής κατάστασης. Είναι απολύτως επιτακτικό να μεταρρυθμίσουμε το υφιστάμενο, μονόπλευρο συνταξιοδοτικό σύστημα σε ένα πολύπλευρο. Μόνο τότε θα έχουν οι εργαζόμενοι τη δυνατότητα να λαμβάνουν συντάξεις από διαφορετικές πηγές. Χρειάζεται να αναμορφώσουμε τον πρώτο πυλώνα, μετατρέποντάς τον σε ένα δεδομένο πάροχο βασικής σύνταξης, ούτως ώστε να ενισχύσουμε τη διαγενεακή και την κοινωνική αλληλεγγύη. Ο δεύτερος πυλώνας (τα επαγγελματικά συνταξιοδοτικά προγράμματα) πρέπει επίσης να ενεργοποιηθούν, μέσω της βελτίωσης του υφιστάμενου νομικού πλαισίου. Κατόπιν τούτου, θα είναι διαθέσιμη και μια δεύτερη πηγή εισοδήματος κατά τη συνταξιοδότηση, η οποία θα καταστήσει το επίπεδο της συνταξιοδότησης, ζήτημα προσωπικής επιλογής, το οποίο δεν θα στηρίζεται σε γενικευμένους κανόνες. Ακόμη, θα πρέπει να επεκτείνουμε περισσότερο τον τρίτο πυλώνα, μέσω της παροχής φορολογικών κινήτρων στους καταναλωτές και της ανάπτυξης ενός δίκαιου πλαισίου.

Η επίμονη διακύβευση

Νίκος Παπαδάκης

Αναπληρωτής καθηγητής και πρόεδρος του Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης του Πανεπιστημίου Κρήτης, μέλος του ETCG της Ευρωπαϊκής Επιτροπής

90 Η Ελλάδα το 2010 Προσεγγίσεις

όσο οι άγγελοι, όσο και οι δαίμονες, όπως ο Angelus Novus της Ιστορίας (διαλέγει κανείς τον πραγματικό του ρόλο ανά περίσταση), αρέσκονται στις αυταπάτες και στα άλλοθι. Η σύνθεση αισιοδοξίας και μαξιμαλισμού, που διέκρινε την έναρξη της Στρατηγικής της Λισσαβώνας φαίνεται να αποσαθρώθηκε μέσα στην αναπάντεχη (για το 2000) και απολύτως δραματική αλλαγή των δεδομένων την τελευταία τριετία. Και τώρα τι λοιπόν;

δη από τη δεκαετία του ’90, η επαναθεμελίωση του αξιακού πλέγματος του ενωσιακού εγχειρήματος συνδυάστηκε με την ένταση της σχέσης Δεξιοτήτων και Απασχολησιμότητας. Η τελευταία μάλιστα (ανα)συγκροτήθηκε φαντασιακά στα πλαίσια της σχετικής πολιτικής της ΕΕ (εκπαίδευση, κατάρτιση και απασχόληση), συγκρότησε κεντρικές

σημασίες και εξέβαλε στο σχετικό μεταρρυθμιστικό εκκρεμές της ΕΕ, όπως αυτό, κυρίως, συντονίστηκε από το work programme “Education & Training 2010”. Νέα δεδομένα, νέα policy agenda, νέα «εργαλεία» πολιτικής (benchmarking, peer-learning activities, εξειδικεύσεις της ανοικτής μεθόδου συντονισμού) και νέο παράδειγμα πολιτικής: το evidence policy making. Τελικά, η δεκαετία της Στρατηγικής της Λισσαβώνας (ΣτΛ) εγκαινίασε πολλούς μετασχηματισμούς τόσο στη μεθοδολογία εκπόνησης και υλοποίησης πολιτικής, όσο και στο περιεχόμενο των δημόσιων πολιτικών στην κατεύθυνση εξορθολογισμού της διαδικασίας λήψης απόφασης, αλλά και της ενδοκοινοτικής κατανομής πόρων. Συγχρόνως, όμως, η ΣτΛ εισήγαγε και νέα διακυβεύματα, ενώ δεν φαίνεται να καταφέρνει να αποτρέψει νέα αδιέξοδα. Αδιέξοδα, τα οποία μεγεθύνθηκαν από την έλευση της

κρίσης. Κρίση οικονομική, κρίση κοινωνική (μια ματιά μόνο στους δείκτες της ανεργίας αρκεί), όπως και κρίση πολιτική και θεσμική.

Η μετάβαση από το μακροεπίπεδο στο μικροεπίπεδο της καθημερινότητας στην οργάνωση της εργασίας τόσο για τον «εργάτη της γνώσης», όσο και για τον «εργάτη των υπηρεσιών», διαμεσολαβείται καθοριστικά από την έννοια της δεξιότητας

έσα σε αυτή τη δεκαετία συνέβησαν πολλά. Μεταξύ αυτών και η ανάδειξη της αναπαράστασης της γνώσης και των συναφών δεξιοτήτων ως κατ’ εξοχήν εργαλείου μέτρησης της ατομικής απόδοσης, που συγκροτεί το πλαίσιο δόμησης μιας νέας ιεραρχικής ταξινόμησης, η οποία με τη σειρά της βασίζεται στις «εργαλειοποιήσιμες» γνωστικές δεξιότητες. Η πλέον σημαντική συνέπεια όλων αυτών ήταν η επίτευξη (ενίοτε και κατασκευή) συναίνεσης στις νέες κεντρικές σημασίες (αποδοτικότητα, απασχολησιμότητα, ανταγωνιστικότητα κλπ.) και η αναδιάταξη των όρων συγκρότησης και υποστασιοποίησης της κοινοτικής δράσης στην κατάρτιση. Και τελικά, η αλλαγή των όρων συγκρότησης της σχέσης απασχόλησης, κατάρτισης και οικονομικής ανάπτυξης, η οποία επαναθεμελιώθηκε στην ευρύτερη θεσμική, επιχειρησιακή και πολιτική ομπρέλα που λέγεται Διά Βίου Μάθηση (ΔΒΜ). Φαίνεται μάλιστα ότι ιστορικά η στρατηγική της αύξησης της έντασης της απασχόλησης μέσω της «ελαστικότερης» οργάνωσης της εργασίας ευνόησε αποφασιστικά την εμπράγματη ενίσχυση των πολιτικών πολυεπίπεδης, συνεχούς και ευέλικτης κατάρτισης. Σημειώναμε σχετικά σε παλιότερη μελέτη μας: «Τελικά κάποια από τα νέα κεντρικά σημαινόμενά της, όπως η ανταγωνιστικότητα και η ευελιξία, εμβαπτίζονται στις πραγματικές συνθήκες εργασίας και προφανώς συμβάλλουν στη συγκρότηση μιας νέας πραγματικότητας για τον εργαζόμενο και τις ανάγκες του σε δεξιότητες. Ετσι, η μετάβαση από το μακροεπίπεδο στο μικροεπίπεδο της καθημερινότητας στην οργάνωση της εργασίας τόσο για τον ‘εργάτη της γνώσης’, όσο και για τον ‘εργάτη των υπηρεσιών’, διαμεσολαβείται καθοριστικά από την έννοια της δε-

ξιότητας. Συνακόλουθα, η ευθύνη διαχέεται σε κάθε χρήστη της γνώσης ή των παραγώγων της. Εδώ η κεντρόφυγη εντατικότητα των αποτελεσμάτων (με όρους Foucault) γίνεται παραπάνω από εμφανής».

οια ήταν, όμως, η κεντρόφυγη εντατικότητα των αποτελεσμάτων; Εχει συνέπειες το γεγονός ότι η post-Lisbon agenda διαμορφώνεται σε ένα καθεστώς διευρυμένης κοινωνικής ανασφάλειας, πολλαπλών κρίσεων νομιμοποίησης, ενίοτε και πολιτικής αμηχανίας στην Ευρώπη; Στο σημείο αυτό δεν πρέπει να μας διαφεύγει ότι, όσο και αν η Ευρωπαϊκή Επιτροπή επιχειρεί να «υπενθυμίζει» σε κάθε ευκαιρία (όπως η εαρινή ομιλία Barroso στο European Reform Forum) ότι ο καταιγιστικός χαρακτήρας της κρίσης και η καθηγεμονία της στη δημόσια σφαίρα δεν πρέπει να απονευρώσουν την προοπτική μακροπρόθεσμων σχεδιασμών και να ακυρώσουν την ανάγκη σχεδιασμού μεταρρυθμίσεων (“still long term challenges vs current shocks”), τα πραγματικά και άμεσα προβλήματα παραμένουν. Για την ακρίβεια οξύνονται, θέτοντας απολύτως υλικά ερωτήματα. Τι, λοιπόν, διακυβεύεται, μέσα σε ένα τέτοιο πλαίσιο για την επόμενη δεκαετία; Μια δεκαετία που φεύγει, κληρονομώντας οπωσδήποτε πολύτιμες εμπειρίες και δυνατότητες, αλλά και προβλήματα, όπως η σταδιακή εγκατάλειψη της ρύθμισης και η ασάφεια στη λήψη απόφασης, η αδυναμία διαχείρισης δυσαρμονιών, τις οποίες επέτεινε η διεύρυνση (συνδυασμένη με μια μικρομέγαλη αγωνία γιγάντωσης της Ενωσης) και μια κληρονομιά διαδικαστικού φετιχισμού. Η Ελλάδα, λοιπόν, πού στέκεται απέναντι σε όλα αυτά; Τι συνιστά πρόκληση ή ακόμα και πιθανή εστία κρίσης στα πεδία της εκπαίδευσης και της κατάρτισης, της μάθησης και της απασχόλησης; Πώς αυτά εκβάλλουν στην ατζέντα της κοινωνικής πολιτικής και της ενσωμάτωσης; Θα επιχειρήσουμε να κινηθούμε

Προσεγγίσεις H Ελλάδα το 2010 91

Η έμφαση σε μια ολιστική, πολυπαραμετρική, ερευνητικά θεμελιωμένη και καλά οργανωμένη εκδοχή της διά βίου μάθησης, αποτελεί αναπόφευκτο όρο συγκρότησης για την Ελλάδα του 2010 92 Η Ελλάδα το 2010 Προσεγγίσεις

μεταξύ μακρο- και μικροεπιπέδου, εμβαπτίζοντας κάποιες από τις ουσιώδεις πολιτικές προκλήσεις για την Ελλάδα στο πεδίο εκπαίδευσης, κατάρτισης και σχέσης με την απασχόληση στις μεγάλες μεταρρυθμιστικές ατζέντες, που διατάσσονται στο εσωτερικό της post-Lisbon agenda στην ΕΕ. • Η αλλαγή παραδείγματος μάθησης (“learning paradigm”) στη βασική εκπαίδευση και ο οργανικός μετασχηματισμός των σχολείων σε οργανισμούς μάθησης, στην κατεύθυνση του ανοικτού σχολείου (ζήτημα στο οποίο δείχνει να αποδίδει μεγάλη σημασία και η υπουργός Παιδείας, όπως φαίνεται από την προτεραιοποίηση των στοχεύσεών της). • Η εμπράγματη ανάπτυξη των οκτώ βασικών ικανοτήτων (key competences framework) σε όλο το φάσμα της ΔΒΜ, όπως και στις περισσότερες χώρες της ΕΕ, όπου γίνονται σοβαρές μεταρρυθμιστικές προσπάθειες στην κατεύθυνση της αναδιοργάνωσης της εκπαίδευσης με βάση τα οκτώ συγκεκριμένα set δεξιοτήτων που έχουν προσδιοριστεί ήδη από το 2006 ως το βασικό πλαίσιο διδασκαλίας-μάθησης στην ΕΕ (επικοινωνία στη μητρική γλώσσα/επικοινωνία σε ξένες γλώσσες/μαθηματική ικανότητα και βασικές ικανότητες/ικανότητες στην επιστήμη και την τεχνολογία/ψηφιακή ικανότητα/μεθοδολογία της μάθησης-μεταγνωστικές ικανότητες/κοινωνικές ικανότητες και ικανότητες του πολίτη/πρωτοβουλία και επιχειρηματικότητα/πολιτιστική συνείδηση και έκφραση). H συγκρότηση ενός, θεμελιωμένου στην ανάπτυξη δεξιοτήτων και ικανοτήτων (competence based), μαθησιακού περιβάλλοντος δείχνει παραπάνω από απαραίτητη για την Ελλάδα∙πολλώ δε μάλλον, αν αυτό εδραστεί στην εμπράγματη διαθεματικότητα (cross-curricular perspective) με τη σύγχρονη αλλαγή των αναλυ-

•

τικών προγραμμάτων στην κατεύθυνση της διαθεματικής προσέγγισης της γνώσης και της έμφασης στα μαθησιακά αποτελέσματα (learning outcomes: γνώση-ικανότητες και δεξιότητες). Η πραγματική μεταρρύθμιση της τεχνικής επαγγελματικής εκπαίδευσης στην Ελλάδα, με αναβάθμιση των σπουδών και δυνατότητα εισαγωγής των αποφοίτων σε Πανεπιστήμια (στην κατεύθυνση και της σχετικής κοινοτικής πρότασης (“eliminating dead ends in education and training ”). Ο εξορθολογισμός του θεσμικού πλαισίου για τη ΔΒΜ με τη σύγχρονη θεμελίωση ενός ευέλικτου (και μακριά από διοικητικά βάρη) networking μεταξύ κράτους, δημόσιας διοίκησης, εκπαιδευτικού συστήματος, τοπικών κοινωνιών και αγοράς εργασίας. Η αποτύπωση και στην ελληνική πραγματικότητα του συνδυασμού benchmarking (με βάση, βέβαια, την τάση μετάβασης από τους ανελαστικά ποσοτικούς σε γνησίως ποιοτικούς και πολυπαραμετρικούς δείκτες -composite indicators) και evidence-based policy making, ώστε να αναπροσδιοριστούν ψύχραιμα οι όροι συγκρότησης της σχέσης τεχνοκρατίας και πολιτικής στην Ελλάδα. Για παράδειγμα, ζωτικής σημασίας θα ήταν η στάθμιση και για την Ελλάδα του δείκτη για τις βασικές ικανότητες&δεξιότητες των ενηλίκων (Adult Skills Indicator), δηλαδή του νέου πολυπαραμετρικού, ποιοτικού δείκτη (composite indicator), o οποίος έχει υιοθετηθεί πρόσφατα από την Commission και το SCIB (Standing Committee on Indicators & Benchmarks), με βάση και τη σχετική εμπειρία του ΟΟΣΑ, και αποτελεί έναν από τους νέους βασικούς δείκτες της post-Lisbon agenda (για μετά το 2010). Η εμπράγματη συσχέτιση εκπαιδευτικής και κοινωνικής πολιτικής, με έμφαση στην πολυε-

πίπεδη ενσωμάτωση (ειδικά μέσω της ΔΒΜ) κοινωνικά ευπαθών ομάδων. Είτε πρόκειται για νέες πληθυσμιακές κατηγορίες κοινωνικής ευπάθειας (όπως οι Ne ets -young p e ople not in educat ion, employment and training, στους οποίους είχαμε αναφερθεί αναλυτικότερα σε παλιότερο άρθρο μας στον Economist), είτε για μείζονος σημασίας κοινωνικά ευάλωτες ομάδες, όπως τα ΑμΕΑ (για τις οποίες προϋποτίθεται μια ουσιαστική μεταρρύ θμισ η του θ εσμικού πλαισίου εκπαίδευσης και ενσωμάτωσης στην κατεύθυνση του inclusive education paradigm). • Απολύτως απαραίτητη δείχνει η ολοκληρωμένη και ερευνητικά θεμελιωμένη χαρτογράφηση όλων των πιστοποιημένων μορφών αρχικής και συνεχιζόμενης επαγγελματικής εκπαίδευσης και κατάρτισης και πρόταση για τη βέλτιστη ένταξή τους στο National Qualification Framework. Ας σταθούμε λίγο σε αυτήν την παράμετρο: το European Qualification Framework (EQF) επιχειρεί να εξορθολογίσει τη σχέση επαγγελματικών προσόντων, πιστοποιημένης μάθησης και ικανοτήτων, να διευκολύνει την κινητικότητα εργαζομένων ανά την ΕΕ και συγχρόνως να «λειάνει» πρακτικά τις υφιστάμενες εθνικές θεσμικές-κανονιστικές ασυμμετρίες.

Αναδιατάσσει, λοιπόν, τους όρους συγκρότησης της σχέσης δεξιοτήτων-μαθησιακών αποτελεσμάτων (learning outcomes=knowledgeskills-competences) και (τελικά) απασχόλησης/απασχολησιμότητας. Το EQF αφορά τη ΔΒΜ και επιμερίζεται σε οκτώ κατακόρυφα επίπεδα, που διασυνδέονται με τρία οριζόντια κριτήρια και δομούνται στη βάση δύο πυλώνων: δεξιότητες και ικανότητες. Στην ουσία, κωδικοποιείται η συσχέτιση των κοινών επιπέδων αναφοράς με τα επιμέρους χαρακτηριστικά των εθνικών, αλλά και τομεακών-κλαδικών (national/sectoral) συστημάτων εκπαίδευσης, επαγγελματικής εκπαίδευσης και κατάρτισης (μέσω των Εθνικών Πλαισίων Προσόντων-NQFs) και πιο συγκεκριμένα, με τα χαρακτηριστικά εκείνα που αφορούν τις παρεχόμενες γνώσεις και τις αναπτυσσόμενες δεξιότητες και ικανότητες. Ολα αυτά απολήγουν δε στη συγκρότηση εθνικών πλαισίων επαγγελματικών προσόντων (NQFs), στα πλαίσια της υπερεθνικής θεσμικής και επιχειρησιακής ομπρέλας (EQF) μέσω της ανάπτυξης κοινών στρατηγικών, μεθόδων και εργαλείων πιστοποίησηςαναγνώρισης δεξιοτήτων. Με βάση όλα τα προαναφερθέντα, καθίσταται απολύτως σαφές ότι η απουσία NQF στην Ελλάδα κινδυνεύει να απονευρώσει μια σειρά από δυνατότητες της χώρας.

ελικά, αποτελεί η έμφαση σε μια ολιστική, πολυπαραμετρική, ερευνητικά θεμελιωμένη και καλά οργανωμένη εκδοχή της ΔΒΜ (με σύγχρονη ενσωμάτωση στην ελλην ι κ ή L i fe L ong L e ar n i ng ( L L L ) agenda του τριπτύχου: διάγνωσηανίχνευση-ταυτοποίηση αναγκών σε γνώσεις, δεξιότητες και ικανότητες -στοχευμένη και θεματοποιημένη μάθηση-ανατροφοδοτική αξιολόγηση και διασφάλιση ποιότητας) πανάκεια για μια αποτελεσματική εκπαιδευτική και κοινωνική πολιτική, που θα απαντά στις προκλήσεις της νέας δεκαετίας; Προφανώς, δεν αποτελεί πανάκεια. Αποτελεί, όμως, αναπόφευκτο όρο συγκρότησης για την Ελλάδα του 2010, όπως δείχνει γνησίως να πιστεύει ο σημερινός πρωθυπουργός της χώρας (ανήκει, άλλωστε, στους πιονιέρους της ΔΒΜ, ήδη από τη δεκαετία του ’80). Και για να θυμηθούμε τον Pierre Bourdieu, συχνά επιλέγουμε τα αναπόφευκτά μας. Τύχη αγαθή είναι να επιλέγουμε κριτικά τα ωφέλιμα αναπόφευκτα. Και ομολογουμένως, τα νέα δεδομένα χαρτογραφούν τις αναπόφευκτες αλλαγές στο περιεχόμενο των σχετικών δημόσιων πολιτικών. Με αυτό δε τον τρόπο, μας επιτρέπουν να πλοηγηθούμε με σχετική ασφάλεια στο μέλλον, και με τη συλλογική ματιά μας στραμμένη στον Angelus Novus μιας Ιστορίας που δείχνει να ξαναγίνεται ενδιαφέρουσα. J

Προσεγγίσεις H Ελλάδα το 2010 93

τεύθυνση της εταιρείας, αν αυτή πρέπει να αλλάξει, αλλά το σημαντικότερο, να συνασπίσει και να ευθυγραμμίσει τη διοικητική ομάδα γύρω από μία κοινή, ευέλικτη και αποδοτική στρατηγική, προσαρμοσμένη στις ανάγκες του επιχειρησιακού περιβάλλοντος, έτσι ώστε να: • υποστηρίζεται η επίτευξη των στόχων της εταιρείας • εμπνέονται οι εργαζόμενοι, μετατρέποντας τις ανησυχίες τους σε εποικοδομητικές για την εταιρεία παρεμβάσεις • αναπτύσσονται νέοι καινοτόμοι τρόποι λειτουργίας που θα εξασφαλίσουν την αποδοτική επίτευξη των αποτελεσμάτων σε ανταγωνιστικό πλεονέκτημα Σε έναν αποτελεσματικό οργανισμό το λειτουργικό μοντέλο, η οργανωτική δομή, η κουλτούρα και οι ρόλοι είναι ευθυγραμμισμένοι με τη στρατηγική, αποτελώντας έτσι μοχλό υγιούς ανάπτυξης και επίτευξης των στόχων του. Ιδιαίτερα στη σημερινή εποχή, στην οποία η αβεβαιότητα επικρατεί, η σωστή δόμηση τόσο της εταιρείας (πχ. εστίαση σε λειτουργίες που αποδίδουν αξία) και η κατάλληλη εταιρική κουλτούρα (πχ. εξωστρεφής κουλτούρα εστιασμένη στο αποτέλεσμα) αποτελούν ακρογωνιαίους λίθους επιτυχίας. Η Hay Group, με τριακονταετή εμπειρία στην ελληνική αγορά, συνεργάζεται στενά με τις διοικητικές ομάδες, με σκοπό τη βελτίωση του τρόπου λειτουργίας των εταιρειών, των οποίων ηγούνται, καθώς και την αποτελεσματική εφαρμογή της στρατηγικής τους. Βοηθά τις εταιρείες να δημιουργήσουν έναν αποτελεσματικό οργανισμό, γεφυρώνοντας το χάσμα μεταξύ στρατηγικής, λειτουργίας, δομής και ανθρώπων -εστιάζοντας στην αποτελεσματική υλοποίηση των επιχειρηματικών σχεδίων.

PUBLI

Ευέλικτη στρατηγική για ανάπτυξη της επιχειρηματικότητας 94

ήμερα, περίπου ένα χρόνο μετά την κατάρρευση του παγκόσμιου χρηματοοικονομικού σ υστήματος, όλες οι τρέχουσες οικονομικές αναλύσεις και εκτιμήσεις παγκοσμίως μιλούν για αναστροφή του οικονομικού κλίματος και για μια αργή αλλά σταδιακή πορεία ανάκαμψης μέσα στα επόμενα δύο χρόνια. Ωστόσο, παρόλο που διαφαίνεται ότι το 2010 θα αποτελέσει αφετηρία για τη σταθεροποίηση, δεν είναι ακόμη ξεκάθαρο ότι φαινόμενα της οικονομικής κρίσης, όπως η ουσιαστική μείωση του κύκλου εργασιών, και της κερδοφορίας των περισσότερων επιχειρήσεων, καθώς και τα επικείμενα αυξημένα επίπεδα ανεργίας θα καταφέρουν να αντισταθμιστούν. Η ελληνική οικονομία έχει επηρεαστεί σημαντικά από την κατάσταση που επικρατεί παγκοσμίως, καθώς η παραγωγικότητα βρίσκεται σε χαμηλά επίπεδα, ενώ δεν υφίσταται εγχώρια βιομηχανία, η οποία θα την βοηθούσε να εξέλθει από την ύφεση. Το σημερινό οικονομικό περιβάλλον απαιτεί άμεσες και σωστά μελετημένες στρατηγικές κινήσεις, που θα εκφράζουν ένα σαφές όραμα και αποστολή για την εταιρεία. Οι διοικητικές ομάδες και, κατ’ επέκταση, οι οργανισμοί που θα εξέλθουν με επιτυχία από αυτή τη δύσκολη περίοδο, είναι εκείνες που θα καταφέρουν να προσαρμοστούν γρήγορα και ευέλικτα στη νέα πραγματικότητα. Η καινούργια τάξη πραγμάτων έχει οδηγήσει τις διοικήσεις των εταιρειών στην αναθεώρηση της στρατηγικής, όχι πλέον μόνο σε επίπεδο απτών και μετρήσιμων επιχειρησιακών στόχων, αλλά, σε μεγάλο βαθμό, και σε επίπεδο εταιρικής αποστολής και οράματος. Αυτό μπορεί να έχει ως στόχο να καθορίσει την καινούργια κα-

Σε αναζήτηση καινοτομίας

Βασίλειος Μακιός

Oμότιμος καθηγητής του Τμήματος Ηλεκτρολόγων Μηχανικών και Τεχνολογίας Υπολογιστών του Πανεπιστημίου Πατρών, υπεύθυνος της μονάδας Corallia

96 Η Ελλάδα το 2010 Προσεγγίσεις

γνώση, ως βασικός συντελεστής και κινητήριος μοχλός της δημιουργίας, αναπτύσσεται, κατά κύριο λόγο, στο πλαίσιο του εκπαιδευτικού συστήματος. Η δημιουργία -και ειδικά η χαρά για δημιουργία- έχει ως αποτέλεσμα την ανακάλυψη, την εφεύρεση, την καινοτομία, και η εφαρμογή της καινοτομίας σε λύσεις καθημερινών προβλημάτων δεν είναι άλλο από την τεχνολογία που «απαντάει» στις προκλήσεις των καιρών μας και δημιουργεί νέες προκλήσεις για το μέλλον. Σημαντική διαφορά στις πρόσφατες ριζικές τεχνολογικές αλλαγές αποτέλεσε το γεγονός ότι βασίστηκαν στην ταχύτερη ροή και ενσωμάτωση της γνώσης, της «πληροφορίας». Στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα, καινοτόμες ιδέες έφεραν επανάσταση στις βασικές έννοιες της φυσικής (θεωρία σχετικότητας, κβαντομηχανική, κλπ.) με ασύλληπτες προεκτάσεις σε όλες τις εκφάνσεις του βίου, ενώ στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα η καινοτομία έγινε πράξη μέσω της τεχνολογίας που εφάρμοσε τα θεωρητικά πορίσματα των θετικών επιστημών. Η ανακάλυψη του τρανζίστορ και του λέιζερ βρήκαν εφαρμογές στον ηλεκτρονικό υπολογιστή, στις τηλεπικοινωνίες, στη βιο-

τεχνολογία, στην ιατρική, στην ενέργεια, ενώ τα τεχνολογικά επιτεύγματα ακολουθούσαν το ένα μετά το άλλο με «ταχύτητα φωτός». Διαχρονικά, τα μεγάλα κέντρα γνώσης αποτέλεσαν κοιτίδες καινοτομίας. Και ενώ τα ιστορικότερα και σημαντικότερα κέντρα γνώσης βρίσκονταν μέχρι τα μισά του 20ού αιώνα στην Ευρώπη -τη γενέτειρα του ελληνικού και ευρωπαϊκού διαφωτισμού και του σύγχρονου δυτικού πολιτισμού-, έκτοτε μεταφέρθηκαν σταδιακά στις ΗΠΑ και, όπως ήταν φυσικό, πήραν μαζί τους και την πρωτοπορία στη γνώση και στην καινοτομία. Η Ελλάδα -αν και ιστορικά έθεσε τις βάσεις των επιστημών- απείχε από αυτό το γνωσιακό «γίγνεσθαι» του 20ού αιώνα και, άρα, παραγκωνίστηκε από τις τεχνολογικές εξελίξεις και τις αναπτυξιακές προοπτικές, τις οποίες κατανάλωνε, αδύναμη να διαδραματίσει ενεργό ρόλο και ακολουθούσε, ετεροχρονισμένα, χωρίς να τις ορίζει. Δεν μπόρεσε να ικανοποιήσει τη δίψα των «δυνατών μυαλών» της για γνώση, τα οποία την αναζήτησαν εκτός συνόρων, διέπρεψαν, προσφέροντας στη χώρα υποδοχής των επιδιώξεών τους υψηλή προστιθέμενη αξία, η οποία απετιμάτο σε πρόοδο, καινοτομία και οικονομική εξαργύρωση αυτής

Το ελληνικό ανθρώπινο κεφάλαιο έχει τέτοια δυναμική που αποτελεί, ίσως, το αρτιότερο ανταγωνιστικό μας πλεονέκτημα. Το πλαίσιο που θα προσφέρει τις δυνατότητες δημιουργίας καινοτομίας και ευκαιρίες για την αξιοποίησή του, ωστόσο απουσιάζει

μέσω της τεχνολογίας, ενώ η Ελλάδα διατήρησε το προνόμιο να καυχιέται για τα τέκνα της! Υπερηφάνεια δίκαιη, που δεν αποδίδει όμως. Σήμερα, ο εκπαιδευτικός χάρτης της Ελλάδας -πανεπιστημιακά ιδρύματα και ερευνητικά κέντρα κατανεμημένα σε όλη τη χώρα- διαμορφώνει πλέον τη νέα εικόνα της τριτοβάθμιας ελληνικής εκπαίδευσης και του ελληνικού ερευνητικού χώρου, η οποία καλύπτει σε γνωστικά αντικείμενα πλείστες ανάγκες, αλλά απαιτεί ακόμη σημαντικές τομές.

αταθέτοντας την προσωπική μου ακαδημαϊκή εμπειρία, ως διδάσκων σε διεθνή και ελληνικά Πανεπιστήμια, επιθυμώ, με ειλικρίνεια, να τονίσω ότι το ελληνικό ανθρώπινο κεφάλαιο (φοιτητές και καθηγητές) έχει τέτοια δυναμική που αποτελεί, ίσως, το αρτιότερο ανταγωνιστικό μας πλεονέκτημα, εθνικό μας κεφάλαιο ανεκτίμητο! Το ζήτημα που τίθεται, και εξ ου η προβληματική, προκύπτει από το πλαίσιο, όποιο και αν είναι αυτό -εκπαιδευτικό, επαγγελματικό, κοινωνικό-, το οποίο θα προσφέρει δυνατότητες δημιουργίας και καινοτομίας και ευκαιρίες για την α-

ξιοποίησή τους, πνευματικό, δηλαδή, και υλικό πλούτο. Ο Ελληνας έχει γνώση και δίψα, για να την αποκτήσει. Αυτό είναι βέβαιο. Αυτή, όμως, η γνώση πρέπει να μετουσιώνεται σε υψηλή προστιθέμενη αξία για το άτομο και το ευρύτερο κοινωνικό σύνολο. Αυτό σήμερα δεν συμβαίνει. Είναι αναγκαίο να εμφυσήσουμε, ιδιαίτερα στους νέους ανθρώπους, το όραμα της αλλαγής: μπορούμε να αλλάξουμε τη ζωή μας, στην Ελλάδα, προς το καλύτερο, επενδύοντας στην άριστη εκπαίδευση, αλλά και τη σκληρή δημιουργική εργασία, με πνεύμα συνεργασίας σε όλα τα επίπεδα και διατηρώντας τον τελικό στόχο, ως σημείο αναφοράς σε όλη μας τη διαδρομή. Ας μην ξεχνάμε ότι η λύση στο αίνιγμα της Σφίγγας του μυθικού Οιδίποδα είναι ο άνθρωπος· και η λύση για οποιοδήποτε αίνιγμα βρίσκεται πάντα στα χέρια του, στην εξίσωση της επιτυχίας που τον αφορά, στο μαγικό συνδυασμό: θέληση, γνώση, όραμα, σκληρή δουλειά, επιτυχία. Το Corallia Clusters Initiative απέδειξε ότι στην Ελλάδα μπορεί να γίνει ένα μικρό θαύμα: σε μια στοχευμένη περιοχή υψηλής τεχνολογίας -εν προκειμένω στη νανο/μικροηλεκτρονική

Προσεγγίσεις H Ελλάδα το 2010 97

και τα ενσωματωμένα συστήματα- όταν όλοι οι εμπλεκόμενοι φορείς και ενδιαφερόμενοι συντελεστές συνασπιστούν οργανωμένα και συνεργαστούν ενεργά, όταν η έρευνα διασυνδεθεί με την παραγωγή και η εκπαίδευση με τη βιομηχανία, τα αποτελέσματα ξεπερνούν τις προσδοκίες και ακόμα και οι πιο δύσπιστοι πείθονται. Το παράδειγμα του Ελληνικού Συνεργατικού Σχηματισμού (Cluster) στη νανο/μικροηλεκτρονική και τα ενσωματωμένα σ υστήματα (miCluster), μεταφερόμενο και σε άλλους επιχειρηματικούς τομείς, δύναται να αποφέρει αναπτυξιακούς καρπούς. Tο mi-Cluster, στο οποίο συμμετέχουν μικρομεσαίες επιχειρήσεις υψηλής τεχνολογίας, πολυεθνικές εταιρείες που έχουν δημιουργήσει design centers στη χώρα, καθώς και πανεπιστημιακά εργαστήρια και ερευνητικά ινστιτούτα, κινητοποίησε την ελληνική πολιτεία, την Ευρωπαϊκή Ενωση και μέρος της διεθνούς επενδυτικής κοινότητας που πίστεψε στην ελληνική καινοτομία, αντικατοπτρίζει τελικά μία αισιόδοξη πραγματικότητα: όταν τεθεί το σωστό πλαίσιο, οι Ελληνες μπορούμε να πετύχουμε και εντός της Ελλάδας. Το ελληνικό οικοσύστημα καινοτομίας, όπως διαμορφώνεται μέσα από το mi-

98 Η Ελλάδα το 2010 Προσεγγίσεις

Cluster, αποδεικνύει όχι μόνον ότι μπορούμε να αισιοδοξούμε για την αλλαγή που ήδη συμβαίνει, αλλά μας υποχρεώνει να διαισθανόμαστε, όλοι, την ευθύνη να ενθαρρύνουμε και να εξελίξουμε και άλλες παρόμοιες δράσεις καινοτομίας. Στη χώρα μας, δε, όπου όλα εισάγονται με δυσανάλογο κόστος, η καινοτομία, η παραγόμενη στην Ελλάδα, μπορεί να αποτελέσει τη βέλτιστη και οικονομικότερη λύση σε πλείστες ανάγκες και με γνώμονα τις ελληνικές ιδιαιτερότητες: καινοτόμες λύσεις προσαρμοσμένες, για παράδειγμα, στην εξυπηρέτηση του τουρισμού, την αγροτική παραγωγή, τη ναυτιλία, αλλά και την υγεία, την ενέργεια, τις συγκοινωνίες, το κλίμα και το περιβάλλον.

ο 2010, τα clusters ως εργαλεία περιφερειακής, βιομηχανικής και ερευνητικής ανάπτυξης, που συνταυτίζουν την τεχνολογία με την καινοτομία, λόγω της σπουδαιότητας και της αναγνώρισης του ρόλου τους, πρέπει να επεκταθούν και σε άλλους τομείς αιχμής ελληνικού ενδιαφέροντος και να δώσουν τις αναπτυξιακές απαντήσεις που χρειάζονται μεγάλες ελληνικές ζώνες οικονομικής δραστηριότητας. Η ανάγκη προώθησης των clusters προκύπτει από τη σημα-

σία των εγγενών τους χαρακτηριστικών: αποτελούν ιδανικά εργαλεία ενίσχυσης συμπράξεων και συνεργασιών, μοντέλων, δηλαδή, δραστηριότητας που μπορούν να εγγυηθούν τη δημιουργία ελληνικής οικονομικής αλυσίδας προστιθέμενης αξίας. Σύμφωνα με πρόσφατο άρθρο με τίτλο “How to be Silicon Valley”, για να αναδειχθεί μία περιοχή σε “Silicon Valley”, σε μια Μέκκα δηλαδή της τεχνολογικής καινοτομίας και επιχειρηματικότητας, χρειάζεται: ένα ελκυστικό περιβάλλον (nice environment), όπου οι «ταγμένοι» επιστήμονες (nurds) μπορούν να συναντώνται και να ανταλλάσσουν ιδέες για νέες καινοτόμες προτάσεις, και τους οποίους στηρίζουν ριψοκίνδυνοι επενδυτές (whealthy individuals), από τους οποίους θα προκύψουν προϊόντα και λύσεις που απαιτεί ο κόσμος σήμερα. Οι δύο από τις τρεις αυτές συνιστώσες απαντώνται στον ελληνικό χώρο. Χρειάζεται, επιπροσθέτως, «εκπαίδευση» στους ελληνικούς επενδυτικούς κύκλους, έτσι ώστε να κατανοήσουν τη δυναμική και προοπτική και να αλλάξουν νοοτροπία ως προς την ανάληψη επιχειρηματικού ρίσκου, ώστε να μπορέσουμε να συναγωνιστούμε πραγματικά τις άλλες “Silicon Valleys”. J

Στόχοι και προβλέψεις για μια νέα ανταγωνιστικότητα

Νίκος Βρεττός

Διευθύνων σύμβουλος, The Boston Consulting Group

Γιάννης Στουρνάρας

Καθηγητής Οικονομικών στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, επιστημονικός διευθυντής του ΙΟΒΕ

ελληνική οικονομία έχει σημαντικές, ανεκμετάλλευτες αναπτυξιακές δυνατότητες. Ο ΟΟΣΑ κατατάσσει την ελληνική οικονομία στις τελευταίες θέσεις αναφορικά με την ένταση του ανταγωνισμού στις αγορές, το επίπεδο της γραφειοκρατίας, την επίδοση του «τριγώνου της γνώσης», την αποτελεσματικότητα του φορολογικού συστήματος, τη θεσμική επάρκεια, το «κοινωνικό κεφάλαιο». Επομένως, μία συστηματική προσπάθεια «απελευθέρωσης» της οικονομίας από περιορισμούς που επιβλήθηκαν σε άλλες εποχές (κλειστά επαγγέλματα, ιδιαίτερα στις μεταφορές, ωράρια λειτουργίας, ειδικά προνόμια συνδικαλιστών ΔΕΚΟ, παράλογες ασφαλιστικές ρυθμίσεις, πολυνομία και πλήθος ερμηνευτικών εγκυκλίων, έλλειψη κωδικοποίησης νομοθεσίας, πλήθος επικαλύψεων αρμοδιοτήτων δημόσιων υπηρεσιών και οργανισμών) μπορεί να προκαλέσει ένα νέο αναπτυξιακό κύμα, που θα διευκολύνει παράλληλα την απαιτούμενη δημοσιονομική προσαρμογή. Το εκτιμώμενο ετήσιο όφελος σε μεσοπρόθεσμο/μακροπρόθεσμο ορί-

ζοντα ανέρχεται σε 10% του ΑΕΠ. Η ελληνική οικονομία έχει ένα από τα υψηλότερα ποσοστά δημόσιου χρέους προς ΑΕΠ στην Ευρωπαϊκή Ενωση (ΕΕ) και τον ΟΟΣΑ. Οσο τα πράγματα διεθνώς έβαιναν ομαλά, δεν υπήρχε πρόβλημα χρηματοδότησης, ενώ η ένταξη στο ευρώ οδήγησε σε μεγάλη μείωση του κόστους δανεισμού του ελληνικού δημοσίου. Σήμερα, όμως, με τη διεθνή κρίση, το μεγάλο δημόσιο χρέος και οι ανάγκες αναχρηματοδότησής του αναδεικνύονται σε μείζον πρόβλημα: το κόστος δανεισμού έχει αυξηθεί σημαντικά, ενώ ο ρυθμός οικονομικής ανάπτυξης έχει μειωθεί περίπου στο μηδέν. Αυτό σημαίνει ότι η εξυπηρέτηση του δημόσιου χρέους, η οποία σε πολύ υψηλό ποσοστό αφορά τόκους που πληρώνονται εκτός Ελλάδας, αφού το δημόσιο χρέος αναχρηματοδοτείται κυρίως από ξένες πηγές, στερεί πόρους από την ανάπτυξη, το κοινωνικό κράτος, την παιδεία, την πρόνοια κλπ. Η Ελλάδα, με άλλα λόγια, έχει φτάσει σε κρίσιμο σταυροδρόμι, αναφορικά με το δημόσιο χρέος της. Δεν την αφορούν πλέον, δυστυχώς, τα ε-

Προσεγγίσεις H Ελλάδα το 2010 99

πιχειρήματα εκείνα που «βλέπουν» και τις θετικές πλευρές του δημόσιου δανεισμού. Οι επιπτώσεις της περαιτέρω αύξησης του δημόσιου χρέους είναι απόλυτα αρνητικές. Η δημοσιονομική προσαρμογή πρέπει να είναι της τάξης του 9% του ΑΕΠ, δεδομένου ότι το έλλειμμα της γενικής κυβέρνησης για το 2009 υπολογίζεται σε τουλάχιστον 12% του ΑΕΠ. Αυτό ρεαλιστικά απαιτεί ένα τετραετές πρόγραμμα δημοσιονομικής προσαρμογής, με δεδομένες τις συνθήκες της διεθνούς οικονομικής κρίσης, που θα στηρίζεται τόσο στη (διαρθρωτική) μείωση των δαπανών, όσο και στη (διαρθρωτική) αύξηση των εσόδων.

Η σύγχρονη μορφή του «κοινωνικού συμβολαίου» θα πρέπει να εμπεριέχει περισσότερη ευελιξία και ανταγωνισμό, και καλύτερο κοινωνικό κράτος 100 Η Ελλάδα το 2010 Προσεγγίσεις

ια την εμπέδωση υγιούς χρηματοπιστωτικού συστήματος απαιτούνται μέτρα που ενισχύουν τον εποπτικό ρόλο της Τράπεζας της Ελλάδας και την ανάληψη από αυτήν ευρύτερων εποπτικών αρμοδιοτήτων (όπως των ασφαλιστικών εταιρειών), την ανεξαρτησία της Επιτροπής Κεφαλαιαγοράς, την προώθηση της διαφάνειας, καθώς και μέτρα που άπτονται της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης των τραπεζών με στόχο την ανάληψη μικρότερων κινδύνων (μεγαλύτερη κοινωνική ευθύνη των τραπεζών σημαίνει μικρότερους συστημικούς κινδύνους). Με δεδομένη τη σχεδόν απόλυτη δημοσιονομική στενότητα, η άσκηση μιας προοδευτικής κοινωνικής πολιτικής μπορεί να γίνει σε βάθος χρόνου: α. Με την καθ ι έρ ω σ η (πχ. τ ην 1.1.2015) ενός ελάχιστου επιπέδου εισοδήματος για όλους. β. Με την ίση πρόσβαση όλων σε υψηλής ποιότητας δημόσια παιδεία, υγεία, περιβάλλον και αγαθά του πολιτισμού. γ. Με ένα αποτελεσματικό φορολογικό σύστημα χωρίς εξαιρέσεις, αδικαιολόγητες φοροαπαλλαγές, εξωλογιστικούς προσδιορισμούς εισοδήματος κλπ. δ. Με τη διατήρηση του θεσμού των συλλογικών διαπραγματεύσεων.

Η κοινωνική πολιτική δεν πρέπει να ασκείται μέσω του παραγωγικού συστήματος, και κυρίως των τιμολογίων των δημόσιων επιχειρήσεων, τα οποία πρέπει να αντανακλούν το μακροχρόνιο οριακό κόστος. Διαφορετικά, δημιουργούνται σοβαρές στρεβλώσεις, ιδιαίτερα στην ενέργεια (κίνητρα για εξοικονόμηση, για επενδύσεις σε οικολογικά φιλικές μορφές ενέργειας κλπ.).

ελληνική οικονομία χρειάζεται, λοιπόν, ένα νέο αναπτυξιακό πρότυπο με τα ακόλουθα χαρακτηριστικά. Πρώτον, η ανάπτυξη πρέπει να γίνει περισσότερο εξωστρεφής. Από την πλευρά της ζήτησης, πρέπει να στηρίζεται περισσότερο στις εξαγωγές ανταγωνιστικών προϊόντων και υπηρεσιών και λιγότερο στην κατανάλωση, διότι η Ελλάδα είναι μια μικρή οικονομία και η ανάπτυξη της εγχώριας ζήτησης δεν μπορεί να συνεχίζεται επί μακρόν. Επιπροσθέτως, η αντιμετώπιση της γήρανσης του πληθυσμού, αλλά και του ελλείμματος του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών απαιτεί υψηλότερο ποσοστό αποταμίευσης (χαμηλότερο ποσοστό κατανάλωσης) από τα σημερινά. Από την πλευρά της προσφοράς, πρέπει να στηρίζεται σε προϊόντα και υπηρεσίες που είναι μεν συνεπή στα συγκριτικά πλεονεκτήματα της χώρας, αλλά είναι αναβαθμισμένα από πλευράς τεχνολογικού περιεχομένου και ποιότητας, και επομένως περισσότερο ανταγωνιστικά. Δεύτερον, η οικονομία χρειάζεται περισσότερο ανταγωνισμό και ένα πιο αποτελεσματικό κοινωνικό κράτος. Αυτή ακριβώς πρέπει να είναι η σύγχρονη μορφή του «κοινωνικού συμβολαίου»: περισσότερη ευελιξία και ανταγωνισμός, καλύτερο κοινωνικό κράτος. Η διεθνής εμπειρία, ιδιαίτερα των σκανδιναβικών χωρών, διδάσκει ότι για μικρές οικονομίες, όπως η Ελλάδα, υπάρχουν τρεις καταλύτες επιτυχίας στον απαιτητικό κόσμο της παγκοσμιοποίησης και του διεθνούς ανταγωνισμού. Πρώτον, η επένδυση στο «τρίγωνο της γνώσης»: παιδεία,

έρευνα και ανάπτυξη, καινοτομία. Δεύτερον, ο αποτελεσματικός συνδυασμός κράτους και αγοράς, ευελιξίας και κοινωνικής προστασίας. Τρίτον, η ισχυρή θεσμική συγκρότηση και το αποτελεσματικό κράτος. Η μεγαλύτερη πρόκληση για την Ελλάδα είναι να μετατρέψει τα προβλήματα σε ευκαιρίες. Για παράδειγμα, εάν μειώσει τη γραφειοκρατία, μπορεί να ενθαρρύνει την επιχειρηματικότητα και την καινοτομία, να προσελκύσει ξένες επενδύσεις, να γίνει περισσότερο ανταγωνιστική και να αυξήσει τις εξαγωγές. Εάν αναβαθμίσει την παιδεία, το σύστημα επαγγελματικής κατάρτισης και διά βίου μάθησης και εισαγάγει περισσότερο ανταγωνισμό στις αγορές προϊόντων και υπηρεσιών, μπορεί να επιτύχει την αύξηση του προϊόντος, της απασχόλησης και της παραγωγικότητας, αλλά και να προάγει το στόχο των ίσων ευκαιριών. Εάν εκσυγχρονίσει το φορολογικό σύστημα, συλλάβει μέρος μόνο της φοροδιαφυγής και εισφοροδιαφυγής, καταργήσει τις εξαιρέσεις και υπαγάγει όλα τα εισοδήματα στη φορολογική κλίμακα, μπορεί να αυξήσει τα φορολογικά έσοδα, να εξασφαλίσει πόρους για την παιδεία, την υγεία και την κοινωνική πρόνοια, και να βελτιώσει τη διανομή του εισοδήματος.

102 Η Ελλάδα το 2010 Προσεγγίσεις

Εάν μειώσει τις αμυντικές και άλλες δαπάνες, θα μπορέσει να διαθέσει περισσότερους πόρους στο κοινωνικό κράτος και τις επενδύσεις. Εάν περιορίσει το καταναλωτικό έλλειμμα του δημόσιου τομέα και παράλληλα δημιουργήσει κίνητρα για αύξηση της ιδιωτικής αποταμίευσης (φορολογικά, ασφαλιστικά κλπ.), θα αυξηθεί η εθνική αποταμίευση και θα περιοριστεί το έλλειμμα του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών. Μια οικονομία με υψηλούς ρυθμούς οικονομικής ανάπτυξης, παραγωγικότητας και απασχόλησης, μπορεί να αντιμετωπίσει τις προκλήσεις του ασφαλιστικού συστήματος, ελαχιστοποιώντας την ανάγκη για μεγάλες «παραμετρικές αλλαγές», όπως είναι, για παράδειγμα, η μείωση των συντάξεων.

ραγματική σύγκλιση με την ευρωζώνη, με βάση το κατά κεφαλήν εισόδημα (σε μονάδες ισοδύναμης αγοραστικής δύναμης): αυτό είναι εφικτό μέσα στα επόμενα δέκα χρόνια, αν διατηρηθεί η μέση διαφορά μεταβολής της παραγωγικότητας Ελλάδας-ευρωζώνης της προηγούμενης δεκαετίας (περίπου 1,5%). Ο σχετικός δείκτης (το κατά κεφαλήν εισόδημα) εκτιμάται σήμερα (2009) σε 86,1% έναντι 71,6% το 1999.

Η μεγαλύτερη πρόκληση για την Ελλάδα είναι να μετατρέψει τα προβλήματα σε ευκαιρίες

ρυθμός οικονομικής ανόδου της ελληνικής οικονομίας για την επόμενη δεκαετία μπορεί να τεθεί πλησίον του μέσου όρου της προηγούμενης δεκαετίας, 2000-2009, δηλαδή πλησίον του 3,5%. Ο στόχος αυτός ενδεχομένως φαίνεται υπεραισιόδοξος, η πεποίθησή μας, όμως, είναι ότι είναι εφικτός. Πρώτον, σύμφωνα με τις περισσότερες ενδείξεις, η διεθνής κρίση φαίνεται ότι κορυφώθηκε το πρώτο εξάμηνο του 2009. Δεύτερον, και σημαντικότερο, οι δυνατότητες για περαιτέρω αύξηση του δυνητικού προϊόντος στην ελληνική οικονομία είναι, όπως ήδη ειπώθηκε, πολύ μεγάλες, αρκεί να υιοθετηθούν τα κατάλληλα μέτρα. Μία από τις βασικές προϋποθέσεις είναι ότι ο μέσος ετήσιος ρυθμός οικονομικής ανάπτυξης στην ευρωζώνη την επόμενη δεκαετία δεν θα είναι μικρότερος του 1,5%, δηλαδή όσος ήταν τη δεκαετία 2000-2009. Το έλλειμμα του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών θα μειωθεί κατά δέκα περίπου εκατοστιαίες μονάδες του ΑΕΠ μέχρι το 2020. Αυτό απαιτεί: αύξηση των εξαγωγών, που σήμερα είναι περίπου στο 23% του ΑΕΠ (το μικρότερο στην ΕΕ), όταν στις άλλες μικρές οικονομίες της ΕΕ ποικίλλει από 30% έως 90% περίπου, κατά 10% του ΑΕΠ την επόμενη δεκαετία. Η αύξηση του μεριδίου των ελληνικών εξαγωγών αγαθών και υπηρεσιών στην παγκόσμια αγορά από τα μέσα της δεκαετίας του ’90 έως σήμερα και η βελτίωση της σύνθεσης των εξαγωγών με διπλασιασμό (περίπου) του ποσοστού των εξαγόμενων μεταποιητικών προϊόντων μεσαίας και υψηλής τεχνολογίας αποτελεί ένδειξη ότι αυτός ο στόχος είναι εφικτός. Επιπλέον, με αύξηση της εθνικής αποταμίευσης, επίσης, κατά δέκα εκατοστιαίες μονάδες του ΑΕΠ, στόχος ο οποίος συναρτάται κυρίως με τη δημοσιονομική εξυγίανση. Η Ελλάδα χρειάζεται να παραγάγει και να εξαγάγει πιο ανταγωνιστικά προϊόντα και υπηρεσίες, δηλαδή να μετακινηθεί από προϊόντα και υ-

πηρεσίες χαμηλής τεχνολογίας και ποιοτικού περιεχομένου σε μεσαίας/ υψηλής τεχνολογίας και ποιότητας. Πρέπει να συνδυάσει τα συγκριτικά της πλεονεκτήματα με τα επιτεύγματα της σύγχρονης τεχνολογίας. Για παράδειγμα, μπορεί, στην κατεύθυνση αυτή, να εξαγάγει βιολογικά προϊόντα υψηλής ποιότητας, καθώς και τη μεσογειακή της διατροφή: να συνδυάσει τουριστική δραστηριότητα για ολόκληρο το έτος με τη μοναδική πολιτιστική της κληρονομιά, το κλίμα της και την ποικιλία της θάλασσας και του βουνού. Μπορεί να γίνει χώρα διαμονής, για μεγάλο μέρος του έτους, μελών της γενιάς που αναμένεται να συνταξιοδοτηθεί σε όλο το δυτικό κόσμο τα επόμενα χρόνια (baby boomers). Μπορεί, συνακολούθως, να επενδύσει στο χώρο της υγείας σε «κέντρα αποκατάστασης». Μπορεί να επενδύσει στην «πράσινη οικονομία», εκμεταλλευόμενη τους ισχυρούς ανέμους και τον άφθονο ήλιο της.

ι αλλαγές αυτές θα οδηγήσουν σε μείωση του ποσοστού της ανεργίας στο 5%. Πρέπει, όμως να θέσουμε ως στόχο την πλήρη απασχόληση, ιδιαίτερα των νέων. Επίσης, η αύξηση της παραγωγής θα επιτρέψει τη μείωση του δημόσιου χρέους στο 80% του ΑΕΠ. Το αυξημένο προϊόν και η αποκατάσταση της δημοσιονομικής θέσης θα διευκολύνει τη βελτίωση της δημόσιας παιδείας σε όλες τις βαθμίδες. Η θέσπιση μετρήσιμων στόχων ανόδου στην κλίμακα PISA του ΟΟΣΑ (σήμερα η Ελλάδα είναι προτελευταία) και στη διεθνή κατάταξη των Ανώτατων Εκπαιδευτικών Ιδρυμάτων της χώρας αποτελεί συναφή δείκτη. Τέλος, το σύνολο των μέτρων/προβλέψεων θα οδηγήσει στη βελτίωση του κοινωνικού κεφαλαίου. Η καταγραφή της συνολικής αυτής προόδου μπορεί να μετρηθεί με τη θέσπιση μετρήσιμων στόχων στις κλίμακες διεθνούς κατάταξης διαφάνειας, διαφθοράς, επιχειρηματικότητας, ανταγωνιστικότητας, εμπιστοσύνης και κοινωνικών ανισοτήτων. J

Προσεγγίσεις H Ελλάδα το 2010 103

Μια σπουδαία ευκαιρία

Κωνσταντίνος Μίχαλος

Πρόεδρος του Εμπορικού και Βιομηχανικού Επιμελητηρίου Αθηνών (ΕΒΕΑ)

104 Η Ελλάδα το 2010 Προσεγγίσεις

ο 2009 τελειώνει με εξαιρετικά απαισιόδοξες προοπτικές για την ελληνική οικονομία. Πέραν των επιπτώσεων της διεθνούς κρίσης, είναι πασιφανές ότι τα χρόνια διαρθρωτικά προβλήματα της χώρας, που προέκυψαν από άστοχες και κοντόφθαλμες πολιτικές, εδώ και δεκαετίες, τελικά ανατρέπουν κάθε αναπτυξιακή προσπάθεια. Ηδη ο δημοσιονομικός εκτροχιασμός είναι δεδομένος, η αξιοπιστία μας στις διεθνείς αγορές συνεχώς διολισθαίνει, ενώ εξακολουθούμε να δαπανούμε για έναν υπερτροφικό δημόσιο τομέα που δεν παράγει και δεν εξυπηρετεί. Η κατάσταση στην ελληνική αγορά επιδεινώνεται με τις στρεβλώσεις να πλήττουν, συνεχώς, την ανταγωνιστικότητα της οικονομίας μας. Οι επιχειρήσεις παλεύουν όχι για να αναπτυχθούν και να επενδύσουν, αλλά για να επιβιώσουν. Το υπάρχον ασφαλιστικό σύστημα παραπαίει και είναι ζήτημα εάν θα εξακολουθήσει να πληρώνει μισθούς και συντάξεις τα επόμενα χρόνια, ενώ το ισχύον φορολογικό σύστημα μόνο ως «ισχύον» δεν μπορεί να χαρακτηριστεί, καθώς «προσαρμόζεται» συχνά-πυκνά ανάλογα με το ύψος των

εσόδων που πρέπει να συγκεντρωθούν. Και βέβαια δεν μπορούμε να συζητούμε για ποιοτικό εκπαιδευτικό σύστημα και υψηλού επιπέδου δημόσια υγεία, όταν η οικονομία μας βασίζεται στην κατανάλωση, το δανεισμό και τις πιστώσεις. Με τα σημερινά δεδομένα, κανείς δεν μπορεί να ισχυριστεί ότι οι μελλοντικές γενιές Ελλήνων θα ζήσουν καλύτερα από τη σημερινή ή τις προηγούμενες. Εάν δεν αντιδράσουμε εγκαίρως, τότε εκτός από το φαύλο κύκλο της δημοσιονομικής ανισορροπίας, θα είναι αναπόφευκτος ένας κύκλος κοινωνικών εντάσεων και ταραχών, τόσο μεταξύ των διαφορετικών κοινωνικών τάξεων, αλλά και των γενεών. Μπροστά σε μία τέτοια αρνητική συγκυρία, το 2010 αναμένεται να είναι εξίσου δύσκολη χρονιά. Το αν θα καταφέρουμε να βγούμε από την ύφεση και να μπούμε ξανά σε τροχιά ανάπτυξης, δεν εξαρτάται ούτε από την κατανόηση της Ευρωπαϊκής Ενωσης, ούτε από τη μεγαλοθυμία των διεθνών αγορών. Εξαρτάται από εμάς, από το εάν θα αρπάξουμε την ευκαιρία, εάν θα πάρουμε τις αποφάσεις που εμείς, ως χώρα, οφείλου-

Το οικονομικό έγκλημα στην Ελλάδα και διεθνώς

οικονομική ύφεση δημιουργεί προσοδοφόρο έδαφος για το οικονομικό έγκλημα σε παγκόσμιο επίπεδο, σύμφωνα με την 5η παγκόσμια έρευνα που διεξήχθη από την PricewaterhouseCoopers (PwC), σε συνεργασία με το INSEAD, με στόχο να προσδιορίσει τις βασικές μορφές και τις μελλοντικές τάσεις του οικονομικού εγκλήματος. Το οικονομικό έγκλημα ανθεί μέσα στην ύφεση, καθώς δημιουργούνται συνθήκες ανασφάλειας και αστάθειας. Οι άνθρωποι αισθάνονται πιο πιεσμένοι, ενώ η οικονομική τους κατάσταση μπορεί να απειληθεί από μία μείωση του μισθού ή μία απόλυση. Οι επιχειρηματικοί στόχοι είναι δύσκολο να επιτευχθούν και ο πειρασμός να διογκωθούν τα αποτελέσματα ή να γίνουν άλλες μορφές απάτης στον ισολογισμό μπορεί να ξεπεράσει τις ηθικές αξίες. Συχνά, οι διαδικασίες πρόληψης, ελέγχου και αντιμετώπισης των κινδύνων θεωρούνται «πολυτέλεια» παρά αναγκαιότητα. Αυτό φαίνεται και από τα αποτελέσματα της έρευνας της PwC διεθνώς, σύμφωνα με τα οποία η υπεξαίρεση και η αλλοίωση των οικονομικών αποτελεσμάτων είναι οι κύριες μορφές του οικονομικού εγκλήματος και συσχετίζονται με την οικονομική κρίση. Υπάρχει, επίσης, το πρόβλημα της δωροδοκίας και της διαφθοράς, όχι όμως σε τόσο έντονο ποσοστό, όπως στην Ελλάδα, όπου η έρευνα καταδεικνύει ότι αποτελούν κυρίαρχο πρόβλημα. Αλλες μορφές οικονομικού εγκλήματος που αναφέρθηκαν συχνά από τους Ελληνες συμμετέχοντες στην έρευνα, ήταν η υπεξαίρεση, το ξέπλυμα βρόμικου χρήματος, αλλά και η φορολογική αδιαφάνεια. Στην Ελλάδα το οικονομικό έγκλημα δεν έχει άμεση σχέση με την οικονομική κρίση, τουλάχιστον όχι στον ίδιο βαθμό όσο διεθνώς. Η δωροδοκία, η διαφθορά και η φορολογική αδιαφάνεια είναι θέματα διαχρονικά, νοοτροπίας, συμπεριφορών και τρόπου λειτουργίας όχι μόνον του ελληνικού κράτους και της αγοράς, αλλά και της κοινωνίας γενικότερα. Το οικονομικό έγκλημα δεν εμφανίστηκε ξαφνικά τα τελευταία χρόνια. Σήμερα, όμως, υπάρχουν οι μηχανισμοί και οι διαδικασίες να προληφθεί, να ανιχνευθεί και να καταπολεμηθεί. Τα σημεία των καιρών δείχνουν ότι δεν έχουμε άλλη επιλογή από το να αλλάξουμε τη νοοτροπία και τον τρόπο που λειτουργούμε, σε όλα τα επίπεδα. Στο μέτωπο των επιχειρήσεων, θα πρέπει να οργανωθεί με συστηματικό τρόπο ο εσωτερικός έλεγχος και η παρακολούθηση των περιοχών υψηλού κινδύνου, για να αποτελέσει ο ιδιωτικός τομέας μοχλό ανάπτυξης. Παράλληλα, πιστεύουμε ότι πρέπει να ληφθούν πρωτοβουλίες ως προς την αποτελεσματική λειτουργία των ελεγκτικών μηχανισμών στο δημόσιο τομέα, την αναδιάρθρωση του φορολογικού συστήματος, την πάταξη της γραφειοκρατίας και την απλοποίηση των διαδικασιών, έτσι ώστε η Ελλάδα να ξαναγίνει ελκυστική για τις ξένες επενδύσεις.

«Τα σημεία των καιρών δείχνουν ότι δεν έχουμε άλλη επιλογή από το να αλλάξουμε τη νοοτροπία και τον τρόπο που λειτουργούμε, σε όλα τα επίπεδα.»

Μάριος Ψάλτης Διευθύνων Σύμβουλος της PricewaterhouseCoopers στην Ελλάδα

PUBLI

Σχετικά με την 5η παγκόσμια έρευνα της PwC για το οικονομικό έγκλημα Η 5η παγκόσμια έρευνα οικονομικού εγκλήματος της PwC διεξήχθη μεταξύ Ιουλίου και Νοεμβρίου 2009, με στόχο να προσδιορίσει τις βασικές μορφές και τις μελλοντικές τάσεις του οικονομικού εγκλήματος, στο πλαίσιο της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης. Η έρευνα βασίστηκε σε δείγμα 3.037 ερωτηθέντων από 54 χώρες. Αξίζει να σημειωθεί ότι η Ελλάδα φέτος συμμετείχε για πρώτη φορά, και με μεγάλη ανταπόκριση. Ο υψηλός αριθμός των συμμετεχόντων από τη χώρα μας -96 ανώτερα στελέχη, κυρίως οικονομικοί διευθυντές, από τον ιδιωτικό και το δημόσιο τομέα- αντανακλά το έντονο ενδιαφέρον και την έκταση, την οποία έχει αποκτήσει το οικονομικό έγκλημα. Οι εξειδικευμένες ομάδες διερεύνησης οικονομικού εγκλήματος του παγκόσμιου δικτύου εταιρειών της PwC διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στην αντιμετώπιση του κύκλου ζωής της απάτης και των σχετικών αρνητικών επιπτώσεών της, παρέχοντας υπηρεσίες έρευνας, ανάκαμψης και συμμόρφωσης σε πελάτες από το δημόσιο και τον ιδιωτικό τομέα.

105

Σήμερα, η ελληνική κοινωνία είναι έτοιμη περισσότερο από ποτέ να υποστεί βραχυπρόθεσμες θυσίες για ένα καλύτερο μέλλον, εγκαταλείποντας παρωχημένες απόψεις 106 Η Ελλάδα το 2010 Προσεγγίσεις

με. Αποφάσεις για δημοσιονομική εξυγίανση και ριζικές μεταρρυθμίσεις στο δημόσιο και ιδιωτικό τομέα, που θα δώσουν νέα πνοή στην ελληνική οικονομία και θα αναβαθμίσουν τη θέση της χώρας μας στις διεθνείς αγορές. Η ανάπτυξη θα έρθει μόνο με νόμους που ενισχύουν τις επιχειρηματικές πρωτοβουλίες και προάγουν τον υγιή ανταγωνισμό και όχι τις κρατικές παρεμβάσεις. Με φορολογία αναπτυξιακή και όχι εισπρακτική, για να καλύψει τις κρατικές σπατάλες. Με μακροπρόθεσμη επενδυτική πολιτική και είσοδο ιδιωτών στους κρίσιμους τομείς της ενέργειας, των μεταφορών, των υπηρεσιών, των συγκοινωνιών, των μεταφορών και των επικοινωνιών και των υπηρεσιών και με τη μέγιστη δυνατή συρρίκνωση του κρατικού τομέα. Με ένα ασφαλιστικό σύστημα που δεν υποθηκεύει το μέλλον των επόμενων γενεών και με διαχωρισμό της οικονομικής δραστηριότητας από την πολιτική. Μόνο έτσι θα μπορέσουμε να αποκτήσουμε πρόσθετους ρυθμούς ανάπτυξης, ώστε να επενδύσουμε, στη συνέχεια, σε σοβαρές κοινωνικές υποδομές. Για αυτό, το 2010 αποτελεί τη χρονιά μίας σπουδαίας ευκαιρίας για τη χώρα μας. Είναι η χρονιά, που θα κρίνει εάν θα συνεχίσουμε ατάραχα να ολιγωρούμε με αντιλήψεις του χθες μπροστά στα σοβαρότερα ίσως προβλήματα που αντιμετώπισε ποτέ η χώρα ή εάν θα προχωρήσουμε με

σταθερά βήματα στο αύριο. Είναι η ευκαιρία, που οφείλουμε -πρωτίστως στους εαυτούς μας- να αξιοποιήσουμε για τις γενναίες εκείνες μεταρρυθμίσεις, που θα μας επιτρέψουν να τελειώσουμε με τις αφόρητες δημοσιονομικές ελλείψεις, χτίζοντας ταυτόχρονα τη βάση πάνω στην οποία θα στηριχτεί η ανάπτυξη και η ευημερία των επόμενων ετών.

ο πιο αισιόδοξο σημείο είναι η ομοθυμία της πλειονότητας της κοινής γνώμης. Σήμερα, η ελληνική κοινωνία είναι έτοιμη περισσότερο από ποτέ να υποστεί βραχυπρόθεσμες θυσίες για ένα καλύτερο μέλλον, εγκαταλείποντας παρωχημένες απόψεις σύμφωνα με τις οποίες τα προβλήματα μπορούσαν να διαιωνίζονται, ευελπιστώντας στον άνωθεν ή έξωθεν “deus ex machina”. Το 2010 θα πρέπει να πορευτούμε με ένα συγκεκριμένο και αξιόπιστο σχέδιο, που θα μετατρέψει την αδυναμία σε πλεονέκτημα και την κρίση σε ευκαιρία. Με ένα μείγμα οικονομικής πολιτικής, με άμεσα, αλλά και μόνιμα, διαρθρωτικού χαρακτήρα μέτρα. Με ένα σχέδιο το οποίο θα ακολουθήσουμε με συνέπεια και αποτελεσματικότητα. Διαφορετικά, πολύ φοβάμαι, ότι το 2010 θα είναι μία κακή επανάληψη του 2009 και ένας ακόμα χειρότερος προάγγελος όχι του 2011, αλλά των υπόλοιπων ετών που θα ακολουθήσουν για τη χώρα μας. J

Κορυφαίες συμβουλευτικές υπηρεσίες

Kennedy Information, κορυφαία εταιρεία ερευνών και συμβουλευτικών υπηρεσιών, κατατάσσει την PricewaterhouseCoopers (PwC) ως ηγέτιδα στην παγκόσμια αγορά, σύμφωνα με τη μελέτη ‘‘Kennedy Information Global Crisis and Recovery Consulting Marketplace 2009-2012’’. Πρόκειται για μία ανάλυση από την Kennedy Vanguard, η οποία παρέχει μία ποιοτική εκτίμηση όλου του εύρους των δυνατοτήτων σημαντικών εταιρειών, ενώ περιλαμβάνει τους παράγοντες που διαμορφώνουν τη ζήτηση, τις τάσεις και το μέγεθος της αγοράς, καθώς και την ανάπτυξη και ανάλυση του κλάδου της συμβουλευτικής και των κορυφαίων οργανισμών του κλάδου. Η μελέτη επιβεβαιώνει την ισχυρή θέση της PwC, η οποία κατατάσσεται σταθερά πρώτη στον τομέα παροχής συμβουλευτικών υπηρεσιών για την κρίση και την ανάκαμψη σε όλο τον κόσμο. «Θέλουμε να βοηθήσουμε τους πελάτες μας να διαχειριστούν την πρόκληση της συνεχούς αλλαγής», δήλωσε ο κ. Κυριάκος Ανδρέου, partner της PwC στην Ελλάδα και επικεφαλής του τμήματος συμβουλευτικής. «Σε ένα συνεχώς μεταβαλλόμενο περιβάλλον, οι επιχειρήσεις καλούνται να διαχειριστούν αποτελεσματικά τις αλλαγές και να εκμεταλλευτούν τις ευκαιρίες που απορρέουν. Οι πελάτες μας περιμένουν από τα στελέχη μας να τους υποστηρίζουν με πρακτικές λύσεις σε λογικό κόστος, καθώς και να προσφέρουν στρατηγικές προτάσεις που μπορούν να συμβάλουν στη βιωσιμότητα και την ανάπτυξή τους. Eχουμε μία μακροπρόθεσμη στρατηγική, προκειμένου να επιτύχουμε την αναδιάρθρωση, ανάκαμψη και αντιμετώπιση κρίσεων από τις επιχειρήσεις, ενώ παράλληλα είναι ενθαρρυντικό ότι η ανεξάρτητη έρευνα έχει αποδείξει πως η στρατηγική αυτή αποδίδει.» Σύμφωνα με την Kennedy Information, η PwC διαθέτει ισχυρό τμήμα διαχείρισης κρίσεων, ενώ εστιάζει το ενδιαφέρον της στον τομέα των χρηματοοικονομικών υπηρεσιών. Ο παραπάνω συνδυασμός τοποθετεί την PwC σε ισχυρή θέση, καθώς υποστηρίζει εταιρείες που αντιμετωπίζουν προβλήματα, ιδιαίτερα μεγάλες τράπεζες κατά την οικονομική ύφεση. Eχοντας στο δυναμικό της περισσότερους από 25.000 επαγγελματίες στο τμήμα αυτό διεθνώς, η PwC συνεργάζεται με πάνω από το 80% των 500 μεγαλύτερων εταιρειών παγκοσμίως, σύμφωνα με το Fortune. Πηγή: Kennedy, “Global Crisis and Recovery Consulting Marketplace 2009-2012” www.kennedyinfo.com/consulting/research/reports

«Eχουμε μία μακροπρόθεσμη στρατηγική, προκειμένου να επιτύχουμε την αναδιάρθρωση, ανάκαμψη και αντιμετώπιση κρίσεων από τις επιχειρήσεις, ενώ παράλληλα είναι ενθαρρυντικό ότι η ανεξάρτητη έρευνα έχει αποδείξει πως η στρατηγική αυτή αποδίδει.»

Κυριάκος Ανδρέου Partner, Head of Consulting PricewaterhouseCoopers Business Solutions ΑΕ Τηλ.: 210 68.74.680, e-mail: kyriakos.andreou@gr.pwc.com Λεωφ. Κηφισίας 268-270, Τ.Κ. 15232, Χαλάνδρι, Τηλ.: 210 68.74.400, Fax: 210 68.74.444 - www.pwc.gr

PUBLI

Σχετικά με τις υπηρεσίες παροχής συμβουλών της PwC Στο τμήμα συμβουλευτικών υπηρεσιών της PwC στην Ελλάδα συνδυάζουμε την επιστημονική εξειδίκευση των 120 στελεχών μας με την εκτενή εμπειρία και εις βάθος κατανόηση των ιδιαίτερων συνθηκών των κλάδων, στους οποίους δραστηριοποιούνται οι πελάτες μας, για να παράσχουμε υψηλού επιπέδου συμβουλευτικές υπηρεσίες, ειδικά σχεδιασμένες με βάση τις ανάγκες τους. Συνεργαζόμαστε στενά με τους πελάτες μας και αξιοποιούμε το διεθνές δίκτυο της PwC, προκειμένου να εντοπίσουμε, σχεδιάσουμε και υλοποιήσουμε ρεαλιστικές και αποτελεσματικές λύσεις για τις προκλήσεις που αντιμετωπίζουν επιχειρήσεις και οργανισμοί. Προσφέρουμε ευρύ φάσμα υπηρεσιών σε τομείς, όπως Στρατηγικός Σχεδιασμός & Επιχειρησιακός Προγραμματισμός, Διαχείριση Προγραμμάτων, Αναπτυξιακές Μελέτες & Eρευνες σε περιφερειακό και κλαδικό επίπεδο, Διαδικασίες και Βελτίωση Απόδοσης, Οργάνωση, Ανθρώπινο Δυναμικό, Διαχείριση Αλλαγής, Χρηματοοικονομικά & Λογιστική, Εσωτερικός Eλεγχος, Διαχείριση Κινδύνων, Πληροφορική & Νέες Τεχνολογίες.

107

Η κοινωνική επιχειρηματικότητα σε τοπική κλίμακα

Μανόλης Αλεξάκης

Αντιδήμαρχος Ηρακλείου, πρόεδρος ΕΕ Βικελαίας Βιβλιοθήκης

108 Η Ελλάδα το 2010 Προσεγγίσεις

ε μια δύσκολη περίοδο, περίοδο κρίσης, δίνεται η δυνατότητα, σε χώρες και κοινωνίες, επαναψηλάφησης και επαναπροσδιορισμού των δυνατοτήτων που μια κοινωνία διαθέτει, καθώς, επίσης, αναζητούνται τρόποι αξιοποίησης νέων μέσων και εργαλείων. Μια τέτοια δυνατότητα μπορεί να αναπτυχθεί κατά την άποψή μας, μιας και βρισκόμαστε μπροστά σε ένα καινούργιο σκεπτικό για την κοινωνία και το ρόλο της οικονομίας στην ανάπτυξη ενός τόπου, μέσα από τη θεσμοθέτηση του ρόλου της κοινωνικής οικονομίας. Αυτό είναι εφικτό, καθώς η νέα οπτική της πράσινης ανάπτυξης στηρίζεται σε δύο πυλώνες: στον άνθρωπο και στην αποκέντρωση, κάτω από τη λογική της αειφορίας και του σεβασμού στο πε-

ριβάλλον. Ως εκ τούτου και ενώ πολλές θεσμικές αλλαγές δρομολογούνται, θα πρέπει να αξιοποιήσουμε όλα τα μέσα που έχουμε στη διάθεσή μας και να μην αγνοήσουμε για μια ακόμη φορά, τομείς δράσης που και οικονομικό ενδιαφέρον έχουν, αλλά κυρίως και πρώτιστα δρουν ως καταλύτες ισορροπίας και συνοχής σε επίπεδο κοινωνίας. Αναφερόμαστε σαφώς στη μεταρρύθμιση που δρομολογείται στο χώρο της αποκέντρωσης και κρίνουμε σκόπιμο εξ αρχής να συνδεθεί με έναν τομέα που εκ φύσεως, θα λέγαμε, βρίσκεται δίπλα σε αυτήν, την κοινωνική οικονομία και την επιχειρηματικότητα. Δεν θα πρωτοτυπήσουμε, αν πούμε πως ο τέταρτος πυλώνας της οικονομίας σε χώρες της Ευρώπης και τις ΗΠΑ αντιπροσωπεύει στον τομέα της μισθωτής απασχόλησης το 8-

Η στιγμή είναι κατάλληλη, για να συνδεθούν η κοινωνική οικονομία με την τοπική αυτοδιοίκηση μέσω ενός θεσμικού πλαισίου που θα δημιουργήσει ευνοϊκές συνθήκες για τη λειτουργία των κοινωνικών επιχειρήσεων και πρωτοβουλιών 110 Η Ελλάδα το 2010 Προσεγγίσεις

10%. Στη χώρα μας τα ποσοστά αυτά είναι μηδαμινά και ό,τι έγινε έχει αναπτυχθεί την τελευταία δεκαετία, μέσω ευρωπαϊκών προγραμμάτων, όπως το EQUAL για παράδειγμα. Οι έννοιες «κοινωνική επιχείρηση» και «κοινωνικός συνεταιρισμός» όλο και περισσότερο εμφανίζονται και διεκδικούν το δικό τους ρόλο στην παραγωγική διαδικασία με αυξημένη βαρύτητα στον αγώνα για ποιότητα ζωής, τον περιορισμό των διακρίσεων της φτώχειας και του αποκλεισμού ομάδων του πληθυσμού. Θεωρούμε πως η στιγμή είναι κατάλληλη, για να συνδεθούν η κοινωνική οικονομία με την τοπική αυτοδιοίκηση μέσω ενός θεσμικού πλαισίου που θα δημιουργήσει ευνοϊκές συνθήκες για τη λειτουργία των κοινωνικών επιχειρήσεων και πρωτοβουλιών. Η «προστασία» με όρους διαφάνειας και κοινωνικής αντιπαροχής των επιχειρήσεων αυτών θα ενισχύσει την προσπάθεια για ενσωμάτωση πολλών ομάδων του πληθυσμού που αντιμετωπίζουν πρόβλημα ένταξης τόσο στο χώρο εργασίας, όσο και στην ίδια την κοινωνία. Μια τέτοια στρατηγική θα μπορούσε να συνδέσει τους ΟΤΑ και τις κοινωνικές υπηρεσίες τους με ένα δίκτυο ανθρώπων, εργαζομένων και εθελοντών, προάγοντας μια αντίληψη αμοιβαίας κα-

τανόησης ταυτόχρονα, δημιουργώντας μια διαφορετική δυναμική και κυρίως ενισχύοντας τους κοινωνικούς δεσμούς, βγάζοντας από την απομόνωση ανθρώπους, διευκολύνοντας την κοινωνία με νέες δράσεις και προβάλλοντας την αντίληψη που η δίκαιη κοινωνία πρ ο ωθεί και ενστερνίζεται.

ο κοινωνικό κεφάλαιο στην Ελλάδα σήμερα, θα μπορούσε, μέσω των ΟΤΑ πρώτου και δευτέρου βαθμού, να δημιουργήσει νέες προοπτικές στην τοπική οικονομία. Επίσης, θα επέτρεπε τη σύνδεση της παραδοσιακής λειτουργίας της οικογένειας και της επιχειρηματικής της δραστηριότητας με ό,τι σήμερα σημαίνει και σηματοδοτεί η κοινωνική οικονομία, καλλιεργώντας τον εθελοντισμό και την κοινωνική αλληλεγγύη. Είναι καιρός μέσα από την ενίσχυση των δικτύων και των πρωτόλειων CLUSTERS που έχουν συσταθεί, να θεσμοθετήσουμε ένα πλαίσιο που θα επιτρέψει στον πολύ σημαντικό αυτό πυλώνα της οικονομικής και κυρίως της κοινωνικής δραστηριότητας να εδραιωθεί και να διαδραματίσει το δικό του, συμπληρωματικό αλλά απαραίτητο, ρόλο στην πορεία ανασυγκρότησης και ανάπτυξης αυτού του τόπου. J

Το σταυροδρόμι των Μέσων

Στάθης Χαϊκάλης

Πρόεδρος της Communication Effect

112 Η Ελλάδα το 2010 Προσεγγίσεις

ύο είναι οι κατηγορίες των αναλυτών των ελληνικών Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης (ΜΜΕ) που δεν θα δικαιωθούν: θα διαψευσθούν όσοι θεωρούν ότι τα εγχώρια Μέσα θα συνεχίσουν να κινούνται κόντρα σε όλες σχεδόν τις διεθνείς τάσεις, αλλά και εκείνοι που υποστηρίζουν ότι τα ελληνικά Μέσα θα ακολουθήσουν πλήρως τις αλλαγές που συμβαίνουν διεθνώς… Σε αρκετό βαθμό, κατά τη γνώμη μου, τα Μέσα της χώρας μας θα επηρεαστούν από τα «μποφόρ» που σαρώνουν τη δυτική Ευρώπη, αλλά θα παραμείνουν και ορισμένες ιδιαιτερότητες που καλλιεργήθηκαν, ιδίως την τελευταία δεκαετία. Ενας τρόπος να δούμε αυτά που θα έλθουν είναι να εξετάσουμε τις ιδιομορφίες που χαρακτηρίζουν τον ελληνικό μιντιακό χάρτη, με το ερώτημα κατά πόσον θα έχουμε διαφοροποιήσεις. •Στην Eλλάδα αυξάνονται οι εφημερίδες, ενώ διεθνώς μειώνονται: η πρόσφατη έκδοση δύο νέων εφημερίδων πανελλαδικής κυκλοφορίας πιστοποιεί αυτή την ιδιομορφία της Ελλάδας. Η όξυνση του ανταγωνισμού, επίσης, με άξονα τις προσφορές (dvd κλπ.) δείχνει άλλη μια τάση, που είναι ανακόλουθη με τη διεθνή

τάση για μείωση του κόστους έκδοσης των εφημερίδων. Ο αριθμός εφημερίδων συγκριτικά με τον πληθυσμό της χώρας είναι πολύ μεγαλύτερος από αντίστοιχους των χωρών της ΕΕ, ενώ αντίθετα η αναγνωσιμότητα του Τύπου στην Ελλάδα καταλαμβάνει ένα από τα μικρότερα ποσοστά. •Το κράτος ίσως ο μεγαλύτερος εργοδότης δημοσιογράφων: αποτελεί και αυτό μια ελληνική ιδιαιτερότητα. Το ζήτημα θίγεται αποσπασματικά, παρόλο που αποτελεί μια κρίσιμη παράμετρο για την ποιότητα της πληροφόρησης, αλλά και το κόστος του μιντιακού προϊόντος για την οικονομία και τον πολίτη. •Μεγάλος αριθμός καναλιών, χωρίς αδειοδότηση: συγκριτικά με άλλες χώρες της ΕΕ, ο αριθμός των καναλιών -λαμβάνοντας υπόψη τον πληθυσμό- είναι αισθητά μεγαλύτερος του μέσου όρου. Η υποχρεωτική μετάβαση στην ψηφιακή μετάδοση μέχρι το 2012, εάν ισχύσει, θα περιορίσει τα εκατοντάδες περιφερειακά κανάλια που λειτουργούν, αρκετά από τα οποία χωρίς καμία άδεια. Σύμφωνα με ορισμένες πληροφορίες, οι ζημίες των καναλιών το 2009 θα είναι μεγάλες, γεγονός που μπορεί να επη-

Οταν η «ευφυΐα» συναντά το «ρίσκο»

Neurosoft είναι ένας δυναμικά αναπτυσσόμενος όμιλος εταιριών με παρουσία στην Ελλάδα, Κύπρο, Ρουμανία, Βουλγαρία και Σερβία. Το Μάιο του 2009 και εν μέσω αρνητικών διεθνών οικονομικών συγκυριών η εταιρία εισήχθη πρώτη στην αγορά ΑΙΜ του Χρηματιστήριου του Μιλάνου, εγκαινιάζοντάς την, πετυχαίνοντας έτσι μια σημαντική ελληνική «πρωτιά».

Η 15ετής μας εμπειρία, στο χώρο της παραγωγής λογισμικού και παροχής υπηρεσιών πληροφορικής, εγγυάται την επιτυχία κάθε έργου που αναλαμβάνουμε, ανεξάρτητα από την πολυπλοκότητα και το μέγεθός του. Κάθε έργο για μας είναι μοναδικό και λαμβάνει την συνολική μας δέσμευση, γι' αυτό

εξάλλου μας εμπιστεύτηκαν εταιρίες όπως: ΟΠΑΠ, Vodafone, ICAP, Credit Suisse, Deutsche Bank, Εμπορική κ.α. Με απώτερο σκοπό την ισόρροπη επίτευξη κερδοφορίας και βιώσιμης κοινωνικής ανάπτυξης, η Neurosoft από το 2008 στηρίζει τους σκοπούς και τις ανάγκες των Παιδικών Χωριών SOS. Η επιχειρηματική φιλοσοφία που διέπει την εταιρία στηρίζεται στην καινοτομία, στην εξωστρέφεια και στην εταιρική κοινωνική ευθύνη. Η Neurosoft, είναι εδώ για να δώσει καινοτόμες και tailor made λύσεις στον τομέα της Επιχειρηματικής Ευφυΐας, στον Τραπεζικό τομέα και στον τομέα των τυχερών παιχνιδιών..

Α) Business Intelligence: οι πιο «έξυπνες» λύσεις της αγοράς Η επιχειρηματική ευφυΐα αποτελεί για την Neurosoft βασικό πυλώνα δραστηριότητας και άντλησης επιχειρηματικής εμπειρίας. Υλοποιώντας έργα για μεγάλους οργανισμούς προσδιορίζουμε και ικανοποιούμε τις πιο απαιτητικές ανάγκες. Στην Neurosoft, η έννοια και η βαρύτητα της επιχειρηματικής ευφυΐας συνοψίζεται στο τρίπτυχο «επινόηση-μέθοδος-εργαλεία». Κατέχοντας εκτεταμένη εμπειρία σε όλες τις ευρέως διαδεδομένες τεχνολογικές πλατφόρμες, καθώς και τις απαιτούμενες στρατηγικές συμμαχίες, αναπτύσσουμε ολοκληρωμένες λύσεις επιχειρηματικής ευφυΐας, δίνοντας έμφαση στις εξειδικευμένες ανάγκες και ιδιαιτερότητες ενός οργανισμού, εξασφαλίζοντας έτσι την απόλυτη ικανοποίησή τους.

Γ) Στοιχηματισμός: ΒΟLT Το BOLT είναι η λύση στο τεχνολογικό και λειτουργικό κενό του υπολογισμού και της παρακολούθησης του ρίσκου των Betting Operators. Βασισμένο σε μια εξειδικευμένη σχεδιαστική αρχιτεκτονική, διαχειρίζεται σύνθετους αλγορίθμους για την ανάλυση των δεδομένων, τα οποία προβάλλονται με εργονομικό τρόπο στην οθόνη των χρηστών μέσω γραφικών απεικονίσεων. Οι χρήστες με την βοήθεια του BOLT είναι πλέον σε θέση να παρακολουθούν συνεχώς και σε πραγματικό χρόνο την επιχειρηματική τους λειτουργία και να αναγνωρίζουν τις επικίνδυνες καταστάσεις. Με λίγα λόγια: βλέπουν, κρίνουν και αντιδρούν. Το BOLT αποτελεί ένα απαραίτητο εργαλείο, καθώς επιτρέπει στους χρήστες να βελτιστοποιήσουν την οργανωτική δομή τους και τις διαδικασίες λήψης αποφάσεων και να γίνονται πιο ανταγωνιστικοί, μεγιστοποιώντας έτσι τα έσοδα και τα κέρδη τους. Από το 2009, η Neurosoft είναι μέλος του World Lotteries Association, επισφραγίζοντας έτσι τον ηγετικό της ρόλο στον χώρο των τυχερών παιχνιδιών.

PUBLI

Β) Core Factoring: Proxima+ Η Neurosoft, κεφαλαιοποιώντας την 8χρονη και πλέον εμπειρία της στο χώρο και διαθέτοντας ως συνεργάτες μεγάλα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα της ελληνικής αγοράς, παρουσίασε φέτος τη νέα πλατφόρμα Proxima+. Πρόκειται για ένα σύγχρονο και ολοκληρωμένο σύστημα Διαχείρισης Εργασιών Factoring, το οποίο παρέχει ευρύ φάσμα δυνατοτήτων επέκτασης και προσαρμογής στις εξελίξεις της αγοράς, καλύπτοντας όλες τις τρέχουσες αλλά και μελλοντικές ανάγκες γρήγορα και αποδοτικά. Το Proxima+, είναι web-based επιτρέποντας έτσι σε όλα τα υποκαταστήματα μίας τράπεζας ή εταιρίας factoring να λειτουργούν μέσω μιας ενιαίας και κεντρικής πολύ-εταιρικής, πολύ-γλωσσικής και πολύ-νομισματικής πλατφόρμας, μειώνοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο τα λειτουργικά έξοδα και τα έξοδα υποστήριξης. Η τεχνολογική υπεροχή του Proxima+, επισφραγίστηκε από διεθνείς διαγωνισμούς και οδήγησε στην εγκατάσταση του Proxima+ σε εταιρίες στην Ελλάδα, Βουλγαρία, Ρουμανία και Σερβία.

113

Η οικονομική κρίση και η μεγάλη πτώση της διαφήμισης πιθανόν να δημιουργήσουν πίεση για υιοθέτηση ενός ρεαλιστικότερου μοντέλου. H ενίσχυση του ρόλου του διαδικτύου, εκτός από την ευκαιρία για την παρουσία κάποιων παραδοσιακών μιντιακών παικτών, θα δώσει την ευκαιρία για την ανάδειξη νέων εγχειρημάτων 114 Η Ελλάδα το 2010 Προσεγγίσεις

ρεάσει το σκηνικό κατά το 2010. Ορισμένα κανάλια έχουν προχωρήσει σε μείωση κόστους, αλλά εάν συνεχιστεί η πτώση της διαφημιστικής δαπάνης, τότε πιθανόν να υποχρεωθούν σε πιο δραστικές περικοπές εντός του 2010. Η επιθ υμία των ιδιοκτητών του Alpha TV, που είναι η μόνη επένδυση ξένου μιντιακού ομίλου σε μεγάλο ελληνικό μέσο, να αποχωρήσουν αποτελεί μια ένδειξη για το βαθμό απόδοσης επενδύσεων σε ελληνικά Μέσα. •H μοναδικότητα της ΕΡΤ: ΝΕΤ, ΕΤ1, ΕΤ3, Plus, ψηφιακή πλατφόρμα, αποτελούν το σύνολο της κρατικής ΕΡΤ που μισθοδοτεί πάνω από 6.500 άτομα και στην ουσία λειτουργεί χάρη σε 1.000 συμβασιούχους. Το πιο απλό που σκέφτηκε ένα στέλεχος της κυβέρνησης είναι να ισχύσει για την ΕΡΤ ο νόμος για την ανάρτηση στο διαδίκτυο όλων των αποφάσεων της κρατικής τηλεόρασης και των συμβάσεων που υπογράφει με προμηθευτές και πρόσωπα. Πιθανόν να γίνει το site με τη μεγαλύτερη επισκεψιμότητα. Θα είναι ενδιαφέρον εάν η ΕΡΤ επαναλάβει το 2010 το ύψος της επένδυσης που έκανε τα προηγούμενα χρόνια στην υπόθεση της Eurovision. Εχει ενδιαφέρον, επίσης, ποιο είναι το κόστος των ποδοσφαιρικών και μπασκετικών αγώνων που μεταδίδει.

α budget των ιδιωτικών εταιρειών είναι πιθανόν να υποστούν μείωση το 2010. Αντιστοίχως, σύμφωνα με κυβερνητικά στελέχη, η κρατική δαπάνη αναμένεται να μειωθεί κατά 50% περίπου σε σχέση με το 2009. Αρκετά Μέσα αντιμετωπίζουν την κρίση με το σκεπτικό ότι είναι κυκλική και ότι το ύψος της διαφημιστικής δαπάνης θα επανέλθει στα επίπεδα του 2008. Διεθνώς, είναι ισχυρή η άποψη ότι η κάμψη είναι δομική: η επέλαση του διαδικτύου, αλλά και η διαφορετική φιλοσοφία που αποκτούν οι διαφημιζόμενοι ως προς το πώς θα δομούν τις δράσεις marketing, οδηγεί σε μείωση του budget που κατευθύνεται στα Μέσα.

ια όλα τα παραπάνω, υπάρχουν διαφορετικά σενάρια ως προς τον τρόπο που θα εξελιχθούν. Το μόνο που πρέπει να θεωρηθεί σίγουρο (τουλάχιστον εγώ βάζω στοίχημα) είναι η ενίσχυση του διαδικτύου στην ενημέρωση των κατοίκων της χώρας μας (Ελλήνων και μεταναστών). Μέχρι στιγμής, το τοπίο είναι συγκεχυμένο και κατακερματισμένο. Οι επενδύσεις σε ενημερωτικά sites είναι μάλλον μικρότερες από όσες θα μπορούσε να «σηκώσει» η ελληνική αγορά. Τα περισσότερα ελληνικά Μέσα αντιλαμβάνονται την επέκτασή τους στο διαδίκτυο ως μια ηλεκτρονική έκδοση της εφημερίδας (ή του καναλιού), ένα μοντέλο που είναι πολύ μακριά σε σχέση με τις τάσεις που επικρατούν στις ώριμες αγορές. Η οικονομική κρίση και η μεγάλη πτώση της διαφήμισης πιθανόν να δημιουργήσουν πίεση για υιοθέτηση του ρεαλιστικού μοντέλου που ακολουθείται διεθνώς. Μία πρόβλεψη, επίσης, είναι ότι η ενίσχυση του ρόλου του διαδικτύου, εκτός από την ευκαιρία για την παρουσία κάποιων παραδοσιακών μιντιακών παικτών, θα δώσει την ευκαιρία για την ανάδειξη νέων εγχειρημάτων. Το πόσο θα επηρεάσουν οι διεθνείς εξελίξεις και πόσο θα αντισταθούν οι εγχώριες ιδιομορφίες (localities) είναι ζήτημα εκτιμήσεων και προβλέψεων, καθώς πολλά θέματα λειτουργούν εκτός νομοθετικού πλαισίου και το πολιτικό σύστημα έχει αποδείξει ότι προτιμά να αφήνει τα θέματα των Μέσων χωρίς ρύθμιση. Είναι όλα «μαύρα» στα ελληνικά Μέσα; Οποιος διαβάσει τη μελέτη της παγκοσμίως γνωστής εταιρείας συμβούλων ''4 strategies to reinvent Print Media'' (www.tinyurl.com/ yd85v6w), θα αντιληφθεί ότι υπάρχουν δρόμοι για την επιβίωση και κερδοφορία κάποιων Μέσων και μάλιστα εντύπων. Πόσοι ακολουθούν στην Ελλάδα τέτοιους δρόμους; Εύχομαι και πιστεύω ότι το 2010 θα είναι πολύ περισσότεροι όμιλοι σε σχέση με το 2009. J

Το τέλος και η αρχή

Γιώργος Σεφερτζής Πολιτικός αναλυτής

ο τέλος των 100 πρώτων ημερών της διακυβέρνησης του ΠΑΣΟΚ, συμπίπτει με την αρχή μιας νέας μεταβατικής περιόδου. Η διάρκεια και η εξέλιξή της παραμένουν άγνωστες. Οπως ακριβώς άγνωστες παραμένουν η διάρκεια και η εξέλιξη της οικονομικής κρίσης. Ορόσημό της, η χρονιά που μόλις αρχίζει. Μια από τις κρισιμότερες της μεταπολεμικής μας ιστορίας. Ισως η κρισιμότερη από το τέλος του εμφυλίου πολέμου και την έναρξη της εφαρμογής του σχεδίου Μάρσαλ. Η μακρά, περιπετειώδης, αλλά και ευοίωνη, εποχή που άρχισε τότε, κορυφώθηκε τα τελευταία 40 χρόνια με την ένταξη της χώρας στην ΕΟΚ, την εξομάλυνση της πολιτικής της ζωής, τη διαρκώς αυξανόμενη ευημερία και την ανακατανομή ενός πλούτου, εν πολλοίς εισαγόμενου αλλά αρκετού για ν’ αλλάξει τη σύνθεση, τις συνήθειες και τις συμπεριφορές της ελληνικής κοινωνίας. Ολοκληρώθηκε με την ενσωμάτωση στην ΟΝΕ, την προσπάθεια οικονομικής σύγκλι-

σης με την Ευρωπαϊκή Ενωση και την υλοποίηση προγραμμάτων που χρησιμοποιήθηκαν ουσιαστικά ως ένα δεύτερο και μάλιστα πιο πλουσιοπάροχο σχέδιο Μάρσαλ. Παρέμειναν, βέβαια, οι αναπτυξιακές στρεβλώσεις και οι κακοδαιμονίες που διέστρεψαν τα οικονομικά και τα πολιτικά πρότυπα της χώρας. Οι κάτοικοί της θα κληθούν τώρα να ξεχάσουν όσα έμαθαν, για να μάθουν όσα τους χρειαστούν για την επιβίωσή τους στα επόμενα διαφορετικά -και πολύ δυσκολότερα- χρόνια. Δεν θα είναι ούτε ένα, ούτε δύο, ούτε τρία. Θα είναι, κατά πάσα πιθανότητα, περισσότερα και πολύ οδυνηρότερα από αυτά για τα οποία έχουν ήδη αρχίσει να προετοιμάζονται. Ο Θεός, στον οποίο εναπόθεταν μέχρι σήμερα την όποια αισιοδοξία τους, θα είναι πάντα μεγάλος. Θα είναι, όμως, λιγότερο γενναιόδωρος. Ιδιαίτερα απέναντι σ’ αυτούς που θεώρησαν τη γενναιοδωρία του δεδομένη, αυτονόητη -αν όχι και οφειλόμενη. Η γη της επαγγελίας δεν θα εί-

Προσεγγίσεις H Ελλάδα το 2010 115

ναι πλέον σπαρμένη με επιδοτήσεις, επιδόματα και επιβραβεύσεις. Θα πρέπει στο εξής να οργώνεται με «σκληρά μέτρα», παραγωγικές διαδικασίες, καινοτόμες πρωτοβουλίες και διοικητικές μεταρρυθμίσεις μεγάλης κλίμακας. Αν δεν αλλάξει ο τρόπος διακυβέρνησης, ο τρόπος ανάπτυξης και ο τρόπος της ζωής τους, δεν θα μπορούν να αλλάξουν τα δεδομένα που τους εγκλωβίζουν σήμερα σε ένα αδιέξοδο με σκοτεινούς ορίζοντες. Οι αλλαγές αυτές στοιχειοθετούν μοιραία την πολιτική ατζέντα της νέας χρονιάς. Από τη διαχείριση των θεμάτων της δεν εξαρτάται μόνο η τύχη του κυβερνώντος κόμματος. Εξαρτάται και η αρχιτεκτονική του όλου κομματικού συστήματος. Οι -μάλλον αναπόφευκτες- κοινωνικές συγκρούσεις, θα δοκιμάσουν ασφαλώς τη λειτουργικότητά του. Ισως, μάλιστα, και την ευστάθειά του. Σίγουρα, πάντως, θα προκαλέσουν συνολικότερες επανατοποθετήσεις του εκλογικού σώματος, ιδιαίτερα απέναντι στα κόμματα που επί τριάντα πέντε ολόκληρα χρόνια εξέφραζαν εναλλάξ την πλειοψηφία του ελληνικού λαού.

116 Η Ελλάδα το 2010 Προσεγγίσεις

ο ΠΑΣΟΚ αρχίζει ήδη να υφίσταται τις πρώτες συνέπειες. Η εκλογική του επιρροή μειώθηκε σε επίπεδα κατώτερα των εκλογικών του επιδόσεων. Η επιστροφή του σε ποσοστά παλαιότερων δημοσκοπικών επιδόσεων αποτελεί ίσως, ως ένα βαθμό, «φυσιολογική διόρθωση», μετά τον αναμενόμενο «αποπληθωρισμό» της δυναμικής του από την έκτακτη «εκλογική πριμοδότηση» που έλαβε, ενόψει του κινδύνου να μη συγκεντρώσει την αναγκαία για τη σταθερότητα της χώρας αυτοδυναμία. Οσο, όμως, κι αν δεν απειλεί προς ώρας την κυριαρχία του, δεν παύει να συνιστά ένα πρόβλημα, που η ευφορία του εκλογικού του θριάμβου δεν επέτρεπε ίσως να συνειδητοποιηθεί. Είναι προφανές ότι συνδέεται με τις δυσκολίες εξεύρεσης του σημείου ισορροπίας ανάμεσα στις προεκλογικές του δεσμεύσεις και τις μετεκλογικές του υποχρεώσεις. Συνδέεται, επίσης, με την αδυναμία ενός εύκολου συμβιβασμού των προσμονών της παραδοσιακής εκλογικής του βάσης με τις προσδοκίες του νέου εκλογικού σώματος που προσεταιρίστηκε υποσχόμενο ανατρεπτικές τομές και

Η γη της επαγγελίας δεν θα είναι πλέον σπαρμένη με επιδοτήσεις, επιδόματα και επιβραβεύσεις. Θα πρέπει στο εξής να οργώνεται με «σκληρά μέτρα», παραγωγικές διαδικασίες, καινοτόμες πρωτοβουλίες και διοικητικές μεταρρυθμίσεις μεγάλης κλίμακας

αξιοκρατικές επιλογές. Πρόκειται, άλλωστε, για αδυναμία που ενδέχεται να θέσει δομικούς περιορισμούς στην πολυσυλλεκτικότητά του. Ανάλογους περιορισμούς θέτει και ο φιλοσοφικός δυϊσμός της κυβέρνησής του. Είναι αντίστοιχος προς το «διχασμό» των κυβερνητικών του στελεχών, ανάμεσα στη «σχολή της δημοσιονομικής εξυγίανσης» και στη «σχολή των αναπτυξιακών προτεραιοτήτων». Δεν είναι, όμως, άμοιρος των δισυπόστατων κοινωνικών συμμαχιών, μεταξύ των παραδοσιακών κοινωνικών του ερεισμάτων και των νέων κοινωνικών ρευμάτων της νεωτερικότητας που ενισχύθηκε τα τελευταία χρόνια. Τα προβλήματα που αντιμετωπίζει από τη δική της θέση η ΝΔ δεν προοιωνίζονται λιγότερο σοβαρά. Η δυναμική που της προσέδωσε η μαζικότητα της συμμετοχής στη διαδικασία επιλογής της νέας της ηγεσίας, της επέτρεψε να ανασχέσει την περαιτέρω πτώση της μετά την εκλογική της κατάρρευση. Δεν είναι, όμως, ανεξάντλητη ούτε και αρκετή για να ανακτήσει το χαμένο έδαφος και να εξισορροπήσει τους συσχετισμούς της με το κυβερνών κόμμα. Το «λυτρωτικό» αποτέλεσμα της εσωκομματικής της αναμέτρησης συνέβαλε στη σμίκρυνση της διαφοράς που τη χωρίζει από το ΠΑΣΟΚ. Δεν φτάνει, ό-

μως, για να υπερβεί τα όρια της ανταγωνιστικότητας και της κυβερνησιμότητας που της χρειάζονται, για να επιστρέψει σε τροχιά εξουσίας. Εχει ακόμα να απαλλαγεί από το άγος του αποτυχημένου κυβερνητικού παρελθόντος. Εχει, επίσης, να απαλλαγεί από τις αντιφάσεις και τα σύνδρομα που της κληρονόμησε η εσωκομματική της σύγκρουση. Οπως η προηγούμενη αντίστοιχη του ΠΑΣΟΚ, έτσι και η πρώτη του είδους για τη ΝΔ έφεραν στην επιφάνεια το σύνδρομο της χαμένης ιδεολογικής ταυτότητας. Τα ανακλαστικά του λειτούργησαν ευεργετικά για την κινητοποίηση της εκλογικής της βάσης και την επιλογή ενός αρχηγού, του οποίου το ηγετικό πρότυπο ήταν πιο συμβατό με τις ανάγκες της σταθεροποίησής της. Αλλά δεν μπορεί να είναι το ίδιο αποτελεσματικό -κάθε άλλο μάλιστα- για τη διεύρυνση της επιρροής της. Ο Αντώνης Σαμαράς έβαλε και κέρδισε το στοίχημα που είχε βάλει και κερδίσει πριν απ’ αυτόν ο Γιώργος Παπανδρέου. Είναι, όμως, τώρα υποχρεωμένος να βρει τη «λυδία λίθο», που θα λύσει την προβληματική εξίσωση των σχέσεων μεταξύ ιδεολογικής συνοχής και εκλογικής επιρροής.

τρόπος με τον οποίο ετίθετο και λυνόταν παλαιότερα το πρόβλη-

Προσεγγίσεις H Ελλάδα το 2010 117

μα των σχέσεων της ιδεολογικής συνοχής με την εκλογική επιρροή, συνιστούσε την ουσιωδέστερη διαφορά ανάμεσα στα κόμματα της καθαρόαιμης Αριστεράς και τα κόμματα της Κεντροδεξιάς και της Κεντροαριστεράς που εναλλάσσονταν στην εξουσία. Με την ιδεολογική τους συνοχή όριζαν την ταυτότητά τους. Από την εκλογική τους επιρροή οριζόταν η πολυσυλλεκτικότητά τους. Η συνάρτηση μεταξύ των δύο, μεταβαλλόταν ανάλογα με τις ιστορικές περιόδους και τα προτάγματα που καθόριζαν τις τάσεις του εκλογικού σώματος. Τα κόμματα της Αριστεράς αντιμετώπιζαν το πρόβλημα, αλλά δεν έμπαιναν στο δίλημμά του. Μεταξύ της διατήρησης της ιδεολογικής τους συνοχής και της διεύρυνσης της εκλογικής τους επιρροής επέλεγαν πάντοτε την πρώτη, αφού, ούτως ή άλλως, η δεύτερη δεν θα μπορούσε ποτέ, πλην έκτακτων ιστορικών συνθηκών, να υπερβεί τα όρια της κοινωνικής διαμαρτυρίας και να ανατρέψει τους όρους εναλλαγής στην εξουσία. Την κοινωνική διαμαρτυρία ήθελαν πρωτίστως και ανέκαθεν να εκφράζουν. Αυτήν την αυθεντική, αν όχι αποκλειστική, εκπροσώπηση διεκδικούσαν. Τα κόμματα εξουσίας, αντιστρόφως, δεν είχαν το πρόβλημα, αλλά το έθεταν ως δίλημμα για να περιγράψουν το διακύβευμα του μεταξύ τους ανταγωνισμού. Το πρόβλημα

118 Η Ελλάδα το 2010 Προσεγγίσεις

το είχε λύσει η ιστορία τους. Το δίλημμα απλώς την επικαιροποιούσε, εξασφαλίζοντας την αναπαραγωγή τους ως πολυσυλλεκτικών συνασπισμών εξουσίας. Ηταν οι κληρονόμοι μιας διχαστικής παράδοσης, που είχε ήδη οδηγήσει σε μία εθνική καταστροφή (1922) και σε έναν εμφύλιο πόλεμο (1944-49), ορίζοντας την ταυτότητά τους ως ιστορική αντιπαλότητα δύο παρατάξεων, η διαχωριστική γραμμή των οποίων είχε χαραχτεί με το αίμα όσων, ένθεν κακείθεν, βρέθηκαν στα διαταξικά στρατόπεδα του μετώπου, πάνω στο οποίο γράφτηκε η μεταπολεμική «νεοελληνική τραγωδία» των προ και μεταπολεμικών πολιτικών και κοινωνικών συγκρούσεων. Η βιαιότητά της σημάδεψε τη συλλογική μνήμη και διαμόρφωσε την κομματική συνείδηση μιας πλειοψηφίας που υπερπροσδιορίστηκε ιδεολογικά, μέσα από τις αντιθέσεις ενός, μακράς διάρκειας, συστήματος παραταξιακών ταυτίσεων. Η δικτατορία της 21ης Απριλίου του 1967 φρόντισε να τις διαιωνίσει, εμποδίζοντας τη μετεξέλιξη και αποδραματοποίηση του παρελθόντος στο οποίο αναφέρονταν. Ευτυχώς που η διακομματική εναντίωση στην επιβολή της συνετέλεσε μεταπολιτευτικά στον επαναπροσδιορισμό των πολιτικών συγκρούσεων με προτεραιότητα στην εθνική συμφιλίωση και τον εξευρωπαϊσμό της χώρας. Ο ιδεολογικός ε-

Χρειάστηκε να επέλθει το τέλος του ψυχρού πολέμου, να καταρρεύσει ο «υπαρκτός σοσιαλισμός», να δοξαστεί ο «ελληνικός σοσιαλισμός» και μαζί μ’ αυτόν τα νέα αστικά στρώματα, για να σιγάσουν τα παλιά πολιτικά πάθη και να αντικατασταθούν από νέα πολιτικά ήθη

ξαγνισμός της Δεξιάς, της επέτρεψε να μεταμορφωθεί σε μία πιο σύγχρονη Κεντροδεξιά. Η πολιτική ριζοσπαστικοποίηση της Κεντροαριστεράς της επέτρεψε να υπερβεί την ανομοιογένεια της παλιάς Ενωσης Κέντρου και να επωφεληθεί της κρίσης της παραδοσιακής Αριστεράς, που από το 1968 και ύστερα ασχολείτο περισσότερο με το διαμοιρασμό των ιματίων της παρά με τη διεκδίκηση της εξουσίας. Χρειάστηκε, ωστόσο, να επέλθει το τέλος του ψυχρού πολέμου, να καταρρεύσει ο «υπαρκτός σοσιαλισμός», να δοξαστεί ο «ελληνικός σοσιαλισμός» και μαζί μ’ αυτόν τα νέα αστικά στρώματα, που του όφειλαν τη ραγδαία άνοδό τους, για να σιγάσουν τα παλιά πολιτικά πάθη και να αντικατασταθούν από νέα πολιτικά ήθη.

τη θέση των παλιών ιδεολογικών δεσμών, άρχισαν έκτοτε να διαπλέκονται νέοι περισσότερο ωφελιμιστικοί και λιγότερο οραματικοί. Μια νέα πολυσυλλεκτικότητα αναπαράχθηκε σε μια νέα αποϊδεολογικοποιημένη βάση. Τα κόμματα εξουσίας μετασχηματίστηκαν σταδιακά σε συνασπισμούς ανταγωνιστικών συμφερόντων, συνδεδεμένων με τη διαχείρισή της και τη νομή της. Προνομιούχοι ήταν οι έχοντες πρόσβαση στην εξουσία και οφέλη από τη διαχείρισή

της. Μη προνομιούχοι ήταν αυτοί που έμεναν εκτός νυμφώνος της και των ωφελημάτων της. Στη θέση των παλιών παραταξιακών αντιθέσεων ανεφύησαν νέες, περισσότερο συντεχνιακού και λιγότερο πολιτικού χαρακτήρα. Οι παραταξιακές διαφορές μεταμορφώθηκαν σε οικονομικές διαφορές και οι πολιτικές αξίες σε ανταλλακτικές αξίες. Η εξέλιξη αυτή είχε τα καλά της είχε και τα κακά της. Στα κακά ανήκε η αντιστροφή των σχέσεων μεταξύ πολιτικών κομμάτων και επαγγελματικών οργανώσεων. Στα καλά ανήκε η ανάδειξη νέων ηγετικών και πολιτικών προτύπων, με εκσυγχρονιστικό προσανατολισμό και ορθολογικότερη λειτουργία. Συνέπεια, όμως, και των δύο ήταν να οργανωθούν οι πολιτικές σχέσεις σε ομόκεντρους κύκλους, εντός και πέριξ των οποίων αναπτύσσονταν όλο και λιγότερο συμβιβαστικές συμπεριφορές. Στον εσωτερικό κύκλο παροικούσαν οι κομματικοί μηχανισμοί με προτάγματα, που φάνηκαν στην πρόσφατη εσωκομματική αναμέτρηση της ΝΔ πόσο διαφορετικά ήταν από τα προτάγματα των παρεπιδημούντων στο μεσαίο κύκλο των ταυτισμένων με την παράταξη οπαδών της. Στον εξωτερικό κύκλο συγκεντρώνονται οι μετακινούμενοι ψηφοφόροι, η πλειοψηφία των οποί-

Προσεγγίσεις H Ελλάδα το 2010 119

Την κρίσιμη μάζα θα αποτελέσουν οι νέες αναδυόμενες πλειοψηφίες που έχουν αρχίσει να κάνουν τη δημοσκοπική εμφάνισή τους. Είναι, προς το παρόν, οριακές, αλλά μπορεί να αποδειχθούν καταλυτικές 120 Η Ελλάδα το 2010 Προσεγγίσεις

ων ψηφίζει χρόνια τώρα εναλλάξ περισσότερα των δύο κομμάτων. Υπό το κράτος της οικονομικής κρίσης, οι σχέσεις μεταξύ αυτών των κύκλων είναι λιγότερο πιθανό να γεφυρωθούν. Η διαχείρισή τους θα καθίσταται όλο και περισσότερο σύνθετη. Ο δε υπολογισμός του πολιτικού κόστους και του πολιτικού οφέλους από αυτήν τη διαχείριση θα γίνεται όλο και πιο δύσκολος. Δεν αποκλείεται οι παραδοσιακές διαχωριστικές γραμμές μεταξύ Δεξιάς, Κέντρου και Αριστεράς να αναβιώσουν, προκαλώντας ενός νέου τύπου ιονισμό του εκλογικού σώματος με περισσότερο πολωτικά ιδεολογικά κριτήρια. Σε κάθε πάντως περίπτωση, την κρίσιμη μάζα θα αποτελέσουν οι νέες αναδυόμενες πλειοψηφίες, που έχουν αρχίσει να κάνουν τη δημοσκοπική εμφάνισή τους. Είναι, προς το παρόν, οριακές, αλλά μπορεί να αποδειχθούν καταλυτικές. Κοινός παρονομαστής τους είναι η κοινή αντίληψή τους για την πραγματικότητα και η μη ταύτισή της με τις επιθυμίες τους. Είναι οι αναδυόμενες πλειοψηφίες των πρόθυμων να καταβάλουν το ανάλογο τίμημα της εξόδου από την

οικονομική κρίση. Οχι, όμως, και το κόστος ενός κακώς εννοούμενου και ακριβά πληρωμένου μονομερούς πολιτικού οφέλους. Η ειδοποιός διαφορά τους, από τις πλειοψηφίες που στο παρελθόν μετακινούσαν το πολιτικό εκκρεμές, έγκειται ακριβώς στη διαφορά των κριτηρίων με τα οποία εφεξής θα αξιολογούν την αποτελεσματικότητα και θα βαθμολογούν τις επιδόσεις των κομμάτων, ανατρέποντας τους τρόπους με τους οποίους μέχρι σήμερα λόγιζαν τα κέρδη και τις ζημιές τους. Επενδύουν τις προσδοκίες τους στις ηγεσίες των δύο μεγάλων κομμάτων, με την ελπίδα ότι θα υπερβούν τους αντιπαραγωγικούς πολιτικούς ανταγωνισμούς, στο βωμό των οποίων θυσιάστηκαν οι προσπάθειες εκσυγχρονισμού ενός αντιπαραγωγικού, αντιαναπτυξιακού, γραφειοκρατικού και δαπανηρού κράτους. Η μεταρρύθμισή του αποτελεί την ελάχιστη αξίωσή τους. Οι προσδοκίες τους τελούν υπό την προθεσμία της ταχύτερης δυνατής ικανοποίησής της. Από την ικανοποίηση αυτή θα εξαρτηθεί και η εξέλιξη των σχέσεών τους με τον μεταπολιτευτικό δικομματισμό. J

Προτεραιότητα, η δημιουργία «αγοράς» δημοκρατικής συζήτησης

Θανάσης Κανταρτζής Γενικός διευθυντής του Ινστιτούτου Τοπικής Αυτοδιοίκησης (ΙΤΑ)

ια νέα ευρωπαϊκή, θεσμική πραγματικότητα είναι χαρακτηριστική της εποχής που διαμορφώνεται. Μέσα σ’ αυτήν, η πόλη τείνει να αποκτήσει ξανά, με διαφορετικό τρόπο φυσικά, έναν κεντρικό πολιτικό, κοινωνικό και οικονομικό ρόλο, που με μια έννοια θυμίζει κάτι από την αρχαία πόλη. Οταν ξεφύγουμε από τα αχανή σύνορα των μητροπολιτικών περιοχών, η πόλη μεταμορφώνεται σε κύτταρο τοπικής ανάπτυξης. Αποτελεί πλέον μια ενιαία οντότητα ανθρώπων, δομών και υποδομών, που απαιτεί λεπτομερειακό σχεδιασμό και ενιαία αντιμετώπιση των προβλημάτων που ανακύπτουν. Και επειδή στις δημοκρατικές κοινωνίες η λύση των προβλημάτων δεν είναι απλώς και μόνο τεχνοκρατικό ζήτη-

μα, η νέα πραγματικότητα της πόλης συνεπάγεται και προϋποθέτει την κατοχύρωση χώρων δημόσιας συζήτησης, δημόσιας διαβούλευσης, που θα διασφαλίζουν τη συναινετική λήψη αποφάσεων, λειτουργώντας αποτρεπτικά σε άναρθρες κραυγές και ανούσιες κινητοποιήσεις, που τραυματίζουν τον ιστό της πόλης, κοινωνικό και λειτουργικό, οδηγώντας σε πολλαπλά εμφράγματα την καθημερινότητα. Οι συνθήκες δημιουργίας των ελληνικών πόλεων, ως απόρροια ενός αναγκαστικού και άνευ κανόνων ρεύματος εσωτερικής μετανάστευσης, έθεσαν τις βάσεις της πολεοδομικά άναρχης ανάπτυξης που βιώνουμε σε κάθε γωνιά της χώρας. Η ευρύτερη έλλειψη σταθερών, σαφών και καθολικά σεβαστών κανόνων, που χαρακτηρίζει το πολιτικό μας

Προσεγγίσεις H Ελλάδα το 2010 121

Οσο καλά σχεδιασμένη και να είναι, καμιά θεσμική μεταρρύθμιση δεν μπορεί να είναι αρκετή αν δεν διασφαλιστούν συναινέσεις, αν δεν διασφαλιστεί η ευρύτερη συμμετοχή και εμπλοκή των πολιτών 122 Η Ελλάδα το 2010 Προσεγγίσεις

σύστημα, ήρθε να συνδεθεί με αυτήν την πραγματικότητα δημιουργώντας ένα μείγμα που, με το πέρασμα του χρόνου, γίνεται όλο και περισσότερο εκρηκτικό, ειδικά στις σημερινές δυσχερείς δημοσιονομικές συνθήκες. Οπως στην οικονομία, έτσι και στο θεσμικό επίπεδο λειτουργίας του συστήματος διακυβέρνησης, βρισκόμαστε σε κομβικό σημείο ως χώρα. Πρέπει να λάβουμε κρίσιμες αποφάσεις που θα σηματοδοτήσουν το παρόν και το μέλλον. Αποφάσεις που θα βελτιώσουν με τρόπο απτό την καθημερινότητα των πολιτών. Αποφάσεις που θα βάλουν τη σφραγίδα τους στην αναπτυξιακή προσπάθεια της χώρας. Η διοικητική μεταρρύθμιση που θα συζητηθεί μεταξύ της πολιτείας και της αυτοδιοίκησης, αποτελεί ένα θετικό βήμα. Θα δώσει στο κράτος τον επιτελικό του ρόλο. Θα δώσει στις περιφέρειες και στους δήμους την αναπτυξιακή τους διάσταση. Την αρμοδιότητα και τα εργαλεία για την οργάνωση, σε ορθολογική βάση, της κοινωνικής ζωής. Ομως, όσο καλά σχεδιασμένη και να είναι, καμιά θεσμική μεταρρύθμιση δεν μπορεί να είναι αρκετή αν δεν διασφαλιστούν συναινέσεις, αν δεν διασφαλιστεί η ευρύτερη συμμετοχή και εμπλοκή των πολιτών. Και αυτό προϋποθέτει την εγκατάλειψη συγκρουσιακών αντιλήψεων χάριν της εμπέδωσης μιας κουλτούρας διαλόγου, δημοκρατικού διαλόγου, που θα καταλήγει,

με ορατά χρονοδιαγράμματα, σε γενικά αποδεκτές αποφάσεις υλοποιήσιμες, με σχέδιο και προγραμματισμό, με αξιοπιστία τέτοια που να εξασφαλίζει το σεβασμό απ’ όλους. Υπ’ αυτήν την έννοια, η λειτουργία διαύλων δημόσιας ανταλλαγής απόψεων αλλά και αποτύπωσης τάσεων, προθέσεων, επιστημονικά τεκμηριωμένων επεξεργασιών που σήμερα χάνονται, αποτελεί αναγκαιότητα και μάλιστα κατεπείγοντος χαρακτήρα. Ωστε, πριν φτάσουμε στη Βουλή ή την αίθουσα των δημοτικών ή περιφερειακών συμβουλίων, εκεί που λαμβάνονται οι αποφάσεις, να έχει προηγηθεί δημιουργική ώσμωση των αντιτιθέμενων απόψεων και, δεν είναι κακό, συμφερόντων.

αυτοδιοίκηση, στο πλαίσιο της ευρύτερης διοικητικής μεταρρύθμισης που σχεδιάζεται, μπορεί να αναδειχθεί σε προνομιακό πεδίο ανάπτυξης αυτών των διαδικασιών διαλόγου. Πρόσθετο πλεονέκτημά τους είναι η παιδαγωγική τους λειτουργία για τις νεότερες γενιές. Οι δήμοι, μέσα από αποκεντρωμένους θεσμούς κοινωνικής διαβούλευσης που ήδη μελετώνται, θα μπορούσαν να καλύψουν ένα κενό που είναι κάτι παραπάνω από προφανές ότι δεν μπορούν να καλύψουν τα ΜΜΕ. Αλλωστε, ο ρόλος τους δεν είναι να υποκαταστήσουν μια σύγχρονη «αγορά» δημοκρατικής διαβούλευσης. J

Project 2020

Δημόσιες πολιτικές για το μέλλον

11+2 παρεμβάσεις στον ορίζοντα της επόμενης δεκαετίας

Project 2020 H Ελλάδα το 2010 123

Χορηγός ενότητας

Project 2020

124 Η Ελλάδα το 2010 Project 2020

Project 2020 H Ελλάδα το 2010 125

ΚΟΙΝΩΦΕΛΕΣ ΙΔΡΥΜΑ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ Σ. ΩΝΑΣΗΣ

Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών του Ιδρύματος Ωνάση.

Με στόχο την προβολή

πιθυμώντας να τιμήσει τη μνήμη του γιου του Αλέξανδρου, ο οποίος έχασε πρόωρα τη ζωή του το 1973, σε αεροπορικό δυστύχημα, ο Αριστοτέλης Ωνάσης έδωσε εντολή με τη χειρόγραφη διαθήκη του να διατεθεί το ήμισυ της περιουσίας του για τη σύσταση ενός ιδρύματος που θα έφερε το όνομα του Αλέξανδρου. Ορισε ότι το ίδρυμα θα πρέπει να επιδίδεται σε επιχειρηματικές δραστηριότητες, ώστε το 40% των κερδών του να διατίθεται σε κοινωφελείς σκοπούς, ενώ το υπόλοιπο να επενδύεται εκ νέου. Το 1975, βάσει της επιθυμίας του Αριστοτέλη Ωνάση, συστάθηκαν δύο ιδρύματα, με έδρα το Vaduz, Liechtenstein: το Επιχειρηματικό, με σκοπούς αμιγώς εμπορικούς, και το Κοινωφελές Ιδρυμα Αλέξανδρος Σ. Ωνάσης, μοναδικό δικαιούχο του πρώτου. Ο πολιτισμός, η παιδεία, το περιβάλλον, η υγεία και η κοινωνική αλληλεγγύη αποτελούν προτεραιότητες του Ιδρύματος Ωνάση. Ολες οι δραστηριότητες σχετίζονται με την Ελλάδα και τον ελληνικό πολιτισμό και χρηματοδοτούνται αποκλειστικά από το Επιχειρηματικό Ιδρυμα. Το 2009 ήταν μία χρονιά πλούσια σε σημαντικά γεγονότα, ειδικότερα αναφορικά με τα Διεθνή Βρα-

126

βεία Ωνάση που αποτελούν μία από τις πιο ουσιώδεις δραστηριότητες του Ιδρύματος. • Στις 27/04/09 απονεμήθηκε στο Λονδίνο το πρώτο Διεθνές Βραβείο Ωνάση για τα Χρηματοοικονομικά, στον καθηγητή Οικονομικών του Πανεπιστημίου του Σικάγο Εugene Fama, ο οποίος θεωρείται ο πατέρας της εμπειρικής χρηματοοικονομίας. • Στις 28/05/09 ανακοινώθηκε στο Αμβούργο η θέσπιση του νέου Βραβείου Αριστοτέλη Ωνάση για την Προστασία του Περιβάλλοντος. Το Βραβείο θα απονέμεται κάθε δύο χρόνια σε πρόσωπα ή φορείς που έχουν προσφέρει εξαιρετικό επιστημονικό έργο για την επίλυση προβλημάτων προστασίας περιβάλλοντος και ανάπτυξης. Το πρώτο Βραβείο θα απονεμηθεί το Νοέμβριο του 2010. • Στις 03/11/09 το Ιδρυμα, ως διοργανωτής του Φόρουμ της Κοινωνίας των Πολιτών, στο πλαίσιο του 3ου Παγκόσμιου Φόρουμ για τη Μετανάστευση και την Ανάπτυξη στην Ελλάδα, απένειμε το Διεθνές Βραβείο Ωνάση Eστία για την Κοινωνική Ενταξη των Μεταναστών και την Ανθρώπινη Ανάπτυξη στην οργάνωση «Γιατροί του Κόσμου» για την πρωτοβουλία της «Ανοιχτό Πολυϊατρείο». • Στις 14/12/09, στην Coupole (Θόλος) του

14/12/2009: από την τελετή απονομής των Διεθνών Βραβείων Ωνάση για το Δίκαιο και τα Γράμματα στην Coupole (Θόλος) του Institut de France στο Παρίσι

του ελληνικού πνεύματος

Από τις άλλες δραστηριότητες του Ιδρύματος αξίζει να σημειωθούν δύο ακόμη σημαντικά πολιτιστικά γεγονότα που έλαβαν χώρα στο εξωτερικό. • Στο Μουσείο Hermitage της Αγίας Πετρούπολης, στη Ρωσία, με τη συνεργασία του Ιδρύματος, διοργανώθηκε έκθεση των μεταβυζαντινών εικόνων της Συλλογής Βελιμέζη με τίτλο “Holy Images: the Greek Icons from the Velimezis Collection” (11/09/09 έως 13/12/09). Οι εικόνες της συλλογής μεταβιβάστηκαν το 2008 ως δωρεά στο Ιδρυμα Ωνάση από τον κ. Αιμίλιο Φ. Μαργαρίτη.

• Στο Ωνάσειο Πολιτιστικό Κέντρο στη Νέα Υόρκη πραγματοποιείται έκθεση με μοναδικές κρητικές εικόνες του 15ου και 16ου αιώνα, συμπεριλαμβανομένων πρώιμων έργων του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου. Η έκθεση με τίτλο «Οι καταβολές του El Greco: η ζωγραφική εικόνων στη Βενετοκρατούμενη Κρήτη» εγκαινιάστηκε στις 8 Δεκεμβρίου 2009, από τον υπουργό Πολιτισμού κ. Παύλο Γερουλάνο και θα διαρκέσει έως τις 27 Φεβρουαρίου 2010. Το 2010 κυρίαρχη θέση στον προγραμματισμό του Ιδρύματος έχει το διεθνές συνέδριο Οι Διάλογοι των Αθηνών, που το Νοέμβριο του 2010 θα εγκαινιάσει τη «Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών», νέο πολυπολιτισμικό χώρο του Ιδρύματος Ωνάση, με στόχο την παρουσίαση, προβολή και ενθάρρυνση παραγωγής σύγχρονου ελληνικού πολιτισμού και εξαγωγή του εκτός Ελλάδας. Το συνέδριο διοργανώνεται σε συνεργασία με επτά έγκυρους επιστημονικούς φορείς της Ευρώπης και της Αμερικής. Πρόκειται να διερευνήσει τα προβλήματα του σύγχρονου ανθρώπου υπό το πρίσμα της ελληνικής σκέψης, αλλά και τη δυνατότητα αυτής της κληρονομιάς να λειτουργήσει ως πηγή ανεύρεσης λύσεων στις προκλήσεις που αντιμετωπίζει ο κόσμος σήμερα και σε αυτές που του επιφυλάσσει το μέλλον. PUBLI

Institut de France στο Παρίσι, απονεμήθηκαν το Βραβείο του Δικαίου στο λόρδο Thomas Bingham (Lord High Steward του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, μέλος της Βρετανικής Ακαδημίας) και το Βραβείο των Γραμμάτων από κοινού στους Sir John Boardman (επίτιμος καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας και Τέχνης στην Εδρα Lincoln του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, μέλος της Βρετανικής Ακαδημίας) και Jean-Yves Empereur (διευθυντής ερευνών στο Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών -CNRS- της Γαλλίας και ιδρυτής του Κέντρου Αλεξανδρινών Σπουδών στην Αλεξάνδρεια).

127

Είναι ο πενηντάρης ο νέος της εποχής;

Πλάτων Τήνιος Επίκουρος καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Πειραιά

128 Η Ελλάδα το 2010 Project 2020

ια να αναρωτηθεί κανείς τι θα γίνει σε δέκα χρόνια, πρέπει σε κάθε περίπτωση να αποδεχτεί και το γεγονός ότι τα υποκείμενα θα είναι όλα διαφορετικά: οι ομιλούντες θα είναι κατά δέκα έτη μεγαλύτεροι. Αντίστροφα, η ομάδα κάθε συγκεκριμένης ηλικίας (πχ. των συνταξιοδοτούμενων, των σαραντάρηδων κοκ.) θα αποτελείται από άλλα άτομα, με άλλες εμπειρίες, βιώματα, ζωή. Η διάκριση μεταξύ γενιάς και ηλικίας πρέπει να βρίσκεται στη βάση κάθε προβληματισμού για το πώς θα είναι το μέλλον. Το ερώτημα αυτό αποτελεί, εδώ και χρόνια, αντικείμενο επιστημονικής μελέτης. Μεγάλες δειγματοληπτικές έρευνες σχεδιάζονται, ώστε να περιλαμβάνουν πληροφορίες για την υγεία και την περίθαλψη, την οικογένεια και τις κοινωνικές σχέσεις, την ερ-

γασία, τη σύνταξη και τις οικονομικές σχέσεις. Το στατιστικό δείγμα επανεξετάζεται σε τακτά χρονικά διαστήματα. Με αυτόν τον τρόπο μπορεί πλέον να υπάρχει και επιστημονική επιβεβαίωση της προσδοκίας του Ζαμπέτα ότι «ο πενηντάρης είναι ο νέος της εποχής». Στις ΗΠA, η Ερευνα Υγείας και Συνταξιοδότησης (Health and Retirement Survey) εξετάζει 22.000 άτομα ηλικίας 50 ετών και άνω, ανά τριετία περίπου, αρχίζοντας ήδη από το 1992. Το πορτραίτο των γενεών προκύπτει από πάνω από 500 επιστημονικές μελέτες γιατρών, οικονομολόγων, κοινωνιολόγων και ψυχολόγων. Στην Ευρώπη, η άμεσα συγκρίσιμη έρευνα υπάρχει από το 2004 -η Ερευνα για την Υγεία, Γήρανση και Συνταξιοδότηση στην Ευρώπη (SHARE-Survey of Health Ageing and Retirement in Europe) είναι το μεγαλύτερο ερευ-

Στην Ευρώπη, η Ερευνα για την Υγεία, Γήρανση και Συνταξιοδότηση είναι το μεγαλύτερο ερευνητικό αντικείμενο που χρηματοδοτεί η Επιτροπή στο χώρο των κοινωνικών επιστημών

νητικό αντικείμενο που χρηματοδοτεί η Επιτροπή στο χώρο των κοινωνικών επιστημών. Στο SHARE συμμετέχει εξ αρχής η Ελλάδα με δείγμα 2.000 νοικοκυριών. Το SHARE έχει ήδη συμπληρώσει τρία κύματα δειγματοληψιών (2004, 2007 και 2009), ενώ τα λεπτομερή στοιχεία είναι διαθέσιμα σε όλους τους ενδιαφερόμενους ερευνητές. Η επιτυχία των τριών πρώτων κυμάτων (έχουν ήδη δημοσιευτεί περισσότερα από 200 επιστημονικά άρθρα που αξιοποιούν τα στοιχεία) οδήγησε την Ευρωπαϊκή Ενωση στο να κατατάξει το SHARE (μαζί με τα μεγάλα ερευνητικά έργα των φυσικών επιστημών) ως «Ευρωπαϊκή Ερευνητική Υποδομή» (ESFRI). Αυτό σημαίνει ότι θα τριπλασιαστεί το δείγμα (άρα, τα στοιχεία θα είναι αξιοποιήσιμα και για εθνικό προγραμματισμό), ενώ θα γίνουν άλλα τέσσερα κύματα ως το 2020, όταν οι αρχικοί ερευνώμενοι θα είναι μεγαλύτεροι κατά 16 χρόνια. Επίσης, σημαίνει ότι το κόστος συλλο-

γής των στοιχείων θα βαρύνει το κονδύλιο έρευνας καθεμιάς από τις χώρες που συμμετέχουν. Η απόφαση για το αν θα συμμετέχει η Ελλάδα εκκρεμεί από την προηγούμενη κυβέρνηση, αφού πρέπει να σταθμιστεί το κατά πόσον θα διατεθούν οι διαθέσιμοι πόροι για την κοινωνική/υγειονομική έρευνα για τη γήρανση και όχι για τηλεσκόπια για τη μελέτη του σύμπαντος. • Ενδεικτικά αποτελέσματα της έρευνας SHARE με έμφαση στην Ελλάδα και χρηστικές πληροφορίες για τις μεθόδους πρόσβασης στα στοιχεία δίνει το βιβλίο Ζωή 50+ Υγεία, Γήρανση και Σύνταξη στην Ελλάδα και στην Ευρώπη των Αντιγόνη Λυμπεράκη, Πλάτων Τήνιος και Τάσος Φιλαλήθης (επιμ.) που εκδόθηκε πρόσφατα από τις εκδ. Κριτική. Πληροφορίες, επίσης, μπορούν να αντληθούν και από τις ιστοσελίδες: www.share-project.gr και www. ageing.gr J

Project 2020 H Ελλάδα το 2010 129

Δύσκολα χρόνια στα «θρανία»

Βασίλης Βασσάλος Αναπληρωτής καθηγητής, Τμήμα Πληροφορικής, Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών

130 Η Ελλάδα το 2010 Project 2020

α τελευταία χρόνια ήταν δύσκολα για την ελληνική εκπαίδευση, τους δασκάλους και τους μαθητές. Η σχέση μαθητών, φοιτητών και σπουδαστών με τα εκπαιδευτικά ιδρύματα και την ίδια την οργανωμένη εκπαιδευτική λειτουργία έχει πάψει προ πολλού να είναι σχέση εμπιστοσύνης και γόνιμης αλληλεπίδρασης -ο τρόπος αντιμετώπισης του σχολείου από την πλειονότητα των παιδιών και των νέων κυμαίνεται από καλοπροαίρετη αδιαφορία μέχρι απόρριψη (αντιμετώπιση από την οποία ξεφεύγουν μόνο τα φροντιστήρια -αλλά αυτό είναι θέμα για άλλο άρθρο). Σε ένα τέτοιο περιβάλλον, για το οποίο έχουμε ευθύνη όλοι όσοι ασχολούμαστε (επαγγελματικά ή όχι) με την εκπαίδευση, είναι ελκυστικό να στραφούμε προς το μέλλον και να προσπαθήσουμε να σκιαγραφήσουμε ένα εκπαιδευτικό σύστημα μακριά από τις σημερινές δυσλειτουργίες. Ας σκεφτούμε πώς θέλουμε την ελληνική εκπαίδευση το 2020 -έτος αρκετά μακρινό, ώστε να δρομολογηθούν και να εδραιωθούν

σημαντικές αλλαγές, αλλά όχι τόσο μακρινό, ώστε να μην μπορούμε να κάνουμε ρεαλιστικές προβλέψεις για την κοινωνική πραγματικότητα. Eχουμε ήδη αρχίσει να ζούμε τις μεγάλες κοινωνικές αλλαγές που θα σημαδέψουν και τη δεύτερη δεκαετία του 21ου αιώνα. Ο ελληνικός πληθυσμός (όπως και ο πληθυσμός της δυτικής Ευρώπης συνολικά) γερνά. Στον αναπτυσσόμενο κόσμο, αντίθετα, το ποσοστό του πληθυσμού κάτω των 18 ετών μεγαλώνει: το 2020 είναι πολύ πιθανό το 50% του παγκόσμιου πληθυσμού να είναι κάτω των 18 ετών, οι περισσότεροι σε αναπτυσσόμενες χώρες, δισεκατομμύρια νέοι άνθρωποι με δίψα για καλύτερη ζωή και περισσότερες ευκαιρίες. Η επόμενη δεκαετία θα φέρει ακόμα περισσότερη εσωτερική και εξωτερική μετανάστευση, με αποτέλεσμα να ενισχυθεί η διεθνοποίηση και αστικοποίηση του πληθυσμού, ενώ ταυτόχρονα θα συνεχιστεί η αύξηση του προσδόκιμου ζωής, ίσως σημαντικά. Τι σημαίνουν όλα αυτά για την

ελληνική εκπαίδευση; Η αύξηση του αριθμού των ηλικιωμένων πρέπει να οδηγήσει σε αυξημένη έμφαση της εκπαίδευσης και της άσκησης στους κλάδους της υγείας και της πρόνοιας. Αυτό δεν σημαίνει απαραίτητα περισσότερους γιατρούς, σε μία χώρα με το μακράν μεγαλύτερο κατά κεφαλήν ποσοστό γιατρών στην Ευρώπη, αλλά περισσότερους και καλύτερα εκπαιδευμένους νοσηλευτές, φυσικοθεραπευτές και κοινωνικούς λειτουργούς -έχουμε σήμερα τους λιγότερους νοσηλευτές στην Ευρώπη (Ευρωπαϊκός Ατλας Υγείας, Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας, 2008). Ακόμη πιο σημαντικό είναι το γεγονός ότι η μεγαλύτερη διάρκεια ζωής θα οδηγήσει αδήριτα στην επιμήκυνση και της εργασιακής ζωής -αυξάνοντας τη σημασία και το ρόλο της εκπαίδευσης ενηλίκων και της διά βίου εκπαίδευσης, αλλά και ανοίγοντας δυνατότητες για αύξηση του ρόλου της μαθητείας δίπλα σε πολύ πεπειραμένους εργαζόμενους. Οι κοινωνικές αυτές αλλαγές θα σηματοδοτήσουν τη μετάβαση από μια κοινωνία, στην οποία η εκπαίδευση αφορά νεαρούς μαθητές που διδάσκονται μέσα σε ειδικά κτίρια-σχολεία, όπου είναι συγκεντρωμένοι όλοι οι εκπαιδευτικοί, σε μια κοινωνία, όπου μαθαίνοντες είναι όλοι, και η μάθηση μπορεί να συμβαίνει σε διαφορετικούς χώρους, με την κατάλληλη τεχνολογική υποστήριξη.

132 Η Ελλάδα το 2010 Project 2020

ι επερχόμενες τεχνολογικές αλλαγές θα έχουν, επίσης, μεγάλη επίδραση στη διαδικασία, αλλά και το περιεχόμενο της εκπαίδευσης. Η συνεχιζόμενη διασπορά ισχυρών υπερφορητών συσκευών, όπως τα έξυπνα τηλέφωνα και οι επιπαλάμιοι υπολογιστές, η συνεχής διαθεσιμότητα δικτύωσης υψηλής ταχύτητας, η δυνατότητα γρήγορης επεξεργασίας και διάθεσης όλης της καταγεγραμμένης ανθρώπινης γνώσης και η υπολογιστική δυνατότητα δημιουργίας εικονικής πραγματικότητας θα δημιουργήσουν τις συνθήκες για μια πραγματική επανάσταση στην εκπαίδευση.

εκπαίδευση θα μπορεί να συνεχίζεται και εκτός σχολικών ωρών και σχολικών κτιρίων με αποτελεσματικό τρόπο. Οι μαθητές θα έχουν τη δυνατότητα πρόσβασης από απόσταση σε πάσης φύσεως ειδικούς, αλλά και τη δυνατότητα να εξερευνούν «αυτοπροσώπως» (μέσω ρεαλιστικών εξομοιώσεων και υπολογιστικών πειραματικών διατάξεων) το αντικείμενο του μαθήματος, είτε αυτό είναι η γεωγραφία των Aλπεων, είτε είναι τα διάφορα είδη πετρωμάτων, η κίνηση του εκκρεμούς, η κοινωνική δομή και ζωή της αρχαίας Ρώμης ή η Αντιγόνη του Σοφοκλή. Οι γεωγραφικοί περιορισμοί που σε μεγάλο βαθμό επηρεάζουν την κατανομή των εκπαιδευτι-

Χρειαζόμαστε ένα σύστημα στο οποίο οι βασικές επιστημονικές γνώσεις και εμπειρίες για τη μαθησιακή διαδικασία θα ενσωματωθούν στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα, ξεκινώντας από την εκπαίδευση των εκπαιδευτικών μας

κών ανθρώπινων πόρων σήμερα στη χώρα μας και συντελούν στη διαιώνιση ανισοτήτων θα μπορούν να ξεπεραστούν ως το 2020 με τη βοήθεια της τεχνολογίας. Η υιοθέτησης της τεχνολογίας, φυσικά, θα φέρει και προκλήσεις: Ποια είναι η κατάλληλη διδακτέα ύλη, αν τα γεγονότα, τα στοιχεία, οι έννοιες είναι κυριολεκτικά ανά πάσα στιγμή «στο χέρι μας»; Πώς προσαρμόζεται η διδασκαλία που παραδοσιακά στηρίζεται στο γραπτό κείμενο στις ανάγκες μιας νέας γενιάς που έχει πολύ περισσότερες και ποικίλες οπτικές και ακουστικές προσλαμβάνουσες; Πώς μπορεί να διδαχθεί η ανάγκη για περισυλλογή εν μέσω βομβαρδισμού ερεθισμάτων; Πώς μπορεί να ενταχθεί στη βασική εκπαίδευση η διαχείριση και ερμηνεία των ροών δεδομένων που ένα παιδί και ένας νέος του 2020 θα πρέπει να διαχειριστούν καθημερινά, αλληλεπιδρώντας με τον κόσμο;

ο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα του 2020 πρέπει να αντιμετωπίζει τις προκλήσεις της νέας κοινωνικής και τεχνολογικής πραγματικότητας, έχοντας πρώτα αντιμετωπίσει τις σημερινές, χρόνιες και διαλυτικές δυσλειτουργίες του. Πολύ πριν από το 2020 πρέπει να έχουμε ένα εκπαιδευτικό σύστημα που να πείθει τους μαθαίνο-

ντες, τους εκπαιδευτές, τους γονείς, την κοινωνία ολόκληρη ότι οι εκπαιδευτικοί χώροι είναι καλύτερο να είναι ανοιχτοί και σε λειτουργία. Πρέπει να έχουμε ένα εκπαιδευτικό σύστημα, στο οποίο οι μαθητές δεν θα ξοδεύουν το χρόνο τους και η κοινωνία τους πόρους της, για να διδαχθούν δύο φορές τα ίδια πράγματα, κάθε μέρα, για έξι χρόνια, στο σχολείο και στο φροντιστήριο. Oπου δεν θα υπάρχουν καθηγητές του σχολείου που θα καλούν τα παιδιά να λύσουν τις απορίες τους στο φροντιστήριο. Oπου η ιδέα της εκμάθησης των απαραίτητων ξένων γλωσσών στο σχολείο δεν θα προκαλεί θυμηδία. Oπου πυλώνας ισότιμος της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης θα είναι η επαγγελματική εκπαίδευση -στη Φινλανδία, τη χώρα με το καλύτερο, σύμφωνα με πολλούς «δείκτες», εκπαιδευτικό σύστημα στην Ευρώπη, οι μισοί μαθητές παρακολουθούν επαγγελματικά λύκεια ή σχολές. Oπου η επιλογή της επαγγελματικής εκπαίδευσης θα αποτελεί όχι μόνο θεμιτή, αλλά κοινωνικά σεβαστή επιλογή για την ελληνική κοινωνία, επιλογή που θα αντικατοπτρίζει την ύπαρξη πολλών οδών για την απόκτηση γνώσης, την κοινωνικοποίηση, την ψυχική ολοκλήρωση και την επαγγελματική αποκατάσταση, και δεν θα αποτελεί στίγμα μειωμένης ικανότητας, χειρό-

Project 2020 H Ελλάδα το 2010 133

τερου μέλλοντος ή κοινωνικής θέσης. (Aλλωστε, υπό ποια έννοια απαιτεί μειωμένες αντιληπτικές ικανότητες η σπουδή, πχ. στην τεχνολογία αυτοκινήτων -έχετε δει το σχηματικό διάγραμμα μιας μοντέρνας μηχανής εσωτερικής καύσης;) Eνα σύστημα, στο οποίο η μαθητεία και η έμπρακτη γνώση θα αποτελούν βασικά συστατικά της εκπαιδευτικής διαδικασίας για όλους. Eνα σύστημα που θα εμπλέκει το δάσκαλο κάθε βαθμίδας στην επιτυχία του μαθαίνοντος, όπου ο εκπαιδευτικός δεν θα στηρίζεται μόνο στη διαίσθησή του, για να βελτιώσει τις μεθόδους διδασκαλίας του και στο οποίο η ατομική του υπερηφάνεια για μια «καλά καμωμένη δουλειά» δεν θα είναι το μόνο (και μοναχικό) του κίνητρο. Ενα σύστημα, στο οποίο το μόνο μετρούμενο κριτήριο επιτυχίας δεν θα είναι η λήψη πτυχίου ή η εισαγωγή στο Πανεπιστήμιο -στις πανελλήνιες επιτυγχάνουν πλέον όλοι και πτυχίο παίρνουν σχεδόν όλοι όσοι εγγράφονται σε μια πανεπιστημιακή σχολή. Ενα σύστημα στο οποίο, εντέλει, οι βασικές επιστημονικές γνώσεις και εμπειρίες για τη μαθησιακή διαδικασία και την αποτελεσματική εκπαιδευτική λειτουργία θα ενσωματωθούν στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα, ξεκινώντας από την εκπαίδευση των εκπαιδευτικών μας.

Εκτός των γνωσιολογικών, η εκπαίδευση πρέπει να επιδιώκει και συναισθηματικούς και ψυχοκινητικούς μαθησιακούς στόχους 134 Η Ελλάδα το 2010 Project 2020

πό τη δεκαετία του 1950 ξέρουμε τη βασική ταξινομία των γνωσιακών διαδικασιών και δραστηριοτήτων: το να θυμόμαστε (δεδομένα, στοιχεία), να κατανοούμε (να συγκρίνουμε, να διακρίνουμε, να περιγράφουμε), να εφαρμόζουμε (να πειραματιζόμαστε, να ανακαλύπτουμε), να αναλύουμε (να διακρίνουμε, να κατηγοριοποιούμε, να κατανοούμε τα μέρη που δημιουργούν το όλον), να αξιολογούμε (να ελέγχουμε, να μετράμε, να επαληθεύουμε) και να δημιουργούμε (να συνθέτουμε, να οργανώνουμε, να σχεδιάζουμε, να παράγουμε). Από πριν το 1960 μάθαμε ότι πρέπει να υπάρχουν τουλάχιστον τριών ειδών μαθησιακοί στόχοι στην εκπαίδευση: εκτός των γνωσιολογικών, υπάρχουν οι συναι-

σθηματικοί (πρόσληψη, ανταπόκριση, εκτίμηση αξιών, οργάνωση αξιών, ενσωμάτωση αξιών στο χαρακτήρα) και οι ψυχοκινητικοί (ανάπτυξη δεξιοτήτων για την εκτέλεση πολύπλοκων κινητικών ενεργειών, ανταπόκριση σε νέες συνθήκες, δημιουργία νέων «κινήσεων»). Ποιο από αυτά υποστηρίζει η διδασκαλία στα ελληνικά σχολεία σήμερα; Τι «χωράει» στο εθνικό πρόγραμμα διδασκαλίας και τι πρέπει να «χωράει»; Πόσα παιδιά τελειώνουν το Λύκειο χωρίς να έχουν κάνει πειράματα και χωρίς να έχουν αναλύσει τα δεδομένα πειραμάτων; Ποιους συναισθηματικούς εκπαιδευτικούς στόχους είναι εκπαιδευμένος να σχεδιάζει και να παρακολουθεί ο Eλληνας εκπαιδευτικός; Και πώς θα φτάσουμε στο εκπαιδευτικό σύστημα του 2020, όταν δεν έχουμε ενσωματώσει στο εκπαιδευτικό μας σύστημα και στις μεθόδους διδασκαλίας τις επιστημονικές γνώσεις για τη μάθηση του 1960;

κοινωνική δυσπροσαρμοστικότητα, η επαγγελματική απαξία, το υποβαθμισμένο αξιακό υπόβαθρο πολλών αποφοίτων των σχολείων και Πανεπιστημίων μας, η ψυχολογική τους αποξένωση από τη διαδικασία της μάθησης, το γεγονός, εν ολίγοις ότι το σχολείο δεν ανταποκρίνεται στην αποστολή του έχει γίνει συνολικά αντιληπτό. Το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα πρέπει να αντιμετωπίσει αυτό το πρόβλημα το 2010, προκειμένου να μπορέσει το 2020 να γίνει μοχλός ατομικής βελτίωσης και κοινωνικής προόδου σε ένα περιβάλλον αυξημένης διεθνοποίησης και τεχνολογικής εξέλιξης. Για να γίνει αυτό, το πρώτο βήμα πρέπει να είναι η ανάταξη της εκπαίδευσης των εκπαιδευτικών μας, η ριζική βελτίωση των Παιδαγωγικών Τμημάτων και η εκ βάθρων αλλαγή της διαδικασίας επιλογής δασκάλων και καθηγητών για τα Γυμνάσια και για τα Γενικά και Επαγγελματικά Λύκεια και Σχολές. Ας ελπίσουμε οι πάσης φύσεως αρμόδιοι να αντιληφθούν το μέγεθος της πρόκλησης και να στρέψουν σε αυτή την προσοχή τους. J

Γυναίκα εργαζόμενη «χωρίς οικογένεια»

Αντιγόνη Λυμπεράκη Καθηγήτρια Οικονομικών στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, μέλος του ΔΣ της Action Aid Ελλάς

εν είναι καλός καιρός για οικονομολόγους, και κυρίως για εκείνους που κάνουν προβλέψεις! Το τοπίο της οικονομίας και της εργασίας στην Ελλάδα δέκα χρόνια μετά από σήμερα; Μην πιστεύετε τίποτα. Και δεν είναι μόνον εξαιτίας της κρίσης… Αν κάποιος έγραφε ένα αντίστοιχο κείμενο το 1990 και υποστήριζε πως η ελληνική οικονομία θα απορροφήσει στη διάρκεια της δεκαπενταετίας περί το ένα εκατ. μετανάστες (χωρίς αύξηση της ανεργίας και με αύξηση πραγματικών μισθών), θα τον περιγελούσαν ή ακόμα μπορεί και να τον θεωρούσαν «περίπτωση ιατρικού ενδιαφέροντος». Αν κάποιος το 2000, μέσα στην ευφορία της εισόδου στην ΟΝΕ έλεγε πως δέκα χρόνια μετά η χώρα των (οικονομικών) θαυμάτων θα είχε μεγαλύτερο έλλειμμα από εκείνο που προέκυψε μετά την πρώτη -ατυχή- υ-

πουργία Σαμαρά (στο υπουργείο Οικονομικών), αλλά χωρίς περιθώριο διόρθωσης με όχημα την προσαρμογή της ισοτιμίας της, θα είχε περίπου την ίδια τύχη… Πόσο διαφορετικά μπορεί να είναι τα πράγματα μετά από μία δεκαετία; Για ποιο λόγο κάποιες προβλέψεις φαντάζουν εντελώς απίστευτες (και για το λόγο αυτό αποσιωπούνται), αλλά επιβεβαιώνονται, ενώ άλλες υιοθετούνται ασμένως ως ρεαλιστικές, διατυμπανίζονται και αποτυγχάνουν παταγωδώς; Τρεις λόγοι θα μπορούσαν να εξηγήσουν τις δυσκολίες των αξιόπιστων προβλέψεων σε ορίζοντα δεκαετίας: η «αποκάλυψη» κάποιας νέας αλήθειας, η αντιμετώπιση μιας κατά βάση σωστής πρόβλεψης με νέο τρόπο (που αλλάζει τη σημασία της) και, τέλος, η αδυναμία κατανόησης όχι των μελλοντικών τάσεων, αλλά της τρέχουσας σημερινής πραγματικότητας…

Project 2020 H Ελλάδα το 2010 135

Aδυνατούμε να φανταστούμε (και να δημιουργήσουμε) το αύριο, επειδή αρνούμαστε να αναλύσουμε σωστά το σήμερα 136 Η Ελλάδα το 2010 Project 2020

πρώτος λόγος θυμίζει το φαινόμενο «μαύροι κύκνοι»: εκεί που νομίζεις πως έχεις το σωστό ορισμό, για να καταλάβεις τον κόσμο γύρω σου, συμβαίνει κάτι που σου δείχνει πως δεν το είχες καταλάβει σωστά. Μέχρι την ανακάλυψη της Αυστραλίας ο αυτονόητος ορισμός του κύκνου ήταν «λευκό πουλί…». Μετά την ανακάλυψη μαύρων κύκνων στην Αυστραλία, ο ορισμός προσαρμόστηκε, ώστε να χωράει τη νέα αλήθεια… Πόσες «ανακαλύψεις-αποκαλύψεις» άραγε χωράνε σε μία δεκαετία; Ο δεύτερος λόγος δεν έχει να κάνει με τις αλλαγές καθαυτές, αλλά με τον τρόπο που προσλαμβάνουμε την πραγματικότητα, ακόμα και αν την έχουμε προβλέψει με ικανοποιητικό τρόπο. Μπορεί, λοιπόν, κάποιος να προβλέψει πως στα επόμενα δέκα χρόνια θα επεκταθεί ουσιωδώς το δίκτυο των γρήγορων τρένων και, συνεπώς, η επικοινωνία θα είναι απλή και φτηνή. Και δέκα χρόνια αργότερα να επιβεβαιωθεί μεν η πρόβλεψη, αλλά επειδή εν τω μεταξύ έχει γενικευτεί η κίνηση με οικολογικό και γρήγορο ελικόπτερο, ενώ επιβαρύνεται με πράσινους φόρους το ενεργοβόρο τρένο, η επέκταση του σιδηροδρομικού δικτύου δεν απλοποιεί την επικοινωνία, ούτε την καθιστά φτηνότερη.

Ο τρίτος (και φαρμακερότερος) λόγος που δυσκολεύει τις προβλέψεις δεν έχει να κάνει ούτε με τις αβεβαιότητες του αύριο, ούτε με τις περιπέτειες της πρόσληψης των αλλαγών. Το πρόβλημα εδώ βρίσκεται στις παρεξηγήσεις, παρερμηνείες και σκοπιμότητες του πεζού σήμερα: δηλαδή, συχνά αδυνατούμε να φανταστούμε (και να δημιουργήσουμε) το αύριο, επειδή αρνούμαστε να αναλύσουμε σωστά το σήμερα.

ε πείσμα των δυσκολιών, ας φανταστούμε μια κατάσταση, κατά την οποία η οικονομία το 2020 δεν θα λειτουργούσε με αναξιοποίητα αποθέματα εργασίας. Ας θεωρήσουμε ότι η Ελλάδα του 2020 θα μοιάζει με τη Δανία του 2010 (και όχι αντιστρόφως). Αν είναι έτσι, η μεγάλη διαφορά με το σήμερα δεν βρίσκεται στην πράσινη ανάπτυξη ή στην τεχνολογική διάχυση, αλλά στην αξιοποίηση του ανθρώπινου δυναμικού. Το αναξιοποίητο απόθεμα στην Ελλάδα του σήμερα είναι οι γυναίκες που δεν εργάζονται. Οπως και το πετρέλαιο στα βάθη της θάλασσας, πρόκειται για αναπτυξιακό απόθεμα που είναι σχετικά εύκολο να εντοπιστεί, αλλά δυσκολότερο να αξιοποιηθεί. Στη μεγάλη εικόνα της ευρωπαϊκής οικονομίας, η Ελλάδα είναι η χώρα με το μεγαλύτερο ποσοστό α-

τόμων που δεν εργάζονται και δεν αναζητούν εργασία. Στο εσωτερικό αυτής της ομάδας, οι γυναίκες καταλαμβάνουν δεσπόζουσα θέση. Εχει ενδιαφέρον πως στο ερώτημα «γιατί δεν αναζητάτε δουλειά;», η συχνότερη απάντηση δεν είναι «επειδή δεν θα βρω/επειδή δεν υπάρχουν δουλειές», αλλά «επειδή έχω οικογενειακές υποχρεώσεις». Αν στην Ελλάδα του 2020 περιοριστούν δραστικά αυτές οι αναξιοποίητες δεξαμενές εργασίας, τότε ο πλούτος θα αυξηθεί, θα αυξηθούν τόσο η ζήτηση, όσο και η προσφορά των αγαθών και των υπηρεσιών, θα αυξηθεί το φάσμα των καταναλωτικών και παραγωγικών επιλογών των ανθρώπων και, παράλληλα, ο καθένας και η καθεμία θα είναι σε θέση να διαλέγουν με μεγαλύτερη ελευθερία το πώς, το πού και το πότε των διάφορων σταθμών της ατομικής του/της διαδρομής.

H Ελλάδα είναι η χώρα με το μεγαλύτερο ποσοστό ατόμων που δεν εργάζονται και δεν αναζητούν εργασία

υχνά (και στη χώρα μας συχνότερα), συναντάμε την άποψη πως ο στόχος για την απασχόληση των γυναικών είναι απότοκος στενού οικονομισμού και αδιαφορίας για την πραγματική ευτυχία των ανθρώπων. Οι άνθρωποι, κατά την άποψη αυτή, είναι πιο ευτυχισμένοι, όταν ακουμπάνε στα μαξιλαράκια των «αναξιοποίητων δεξαμενών εργασίας». Ποιος δεν προτιμά να βρίσκει κάποιον στο σπίτι, όταν γυρνάει από τη δουλειά ή από το σχολείο, κάποιον που έχει σκεφτεί, έχει ψωνίσει, έχει μαγειρέψει, έχει καθαρίσει, έχει σιδερώσει και έχει αρκούντως προβληματιστεί για το ποιος είναι ο καλύτερος τρόπος αντιμετώπισης του κάθε ξεχωριστού προβλήματος που αντιμετωπίζει το κάθε μέλος του νοικοκυριού; Μήπως αυτή η άκριτη αντιγραφή «δυτικών προτύπων» γυναικείας απασχόλησης λειτουργεί τελικώς σε βάρος της πραγματικής ευημερίας (δηλαδή της ευτυχίας) της οικογένειας συνολικά και του κάθε μέλους της ξεχωριστά; Είναι, όμως, πράγματι ένα σενάριο «στυγνού οικονομολόγου» που αδιαφορεί για τις επιλογές και επιθυμίες των ίδιων των ανθρώπων; Ακόμα και οι οπισθοδρο-

μικότεροι ρομαντικοί στις μέρες μας, έχουν πλέον αντιληφθεί πως οι ρόλοι της μαμάς και του μπαμπά της Λόλας στο αλφαβητάρι της δεκαετίας του 1960 (με το οποίο μεγάλωσαν πολλοί και πολλές από εκείνους που συνδιαλέγονται αρμοδίως για τις επιθυμητές και ανεπιθύμητες κοινωνικές διευθετήσεις) δεν αποτελούν προϊόν ατομικής επιλογής, αλλά κοινωνικής κατασκευής. Οι άνθρωποι αυτοί δεν ρωτήθηκαν ποτέ αν και πόσο επιθυμούν να εργάζονται, να μαγειρεύουν και να φροντίζουν. Είναι, λοιπόν, τουλάχιστον παραπλανητικό (για να μην πω ότι είναι και ανέντιμο) να προσποιούμαστε πως πρόκειται για την ιδανική κατάσταση, στην οποία όλοι και όλες διάλεξαν ελεύθερα και ανεμπόδιστα τον τρόπο της ζωής τους, τη δουλειά τους και τις διευθετήσεις της καθημερινότητάς τους, και πως κάθε διαφορετική διευθέτηση αντιβαίνει τις επιλογές τους και τους στριμώχνει σε «ξενόφερτα πρότυπα ζωής» που δεν τα διάλεξαν και δεν τους ταιριάζουν. Επίσης, ο περιορισμός των αναξιοποίητων δεξαμενών εργασίας δεν θα σημαίνει φυσικά «υποχρεωτική εργασία», αλλά την ελευθερία επιλογής ανάμεσα σε διαφορετικό μείγμα εργασίας και φροντίδας με τρόπο που να αντιστοιχεί όχι μόνο στις ανάγκες, αλλά και στις επιθυμίες της κάθε εποχήςστιγμής του κύκλου ζωής. Αυτονοήτως, αυτό αφορά τόσο τις γυναίκες, όσο και τους άνδρες, καθώς -ευτυχώς- κανείς δεν πολυπιστεύει στις μέρες μας πως εκ γενετής οι άνδρες έχουν προδιάθεση στην αναζήτηση του χρήματος και οι γυναίκες αντιστοίχως στην προσφορά φροντίδας. Ετσι, επεκτείνεται αυτό που ισχύει κατά κύριο λόγο για τους άνδρες μόνο, ώστε να περιλαμβάνει και τις γυναίκες.

αι ο αντίλογος στα παραπάνω: μα αν όλοι και όλες εργάζονται, τότε ποιος ακριβώς θα φροντίζει; Το άρρητο πλην ουσιώδες στοιχείο που προσφέρει το ερώτημα αυτό είναι η αναγνώριση πως οι δραστηριότητες φροντίδας μπορούν να είναι πολύ απαιτητικές, και άρα δύσκολα συμβιβάσιμες

Project 2020 H Ελλάδα το 2010 137

με επαγγελματική σταδιοδρομία. Θεωρητικά, υπάρχουν τέσσερις επιλογές: 1) η γυναίκα εργάζεται με αμοιβή και ο άνδρας ασχολείται με τη φροντίδα σε όρους πλήρους απασχόλησης (οικιακά), 2) ο άνδρας εργάζεται (και πληρώνεται), ενώ η γυναίκα ασχολείται με τη φροντίδα σε όρους πλήρους απασχόλησης (οικιακά), 3) και ο άνδρας και η γυναίκα εργάζονται στη βάση μερικής απασχόλησης και φροντίζουν από κοινού, 4) και ο άνδρας και η γυναίκα εργάζονται πολλές ώρες και αναθέτουν τις δραστηριότητες φροντίδας σε κάποιο άλλο άτομο που τις πραγματοποιεί έναντι αμοιβής. Δεν υπάρχει τρόπος να αποφανθεί κανείς περί του τι πραγματικά επιθυμούν ή επιδιώκουν οι άνθρωποι: μπορεί να προτιμούν την αυστηρή εξειδίκευση των ρόλων στο ζευγάρι, όπου κάποιο μέλος εργάζεται (αποκλειστικώς) και το άλλο φροντίζει. Μπορεί όλοι να κάνουν λίγο από όλα, με συνδυασμό δραστηριοτήτων. Μπορεί, τέλος, να προτιμούν να εργάζονται και οι δύο και να αναθέτουν τις δραστηριότητες φροντίδας σε τρίτους/ες. Αυτό, όμως, που γνωρίζουμε εκ πείρας είναι πως μετά την άφιξη πολυπληθών ομάδων αλλοδαπών γυναικών που προσέφεραν υπηρεσίες φροντίδας στις οικογέ-

138 Η Ελλάδα το 2010 Project 2020

νειες σε κόστος που πολλά νοικοκυριά (για πρώτη φορά) ήταν σε θέση να αντιμετωπίσουν, τότε σημειώθηκε αισθητή αύξηση στα ποσοστά γυναικών που μπήκαν στον κόσμο της απασχόλησης. Αυτή η πρόσφατη ελληνική εμπειρία μας δείχνει, επίσης πως, μόλις διαφανούν κάποιες νέες λύσεις που να αντιμετωπίζουν ικανοποιητικά τις ανάγκες της οικογένειας σε φροντίδα, τότε οι επιλογές ρόλων μεταβάλλονται απότομα, υποδηλώνοντας πως η προηγούμενη κατάσταση ήταν περισσότερο αναγκαστική και λιγότερο προϊόν ελεύθερης επιλογής…

ώς φτάνει, όμως, κανείς σε μια οικονομία χωρίς αναξιοποίητα κοιτάσματα εργασίας; Σε μια κοινωνία με δουλειές για όσους επιθυμούν να εργαστούν; Το πικρό μάθημα της ιστορίας είναι πως οι θέσεις εργασίας δεν δημιουργούνται με τα μεγάλα λόγια ούτε διασφαλίζονται μέσα από θεσμικές και νομοθετικές ρυθμίσεις. Ακόμα και η αναγκαία νομοθεσία περί ίσης αμοιβής για ίδια εργασία δεν παράγει θέσεις εργασίας ίσων ευκαιριών, αλλά μόνο και εκ των υστέρων τιμωρεί την άσκηση διακρίσεων, όταν και όπου καταφέρει να φτάσει ο νόμος… Η μεγαλύτερη διάκριση, όμως, αυτή ανά-

μεσα σε εκείνους που είναι ελεύθεροι να αναζητήσουν εργασία και σε εκείνες που έχουν άλλες υποχρεώσεις και δεν τους ταιριάζουν τα ωράρια, αυτή η κραυγαλέα διάκριση διαφεύγει της προσοχής του νομοθέτη, αλλά και των συμμετεχόντων στο διάλογο περί εργασίας, ανεργίας κλπ.

ψη των αναγκών σε φροντίδα. Οσο δεν το κάνει, τότε οι απαιτήσεις σε φροντίδα θα δημιουργούν αθέατες παρενέργειες και ασφυκτικούς καταναγκασμούς που θα εμποδίζουν σε αρκετές περιπτώσεις την αξιοποίηση όλων των διαθέσιμων δεξαμενών εργασίας και δημιουργικότητας.

οικονομία που αξιοποιεί πλήρως την εργασία όλων όσοι επιθυμούν να εργαστούν δεν προσποιείται πως κατοχυρώνει τα δικαιώματά τους, θέτοντας άκαμπτες προδιαγραφές «δημόσιων υπαλλήλων». Οι προδιαγραφές αυτές σκοτώνουν θέσεις εργασίας (οπουδήποτε πλην του δημόσιου τομέα) και επιπλέον δεν έχουν τα χαρακτηριστικά προσαρμοστικότητας σε διαφορετικές απαιτήσεις διάρκειας και έντασης εργασίας που μεταβάλλονται στη διάρκεια του κύκλου ζωής των ανθρώπων. Είναι θέσεις ζηλευτές, μόνο και μόνο επειδή υπάρχει κάποιος άλλος να κάνει την αθέατη δουλειά φροντίδας…

Oσο οι κανόνες της αγοράς εργασίας είναι «κομμένοι και ραμμένοι στα μέτρα» ενός άνδραεργαζόμενου καριέρας, η οικονομία είναι καταδικασμένη να λειτουργεί με χαμηλότερη ταχύτητα

ι θέσεις εργασίας που αξιοποιούν το εργασιακό απόθεμα όλων δεν μπορούν να στηρίζονται σε αθέατες διευθετήσεις λίγο-πολύ υποχρεωτικού χαρακτήρα. Θα πρέπει να είναι σε θέση να ανταποκριθούν πραγματικά στις ποικίλες ανάγκες όλων (και όχι μόνον εκείνων που έχουν διασφαλίσει τις υπηρεσίες φροντίδας στο παρασκήνιο), γεγονός που συνεπάγεται μεγάλη ποικιλία ωραρίων, αλλά και αμοιβών. Ποικιλία ωραρίων, για να υπάρχει πραγματική επιλογή εργασίας για όλους και ανά πάσα στιγμή του κύκλου της ζωής. Ποικιλία αμοιβών, προκειμένου να υπάρχουν πολλά και προσβάσιμα σημεία εισόδου στην απασχόληση για όλους και όλες, και προκειμένου να μη στερέψει ο μηχανισμός δημιουργίας νέων θέσεων εργασίας -δηλαδή να μην εξαντληθούν οι ευκαιρίες απασχόλησης. Επιπλέον, δικαίωμα ελεύθερης επιλογής στην αμειβόμενη εργασία θα έχουν οι γυναίκες μόνον, εφόσον το σύστημα κοινωνικής προστασίας διασφαλίσει κάποια ελάχιστη κάλυ-

ιασφάλιση ευκαιριών εργασίας και δημιουργικής συμβολής στο οικονομικό γίγνεσθαι προς όλους και όλες δεν εξασφαλίζεται με νομικισμούς που δεν αντιλαμβάνονται τον τρόπο που λειτουργεί η οικονομία, αλλά δεν τσιγκουνεύονται σε πομπώδεις δηλώσεις και μεγαλοστομίες περί ισότητας. Συχνά, οι τελευταίες αποτελούν στην πραγματικότητα παγίδες που λειτουργούν σε βάρος της ισότητας, ενώ την επικαλούνται υψηλοφώνως. Οπως, για παράδειγμα, οι ρυθμίσεις για την πρόωρη συνταξιοδότηση των γυναικών (μητέρων), με ακραίο παράδειγμα τη 15ετία στο δημόσιο. Ο καλοπροαίρετος πλην αδαής νομοθέτης θέλει να «αποζημιώσει» τις γυναίκες για τις μεγάλες και μικρές, ορατές και αόρατες διακρίσεις στις οποίες υποβάλλονται από μικρές και κάνει μια «γενναιόδωρη χειρονομία»: πάρτε νωρίτερα σύνταξη να ξεκουραστείτε! Στην πραγματικότητα, τις βγάζει με μικρότερη σύνταξη (καθώς εισφέρουν για λιγότερα χρόνια), η οποία θα πρέπει να τις συντηρεί για περισσότερα χρόνια (καθώς, ως γνωστόν, ζουν περισσότερο). Ταυτόχρονα, η προοπτική της πρόωρης συνταξιοδότησης δεν επιτρέπει μακροχρόνιες ούτε επαναλαμβανόμενες επιλογές επανειδίκευσης ή διά βίου μάθησης (ούτε οι εργοδότες, αλλά ούτε και οι εργαζόμενες επιθυμούν να επενδύσουν προσπάθεια και πόρους σε κάτι που αποδίδει μακροχρόνια, όταν η εργασιακή διαδρομή προβλέπεται βραχυχρόνια). Το πρόσχημα είναι η προστασία της μητρότητας, αλλά η αντίληψη περί προστασίας είναι αρκετά εκκεντρική, δεδομένου ότι στέλνει τις μητέρες στο σπίτι σε μια εποχή που τα παιδιά τους αναζητούν τρόπους να χειραφετηθούν από την ασφυκτική επίβλεψη των γονέων τους, αφήνοντας

Project 2020 H Ελλάδα το 2010 139

πίσω τους την παιδική ηλικία. Μα καλά, δεν ξέρει στοιχειώδη αριθμητική ο νομοθέτης; Δεν θυμάται πώς ήταν τα πράγματα, όταν ο ίδιος ήταν 16 και 17 χρόνων; Νομίζω πως θυμάται, αλλά ο στόχος του δεν είναι η επιτήρηση ενοχλημένων και δύστροπων εφήβων, αλλά η φροντίδα ηλικιωμένων της οικογένειας… Ο νομοθέτης κάνει μια ζαβολιά και μιλάει για μητρότητα και αναγνώριση προσφοράς των γυναικών, αλλά στην πραγματικότητα φροντίζει για την ευημερία των ηλικιωμένων και ανήμπορων συγγενών του, ενώ παράλληλα κάνει και μια χάρη στους άνδρες συναδέλφους του, προστατεύοντας την καριέρα τους από τον ανταγωνισμό των γυναικών…

σο οι κανόνες της αγοράς εργασίας είναι «κομμένοι και ραμμέν ο ι σ τ α μ έ τρ α » ε ν ό ς ά ν δ ρ α εργαζόμενου καριέρας, ο οποίος διαθέτει τουλάχιστον μια γυναίκα για τις ανάγκες φροντίδας -τη σύζυγο, αλλά κάποτε και τη μητέρα ή ακόμα και την πεθερά-, η οικονομία είναι καταδικασμένη να λειτουργεί με χα-

140 Η Ελλάδα το 2010 Project 2020

μηλότερη ταχύτητα: οι αναξιοποίητες δεξαμενές της γυναικείας εργασίας θα φρενάρουν το μετασχηματισμό της προσπάθειας σε ευημερία. Οσο το σύστημα κοινωνικής προστασίας κωφεύει στις ανάγκες παροχής φροντίδας, το βάρος αυτό θα συνεχίσει να μεταφέρεται στους ώμους των γυναικών. Οσο μάλιστα εγκαταλείπουν την εργασία τους νωρίτερα, τόσο νωρίτερα αναλαμβάνουν το άχθος της παροχής φροντίδας. Οι γυναίκες, λοιπόν, ξεφεύγουν από τα «αφεντικά» και -αμέσως μετά- τις τρώει το θηρίο που λέγεται «οικογενειακή συνοχή»: χωρίς φασαρία, χωρίς αποτυπώματα. Το τέλειο έγκλημα! Σε αυτό οι δράστες χρησιμοποιούν τη ρητορεία της ισότητας και της προόδου, για να διατηρήσουν καταστάσεις ανισότητας και οπισθοδρόμησης -χωρίς ντροπή επικαλούνται τα πραγματικά προβλήματα των γυναικών, όπως η Κούνεβα, για να διασφαλίσουν ότι η εργαζόμενη δημόσια υπάλληλος σύζυγός τους δεν θα παραμελήσει τα οικιακά της καθήκοντα… J

Τα βαρίδια του κρατικού μηχανισμού

Χρήστος Χατζηεμμανουήλ

Καθηγητής Πανεπιστημίου και μέλος της Συμβουλευτικής Επιτροπής του Περιφερειακού Κέντρου για τη Διοικητική Μεταρρύθμιση (RCPAR) του Αναπτυξιακού Προγράμματος του ΟΗΕ (UNDP)

πό ιδανικές σ υν θήκες, ο κρατικός μηχανισμός θα αποτελούσε εργαλείο ακριβείας για την υλοποίηση των στόχων της δημόσιας πολιτικής. Στην Ελλάδα του 2010 είναι κυρίως βαρίδι. Δέκα χρόνια από σήμερα, η κατάσταση θα έχει αλλάξει; Τρία μεγάλα εμπόδια ορθώνονται στο δρόμο της ανάταξης: το ανεπαρκές και απαρχαιωμένο μοντέλο διοικητικής οργάνωσης· οι άθλιες πρακτικές που έχουν επικρατήσει ως προς την επιλογή, την αξιοποίηση, την κατ’ όνομα εκπαίδευση, την αξιολόγηση και τον έλεγχο του προσωπικού· και η οξεία παθολογία του νομικού υποβάθρου των διοικητικών λειτουργιών, που δημιουργεί εκτεταμένες ευκαιρίες για φεουδοποίηση, παράλυση και διαφθορά του δημόσιου τομέα. Ως προς το μοντέλο διοίκησης, είναι σύνηθες να εξαγγέλλεται από την

εκάστοτε κυβέρνηση η μετάβαση των κεντρικών, τουλάχιστον, υπηρεσιών των υπουργείων από τη γραφειοκρατική ρουτίνα και παράλυση στο «επιτελικό» κράτος, που θα διασφαλίζει στρατηγικό σχεδιασμό, ευελιξία και ικανότητα προσαρμογής στα συνεχώς μεταβαλλόμενα δεδομένα μιας όλο και πιο περίπλοκης (αλλά και διεθνοποιημένης πλέον) κοινωνικής πραγματικότητας. Θεωρητικώς, στο νέο περιβάλλον, το κλασικό μοντέλο του γραφειοκρατικού κράτους-μηχανής, που δρα συστηματικά και απρόσωπα, προκειμένου να υλοποιήσει ομοιόμορφα και με αντικειμενικότητα μια σειρά σταθερών κρατικών λειτουργιών, έχει ξεπεραστεί από τα δεδομένα. Η διαρκής ανάδειξη και επίλυση νέων προβλημάτων και η ικανότητα των κρατικών οργάνων να επαναπροσανατολίζουν τη δομή και τη λειτουργία τους, για να τα επιλύσουν –με λίγα λόγια, η μετάβαση από την αναλογία της μη-

Project 2020 H Ελλάδα το 2010 141

χανής σε εκείνη του πληροφοριακά και λειτουργικά ανοικτού οργανισμού- φαίνεται επιβεβλημένη και δικαιολογεί το διακηρυκτικό οίστρο των επίδοξων αναμορφωτών.

Τ Οι κοινωνικές και οικονομικές βάσεις της παθολογίας της δημόσιας διοίκησης είναι βαθύτατες, όπως ισχυρότατη είναι και η συσπείρωση ενός μεγάλου τμήματος της κοινωνίας γύρω από την υπεράσπιση και αναπαραγωγή των κακώς κειμένων 142 Η Ελλάδα το 2010 Project 2020

ο πρόβλημα είναι ότι ζούμε σε μία χώρα, όπου η πραγματική και πλήρης εφαρμογή του γραφειοκρατικού μοντέλου δεν επετεύχθη ποτέ. Η οργανωτική δομή του κρατικού μηχανισμού πάσχει από έλλειμμα στοιχειώδους ορθολογικότητας, κατακερματισμό και αλληλεπικαλύψεις αρμοδιοτήτων, ακόμη και ως προς τα πλέον παραδοσιακά ζητήματα. Η γενικευμένη (και όχι πάντοτε αδικαιολόγητη) έλλειψη εμπιστοσύνης στον πολίτη οδηγεί σε μία άκαμπτη τυπολατρία, πολλαπλούς ελέγχους και αργές και επίπονες διαδικασίες, οι οποίες, καθώς είναι κακοσχεδιασμένες και δεν λαμβάνουν υπόψη παρά μόνο τυπικά κριτήρια, και όχι την πραγματική συμπεριφορά διοικούντων και διοικουμένων, εφαρμόζονται ως απλές ρουτίνες και δεν εξυπηρετούν τελικά κανένα πρακτικό στόχο. Πριν φτάσουμε, συνεπώς, στο επιτελικό κράτος, χρειαζόμαστε πρωτίστως και επειγόντως καταγρα-

φή, ορθολογικό ανασχεδιασμό και απλοποίηση των λιγότερο «εκλεπτυσμένων» λειτουργιών της διοικητικής καθημερινότητας. Οσο για την επιτελική διάσταση της κρατικής λειτουργίας, την ικανότητα για διαμόρφωση πολιτικών και τη δυνατότητα νοητικής ανάλυσης και κινητοποίησης υλικών μέσων για τη διαχείριση κρίσεων, απέχουμε πολύ από την κατάκτηση του επιθυμητού επιπέδου. Τροχοπέδη εδώ αποτελεί το γενικά χαμηλό γνωσιακό επίπεδο της υπαλληλικής ιεραρχίας. Η εμπειρική κατανόηση του «πώς λειτουργούν τα πράγματα» στην καθ’ ημάς πραγματικότητα, καθώς και η ικανότητα πολιτικών ελιγμών και ελέγχου των εσωτερικών συσχετισμών, αποτελούν, αναμφίβολα, πολύτιμα εφόδια για τα ανώτερα στελέχη της διοίκησης -εφόδια, τα οποία οι πολιτικές ηγεσίες εκτιμούν και υπολογίζουν σοβαρά! Από την άλλη, η επιστημονική επάρκεια, η θεωρητική προπαρασκευή, η ενασχόληση με την ανάλυση και το σχεδιασμό της δημόσιας πολιτικής, δεν φαίνεται να συγκινούν τους πολιτικούς προϊστάμενους ή να αποφέρουν ιδιαίτερα οφέλη κατά την επαγγελματική εξέλιξη των στελεχών. Α-

ντιθέτως, τέτοια προσόντα γεννούν υποψίες και φοβίες στους «παραδοσιακούς», όπως αποδεικνύει το παράδειγμα των αποφοίτων της Εθνικής Σχολής Δημόσιας Διοίκησης: η εκπαίδευση αυτών των υποτιθέμενων εκκολαπτόμενων επιτελικών στελεχών έχει ανατεθεί ακριβώς σε εκείνα τα παραδοσιακά στελέχη, τα οποία προορίζονται να αντικαταστήσουν, με αποτέλεσμα να αναπαράγεται η διοικητική πεπατημένη, ενώ και η ταχεία υπηρεσιακή τους ανέλιξη μένει εν πολλοίς στα χαρτιά. Εν ολίγοις, τα πτυχία μετρούν, βέβαια, μόνον, όμως, ως τυπικά προσόντα, που ενισχύουν τη μοριοδότηση στις διαδικασίες του ΑΣΕΠ ή την εσωτερική κατάταξη. Οι εξειδικευμένες γνώσεις, από την άλλη, δεν επιβραβεύονται. Ετσι, οι όποιες επιτελικές δραστηριότητες αναπτύσσονται μόνο στα γραφεία των υπουργών από μετακλητά στελέχη και συμβούλους. Η απαξίωση της οργανωμένης παραγωγής δημόσιων πολιτικών (policymaking), προς όφελος της αυθαίρετης παραγωγής νομοθετικών κειμένων και της εσωτερικής διαχείρισης ανθρώπων και της εξωτερικής διαπραγμάτευσης συγκεκριμένων διοικητικών περιπτώσεων, οδηγεί στο γνωστό αποτέλεσμα: χώρα χωρίς χωροταξικό σχεδιασμό, νομοθεσία «στο πόδι», που βγαίνει από τα υπουργικά γραφεία, όπως τα κουνέλια από το καπέλο του ταχυδακτυλουργού, και που οι τεχνικές της αδυναμίες συγκαλύπτονται με ευκολία ως «πολιτικές επιλογές».

Αντί για κράτος με υπαλλήλους στην υπηρεσία της κοινωνίας και της οικονομίας, έχουμε κράτος των υπαλλήλων που καταδυναστεύει τους πολίτες

ια όλα αυτά, αποφασιστική σημασία έχει το δεύτερο μεγάλο εμπόδιο στην καλή λειτουργία της δημόσιας διοίκησης: ο ριζικά στρεβλός χαρακτήρας της επιλογής και διαχείρισης του προσωπικού. Προσλήψεις, που η κοινωνία και το πολιτικό σύστημα εκλαμβάνουν ως «δώρο» προς τους προσλαμβανόμενους, που εισερχόμενοι στο δημόσιο «τακτοποιούνται» διά βίου, έτσι ώστε το μόνο ζήτημα να είναι η αποπροσωποποίηση και αντικειμενικοποίηση του συστήματος προσλήψεων μέσω του Α-

ΣΕΠ· εξίσωση των πάντων εντός της υπηρεσίας και ανελαστικές διαδικασίες ανέλιξης, με βάσει εντελώς τυπικά κριτήρια, έτσι ώστε να μην αισθάνεται κανένας «αδικημένος», ούτε να κινδυνεύουν οι βολικές ρουτίνες (και όλα αυτά, στο όνομα της αμεροληψίας και της αποφυγής της ευνοιοκρατίας)· εμπέδωση της κακώς νοούμενης συνδικαλιστικής αλληλεγγύης, με εξάλειψη των ατομικών διαφοροποιήσεων, επιβραβεύσεων, κινήτρων και αντικινήτρων, προκειμένου με συλλογική πίεση να αποσπαστούν κοινά προνόμια για όλους· ανύπαρκτος πειθαρχικός έλεγχος, στα χέρια των «συναδέλφων», και κατ’ ουσίαν υποκατάσταση της εσωτερικής πειθαρχικής λειτουργίας με αδιέξοδες δικαστικές διαδικασίες: όλα αυτά δεν είναι συμπτώματα, είναι αιτίες της διοικητικής ανεπάρκειας. Σε μεγάλο βαθμό, στα μέσα και κατώτερα επίπεδα της διοίκησης το αποτέλεσμα είναι, αντί για κράτος με υπαλλήλους στην υπηρεσία της κοινωνίας και της οικονομίας, να έχουμε κράτος των υπαλλήλων που καταδυναστεύει τους πολίτες. Εδώ έγκειται και η περίφημη αποτυχία του κράτους να αντιμετωπίσει τα προβλήματα της «καθημερινότητας».

ευελιξία και εξατομίκευση στην πρόσληψη και αξιοποίηση των στελεχών της διοίκησης δεν μπορεί, ασφαλώς, να είναι απεριόριστη. Δεν το επιτρέπει αυτό ούτε η εθνική παράδοση ευνοιοκρατίας και ρουσφετολογίας, ούτε ο τεράστιος όγκος του δημόσιου τομέα και ο ανάλογος αριθμός των θέσεων. Εντούτοις, η ενίσχυση του στοιχείου της ατομικής αξιολόγησης, ιδίως για την κάλυψη των νευραλγικών σχεδιαστικών θέσεων, η εντονότερη διαφοροποίηση της υπηρεσιακής εξέλιξης και η κατάληψη θέσεων ευθύνης μέσω κριτηρίων ειδικής κατάρτισης (και όχι γενικού επιπέδου εκπαιδευτικών προσόντων) και αποδοτικότητας και, πάνω από όλα, η αποκατάσταση της πειθαρχικής λειτουργίας με διαδικασίες ταχείες και αποτελεσματικές, πλήρως

Project 2020 H Ελλάδα το 2010 143

διαχωρισμένες από τη δικαστική διερεύνηση ποινικών ή οικονομικών ευθυνών των ελεγχόμενων, αποτελούν απαράβατες προϋποθέσεις, ώστε να βαδίσουμε προς το περίφημο «επιτελικό» κράτος. Τέλος, δεν μπορεί να υπάρξει σύγχρονη δημόσια διοίκηση σε περιβάλλον ακατάσχετης πολυνομίας και κακονομίας, ασάφειας και αντιφατικότητας των ρυθμίσεων. Ούτε είναι θεμιτός ο πολλαπλασιασμός των ειδικών διοικητικών οργάνων, με τη διαρκή δημιουργία νέων ημιανεξάρτητων αρχών και οργάνων, ως εύκολη, αλλά ατελέσφορη απάντηση σε όποια δυσλειτουργία του κράτους ή της οικονομίας έρχεται κάθε φορά στο πολιτικό προσκήνιο. Ασφαλώς, η δημιουργία νέων οργάνων είναι συχνά πρακτικά αναπόφευκτη, διότι πρέπει να παρακαμφθούν οι υπάρχουσες υπηρεσίες, που χαρακτηρίζονται από αγκυλώσεις, αδιαφορία και ανικανότητα· με τον τρόπο αυτόν, όμως, παραμένουν παραλλήλως στη ζωή, ως καθαρό απολίθωμα, και οι παλαιές δομές. Γενικότερα, η κανονιστική αναρχία, όπως και ο κατακερματισμός και η αλληλεπικάλυψη των αρμοδιοτήτων, οδηγούν στην έλλει-

144 Η Ελλάδα το 2010 Project 2020

ψη ενότητας των κρατικών λειτουργιών, την κατοχύρωση φέουδων αρμοδιότητας και, εντέλει, στην επέκταση των ευκαιριών για ατομική εκμετάλλευση του εκάστοτε πεδίου αρμοδιότητας, συναλλαγή με το διοικούμενο και διαφθορά. Από την άποψη αυτή, η απλοποίηση, τακτοποίηση, κωδικοποίηση και αποσαφήνιση της νομοθεσίας, η μείωση του αριθμού των διοικητικών οργάνων και η ορθολογική ανακατανομή αρμοδιοτήτων μεταξύ τους, δεν αποτελούν ζήτημα αισθητικό ή ακαδημαϊκό, αλλά βάση για την εμπέδωση της ενότητας της διοίκησης και των αξιών του κράτους δικαίου.

ανάγκη για συνολική αναθεώρηση του οργανογράμματος των υπηρεσιών και φορέων, πάντως, σε καμία περίπτωση δεν καλύπτεται από αποσπασματικές παρεμβάσεις. Η αναδιάρθρωση πρέπει να ξεκινά από την καταγραφή των επιμέρους λειτουργιών που επιτελούνται· μόνο βάσει της συστηματικής απογραφής και ταξινόμησης των λειτουργιών αυτών μπορεί να κριθεί ποιες υπηρεσίες χρειαζόμαστε, με πόσους υπαλλήλους πρέπει να είναι στελεχωμέ-

νες, με τι είδους υπαλλήλους κλπ. Μια δημόσια διοίκηση, όπως η σημερινή, κοστίζει πολλαπλά: αποτελεί τροχοπέδη για την οικονομία, αναδιανέμει κατά τρόπο απολύτως άδικο πόρους από τους λοιπούς πολίτες στους εντός των τειχών του δημοσίου επωφελούμενους, γίνεται δικαίως αντιληπτή ως δυνάστης της κοινωνίας και πρόσκομμα για την ανάπτυξή της. Ασφαλώς, οι κοινωνικές και οικονομικές βάσεις αυτής της παθολογίας είναι βαθύτατες, όπως ισχυρότατη είναι και η συσπείρωση ενός μεγάλου τμήματος της κοινωνίας γύρω από την υπεράσπιση και αναπαραγωγή των κακώς κειμένων, που για τα τμήματα αυτά παρουσιάζονται επωφελή. Θα υπερνικηθούν οι αντιδράσεις τους; Θα μπορέσει το πολιτικό σύστημα να εκφράσει τη βούληση για διοικητικό και ρυθμιστικό εξορθολογισμό και εκσυγχρονισμό; Δεν είναι βέβαιο, είναι όμως πολύ πιθανό, διότι το σημερινό σύστημα έχει φτάσει στα όριά του. Η βαθιά οικονομική κρίση και το δημοσιονομικό αδιέξοδο το αποδεικνύουν, και γεννούν νέες διαχωριστικές γραμμές, νέα αιτήματα, νέες προτεραιότητες πολιτικής, νέες ευκαιρίες για τομές. J

2+1 προτεραιότητες για την οικονομία

Γιάννης Στουρνάρας

Καθηγητής Οικονομικών στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, επιστημονικός διευθυντής του ΙΟΒΕ

ύο είναι, κατά την άποψή μου, τα κρίσιμα, επείγοντα ζητήματα για την ελληνική οικονομία: το δημοσιονομικό/ασφαλιστικό και η ανταγωνιστικότητα/παραγωγική αναδιάρθρωση. Η αναδιανομή/κοινωνικό κράτος είναι, επίσης, σημαντικό ζήτημα, αλλά πρέπει να αντιμετωπιστεί σε βάθος χρόνου. Τώρα δεν υπάρχουν πόροι και χρόνος. Αυτό είναι, δυστυχώς, το τίμημα του δημοσιονομικού εκτροχιασμού. Σήμερα, ο μόνος ίσως που μπορεί να πείσει την ελληνική κοινωνία για την αναγκαιότητα της δημοσιονομικής προσαρμογής και των μεταρρυθμίσεων είναι ο ίδιος ο πρωθυπουργός. Αν δείξει και στην οικονομία την κινητικότητα, ταχύτητα και καινοτομία που δείχνει στην εξωτερική πολιτική, οι θετικές εξελίξεις στην οικονομία θα είναι καταιγιστικές. Το οικονομικό επιτελείο, πέραν του προϋπολογισμού και του προγράμματος σταθερότητας και ανάπτυξης, τα οποία δεν αρκούν λόγω της σοβαρότητας των προβλημάτων, πρέπει να εκπονήσει και να δημοσιοποιήσει ένα δεκαετές πρόγραμμα προσαρ-

μογής, με συγκεκριμένους, μετρήσιμους στόχους και μέσα πολιτικής. Η αξιοπιστία του προγράμματος αυτού θα κριθεί από τα μέτρα που θα εξαγγείλει στο αμέσως προσεχές διάστημα. Ενδεικτικά προτείνω τα εξής: Στόχοι με ορίζοντα δεκαετίας (2020) • Μείωση του δημόσιου χρέους στο 75% του ΑΕΠ. • Μείωση του ελλείμματος του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών στο 3% του ΑΕΠ. • Μείωση του ποσοστού ανεργίας στο 5%. • Σύγκλιση του κατά κεφαλήν εισοδήματος (σε μονάδες ισοδύναμης αγοραστικής δύναμης) με αυτό της ευρωζώνης. Σήμερα ο σχετικός δείκτης είναι 86%, ενώ πριν από δέκα χρόνια ήταν 71,5%. • Ανοδος στην κλίμακα PISA του ΟΟΣΑ (Παιδεία) και στις κλίμακες της Παγκόσμιας Τράπεζας που αφορούν στην επιχειρηματικότητα, στην προσέλκυση ξένων επενδύσεων, στη διαφάνεια και την εμπιστοσύνη, κατά δέκα θέσεις (μία το χρόνο). Σήμερα βρισκόμαστε στις τελευταίες θέσεις.

Project 2020 H Ελλάδα το 2010 145

•

Ο μόνος ίσως που μπορεί να πείσει την ελληνική κοινωνία για την αναγκαιότητα της δημοσιονομικής προσαρμογής και των μεταρρυθμίσεων είναι ο ίδιος ο πρωθυπουργός 146 Η Ελλάδα το 2010 Project 2020

Μείωση του ποσοστού φτώχειας στο 16%. Σήμερα είμαστε στο 20%.

Βασικά μέσα και μέτρα προσαρμογής • Δημοσιονομική προσαρμογή της τάξης του 8% του ΑΕΠ μέχρι το (τέλος) 2013 και κατόπιν σταδιακός μηδενισμός του ελλείμματος της γενικής κυβέρνησης, σε συνάρτηση με τον οικονομικό κύκλο, ως εξής: - Σταδιακή μείωση των δημόσιων δαπανών, με την εγκαθίδρυση ενιαίου λογιστικού και πληροφοριακού συστήματος ελέγχου, μέτρησης και αξιολόγησης των δαπανών, με την επιβολή μέτρων διαφάνειας (μέσω ελέγχου από ορκωτούς ελεγκτές και δημοσιοποίησης των αποτελεσμάτων όλων των μονάδων που απαρτίζουν το δημόσιο τομέα, συμπεριλαμβανόμενης και της Τοπικής Αυτοδιοίκησης), καθώς και εξειδικευμένων μέτρων που αφορούν στις δαπάνες υγείας (με προγράμματα παρακολούθησης και ελέγχου των δαπανών στα νοσηλευτικά ιδρύματα και στα ασφαλιστικά ταμεία, με την αξιολόγηση των αποτελεσμάτων των ιατρικών πράξεων και με την εισαγωγή στοιχείων ανταγωνισμού μεταξύ των νοσοκομείων) και άμυνας (με ενοποίηση μονάδων, δημιουργία κοινών λογιστικών συστημάτων και συστημάτων πληροφορικής για τους τρεις κλάδους, καθώς και με αναθεώρηση των εξοπλιστικών προγραμμάτων). Επίσης, με την κατάργηση εκατοντάδων, κυριολεκτικά, άχρηστων σήμε-

ρα, δημόσιων οργανισμών. Τέλος, με τη μείωση του συνολικού μισθολογικού κόστους του δημόσιου τομέα με: i) πάγωμα όλων των προσλήψεων, με εξαίρεση τους ελάχιστους υπαλλήλους με εξειδικευμένες γνώσεις και ii) αυστηρή συγκράτηση των μισθών και κάθε είδους αμοιβών. - Σταδιακή αύξηση των κρατικών εσόδων, μέσω της δημιουργίας κοινής ηλεκτρονικής βάσης δεδομένων, ενοποίησης εισπρακτικών μηχανισμών (φόρων και εισφορών), δειγματοληπτικών ελέγχων μεταξύ μονάδων υψηλού κινδύνου φοροδιαφυγής, υπαγωγής όλων των εισοδημάτων στην ενιαία φορολογική κλίμακα χωρίς εξαιρέσεις και εξωλογιστικούς προσδιορισμούς εισοδήματος, φορολόγησης όλων των επιχειρήσεων στη βάση βιβλίων εσόδων-εξόδων, πρόσβασης των φορολογικών αρχών σε όλα τα περιουσιακά στοιχεία των φορολογουμένων. Επίσης, με αύξηση των ειδικών φόρων κατανάλωσης στα καύσιμα, στα αλκοολούχα ποτά και τα τσιγάρα. • Μέτρα βιωσιμότητας του ασφαλιστικού συστήματος: - Σταδιακή προσαρμογή του ποσοστού αναπλήρωσης: η αύξηση της μέσης σύνταξης σε κάθε ένα από τα 13 ταμεία πρέπει να υπολείπεται της αύξησης του αντίστοιχου μέσου μισθού (ή αμοιβής) τουλάχιστον κατά 1,5% ετησίως. - Σύγκλιση, σε πρώτη φάση, των αναλογιστικών παραμέτρων όλων των ταμείων με αυτές του ΙΚΑ. • Καταγραφή, αποτίμηση και αξιο-

Παρά τις τεράστιες δυσκολίες, υπάρχει μία μεγάλη δεξαμενή από ανεκμετάλλευτες ευκαιρίες, που μπορεί να προκύψουν από τη θεραπεία των παθογενειών του δημόσιου τομέα και την άρση αναχρονιστικών περιορισμών στην οικονομική δραστηριότητα

ποίηση της περιουσίας του ελληνικού δημοσίου. • Ενίσχυση του ανταγωνισμού, της παραγωγής και της επιχειρηματικότητας με: - Δραστική μείωση της γραφειοκρατίας, δηλαδή του κόστους και του χρόνου συμμόρφωσης στις διοικητικές πράξεις που σήμερα ανέρχεται σε 7% περίπου του ΑΕΠ έναντι 3,5% του ΑΕΠ στην Ευρωπαϊκή Ενωση. Η μείωση του κόστους και του χρόνου συμμόρφωσης στις διοικητικές πράξεις μπορεί να επιτευχθεί με την κωδικοποίηση και απλοποίηση της νομοθεσίας, τον περιορισμό των ερμηνευτικών εγκυκλίων και τον περιορισμό των επικαλύψεων των αρμοδιοτήτων των δημόσιων υπηρεσιών. - Ανοιγμα των κλειστών επαγγελμάτων, με έμφαση στις μεταφορές. - Αλλαγή του τρόπου χορήγησης των ποικίλων αδειών από τους δημόσιους φορείς, με κριτήριο τη μεγιστοποίηση του ανταγωνιστικού οφέλους. - Κατάργηση των περιορισμών στη λειτουργία του ανταγωνισμού (από τις ρυθμίσεις στις αγορές καυσίμων μέχρι το cabotage), καθώς και στην είσοδο και έξοδο επιχειρήσεων στους ποικί λους κλάδους οικονομικής δραστηριότητας. • Εγκαθίδρυση ενός σύγχρονου κοινωνικού κράτους ίσων ευκαιριών με: - Σταδιακή, σε ορίζοντα πενταετίας, θέσπιση ενός ελάχιστου επιπέδου εισοδήματος για όλους τους πολίτες. - Ιση πρόσβαση σε υψηλής ποιότητας δημόσια παιδεία, υγεία και πολιτισμό. - Προστασία του θεσμού των συλλογικών διαπραγματεύσεων ως στοιχείου κοινωνικής ισορροπίας. - Μεταρρύθμιση της δημόσιας παιδείας σε όλες τις βαθμίδες, δίνοντας έμφαση στην κριτική ικανότητα, με εκσυγχρονισμό των προγραμμάτων σπουδών, λιγότερα μαθήματα, αλλά περισσότερο βάθος, εισαγωγή κριτηρίων αξιολόγησης, εκπαίδευσης των εκπαιδευτικών, μεγαλύτερης αυτονομίας στη λήψη αποφάσεων, προώθησης της αριστείας με την επαναφορά, μεταξύ άλλων, του θεσμού των

πρότυπων δημόσιων σχολείων. • Θεσμική ανασυγκρότηση και θεμελίωση ενός σύγχρονου κράτους δικαίου με: - Αλλαγή του εκλογικού νόμου, με κατάργηση του σταυρού προτίμησης. - Αποκοπή του «ομφάλιου λώρου» μεταξύ πολιτικών κομμάτων και δημόσιας διοίκησης με την εγκαθίδρυση υφυπουργών με θητεία. - Ανεξαρτησία της δικαιοσύνης. - Ανεξαρτησία της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας της Ελλάδας και της Επιτροπής Κεφαλαιαγοράς. - Διαφάνεια, με αυστηρή εφαρμογή των διεθνών λογιστικών προτύπων στους λογαριασμούς των εισηγμένων επιχειρήσεων και τραπεζών, αλλά και σε όλους τους δημόσιους οργανισμούς και επιχειρήσεις. - Κατάργηση των μεταχρονολογημένων επιταγών μετά την 1.1.2012, με παράλληλη αποδοχή του τιμολογίου ως πιστωτικού τίτλου από τις τράπεζες (ενίσχυση του factoring). Εχει εκτιμηθεί ότι, με τα μέσα που προαναφέρθηκαν, μπορεί να υλοποιηθούν οφέλη της τάξης του 10% του ΑΕΠ σε μεσοπρόθεσμο/μακροπρόθεσμο ορίζοντα. Οι εκτιμήσεις αυτές έχουν γίνει από τον ΟΟΣΑ, την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, την Παγκόσμια Τράπεζα, το ΔΝΤ, το ΙΟΒΕ, το ΚΕΠΕ, την Τράπεζα της Ελλάδας και άλλους οργανισμούς.

αρά τις τεράστιες, πράγματι, δυσκολίες, υπάρχει μία μεγάλη δεξαμενή από ανεκμετάλλευτες ευκαιρίες, που μπορεί να προκύψουν από τη θεραπεία των παθογενειών του δημόσιου τομέα και την άρση συγκεκριμένων, αναχρονιστικών περιορισμών στην οικονομική δραστηριότητα, δημιουργώντας ένα νέο αναπτυξιακό κύκλο, συμβάλλοντας, επίσης, στη δημοσιονομική προσαρμογή. Αυτά απαιτούν μια συστηματική και συνεχή μεταρρυθμιστική προσπάθεια. Εναπόκειται στη διορατικότητα και αποφασιστικότητα της κυβέρνησης να αντιληφθεί έγκαιρα πού «γέρνει η ζυγαριά» του κόστους-οφέλους αυτής της προσπάθειας. J

Project 2020 H Ελλάδα το 2010 147

Για μία νέα πολιτική ενέργειας

Παντελής Κάπρος

Καθηγητής Ενεργειακής Οικονομίας στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο

148 Η Ελλάδα το 2010 Project 2020

μακροχρόνιος ενεργειακός σχεδιασμός για την Ελλάδα, όπως και για κάθε κράτοςμέλος της Ευρωπαϊκής Ενωσης (ΕΕ), οφείλει να χαράξει την πορεία που διασφαλίζει την επίτευξη των στόχων της Ευρωπαϊκής Πολιτικής για την Κλιματική Αλλαγή και την Ενέργεια, το λεγόμενο «πακέτο» 20-20-20. Οι στόχοι αυτοί αναφέρονται στο έτος 2020 και προβλέπουν μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου στην ΕΕ κατά 20% από το 1990 και 20% συνεισφορά των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας (ΑΠΕ) στην ακαθάριστη ενεργειακή κατανάλωση. Οι Ευρωπαϊκές Οδηγίες περιλαμβάνουν: α) μηχανισμό της εμπορίας αδειών εκπομπής, το ETS, που λειτουργεί στο επίπεδο ολόκληρης της ΕΕ με βάση τη δημοπράτηση όλων των αδειών εκπομπών μετά το 2013 και στον οποίο υπάγονται οι τομείς της ηλεκτροπαραγωγής και της μεγάλης βιομηχανίας, β) στόχο για κάθε χώρα (-4% για την Ελλάδα) σχετικά με τη μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου στους τομείς που δεν υπάγονται στο ETS (κτίρια, οικίες, μικρή βιομηχανία, γεωργία, μεταφορές), ο οποίος πρέπει να επιτευχθεί μέσω εθνικών πολιτικών, γ) στόχο για κάθε χώρα (18% για την Ελλάδα, τον οποίο η νέα κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ όρισε στο 20%)

σχετικά με τη συνεισφορά των ΑΠΕ στην ακαθάριστη εγχώρια κατανάλωση, ο οποίος πρέπει να επιτευχθεί, επίσης, μέσω εθνικών πολιτικών.

ο εργαστήριο Υποδειγμάτων Ενέργειας-Οικονομίας-Περιβάλλοντος στο ΕΜΠ με τη χρήση του μοντέλου PRIMES και του μοντέλου GEM-E3 www.e3mlab.ntua.gr εκπόνησε τη μελέτη για το σύνολο της ΕΕ, στην οποία κυρίως βασίστηκαν οι νέες προτάσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Τα αποτελέσματα εμπεριέχονται στη μελέτη, η οποία συνοδεύει τις προτάσεις της ΕΕ και διατίθεται στην ιστοσελίδα: http://ec.europa.eu/environment/ climat/climate_action.htm. Τα σενάρια με βάση τα μοντέλα αυτά επικαιροποιήθηκαν πρόσφατα, λαμβάνοντας υπόψη την οικονομική κρίση και τις τελευταίες εξελίξεις στα ενεργειακά συστήματα των χωρών της ΕΕ.

επικαιροποιημένη ανάλυση με το μοντέλο PRIMES προβλέπει ότι η αγορά δικαιωμάτων του ETS θα κλείσει το 2020 στα 25 ευρώ ανά τόνο CO2 και το 2030 στα 38 ευρώ ανά τόνο CO2. Αν η δομή της ηλεκτροπαραγωγής της Ελλάδας παραμείνει παρόμοια με την τωρινή, από το 2013 και μετά, περίπου 1,2 δισ. ευρώ το χρόνο (1,7 δισ. ευρώ το 2030) θα

Αν η δομή της ηλεκτροπαραγωγής παραμείνει ίδια, από το 2013 και μετά, περίπου 1,2 δισ. ευρώ το χρόνο θα πρέπει να καταβάλλονται για αγορά δικαιωμάτων εκπομπής ρύπων, με αποτέλεσμα οι τιμές της ηλεκτρικής ενέργειας να επιβαρυνθούν σημαντικά

πρέπει να καταβάλλονται για αγορά δικαιωμάτων εκπομπής της ηλεκτροπαραγωγής, που αντιστοιχεί σε περίπου 18 ευρώ/MWh (25 ευρώ/MWh το 2030), με αποτέλεσμα οι τιμές της ηλεκτρικής ενέργειας να επιβαρυνθούν σημαντικά. Τα έσοδα από τη σχετική δημοπρασία θα αποτελούν έσοδο του κράτους, το οποίο δεν θα μπορεί να το επιστρέψει στους καταναλωτές, αλλά μόνο να το διαθέσει για άλλους σκοπούς, όπως πχ. κοινωνική ασφάλιση, προγράμματα καινοτομίας κλπ. Προφανώς, η επιβάρυνση του κόστους της θερμικής ηλεκτροπαραγωγής θα περιληφθεί στην Ημερήσια Αγορά Ηλεκτρικής Ενέργειας, με αποτέλεσμα η σχετική ανταγωνιστικότητα της ηλεκτροπαραγωγής από λιγνίτη να μειωθεί έναντι του φυσικού αερίου (ιδιαίτερα μετά το 2020 και εφόσον η τιμή των δικαιωμάτων υπερβεί τα 30 ευρώ ανά τόνο CO2). Η τιμή των δικαιωμάτων εκπομπής θα αυξήσει τη μέση οριακή τιμή συστήματος, με αποτέλεσμα να μειωθεί (ή και να γίνει αρνητική) η διαφορά μεταξύ οριακής τιμής συστήματος και τιμής αγοράς της ενέργειας από ΑΠΕ, γεγονός που προσδίδει επιπλέον κίνητρο στις ΑΠΕ, ιδίως στα αιολικά και τη βιομάζα. Η α ν ά λυ σ η μ ε τ ο μ ο ν τ έ λ ο PRIMES έδειξε ότι η πιστή εφαρμογή των οδηγιών και κανονισμών της ΕΕ σχετικά με την ενεργειακή αποτελεσματικότητα μπορεί να εξασφαλίσει την επίτευξη του στόχου της μείωσης των εκπομπών στους τομείς, εκτός ETS, κατά 4% το 2020 από το 2005. Οι παρεμβάσεις αφορούν στα κτίρια-οικίες, στις οικιακές συσκευές και το φωτισμό, καθώς και στην αγορά νέων αυτοκινήτων χαμηλής εκπομπής CO2. Ομως, η εφαρ-

μογή των οδηγιών αυτών στην πράξη απαιτεί σημαντική προσπάθεια και πολιτική κινήτρων ευρύτατου φάσματος. Νέα εργαλεία πολιτικής πρέπει να μελετηθούν και ενδεχομένως να εφαρμοστούν, όπως τα «λευκά πιστοποιητικά» για την εξοικονόμηση ενέργειας, παράλληλα με την ενεργειακή πιστοποίηση και τη διάδοση της παροχής ενεργειακών υπηρεσιών για κτίρια και μικρή συμπαραγωγή. Η ανάλυση κατέδειξε ότι οι δράσεις για ενεργειακή αποτελεσματικότητα είναι μεγάλης προτεραιότητας, αν επιδιώκεται η οικονομικά βέλτιστη προσαρμογή του ενεργειακού συστήματος στις νέες συνθήκες. Επιπλέον, η μακροοικονομική ανάλυση έδειξε ότι οι δράσεις εξοικονόμησης ενέργειας έχουν ευεργετικές επιπτώσεις στην απασχόληση και στην ανάπτυξη μικρομεσαίων επιχειρήσεων, που είναι μεγαλύτερες από κάθε άλλη παρέμβαση στο πλαίσιο της πολιτικής 20-20-20. Η ανάλυση με το μοντέλο PRIMES έδειξε ότι το σύστημα ETS δεν επαρκεί για την επίτευξη του στόχου για τις ΑΠΕ, αφού αναμένεται να οδηγήσει σε μόλις 12,2% συνεισφορά των ΑΠΕ το 2020, έναντι στόχου 20% (περίπου 7% σήμερα). Απαιτείται, επομένως, ειδική πολιτική προώθησης των ΑΠΕ για την πλήρη προσαρμογή της χώρας στους στόχους του 20-20-20.

ι ιδιαίτερα αργοί ρυθμοί πραγματοποίησης έργων ΑΠΕ μέχρι σήμερα πρέπει να επιταχυνθούν και οι ρυθμοί να υπερδιπλασιαστούν, ώστε να επιτευχθεί ο στόχος του 20% στα εναπομείναντα δέκα χρόνια. Πρόσφατο σενάριο με το μοντέλο PRIMES καταδεικνύει ότι η οικονομικά βέλτιστη ανάπτυξη των ΑΠΕ πρέπει να γί-

Project 2020 H Ελλάδα το 2010 149

νει ισόρροπα σε όλους τους τομείς. Στην ηλεκτροπαραγωγή πρέπει μία στις τρεις KWh να παράγονται από ΑΠΕ το 2020 (48% το 2030), έναντι 11,6% σήμερα. Στις μεταφορές πρέπει να αναπτυχθούν τα βιοκαύσιμα, τα οποία μπορούν να συνεισφέρουν στο 11% της κατανάλωσης υγρών καυσίμων για οδικές μεταφορές το 2020 (έναντι λιγότερο από 0,5% σήμερα). Στις θερμικές απευθείας εφαρμογές των ΑΠΕ πρέπει να τεθεί στόχος οι ΑΠΕ να παράγουν το 22% της τελικής κατανάλωσης για θέρμανση-ψύξη, έναντι 12,5% σήμερα. Η ανάλυση δείχνει ότι στην ηλεκτροπαραγωγή όλες οι τεχνολογίες ΑΠΕ πρέπει να αναπτυχθούν, με προεξάρχοντα ρόλο αυτόν της αιολικής ενέργειας. Ο παρακάτω πίνακας δείχνει ενδεικτικά τους ρυθμούς επενδύσεων σε ΑΠΕ ηλεκτροπαραγωγής και συμπαραγωγής που θα απαιτηθούν στο πλαίσιο του σεναρίου προσαρμογής. Οι ρυθμοί αυτοί είναι πολύ διαφορετικοί από τη μέχρι σήμερα πορεία των έργων ΑΠΕ, γεγονός που καταδεικνύει το μέγεθος της προσπάθειας και το εύρος των πολιτικών που θα πρέπει γρήγορα να τεθούν σε εφαρμογή.

Μορφή ΑΠΕ ηλεκ/παραγωγής

Επενδύσεις ανά 5ετία που θα απαιτηθούν Επενδύσεις κατ’ ελάχιστον που έγιναν το 2010-2030 τη 10ετία 2000-2010 σε MW

Αιολικά επίγεια

2.400-2.800

1.150

Αιολικά θαλάσσια

120

Βιομάζα-απόβλητα (μαζί με σύγκαυση)

250-300

Ηλιακή ενέργεια

400-500

Υδροηλεκτρικά

250

10-20

Γεωθερμία υψηλής ενθαλπίας

150 Η Ελλάδα το 2010 Project 2020

ανάπτυξη της χρήσης βιομάζας και αποβλήτων στην παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας και στη συμπαραγωγή είναι μεγάλης οικονομικής σημασίας, αφενός γιατί η Ελλάδα έχει σημαντικό ενεργειακά αναξιοποίητο δυναμικό, αφετέρου γιατί διατηρείται η θερμική ηλεκτροπαραγωγή που είναι απαραίτητη για τη λειτουργία συστήματος με μεγάλη διείσδυση αιολικών. Η βιομάζα και τα απόβλητα θα πρέπει ισόρροπα να προορίζονται για καύση σε σταθμούς λιγνίτη, αλλά και για αυτόνομους σταθμούς βιομάζας. Τεχνολογίες παραγωγής βιοαερίου μπορούν να αναπτυχθούν σε μεγάλη σχετικά κλίμακα στην Ελλάδα, παράλληλα με παραγωγή βιομάζας σε μορφή pellets από γεωργικά-δασικά υπολείμματα, αλλά και νέες ενεργειακές καλλιέργειες. Θα πρέπει, επίσης

να τεθεί σε νέα βάση η δυνατότητα καύσης επεξεργασμένων αποβλήτων για ηλεκτροπαραγωγή. Η οικονομική ανάλυση δείχνει ότι το κόστος της παραγόμενης ηλεκτρικής ενέργειας από βιομάζα είναι ανταγωνιστικό, εάν ληφθεί υπόψη το κόστος αγοράς δικαιωμάτων εκπομπής CO2. Απαιτούνται, βεβαίως, σημαντικές παρεμβάσεις και πολιτικές στο γεωργικό τομέα και στον τομέα των αποβλήτων. Τα αναπτυξιακά οφέλη και τα ευεργετικά αποτελέσματα στην απασχόληση είναι ιδιαίτερα σημαντικά για τον τομέα της βιομάζας στην Ελλάδα τόσο για ηλεκτροπαραγωγή, όσο και για βιοκαύσιμα. Το σενάριο με το μοντέλο PRIMES προσομοιώνει το ηλεκτρικό σύστημα της χώρας να λειτουργεί το 2020 με 25% στοχαστικές μη κατανεμόμενες μονάδες ΑΠΕ (αιολικά, ηλιακά και μικρά υδροηλεκτρικά) και το 2030 με 35% περίπου, έναντι 2,5% σήμερα. Είναι τεχνικά εφικτή η λειτουργία του ηλεκτρικού συστήματος με αυτήν τη δομή υπό την προϋπόθεση ότι αναπτύσσονται ευέλικτες μονάδες με δυνατότητα παροχής πρωτεύουσας εφεδρείας συστήματος και βεβαίως, εφόσον έχουν αναπτυχθεί τα δίκτυα, τα ΚΥΤ και οι βρόγχοι υψηλής τάσης, όπως εξάλλου έχει προβλεφθεί, αλλά δεν έχει μέχρι σήμερα υλοποιηθεί στις μελέτες ανάπτυξης του συστήματος. Το σενάριο προβλέπει περίπου 500 MW ευέλικτες μονάδες φυσικού αερίου σε ένα σύνολο 6.000 MW περίπου μονάδων φυσικού αερίου σε λειτουργία το 2020-2025. Το σενάριο προβλέπει, επίσης, τη σταδιακή διασύνδεση σε μέγιστο δυνατό βαθμό των αυτόνομων νησιών με το διασυνδεδεμένο σύστημα.

α έργα υψηλής τάσης που θα απαιτηθούν για την απορρόφηση των αιολικών, την ενίσχυση του συστήματος σε διάφορες περιοχές και τη διασύνδεση των νησιών φτάνουν τα δύο δισ. ευρώ για την επόμενη δεκαετία, δηλαδή πρέπει να υπερδιπλασιαστούν σε σχέση με το ρυθμό επενδύσεων σε έργα συστήματος κατά

την περασμένη δεκαετία. Τα έργα αυτά μπορούν να χρηματοδοτηθούν με αύξηση του τέλους χρήσης συστήματος και δικτύου μόνο κατά 25% κατά μέσο όρο. Η ανάπτυξη αιολικών έργων σε ρυθμό 2.500 MW την πενταετία απαιτεί ριζική και άμεση αντιμετώπιση των αιτιών που έχουν οδηγήσει τον κλάδο σχεδόν σε στασιμότητα μέχρι σήμερα. Με ειδική νομοθεσία πρέπει να αντιμετωπιστεί το χωροταξικό πρόβλημα, ώστε παράλληλα με την ταχεία έκδοση των αδειών να διασφαλίζεται η μη ανατροπή των αδειών με δικαστικές προσφυγές. Θα πρέπει να εξεταστεί και η δυνατότητα προκήρυξης μεγάλων έργων αιολικών σε επιλεγμένες περιοχές υψηλού δυναμικού, για τις οποίες θα έχει προηγηθεί εξασφάλιση των αδειών από το κράτος. Οι προθεσμίες εκτέλεσης των αδειών θα πρέπει, επίσης, να εφαρμόζονται με αυστηρό τρόπο. Συχνά αναφέρεται ότι η ανάπτυξη του ενεργειακού συστήματος, έτσι ώστε να επιτυγχάνονται οι στόχοι του 20-20-20, θα οδηγήσει σε υπερβάλλον κόστος. Οι επιφυλάξεις αυτές αγνοούν το κόστος πληρωμής δικαιωμάτων εκπομπής, στην περίπτωση που δεν γίνει η προσαρμογή. Οπως αναφέρθηκε, μόνον από την ηλεκτροπαραγωγή η μη προσαρμογή θα οδηγήσει σε πληρωμές μεταξύ 1,2 και 1,7 δισ. ευρώ κατά έτος, οι οποίες θα επιβαρύνουν τους καταναλωτές ενέργειας.

152 Η Ελλάδα το 2010 Project 2020

προσαρμογή του ηλεκτρικού συστήματος με μεγάλη συμμετοχή των ΑΠΕ, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, θα αυξήσει το κόστος εξυπηρέτησης κεφαλαίου (συγκριτικά με το σενάριο μη προσαρμογής), θα αυξήσει το κόστος εξυπηρέτησης της χρηματοδότησης του συστήματος και του δικτύου, όμως θα εξοικονομήσει σε κόστος λειτουργίας (καύσιμα) και κυρίως θα μειώσει τις πληρωμές για αγορά δικαιωμάτων εκπομπής CO2. Η λεπτομερής οικονομική ανάλυση κατέδειξε ότι η εξοικονόμηση κόστους είναι σχεδόν ίση με την επιβάρυνση κεφαλαιουχικού κόστους, λόγω ΑΠΕ και δικτύων, ιδίως λόγω της μειωμένης πληρωμής για δικαιώματα εκπομπής. Στο σενάριο κατά το οποίο επιτυγχάνονται οι στόχοι του 20-20-20, οι πληρωμές για τα δικαιώματα εκπομπής περιορίζονται μεταξύ των 0,80,95 δισ. ευρώ κατά έτος. Η διαφορά των 0,4-0,75 δισ. ευρώ κατά έτος, καθώς και η εξοικονόμηση κόστους καυσίμου, λόγω των ΑΠΕ και των διασυνδέσεων των νησιών, αρκούν για την πλήρη χρηματοδότηση των νέων έργων ΑΠΕ, των ευέλικτων θερμικών μονάδων, των έργων για το σύστημα και το δίκτυο ηλεκτρικής ενέργειας. Δηλαδή, το συμπέρασμα είναι ότι δεν υφίσταται επιπλέον επιβάρυνση για τον καταναλωτή ηλεκτρικής ενέργειας στο σενάριο που επιτυγχάνονται οι στόχοι του

20-20-20 συγκριτικά με την κατάσταση μη προσαρμογής, δεδομένου ότι σε κάθε περίπτωση θα πρέπει να καταβάλλονται οι πληρωμές για την αγορά δικαιωμάτων εκπομπής, σύμφωνα με τις εκάστοτε τιμές ισορροπίας της ευρωπαϊκής αγοράς ETS.

ν ληφθεί υπόψη το επιπλέον κόστος για εξοικονόμηση ενέργειας και για τα βιοκαύσιμα, ο τελικός απολογισμός για ολόκληρο το ενεργειακό σύστημα είναι μόλις 5%, επιβάρυνση συγκριτικά με το σενάριο μη προσαρμογής, το οποίο, βεβαίως, είναι μη πραγματοποιήσιμο, δεδομένου ότι οι στόχοι είναι δεσμευτικοί για όλα τα κράτη-μέλη της ΕΕ. Επομένως, το σημαντικότερο ζήτημα δεν είναι οικονομικό, αλλά ζήτημα διοίκησης και αποτελεσματικότητας. Η εμπειρία μέχρι σήμερα υπήρξε ιδιαίτερα αρνητική για τον εκσυγχρονισμό και την προσαρμογή του ενεργειακού συστήματος. Οι πολιτικές που πρέπει να ξεδιπλωθούν σε όλους τους τομείς είναι χωρίς προηγούμενο και αφορούν στο ηλεκτρικό σύστημα, στη χωροταξία, στην αδειοδότηση, στα δίκτυα, στη βιομάζα, στα βιοκαύσιμα, αλλά και τον ιδιαίτερα δύσκολο τομέα της εξοικονόμησης ενέργειας. Απομένουν δέκα χρόνια για το εγχείρημα αυτό, το οποίο, όπως και στην υπόλοιπη ΕΕ, λαμβάνεται ως ευκαιρία για νέα καινοτόμο δραστηριότητα και απασχόληση. J

Το σχολείο θα είναι υποχρεωτικό;

Σίμος Μπενσασσών

Σύμβουλος στο Ευρωπαϊκό Κέντρο για την Ανάπτυξη της Επαγγελματικής Εκπαίδευσης και Κατάρτισης (Cedefop)

πάρχουν σταθερές στα εκπαιδευτικά συστήματα που εδώ και 200 χρόνια έχουν αλλάξει λίγο έως καθόλου. H ηλικιακή διαστρωμάτωση του σχολείου, που περιλαμβάνει και την έννοια της «τάξης», και ο ρόλος του δασκάλου ως πηγής γνώσης είναι δύο στοιχεία που τα θεωρούμε τόσο δεδομένα, ώστε να είναι πια φυσικά. Το εκπαιδευτικό σύστημα άλλαξε ελάχιστα, όταν οι κοινωνίες και οι οικονομίες, για τις οποίες δημιουργήθηκε, άλλαξαν ριζικά. Στόχος του σχολείου ήταν «να βγάλει ανθρώπους χρήσιμους στην κοινωνία». Αυτό σήμαινε πρώτα μια γενική μόρφωση και εμφύσηση γενικά αποδεκτών και «αναλλοίωτων» κοινωνικών αξιών, έπειτα ένα χώρο συνύπαρξης, όπου θα αναπτυχθούν οι κοινωνικές δεξιότητες και, τέλος, βάσεις για μία κατάρτιση που θα τοποθετήσει το

άτομο μέσα στον οικονομικό ιστό -μία κατάρτιση, ώστε να μπορεί κανείς να κάνει αυτά που διδάχθηκε.

ι συνθήκες, όμως, άλλαξαν. Παραμένει σημαντικός ο ρόλος του σχολείου ως χώρου ανάπτυξης των κοινωνικών δεξιοτήτων. Ως προς τη γενική μόρφωση, ένα σημερινό παιδί μπορεί να απορροφήσει περισσότερη γνώση, μέσω της σύγχρονης τεχνολογίας, από όση μπορεί να του μεταδώσει ο «συμβατικός» δάσκαλος. Ομως, ως προς την τοποθέτηση μέσα στον οικονομικό ιστό είναι απαραίτητο να μπορείς να κάνεις αυτά που δεν διδάχθηκες. Είναι πολύ σημαντικό, δηλαδή, το σχολείο να σου μάθει να μαθαίνεις. Η ικανότητα για μάθηση, βέβαια, είναι έμφυτη. Το παιδί από βρέφος μαθαίνει, βλέποντας, πιάνοντας, δοκιμάζοντας με το στόμα και

Project 2020 H Ελλάδα το 2010 153

Θεμελιώδεις δεξιότητες που θα πρέπει να προκύπτουν από ένα εκπαιδευτικό σύστημα είναι η ικανότητα να μαθαίνεις με την πάροδο του χρόνου και να «ξεμαθαίνεις» αυτά που έπαψαν πια να ισχύουν 154 Η Ελλάδα το 2010 Project 2020

αργότερα παρατηρώντας ή πειραματιζόμενο. Η κύρια συμβολή των γονέων είναι να δίνουν στο παιδί την ευκαιρία για παρατήρηση και πειραματισμό. Το παιδί μαθαίνει αυτόνομα, με δική του πρωτοβουλία, επειδή θέλει να μάθει. Αυτή η αυτονομία έρχεται σε δεύτερη μοίρα -με κίνδυνο να εξαφανιστεί- εκεί που αρχίζει το εκπαιδευτικό σύστημα. Για όσους δεν θα χάσουν την επιθυμία για μάθηση, λόγω της εμπειρίας του σχολείου, αυτή θα ξαναρχίσει στο εργαστήρι, τις τέχνες, την έρευνα, την καινοτομία.

ιατί είναι τότε αναγκαίο το σχολείο; Μεγάλοι καλλιτέχνες, όπως ο Giotto, ξεκίνησαν την καριέρα τους ως βοσκοί και έγραψαν ιστορία χωρίς καμία εκπαίδευση -«έμαθαν», παρατηρώντας τη φύση- ενώ ένα εκπαιδευτικό σύστημα θα αφαιρούσε παρά θα προσέθετε σε μία διάνοια, όπως ο Leonardo. Ο κόσμος, όμως, είναι αρκετά πολύπλοκος, για να μπορέσει ένα παιδί να μάθει μόνο του όλα όσα μπορεί να του χρειαστούν στη ζωή του, και σήμερα ακόμη περισσότερο παρά

στην εποχή του Ναπολέοντα. Ο άνθρωπος καλείται να «ελέγξει» πολύπλοκα αντικείμενα: μία τουρμπίνα, ένας ουρανοξύστης ή ένα υδροηλεκτρικό έργο απαιτούν μεγαλύτερες γνώσεις και δεξιότητες μηχανικής που, σε ατομικό επίπεδο, πρέπει να αποκτηθούν σε συντομότερο χρονικό διάστημα -γνώσεις που καλείται το εκπαιδευτικό σύστημα να εξασφαλίσει. Ενα δεύτερο επίπεδο πολυπλοκότητας είναι η ταχύτητα της αλλαγής. Το κρίσιμο μέγεθος, για να εκτιμηθεί η ταχύτητα, είναι η παραγωγική ζωή ενός ανθρώπου. Τον καιρό του Ναπολέοντα, ό,τι μάθαινες στο σχολείο, θα ίσχυε για τουλάχιστον 40 χρόνια -για όλη, δηλαδή, την παραγωγική σου ζωή. Ενας που σπούδασε ηλεκτρονικούς υπολογιστές το 1970 μπορεί σήμερα να υποστηρίξει πως το 95% όσων διδάχθηκε, δεν ισχύουν. Θεμελιώδεις δεξιότητες που θα πρέπει να προκύπτουν από ένα σύγχρονο εκπαιδευτικό σύστημα είναι α) η ικανότητα να μαθαίνεις με την πάροδο του χρόνου και β) η ικανότητα να «ξεμαθαίνεις» αυτά που έπαψαν πια να ισχύουν.

ι μεταρρυθμίσεις του Ναπολέοντα για πρώτη φορά έφεραν την εκπαίδευση σε ένα μεγάλο τμήμα του πληθυσμού. Για να το πετύχουν, στηρίχτηκαν στη σπουδαιότερη ίσως τεχνολογία στην ιστορία της ανθρωπότητας: το βιβλίο. Ισως, μάλιστα, το εκπαιδευτικό σύστημα και τα συνεπακόλουθά του «απογείωσαν» την τυπογραφία, την περαιτέρω διάδοση της γνώσης και, κατά συνέπεια, την εκθετική ανάπτυξη της τεχνολογίας και της οικονομίας. Χρειάστηκαν πάνω από 300 χρόνια, για να λάβει το βιβλίο τη μεγαλύτερή του δικαίωση. Οι σημερινές τεχνολογίες δίνουν τη δυνατότητα για σημαντικές και αναγκαίες τομές στο εκπαιδευτικό σύστημα. Ομως, η απλή εισαγωγή υπολογιστών και δικτύων στην τάξη χωρίς ριζικές αλλαγές στον τρόπο διδασκαλίας έχει περιορισμένα αποτελέσματα, όσο δεν γίνεται πλήρης εκμετάλλευση των δυνατοτήτων τους. Εχουμε δύο παραδείγματα στα «πολύπλοκα συστήματα» και στο μάθημα της ιστορίας.

Η απλή εισαγωγή υπολογιστών και δικτύων στην τάξη χωρίς ριζικές αλλαγές στον τρόπο διδασκαλίας έχει περιορισμένα αποτελέσματα, όσο δεν γίνεται πλήρης εκμετάλλευση των δυνατοτήτων τους

κόσμος είναι γεμάτος συστήματα που αποτελούνται από πάμπολλα στοιχεία, το κάθε στοιχείο με απλούς και προβλέψιμους κανόνες συμπεριφοράς, αλλά με απρόβλεπτη συμπεριφορά του συνόλου. Ενα οικοσύστημα, μια πόλη, το χρηματιστήριο είναι τέτοια συστήματα. Εχουν κοινά χαρακτηριστικά, αντικατοπτρίζουν την πραγματικότητα και, ενώ θα ήταν σημαντικό να διδάσκονται, ούτε διδάσκονται ούτε και θα μπορούσαν να διδαχθούν με κλασικές μεθόδους. Ενα παιδί που έπαιξε SimCity στον υπολογιστή (έπαιξε, δηλαδή, «το δήμαρχο» σε μία προσομοίωση πολεοδομικής ανάπτυξης) ξέρει ίσως περισσότερα για ένα οποιοδήποτε πολύπλοκο σύστημα από το δάσκαλό του. Επιπλέον, οι προσομοιωτές μπορούν να δώσουν στο μαθητή τη δυνατότητα να κατασκευάσει ο ίδιος απλά συστήματα, την πολύπλοκη συμπεριφορά των οποίων θα μελετήσει. Τέτοιοι τρόποι εκμάθησης θυμίζουν το πώς μάθαινε ο μαθητής πριν πάει σχολείο -«κάνοντας», επειδή ή-

θελε, και χωρίς να συνειδητοποιεί ότι μαθαίνει. Είναι ένα παράδειγμα του «ανοίγματος» των περιθωρίων της μάθησης πέρα από τα περιθώρια του βιβλίου.

μελέτη της ιστορίας στο σχολείο συχνά είναι εκμάθηση ή αποστήθιση γεγονότων. Ακόμα και εκεί που η διδασκαλία περιλαμβάνει γνώμες, ερμηνείες και αναλύσεις, αυτές είναι του σοφού ή των σοφών που έγραψαν «το βιβλίο». Γίνεται, δηλαδή, η ίδια η «γνώμη» αντικείμενο αποστήθισης, γιατί, ακόμη και όταν ζητείται η γνώμη του μαθητή, η συμβατότητα με αυτή του βιβλίου είναι, συχνά στην πράξη, βασικό κριτήριο αξιολόγησης. Η εμπειρία των αγγλοσαξονικών χωρών, που επηρεαστήκαν λιγότερο από τις μεταρρυθμίσεις του Ναπολέοντα, μας διδάσκει εναλλακτικές προσεγγίσεις στο μάθημα της ιστορίας: για παράδειγμα, έχει λιγότερη σημασία να ξέρεις όλα όσα έγιναν στο χωροχρόνο της ανθρωπότητας, και μεγαλύτερη να μπορείς να καταλάβεις σε βάθος μερικά παραδείγματα και να ψάξεις μόνος σου να βρεις τις πληροφορίες που χρειάζεσαι, για να διαμορφώσεις, με το δικό σου κριτικό πνεύμα, τη γνώμη σου. Σε αυτό, ο ρόλος του υπολογιστή και των δικτύων είναι προφανής και ανεκτίμητος, καθώς δίνουν σχεδόν απεριόριστη πρόσβαση σε κάθε είδους γνώση και πληροφορία. Κι εδώ, όμως, όπως και στα πολύπλοκα συστήματα, έρχεται το περί δασκάλου ερώτημα.

πορούμε να πλάσουμε μια ιστορία, στην οποία ο Γουτεμβέργιος πάει σε μία ομάδα δασκάλων της εποχής του. Τους δείχνει το βιβλίο και τους λέει ότι μπορούν να μάθουν στα παιδιά να διαβάζουν. Οι δάσκαλοι επαναστατούν: το βιβλίο θα τους πάρει τη δουλειά, θα εξαφανίσει το επάγγελμα και, αν μάθουν να διαβάζουν οι μαθητές, θα έχουν πρόσβαση σε απαγορευμένα ή και αφορισμένα βιβλία. Το επάγγελμα, βέβαια, δεν εξαφανίστηκε, αλλά άλλαξε εκ βάθρων. Ο δάσκαλος/φορέας της πληροφορίας εί-

Project 2020 H Ελλάδα το 2010 155

Ελευθέριος Γείτονας Γενικός διευθυντής εκπαιδευτηρίων ΓΕΙΤΟΝΑ

156

άθε μέρα διαπιστώνω όλο και περισσότερο πόσο ώριμα είναι τα παιδιά. Πόσο αγαπούν τη ζωή. Πόσο πιο πολύ από εμάς τους μεγάλους μοχθούν, για να νιώσουν την πληρότητα της ζωής και για να γίνουν κοινωνοί των αξιών της. Προορισμός του σχολείου είναι να υπηρετεί τα παιδιά και να τα κάνει ικανά να γίνουν καλοί χρήστες και εκφραστές της ελευθερίας και της δημοκρατίας. Για να γίνει, όμως, αυτό, πρέπει να προσφύγουμε στην ανάπτυξη στενού και ειλικρινούς διαλόγου και να εγκαταλείψουμε την επισφαλή ασφάλεια του μονοσήμαντου διδακτισμού. Ο διάλογος αυτός θα υπηρετήσει την ανάγκη επικοινωνίας μεταξύ μας. Θα αποτελέσει το νέο κώδικα συμπεριφοράς, τον καταστατικό χάρτη της αμοιβαιότητας. Αν αυτός ο διάλογος οριστεί από την πεποίθηση ότι θα διαφωτίζει την ελευθερία και τη δημοκρατία στη χρήση της, θα αποτελέσει το θερμοκήπιο μέσα στο οποίο θα καλλιεργηθεί η αναγκαιότητα της εξέλιξης. Σε ένα τέτοιο κλίμα, η πρόοδος αντί να εμποδίζεται, θα διευκολύνεται. Εχω πολλές φορές διατυπώσει την άποψη ότι οι σχέσεις νέων και ενηλίκων, μαθητών και δασκάλων, γονέων και παιδιών δεν πρέπει εξ ορισμού να είναι ανταγωνιστικές. Οι δύο αυτές ορίζουσες δεν πρέπει να αποτελούν δύο αντίπαλα στρατόπεδα. Εσείς οι νέοι κι εμείς οι μεγάλοι αποτελούμε συγκοινωνούντα αγγεία και επικοινωνούσες προσωπικότητες. Αποτελούμε αναπόσπαστα μέλη ενός κοινωνικού μηχανισμού που είναι προορισμένος να υπηρετήσει κάθε άτομο και κάθε κοινωνικό σύνολο. Απαιτείται, όμως, ένας βαθμός κατανόησης και από τις δύο πλευρές, για να οριστεί το πλαίσιο της συνεργασίας και η δυναμική της εξέλιξης των γενεών. Ολοι δέχονται πως η ζωή είναι ανανέωση και συνεχής βιολογική ώθηση. Αυτή την ανανέωση και τη συνεχή βιολογική ώθηση έχουμε καθήκον όλοι να την υπηρετούμε, να τη διευκολύνουμε και να την κατευθύνουμε, όταν στην πορεία της ορθώνονται εμπόδια. Μόνον έτσι, θα μπορέσουμε να αντέξουμε και να αφομοιώσουμε τις εξελίξεις που μας επιφυλάσσει το μέλλον, με την ταχύτατη πρόοδο της τεχνολογίας και την αλματώδη αύξηση της επικοινωνίας μεταξύ των λαών. Στο κοινωνικό πεδίο σήμερα δρουν δύο δυνάμεις, των νέων και των ενηλίκων. Αυτές οι δυνάμεις πρέπει μέσα από τη συνεργασία και την αμοιβαιότητα να μετατρέψουν τον ανταγωνισμό σε συνεργασία, τη διαφωνία σε αναζήτηση, την αμφισβήτηση και το γκρέμισμα σε διάλογο. Μόνον έτσι, ο ενήλικας δεν θα παρεμβάλλεται ως τροχοπέδη στην εξέλιξη και ο νέος δεν θα απορρίπτεται ως επαναστάτης. Μια τέτοια σχέση θα αποτελέσει για το μέλλον τη μοναδική εγγύηση των ελεύθερων κοινωνιών. Γνωρίζω καλά και κατανοώ ότι εσείς οι νέοι είστε εκείνοι που πρέπει να αναλάβετε το ζωντανό ρόλο του μεταρρυθμιστή, ακολουθώντας την κοινωνική νομοτέλεια της εξέλιξης. Ακόμα, δέχομαι ως αξίωμα ότι εμείς οι μεγάλοι δημιουργούμε και συνθέτουμε τους κανόνες της εξέλιξης, στηριγμένοι στις αξίες που η ιστορία και ο πολιτισμός μας συνάθροισαν και σχηματοποίησαν. Αυτές οι αξίες, αυτές οι αρχές είναι οι πιο γλυκομίλητοι παιδαγωγοί. Αυτές μόνον είναι ικανές να αναστείλουν και να προλάβουν ακόμα το δεσποτισμό των μεγάλων και να αναχαιτίσουν την απορριπτικότητα των νέων. Είναι καιρός να καταργήσουμε το ίδωμα της ζωής μέσα από έναν παραμορφωτικό φακό και να καθιερώσουμε νέους κανόνες συμπεριφοράς και επικοινωνίας; Ηρθε η ώρα που θα μετατρέψουμε τη σύγκρουση σε συνεργασία; Ποιος αλήθεια τα έχει περισσότερο ανάγκη όλα αυτά: οι «ώριμοι» ή οι «νέοι»; Νιώθω πως πρέπει να καθιερωθεί ένας νέος λόγος. Λόγος ανθρώπινος, τρυφερός, ειλικρινής. Λόγος γεμάτος βιολογικό σφρίγος και ανορθωμένη ψυχοπνευματική στάθμη. Ο λόγος αυτός πιστεύω πως είναι ο μοναδικός δρόμος, για να γλιτώσουμε από την ανθρωπιστική καχεξία που μας απειλεί.

PUBLI

Διάλογος γενεών Κ

157

ναι λιγότερο χρήσιμος σήμερα από το δάσκαλο της μεθοδολογίας, το σύμβουλο και καθοδηγητή στην κριτική θεώρηση των πληροφοριών που συλλέγονται. Πριν από τις μεταρρυθμίσεις του 19ου αιώνα, η παιδεία ήταν για τους λίγους και, καθώς γινόταν ιδιωτικά με κάποιο δάσκαλο, ήταν προσαρμοσμένη στις ικανότητες και τα ενδιαφέροντα του κάθε μαθητή. Είναι ίσως ειρωνικό το γεγονός ότι με τη σύγχρονη τεχνολογία αυτή η προσαρμογή στις ικανότητες και τα ενδιαφέροντα του κάθε μαθητή ξαναγίνεται εφικτή, αλλά προσιτή σε όλους με δίκτυα εξειδικευμένων δασκάλων. Γι' αυτό, όμως, χρειάζονται μεγάλες αλλαγές.

α περίμενε κανείς το εκπαιδευτικό σύστημα να αλλάζει, καθώς αλλάζουν η κοινωνικοοικονομική δομή και η τεχνολογία. Από τη φύση του, όμως, είναι μία από τις πιο συντηρητικές δομές. Η αντίδραση των δασκά λων στην παραβολή του Γουτεμβέργιου είναι κατανοητή: σε μια σημαντική τομή, το επάγγελμα ωφελείται σε

158 Η Ελλάδα το 2010 Project 2020

βάθος χρόνου, αλλά όχι και οι συγκεκριμένοι δάσκαλοι, που βρίσκονται στο μάτι του κυκλώνα. Μια βαθιά αλλαγή διαταράσσει και το κατεστημένο της εκπαιδευόμενης γενιάς. Είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς οποιαδήποτε εκπαιδευτική μεταρρύθμιση, χωρίς βίαιες σχεδόν αντιδράσεις από όλες τις πλευρές σε οποιαδήποτε χώρα του πλούσιου κόσμου. Ο μέσος όρος παραμονής ενός μαθητή στο σχολείο είναι μία δωδεκαετία και μια βαθιά εκπαιδευτική μεταρρύθμιση δεν μπορεί να δώσει πραγματικά αποτελέσματα σε ένα τόσο μικρό χρονικό διάστημα -ένα διάστημα που κατά σύμπτωση ξεπερνά την εξασφαλισμένη παραμονή στην εξουσία και της πιο αισιόδοξης κυβέρνησης. Δεν ξαφνιάζει, λοιπόν, πολύ το γεγονός ότι οι απόπειρες μεταρρύθμισης ήταν πάντα επιφανειακές.

πάρχει σημαντική αναντιστοιχία ανάμεσα στην ανάγκη για παιδεία και στο τι προσφέρει το εκπαιδευτικό σύστημα. Χρειαζόμαστε ένα εκπαιδευτικό σύστημα, στο οποίο τα

παιδιά να μαθαίνουν πώς να μαθαίνουν, και όχι ένα σύστημα υπαγόρευσης μιας γνώσης που είναι χρόνια πίσω από την πραγματικότητα. Χρειαζόμαστε ένα εκπαιδευτικό σύστημα που να δίνει στα παιδιά καθοδήγηση και να τους αναπτύσσει την κρίση, για να μάθουν, επειδή θέλουν, και αντ’ αυτού έχουμε ένα σύστημα που απομονώνει το παιδί μέσα σε μια άκριτη χρήση τεχνολογίας. Πριν από 30 περίπου χρόνια ο Seymour Papert του MIT προέβλεπε πως, χωρίς μεγάλες αλλαγές, οι νέοι θα επαναστατήσουν ενάντια σε ένα στείρο και καταπιεστικό εκπαιδευτικό σύστημα. Μήπως επαναστάτησαν και δεν το αντιληφθήκαμε; Μήπως πολλά φαινόμενα που παρατηρούμε οφείλονται, εκτός από την αβεβαιότητα του μέλλοντος για τους νέους, και στο άγχος ενός σχολείου που δεν είναι σαφές πού οδηγεί; Σε μια σύγχρονη μορφή αλλοτρίωσης; Αλλά αυτή η αναντιστοιχία έχει και οικονομικές συνέπειες. Οταν στο σχολείο δεν καλλιεργείται η προσαρμοστικότητα στη γνώση, δεν πρέπει να ξαφνιαζόμαστε με τις «ανωμαλίες» στην αγορά εργασίας. Για παράδειγμα, αν θέλουμε να καταλάβουμε πώς γίνεται να υπάρχει τεράστια έλλειψη επιστημόνων και μηχανικών στην Ευρώπη παράλληλα με μια πληθώρα δικηγόρων, θα πρέπει να αναζητήσουμε τους λόγους και στο σχολείο -ένα παλιό εκπαιδευτικό σύστημα δίνει τα καλύτερά του αποτελέσματα σε προσόντα για παλιά επαγγέλματα.

Υπάρχει σημαντική αναντιστοιχία ανάμεσα στην ανάγκη για παιδεία και στο τι προσφέρει το εκπαιδευτικό σύστημα

ρειάζεται μεταρρύθμιση, αλλά δεν μπορούν να θυσιαστούν μία ή και παραπάνω γενιές νέων πάνω σε ένα σύστημα που, όσο σοφά και να μελετηθεί, θα είναι αδοκίμαστο. Ενα νέο σύστημα θα μπορούσε, όμως, να εισαχθεί σταδιακά σε εθελοντική βάση από μία σειρά πειραματικών σχολείων. Αν το σχολείο έχει δώδεκα επίπεδα (τάξεις;), τότε, σε μία σταδιακή εφαρμογή, το σύστημα ξεκινά με το πρώτο επίπεδο μόνο. Δύο χρόνια αργότερα, επεκτείνεται στο δεύτερο επίπεδο, εφαρμόζοντας αλλαγές που θα επιβά-

λει η εμπειρία που αποκτήθηκε. Συνεχίζει να ξετυλίγεται έτσι, μέχρι να φτάσει στο επίπεδο που αντιστοιχεί στην έξοδο από την υποχρεωτική εκπαίδευση ή σε περαιτέρω σπουδές. Είναι ένα πείραμα που θα μπορούσε να διαρκέσει 25 με 30 χρόνια. Κατά τη διάρκεια του «πειράματος», θα πρέπει να είναι εγγυημένη η συνέχεια για τα παιδιά που συμμετέχουν, καθώς μέχρι το πέρας της πειραματικής περιόδου κάθε παιδί θα πρέπει, σε κάποιο σημείο, να επιστρέψει στο κατάλληλο επίπεδο του συμβατικού συστήματος. Ο τρόπος, για να εξασφαλιστεί η συνέχεια, είναι η μετάβαση από το ένα επίπεδο στο άλλο να μη βασίζεται στη διδασκαλία κάποιας ύλης και στην εξέτασή της, αλλά στα μαθησιακά αποτελέσματα, δηλαδή σε μια σειρά γνώσεων, δεξιοτήτων και ικανοτήτων που πρέπει να αποκτηθούν. Αυτό θα έπρεπε να ισχύσει και για τη μετάβαση από το σχολείο στην ανώτερη εκπαίδευση ή κατάρτιση. Η στήριξη της προόδου όχι στο τι διδάχτηκες, αλλά στο τι ξέρεις να κάνεις, εξασφαλίζει τη συνέχεια κατά τη διάρκεια του πειράματος, αλλά και τη μετάβαση σε ένα σύστημα, στο οποίο η ηλικιακή διαστρωμάτωση και οι τάξεις, όπως τις ξέρουμε, δεν είναι απαραίτητες. Για να ελαχιστοποιηθούν οι πιθανότητες να ζημιωθεί ένας μαθητής στην επιλογή πειραματικού σχολείου, τα σχολεία που θα συμμετάσχουν στο πείραμα θα πρέπει να υποστηριχθούν από το καλύτερο προσωπικό και την τελειότερη τεχνολογία. Ο «ελιτισμός» που προκύπτει είναι για να προσδιοριστεί καλύτερα ένα σύστημα που θα μπορεί να γενικευτεί. Θα χρειαστεί πάνω από μια τριακονταετία για να εκπαιδευτεί μια νέα γενιά δασκάλων, ώστε, αν και όταν γενικευτεί το νέο σύστημα, οι σημερινοί δάσκαλοι να βγαίνουν στη σύνταξη. Εχουν γίνει αξιόλογες προσπάθειες ανανέωσης του εκπαιδευτικού συστήματος, αλλά, στη γνώση του γράφοντος, χωρίς την κάλυψη όλου του εύρους της προπανεπιστημιακής εκπαίδευσης. Μια τέτοια κάλυψη είναι σημαντική, για να μπορέσουμε να ισχυριστούμε ότι έχουμε ένα εκπαι-

Project 2020 H Ελλάδα το 2010 159

δευτικό σύστημα. Οι αξιόλογες προσπάθειες, αλλά και οι έρευνες που έγιναν (στο επίπεδο της ΕΕ, αλλά και σε διάφορα εθνικά επίπεδα) προσφέρουν εμπειρία, σκέψεις και αξιόλογες θεωρίες, ώστε ένα τέτοιο σύστημα να μην ξεκινά από μηδενική βάση. Καμία χώρα δεν έχει τη δυνατότητα να κάνει ένα τέτοιο πείραμα μόνη της. Συνεργασία σε ευρωπαϊκό επίπεδο σε εθελοντική βάση (σχολείων και μαθητών) θα ήταν απαραίτητη για την κρίσιμη μάζα του πειράματος και για τις παραγωγικότερες ανταλλαγές κρίσεων για την πορεία του. Αν το πείραμα πετύχει, κάθε χώρα και κάθε σχολείο θα ήταν ελεύθερο να ακολουθήσει το νέο σύστημα ή κάτι που να βασίζεται σε αυτό, έχοντας μάθει από τη γενική εμπειρία.

ε ατομικό επίπεδο, η παιδεία επιτρέπει τον προσδιορισμό ενός προσωπικού οράματος της ζωής που θα ήθελε να κάνει το παιδί. Μέρος αυτού του οράματος είναι η ποιότητα του φυσικού και κοινωνικού συνόλου μέσα στα οποία προσδιορίζεται. Σε κοινωνικό επίπεδο, η παιδεία προσδιορίζει την ποιότητα, όπως διαμορφώνεται από τα άτομά της. Η ποιότητα της παιδείας κρίνεται από

160 Η Ελλάδα το 2010 Project 2020

τη συμβατότητα του κοινωνικού και των ατομικών οραμάτων. Το εκπαιδευτικό σύστημα, αντίθετα, δεν έχει οράματα. Ορίζει τα μέσα που θέτει μια κοινωνία στη διάθεση των μελών της, για να τα βοηθήσει να αποκτήσουν την επιθυμητή παιδεία. Στις περισσότερες χώρες του πλούσιου κόσμου, η διέλευση μέσα από το εκπαιδευτικό σύστημα είναι υποχρεωτική. Η παιδεία δεν είναι. Στο ερώτημα αν θα είναι η παιδεία υποχρεωτική το 2020, η απάντηση θα πρέπει να είναι «όχι», αν και υπάρχουν πολλά περιθώρια για βελτίωση του σχολείου. Αν, όμως, θέλουμε να γίνει κάτι σημαντικό, το 2020 θα μπορούσε να είναι το ορόσημο, ώστε κάτι σαν τον τρόπο μετάβασης που περιγράφηκε να μπορεί να ξεκινήσει. Εχοντας αρχίσει με το Ναπολέοντα, θα ήθελα να τελειώσω με αυτόν. Οταν αποφάσισε την αναδιοργάνωση του νομικού συστήματος -τη συγγραφή μεταξύ άλλων του πρώτου σύγχρονου αστικού κώδικα- ένα πανικόβλητο στέλεχός του του είπε: «Μα αυτό, μεγαλειότατε, θα πάρει πάνω από δέκα χρόνια να γίνει!». Η απάντηση του μεγαλειότατου ήταν απλώς: «Καταλαβαίνετε, λοιπόν, πόσο σημαντικό είναι να αρχίσουμε αμέσως!». J

Χάρτης δεκαετίας για το ασφαλιστικό

Μιλτιάδης Νεκτάριος

Αναπληρωτής καθηγητής Ασφαλιστικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Πειραιά

162 Η Ελλάδα το 2010 Project 2020

ίμαστε συνηθισμένοι να κοιτάμε προς τα πίσω και να βλέπουμε αποφάσεις που θα έπρεπ ε ν α είχαμε λάβει, «σταυροδρόμια» τα οποία αγνοήσαμε. Θα μπορούσε, όμως, να είναι και διαφορετικά. Θα μπορούσαμε να σκεφτούμε πώς θα μπορούσε να είναι το 2020, εάν κατά το έτος κρίσης -αυτό που έρχεται- και ως αποτέλεσμα του κοινωνικού διαλόγου που βρίσκεται ήδη σε εξέλιξη, διαλέγαμε το μονοπάτι της πράξης και όχι της απραξίας. Πώς θα ήταν το σύστημα συντάξεων το 2020, εάν το 2010 είχαν αποφασιστεί ριζικές αλλαγές; Εύχομαι η παρακάτω αφήγηση να μην παραμείνει ένα ακόμα παραμύθι. Βρισκόμαστε στο σωτήριο έτος 2020 και η Ελλάδα δρέπει τους καρπούς της ασφαλιστικής μεταρρύθμισης του 2010. Τότε η χώρα έλαβε δύο σημαντικές αποφάσεις: (α) υιοθέτησε το «σουηδικό-ιταλικό» μοντέλο για την οργάνωση του συστήματος των κύριων συντάξεων και (β) ξεκίνησε την κεφαλαιοποίηση του συστήμα-

τος των επικουρικών συντάξεων. Κατόπιν αυτών, η χώρα έχει προχωρήσει ήδη επί δέκα χρόνια στην κατοχύρωση ενός σύγχρονου και φερέγγυου συστήματος συντάξεων. Το σύστημα αυτό μοιάζει με αυτό που εισήγαγε η Σουηδία το 1994 και η Ιταλία το 1996 και έχει τα εξής χαρακτηριστικά: • Πλήρης διαφάνεια, με ετήσια ενημέρωση των ασφαλισμένων για τους ατομικούς ασφαλιστικούς λογαριασμούς, από το πρώτο έτος εφαρμογής. • Αποτελεσματικός οικονομικός προγραμματισμός για άρτιο συνδυασμό υποχρεωτικών και προαιρετικών προγραμμάτων. • Ιση μεταχείριση όλων των πολιτών, τόσο εντός της κάθε γενιάς όσο και μεταξύ των γενεών. • Διατήρηση των ονομαστικών ποσοστών αναπλήρωσης στα επίπεδα του 2010. • Μακροχρόνια βιωσιμότητα του συστήματος, με διατήρηση της απαιτούμενης κρατικής χρηματοδότησης στα επίπεδα του 2010.

•

Θετικές επιδράσεις στην απασ χόληση και την οικονομική ανάπτυξη. Για τους ασφαλισμένους πριν από το 1992 οι συντάξεις παραμένουν στα υπεσχημένα επίπεδα. Για τους ασφαλισμένους στο νέο σύστημα (ασφαλισμένοι μετά το 1992, που έχουν τουλάχιστον άλλα 20 χρόνια εργασίας), το μέγιστο ποσοστό αναπλήρωσης φθίνει σταδιακά από το 80% στο 75%. Κατά τη μεταβατική περίοδο 2010-2025 (έως ότου ολοκληρωθεί η κεφαλαιοποίηση των επικουρικών συντάξεων), το ποσοστό αναπλήρωσης των κύριων συντάξεων θα βαίνει μειούμενο, ενώ των επικουρικών συντάξεων αυξανόμενο, αλλά το άθροισμα και των δύο ανά πάσα στιγμή θα είναι μεταξύ 80% και 75%. Στο τέλος της μεταβατικής περιόδου, το ήμισυ των παροχών θα προέρχεται από τις κύριες και τις επικουρικές συντάξεις, αντίστοιχα.

ια να μπορέσει να υλοποιηθεί το νέο σύστημα χρειάστηκε, μεταξύ 2010 και 2014, να αναδομηθεί η ορ-

γάνωση και λειτουργία του υφιστάμενου συστήματος συντάξεων. Δημιουργήθηκε το 2010 ο Εθνικός Οργανισμός Συντάξεων, στον οποίο συγχωνεύτηκαν όλα τα υφιστάμενα ταμεία κύριων συντάξεων και εντάχθηκαν και οι δημόσιοι υπάλληλοι. Η περίοδος των συγχωνεύσεων δεν υπερέβη τα 4 χρόνια. Κατά την περίοδο των συγχωνεύσεων τα παλιά ταμεία μετατράπηκαν σε υποδιοικήσεις του ενιαίου ταμείου ως εξής: α) υποδιοίκηση για μισθωτούς (ΙΚΑ και ταμεία ΔΕΚΟ), β) υποδιοίκηση για αυτοαπασχολούμενους και αγρότες (ΟΑΕΕ, Κλάδος Πρόσθετης Ασφάλισης ΟΓΑ, κλπ.), γ) υποδιοίκηση για δημόσιους υπαλλήλους και δ) υποδιοίκηση Προνοιακών Παροχών (ένταξη των προνοιακών παροχών ΟΓΑ στο γενικευμένο σύστημα ΕΚΑΣ). Δημιουργήθηκε το Ενιαίο Ταμείο Επικουρικών Συντάξεων, με την ομαδοποίηση των υφιστάμενων επικουρικών ταμείων και την εν συνεχεία μετατροπή τους σε υποδιοικήσεις του ενιαίου ταμείου. Υπάρχει ενιαία πληροφορική πλατφόρμα για τα κύρια και τα επικουρικά ταμεία. Τα πληροφορικά συ-

Project 2020 H Ελλάδα το 2010 163

στήματα του ΙΚΑ βελτιώθηκαν και επεκτάθηκαν σε όλα τα συγχωνευμένα ταμεία. Με την ολοκλήρωση των σ υγ χωνε ύ σ εων, η π ληρ ο φ ορική πλατφόρμα του Εθνικού Οργανισμού Συντάξεων υποστηρίζει και τη λειτουργία του Ενιαίου Επικουρικού Ταμείου. Αντικαταστάθηκαν οι πολλαπλοί αριθμοί κοινωνικής ασφάλισης από τον ατομικό αριθμό φορολογικού μητρώου. Επιτεύχθηκε μόνιμη συνεργασία του Εθνικού Οργανισμού Συντάξεων και του TAXIS, με αποτέλεσμα τη δραστική μείωση της εισφοροδιαφυγής και την είσπραξη μεγάλου μέρους των εισφορών μέσω των εφοριών. Οι ελεύθεροι επαγγελματίες πληρώνουν εισφορές με βάση τα εισοδήματα που δηλώνουν στην εφορία, ενώ επιβαρύνονται με το σύνολο της εισφοράς εργοδότη και εργαζομένου. Κατέστη υποχρεωτική η διαχείριση των αποθεματικών τόσο των ταμείων κύριων συντάξεων, όσο και των ταμείων επικουρικών συντάξεων από την ΑΕΔΑΚ Ασφαλιστικών Οργανισμών. Η ΑΕΔΑΚ, που είχε τις υψηλότερες αποδόσεις στην ελληνική κεφαλαιαγορά από την ίδρυσή της, συνεχίζει να προσφέρει υψηλές αποδόσεις στα αποθεματικά των ταμείων. Ολοκληρώθηκε η απόσχιση των κ λ ά δ ων υγ ε ί α ς α π ό τα τα μ ε ί α συντάξεων.

κύρια σύνταξη του νέου συστήματος χρηματοδοτείται με ποσοστό εισφορών 20%. Ο εργαζόμενος, όμως, αντιλαμβάνεται άμεσα ότι η συμμετοχή του στην ασφάλιση είναι «δικά του λεφτά», αφού η σύνταξή του προκύπτει από ατομικό λογαριασμό. Το νέο σύστημα είναι μη κεφαλαιοποιητικό με καθορισμένες εισφορές (Pay-As-You-Go Notional Defined Contributions). Βασίζεται στη λειτουργία Ατομικών Ενδεικτικ ών Λογ αρ ι α σ μ ών ( In d iv i du a l Notional Accounts). Δηλαδή, οι κύ-

164 Η Ελλάδα το 2010 Project 2020

ρι ες σ υντάξεις είναι π λήρως αναλογικές. Το νέο σύστημα αφορά στους ασφαλισμένους μετά το 1992. Κάθε ασφαλισμένος διαθέτει Ατομικό Ενδεικτικό Λογαριασμό, για τον οποίο λαμβάνει επίσημη ενημέρωση κατά έτος και, βέβαια, έχει online πρόσβαση ανά πάσα στιγμή μέσω του internet. Οι ατομικοί λογαριασμοί και η τακτική ετήσια ενημέρωση για το ασφαλιστικό κεφάλαιο έχουν δώσει κίνητρα στους εργαζόμενους να μειώσουν την εισφοροδιαφυγή και να αυξήσουν τα έτη εργασίας. Το ασφαλιστικό κεφάλαιο του Ατομικού Λογαριασμού μετατρέπεται κατά τη στιγμή της συνταξιοδότησης σε ισόβια μηνιαία συνταξιοδοτική παροχή, η οποία αναπροσαρμόζεται ετησίως με βάση τις αυξήσεις στις μέσες αποδοχές. Η ελάχιστη ηλικία κατά την οποία μπορεί να συνταξιοδοτείται ο ασφαλισμένος θα είναι τα 62 έτη. Ο κάθε ασφαλισμένος αποφασίζει μόνος του πότε είναι η κατάλληλη στιγμή για τη συνταξιοδότηση. Εάν δεν θεωρεί επαρκές το ποσό της σύνταξης (που υπολογίζεται με βάση το ασφαλιστικό κεφάλαιο), μπορεί να παρατείνει την απασχόληση. Ετσι, «τα όρια ηλικίας» έπαψαν να απασχολούν τα «πρωινάδικα» στην τηλεόραση. Το σύστημα έχει ενσωματωμένους αυτόματους σταθεροποιητές, για την περίπτωση αρνητικών εξελίξεων σε δημογραφικές ή οικονομικές παραμέτρους.

κτός από την κύρια σύνταξη, ο καθένας δικαιούται και μια επικουρική σύνταξη που προκύπτει από ατομικούς λογαριασμούς, οι οποίοι χρηματοδοτούνται με ποσοστό εισφορών 6%. Ο ρόλος των επικουρικών συντάξεων ήταν κρίσιμος στην περίοδο 2010-2025. Με την πλήρη κεφαλαιοποίηση που γινόταν στην περίοδο αυτή, αφενός επιτεύχθηκε η συμπλήρωση των παροχών των κύριων συ-

Για να μπορέσει να υλοποιηθεί το νέο σύστημα συντάξεων χρειάστηκε, μεταξύ 2010 και 2014, να αναδομηθεί η οργάνωση και λειτουργία του υφιστάμενου συστήματος

ντάξεων και, αφετέρου, τα συσσωρευμένα αποθεματικά αποτέλεσαν τον κύριο μοχλό για τη μείωση του συνολικού μακροχρόνιου κόστους του εθνικού συστήματος συντάξεων. Το νέο σύστημα αφορά στους ασφαλισμένους μετά το 1992. Οι επικουρικές συντάξεις είναι του τύπου «καθορισμένων εισφορών». Κάθε ασφαλισμένος διαθέτει ατομικό λογαριασμό. Το σύστημα των επικουρικών συντάξεων είναι πλήρως κεφαλαιοποιημένο. Διαδικασία Contracting-out: όσα επικουρικά ταμεία επέλεξαν να μην ενταχθούν στο Ενιαίο Επικουρικό Ταμείο, μετατράπηκαν σε Ταμεία Επαγγελματικής Ασφάλισης (ΤΕΑ), με πλήρη αυτοχρηματοδότηση και κατάργηση όλων των κοινωνικών πόρων. Η υφιστάμενη περιουσία τους μεταφέρθηκε στο νέο ΤΕΑ. Οσα μέλη τέτοιων επικουρικών ταμείων δεν επιθυμούσαν να συμμετάσχουν σε μία τέτοια εξέλιξη, με απλή δήλωσή τους εντάχθηκαν στο δημόσιο επικουρικό σύστημα, στο οποίο μεταφέρθηκαν και τα αναλογούντα αποθεματικά. Το νέο σύστημα ήταν τυχερό, γιατί η κεφαλαιοποίηση άρχισε το 2010, όταν οι μετοχές ήταν ιδιαίτερα συ-

μπιεσμένες λόγω της τότε διεθνούς κρίσης. Τα νέα ταμεία καρπώθηκαν τις υπεραξίες της περιόδου 20122020, ενώ όλοι υποστήριξαν ότι διαδραμάτισαν κρίσιμο ρόλο στην ανάκαμψη της οικονομίας στο δεύτερο μισό της δεκαετίας.

ια τους χαμηλοσυνταξιούχους ή αυτούς που ήταν άτυχοι στην εργασιακή τους ζωή, υπάρχει πρόβλεψη ενός γενικευμένου ΕΚΑΣ. Ευτυχώς, ναυάγησε εγκαίρως η πρόταση που ορισμένοι προωθούσαν το 2010 για «βασική σύνταξη», η οποία θα υπονόμευε καίρια τη λειτουργία των κύριων συντάξεων. Η χρηματοδότηση των σχετικών παροχών γίνεται αποκλειστικά από τον κρατικό προϋπολογισμό και δεν επιβαρύνονται τα ταμεία. Οι παροχές συναρτώνται με το επίσημο ετήσιο «ελάχιστο επίπεδο διαβίωσης», όπως αυτό ορίζεται από την Ευρωπαϊκή Ενωση. Οσοι δεν έχουν ιστορικό ασφάλισης λαμβάνουν την ετησίως καθοριζόμενη κατώτατη σύνταξη, η οποία έχει πλέον επεκταθεί και στους αγρότες. Οσοι έχουν ιστορικό ασφάλισης, αλλά η συνολική παροχή από την κύ-

Project 2020 H Ελλάδα το 2010 165

ρια και την επικουρική σύνταξη υπολείπεται του εκάστοτε «ελάχιστου επιπέδου διαβίωσης», λαμβάνουν συμπληρωματική παροχή ΕΚΑΣ, ώστε να ανέλθουν στο επίπεδο αυτό. Η υπαγωγή στην ασφάλιση προϋποθέτει: α) την ελληνική ιθαγένεια (ή την ιδιότητα του ομογενούς), β) τη συνολική διάρκεια παραμονής στην Ελλάδα, γ) την ορισμένη διάρκεια παραμονής αμέσως πριν από τη λήψη της παροχής. Ετσι, με το νέο σύστημα η φτώχεια των ηλικιωμένων, και ιδίως των γυναικών που ζουν μόνες, είναι πια μια οδυνηρή ανάμνηση του παλιού συστήματος.

Ολοι τώρα παραδέχονται ότι η ασφαλιστική μεταρρύθμιση του 2010 έσωσε τη χώρα από την οικονομική καταστροφή, που θα προέκυπτε μετά το 2015, ένεκα της ωρίμανσης του συστήματος συντάξεων, καθώς και των αρνητικών δημογραφικών εξελίξεων 166 Η Ελλάδα το 2010 Project 2020

ι γίνεται, όμως, με τις κρατικές δαπάνες; Αυτές αναπόφευκτα αυξήθηκαν, αφού το πρώτο διάστημα πληρώναμε τις συντάξεις δύο φορές (τρέχουσες συντάξεις και κεφαλαιοποίηση). Ομως, ο υπουργός Οικονομίας κατάφερε να εξαιρεθούν αυτές οι δαπάνες από το Σύμφωνο Σταθερότητας, με το επιχείρημα ότι αυτό απλώς αναγνώριζε ελλείμματα που υπήρχαν και πριν. Το άθροισμα των εισφορών για κύριες και επικουρικές συντάξεις είναι 26% και δεν θα χρειαστεί να αυξηθούν περαιτέρω. Το κράτος έχει αναλάβει τη χρηματοδότηση των προνοιακών παροχών του ΕΚΑΣ, καθώς και όλες τις απαιτούμενες πρόσθετες εισροές στο σύστημα των κύριων και επικουρικών συντάξεων κατά τη μεταβατική περίοδο 2000-2015. Η κρατική χρηματοδότηση θα είναι αυξημένη κατά την πρώτη 15ετία, όταν θα γίνεται η κεφαλαιοποίηση τ ο υ σ υ σ τ ή μ ατ ο ς ε π ι κ ο υ ρ ι κ ώ ν συντάξεων. Μετά την πρώτη 15ετία, η κρατική χρηματοδότηση θα επανέλθει σε «κανονικά» επίπεδα και θα κινείται πλέον στα αντίστοιχα μέσα επίπεδα των άλλων χωρών της ΕΕ. Το πιο σημαντικό στοιχείο ήταν ότι με την ανακοίνωση της ασφαλιστικής μεταρρύθμισης το 2010, ηρέμησαν οι διεθνείς κεφαλαιαγορές

που είχαν αντιμετωπίσει με μεγάλη επιφύλαξη τη νέα σοσιαλιστική κυβέρνηση που είχε εκλεγεί το φθινόπωρο του 2009. Πολλοί ισχυρίζονται ότι αυτός είναι και ο κύριος λόγος που η σοσιαλιστική παράταξη είναι ακόμα στην εξουσία.

κύριος σκοπός των ταμείων επαγγελματικής ασφάλισης (ΤΕΑ) είναι η κλαδική διαφοροποίηση των εργαζόμενων ως προς τις συνταξιοδοτικές παροχές. Οργανώνονται προαιρετικά και χρηματοδοτούνται από τους ενδιαφερόμενους. Δεν υπάγονται στην κοινωνική ασφάλιση για συντάξεις. Υπάγονται στη χρηματοοικονομική εποπτεία του κράτους. Για τα ΤΕΑ δεν υφίσταται κρατική εγγύηση των παροχών, αλλά τα ταμεία αυτά έχουν συγκροτήσει Guarantee Funds. Τα Ταμεία Εφάπαξ έχουν μετατραπεί υποχρεωτικά σε ΤΕΑ. Το πρόβλημα των Βαρέων και Ανθυγιεινών Επαγγελμάτων (ΒΑΕ) λύθηκε οριστικά με την υπαγωγή όλων των σχετικών κλάδων (παλαιών και νέων) σε ένα ιδιαίτερο Ταμείο Επαγγελματικής Ασφάλισης Βαρέων και Ανθυγιεινών Επαγγελμάτων. Το άθροισμα των ασφαλιστικών εισφορών για τα ΒΑΕ ανέρχεται στο 5,6% και στο πλαίσιο του ΤΑΕ αποφέρει ένα πρόσθετο ποσοστό αναπλήρωσης της τάξης του 15-20%. Το κράτος κάλυψε τα απαιτούμενα αποθεματικά για “past service”.

λοι τώρα παραδέχονται ότι η ασφαλιστική μεταρρύθμιση του 2010 έσωσε τη χώρα από την οικονομική καταστροφή, που θα προέκυπτε μετά το 2015, ένεκα της ωρίμανσης του συστήματος συντάξεων, καθώς και των αρνητικών δημογραφικών εξελίξεων. Η έγκαιρη υλοποίηση της μεταρρύθμισης θωράκισε τα δημόσια οικονομικά της χώρας, τα οποία είχαν υποστεί τεράστια πίεση από το διεθνές κραχ του Οκτωβρίου του 2008. Η μεγάλη επιτυχία του σουηδικού μοντέλου ήταν ότι με τις ευέλικτες ρυθμίσεις του έδωσε κίνητρα στους

πολίτες να συνταξιοδοτούνται εθελοντικά μετά τα 65 έτη, με σημαντική αύξηση των απολαβών τους. Στάθμισαν, έτσι, μόνοι τους, ότι τους συνέφερε να εισφέρουν για περισσότερο χρόνο, ώστε να εξασφαλίσουν υψηλότερες συντάξεις. Κατά την έναρξη της κεφαλαιοποίησης του συστήματος, χρειάστηκαν πρόσθετοι πόροι για περίπου 15 έτη, ούτως ώστε οι τρέχουσες εισφορές να πληρώνουν τις τρέχουσες συντάξεις και οι πρόσθετοι πόροι να χρησιμοποιούνται για κεφαλαιοποίηση. Η πρόσθετη κρατική χρηματοδότηση ξεκίνησε το 2010 με ένα ποσοστό 3,1% του ΑΕΠ, στην επόμενη δεκαετία θα μειωθεί στο 0,4% του ΑΕΠ και στη συνέχεια θα μηδενιστεί. Στην περίοδο 2030-2050, οι συνολικές δαπάνες για συντάξεις αναμένεται να μειωθούν στα επίπεδα του 2000, δηλαδή περίπου στα ίδια ποσοστά με τα αντίστοιχα της ΕΕ15. Το συμπέρασμα είναι ότι η ασφαλιστική μεταρρύθμιση είχε σημαντικά οικονομικά και κοινωνικά οφέλη, διότι: α) δημιούργησε ένα μοντέρνο, δίκαιο και διαφανές, σύστημα συντάξεων που μεταχειρίζεται όλους τους πολίτες με τον ίδιο ακριβώς τρόπο και β) ολοκλήρωσε την κεφαλαιοποίηση του συστήματος των επικουρικών συντάξεων. Ευτυχώς, διαψεύστηκαν όσοι το 2010 ισχυρίζονταν ότι το πολιτικό προσωπικό της χώρας θα αποδειχθεί κατώτερο των περιστάσεων και θα αποφύγει να αναλάβει τις ευθύνες της ασφαλιστικής μεταρρύθμισης, αδιαφορώντας για τις συνέπειες, όπως είχε συμβεί με όλες τις κυβερνήσεις της μεταπολίτευσης. Eτσι, ζήσαμε εμείς καλά και οι πολιτικοί καλύτερα. Το πλήρες περίγραμμα του πώς πρέπει να ενεργήσουμε τώρα, αν μας αρέσει το παραμύθι, υπάρχει στο βιβλίο «Ασφαλιστική Μεταρρύθμιση με Συναίνεση και Διαφάνεια», του Μιλτιάδη Νεκτάριου, εκδόσεις Παπαζήση, 2008. J

Project 2020 H Ελλάδα το 2010 167

H ωρίμανση των εφήβων του «εγώ»

Πλάτων Τήνιος Επίκουρος καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Πειραιά

168 Η Ελλάδα το 2010 Project 2020

ι χρήστες των τρένων είμαστε συνηθισμένοι να παρατηρούμε ένα (ίσως και περισσότερα) τρένο να πηγαίνει παράλληλα με το δικό μας, με την ίδια ταχύτητα. Τότε, μπορείς να δεις μέσα στο άλλο τις ανέσεις, τους επιβάτες, τι κάνει ο καθένας, την όμορφη κυρία που διαβάζει, μια παρέα γνωστών που γελάει. Μπορείς να συγκρίνεις το δικό σου, να σκεφτείς πού πάει το άλλο, να φανταστείς πώς θα ήσουν και εσύ αν ήσουν στο διπλανό τρένο. Ολα αυτά, βεβαίως, με μια δόση μελαγχολίας, αφού γνωρίζεις ότι η μεταπήδηση από ένα τρένο σε ένα άλλο κινούμενο είναι τελείως αδύνατη. Αναρωτιέσαι, τέλος, σε ποιο σταθμό θα μπορούσες να είχες αλλάξει για να μπεις στο «καλό» τρένο και πόσο ακριβό θα ήταν το εισιτήριο. Οι επιλογές κοινωνικής και αναπτυξιακής πορείας, για όλους εμάς τους συνεπιβάτες της ίδιας γενιάς, είναι λίγο σαν να συγκρίνεις κινούμενα τρένα. Μπορούμε να ξέρουμε τι έχει γίνει με τους επιβάτες του προηγούμενου δρομολογίου, της γενιάς που ταξιδεύει πριν από εμάς. Αλλά αυτό δεν μας βοηθάει ιδιαίτερα, αφού είμαστε βαθιά πεπεισμένοι ότι εμείς είμαστε διαφορετικοί -καλύτεροι και πιο τυχεροί. Είναι τα άλλα τρένα, τα παράλληλα, αυτά που βλέπουμε να κινούνται από το πα-

ράθυρό μας που μας συναρπάζουν. Συνήθως, αναφερόμαστε εκ των υστέρων σε τρένα που έχουμε χάσει, εισιτήρια που κάποτε νομίσαμε ακριβά, αν και τώρα αναγνωρίζουμε ότι θα είχαν οδηγήσει σε «χλοερότερους» προορισμούς, σε πιο αναπαυτικές συνθήκες. Ας πάρουμε όμως την άδεια να φανταστούμε ότι, κάπως, κάποτε αλλάξαμε τρένο (ίσως και στο σταθμό του 2010) και μπήκαμε σε ένα καλύτερο, από το παράθυρο του οποίου ξετυλίγεται το τοπίο του 2020.

οιοι είμαστε «εμείς»; Η γενιά του Πολυτεχνείου, γεννηθέντες μετά την ευφορία του τέλους του εμφυλίου και την ανακούφιση ότι ο Τρίτος Παγκόσμιος Πόλεμος δεν θα ακολουθούσε κατά πόδας το Δεύτερο. Η πολυπληθέστερη γενιά στην ιστορία της Ελλάδας, όπως και οι συνομήλικοί μας στις αναπτυγμένες χώρες. Η γενιά με την εκρηκτική συμμετοχή στη μουσική και την τέχνη, με μια αυτοπεποίθηση που της χάρισε το προσωνύμιο «Η Γενιά του Εγώ» (the Me Generation), ήταν η γενιά που, αφού επωφελήθηκε από την ισότητα των φύλων και από τον εκδημοκρατισμό, μετά στήριξε τη Θάτσερ και το Ρίγκαν. Στην Ελλάδα ήταν αυτοί, που, αφού πιστώθηκαν την ανατροπή της

Με αντάλλαγμα την έκδοση μιας (όχι ιδιαίτερα γενναιόδωρης) επιταγής, ο συνταξιούχος αποδέχεται την απεμπλοκή του από χαρακτηριστικά που συναπάρτιζαν την ιδιότητά του ως μέλους της κοινωνίας

χούντας, ανέλαβαν την ανοικοδόμηση της Ελλάδας της μεταπολίτευσης. Η γενιά που, αφού αποχουντοποίησε τα πανεπιστήμια στη δεκαετία του ’70, έπιασε δουλειά και εδραιώθηκε το ’80, συμμετείχε στην αναδιάρθρωση της ελληνικής οικονομίας το ’90 και τώρα προσπαθεί να τα βγάλει πέρα στην Οικονομική Νομισματική Ενωση. Η γενιά που παντρεύτηκε (για πρώτη φορά) το ’80, μετακόμισε στην οικογενειακή πολυκατοικία που χτίστηκε με αντιπαροχή, όπου και στέγασε την αναγκαστικά μικρότερη αλλά όχι λιγότερο απαιτητική επόμενη γενιά. Η γενιά αυτή όποτε αντιμετώπισε νέες καταστάσεις, τις είδε με «φρέσκο» μάτι, αντιπαρατέθηκε, συγκρούστηκε και τελικά επέβαλε τη δική της άποψη και το δικό της συμφέρον. Λίγο με την πειθώ, λίγο με την ορμή της αυτοπεποίθησης, λίγο με τη βοήθεια του πλειοψηφικού βάρους στη συνολική δημογραφία. Αυτοί που ήταν 18 ετών το 1974, το 2020 θα είναι 64 -την ηλικία του γνωστού τραγουδιού των Beatles. Θα μπαίνουν ή θα έχουν πρόσφατα μπει στη νέα μεγάλη φάση της ζωής τους: την περίοδο που αποκαλούμε «συνταξιοδότηση». Τώρα, όταν ακόμη η συνταξιοδότηση είναι κάτι που αφορά άλλους και όχι στους ομιλούντες, είναι συνώνυμο της αποστρατείας, απεμπλοκής, απόσυρσης, περιθωριοποίησης. Στο μακρο-επίπεδο είναι σύμφυτη με προβλήματα, ελλείμματα, αδιέξοδα. Η στωικότητα του «να μη θεωρείται κάτι κακό που η φύση καθιστά αναπόφευκτο» παραμένει ευσεβής πόθος (παρά το ότι τον εξέφρασε πρώτος ο Κικέρων το 44 πΧ.).

Τι θα γίνει στη συνάντηση της Γενιάς του «Εγώ» με τη Συνταξιοδότηση; Πώς θα μετουσιώσει η γενιά της μεταπολίτευσης την τρίτη ηλικία, όταν αυτή γίνει πια δικό της βίωμα και όχι πρόβλημα των άλλων; Επιστρέφοντας στην εικόνα των τρένων: σε μια καμπή της διαδρομής, τρία τρένα πηγαίνουν με την ίδια ταχύτητα. Εμείς, οι επιβάτες του συρμού «ΟΣΕ - Μεταπολίτευση», θα ανταλλάσσουμε βλέμματα με αυτούς του “TGV-Me Generation” από την μια π λευρά και ίσως με το “Balkan Transition Express” από την άλλη. Αραγε, τι θα βλέπουν οι άλλοι στο δικό μας τρένο; Πόσο διαφορετικό μπορεί να είναι το «ΟΣΕ - Μεταπολίτευση» από το σημερινό;

κατάθεση της αίτησης συνταξιοδότησης προϋποθέτει σε πολλά Ταμεία και απώλεια ιδιότητας: ένας συνταξιούχος νομικός δεν είναι πια δικηγόρος, ένας συνταξιούχος μηχανικός δεν έχει το δικαίωμα να πιστοποιήσει τη στατικότητα ενός κτιρίου. Με αντάλλαγμα την έκδοση μιας (όχι ιδιαίτερα γενναιόδωρης) επιταγής, ο συνταξιούχος αποδέχεται την απεμπλοκή του από χαρακτηριστικά που συναπάρτιζαν την ιδιότητά του ως μέλους της κοινωνίας. «Aπονομή σύνταξης = απώλεια ταυτότητας». Η άρρητη, πλην γενικευμένη, αυτή εξίσωση χαρακτηρίζει την ατομική εμπειρία της σημερινής συνταξιοδότησης. Οι διαμορφωτές της μεταπολίτευσης την επέβαλαν για να παραμερίσουν την προηγούμενη γενιά, όταν το ζητούμενο ήταν η επέκταση της δικής τους συμμετοχής. Αποδοχή της ί-

Project 2020 H Ελλάδα το 2010 169

διας μοίρας είναι άκρως απίθανη. Το αίτημα για συνδιαμόρφωση των εξελίξεων και η ανάγκη συμμετοχής στην κοινωνία θα λειτουργήσουν καταλυτικά στη διαμόρφωση μιας νέας εικόνας και πραγματικότητας για την περίοδο μετά την πλήρη εργασία. Τον 20ό αιώνα η γενιά που αποσυρόταν θεμελίωνε τις απαιτήσεις της στη διανομή της παραγωγικής πίτας μέσω της αναγνώρισης της συνεισφοράς, τοποθετώντας τις ελπίδες της, σε τελική ανάλυση, στην αναδιανομή. Η δικαιολογητική βάση αυτή της στερούσε το λόγο σε θέματα οργάνωσης της παραγωγής, ενώ τα επιχειρήματά της για μεγέθυνση του μεριδίου της ήταν αναγκαστικά ασθενέστερα. Αντιθέτως, ήδη σε πολλές χώρες οικοδομούνται δικαιώματα σε άλλη βάση -αυτή της συμμετοχής (αυτό που αγγλικά λέγεται stake holding): συμμετοχή σημαίνει παραμονή ως ενεργό μέρος στην άμεση παραγωγική διαδικασία (πιθανώς σε μερική βάση), αλλά κυρίως μέσω της διευρυμένης συνιδιοκτησίας των μέσων παραγωγής -του παραγωγικού κεφαλαίου. Η γενιά του Πολυτεχνείου θα απαιτήσει αυξημένη επιρροή πάνω στην επόμενη γενιά με δύο τρόπους: (1) θα διατηρήσει μια άμεση συμμετοχή στην παραγωγή αλλά και (2) οι αποταμιεύσεις της θα της προσφέρουν οικονομική εξουσία και μερίδιο στην οργάνωση της οικονομικής ζωής. Ελέγχοντας τα μέσα παραγωγής, θα διατηρήσει έλεγχο στις σχέσεις παραγωγής, ακόμη και όταν αποχωρήσει από τους χώρους δουλειάς. Οι σχέσεις της γενιάς των συνταξιούχων και αυτής των εργαζόμενων θα τεθούν σε περισσότερο παραγωγική και σε λιγότερο ανταγωνιστική βάση. Θεσμοί που θέτουν εμπόδια στη συμμετοχή (ακόμη και αν αυτούς τους εγκαινίασε ως προστασία η ίδια παλαιότερα), είναι πιθανόν να παραμεριστούν και νέοι που την προωθούν θα αναπτυχθούν. Για τον ίδιο λόγο, οι κάθε είδους αποκλεισμοί -λόγω φύλου, ηλικίας, κατάστασης υγείας, αναπηρίας, αφού περιορίζουν

170 Η Ελλάδα το 2010 Project 2020

τη συμμετοχή- θα τείνουν να εκλείψουν. Η καταπολέμηση των αποκλεισμών θα αντιμετωπίζεται ως παραγωγικός συντελεστής. Η γκρίζα επιχειρηματικότητα και η ευελιξία θα είναι αναπόφευκτα στοιχεία της συμμετοχής και της πράσινης οικονομίας. Η εξέλιξη αυτή δεν θα έχει την πηγή της στις ανάγκες της οικονομίας, αλλά θα εκπηγάζει από κοινωνικούς παράγοντες. Με αυτήν την έννοια, η Δανία του Νότου του 2020 θα προσομοιάζει στη σημερινή Δανία του Βορρά. Το σχήμα αυτό που μόλις ιχνηλατήσαμε στην οικονομία, θα χαρακτηρίζει και άλλες πτυχές της ζωής. Στην πολιτική ζωή, ο «μεσαίος» καθοριστικός ψηφοφόρος θα είναι ηλικίας 49 ετών (ενώ σήμερα είναι 45), ενώ το ποσοστό συνταξιούχων στο εκλογικό σώμα θα είναι περί το 43%. Σε ένα συγκρουσιακό διανεμητικό σύστημα που αντιπαραθέτει συνταξιούχους που αφαιρούν αγοραστική δύναμη από διακριτή ομάδα εργαζομένων που την παράγουν, αυτό είναι συνταγή για αποτυχία. Ενα κόμμα συνταξιούχων θα μπορούσε εύκολα να αξιοποιήσει τις αντιθέσεις και να επιβάλλει κάτι που να μοιάζει με «δικτατορία συνταξιούχων», δια της νομοθετικής οδού. Η σημερινή ροπή προς το νομικισμό μάλλον αυτό προδιαγράφει: τη νομική κατάταξη της επόμενης (μικρής) γενιάς εργαζομένων περίπου ως γενιάς ειλώτων. Αν όμως η γραμμή διαχωρισμού εργαζομένων/συνταξιούχων δεν είναι απόλυτη και διαπερνάται εύκολα και προς τις δύο κατευθύνσεις, τότε θα διαχέονται και τα συμφέροντά τους, και η κοινωνική διαπραγμάτευση μπορεί να προχωρήσει με περισσότερο εποικοδομητικό τρόπο. Στην κοινωνική ζωή, καθώς ο αριθμός των πολύ ηλικιωμένων (80+), δηλαδή των γονέων της γενιάς του Πολυτεχνείου, θα πολλαπλασιαστεί, μείζον θέμα θα είναι η παροχή υπηρεσιών φροντίδας για ανήμπορους συγγενείς. Στο παρελθόν ήταν αυτό το θέμα που καθήλωνε γυναίκες στο

σπίτι, ή τις υποχρέωνε να εγκαταλείψουν την εργασία τους πρόωρα ώστε να αντεπεξέλθουν στα προτάγματα της οικογένειας. Ο μικρότερος αριθμός διαθέσιμων αδελφών για να μοιραστεί το καθήκον αυτό, αλλά και η απροθυμία των λιγότερων παιδιών να αναλάβουν έργο, θα καταστήσει την οργάνωση της φροντίδας ιδιαίτερα νευραλγικό τομέα. Η ευθύνη και ο συντονισμός του έργου της φροντίδας δεν είναι απαραίτητο να έλθουν σε σύγκρουση με την ποιότητα των υπηρεσιών ή την ευημερία ανήμπορων συγγενών. Ηδη από το 2000 προγράμματα κρατικής κοινωνικής ασφάλισης για μακροχρόνια φροντίδα (όπως στη Γερμανία) εξασφαλίζουν χρηματοδότηση και λειτουργούν ως καταλύτες για τη διατήρηση υψηλών προτύπων φροντίδας μέσω της κρατικής μέριμνας και πιστοποίησης υπηρεσιών από τρίτους αλλά και πηγή τεχνογνωσίας και υποστήριξης σε όσους εξακολουθούν να παρέχουν αυτές τις υπηρεσίες στο πλαίσιο της οικογένειας. Ο ίδιος τομέας της προσφοράς ατομικών υπηρεσιών (σε ηλικιωμένους και παιδιά) είναι πιθανόν να αποτελεί πηγή απασχόλησης και επιχειρηματικής πρωτοβουλίας.

Η γκρίζα επιχειρηματικότητα και η ευελιξία θα είναι αναπόφευκτα στοιχεία της συμμετοχής και της πράσινης οικονομίας. Η εξέλιξη αυτή δεν θα έχει την πηγή της στις ανάγκες της οικονομίας, αλλά θα εκπηγάζει από κοινωνικούς παράγοντες

ίδαμε τρία παραδείγματα περιπτώσεων όπου κοινωνικοί παράγοντες και μηχανισμοί της ευρύτερης κοινωνίας θα μπορούν να επενεργούν και να εξασφαλίζουν λύσεις σε οικονομικά προβλήματα. Προβλήματα που, με την οπτική του 2010, δεσπόζουν άλυτα και των οποίων και μόνο η αναφορά οδηγεί σε αμηχανία. Κοινός παράγων είναι η αξιοποίηση ιδεών και λύσεων, που ήδη βλέπουμε να εφαρμόζονται αλλού. Υπό την προϋπόθεση, βεβαίως, να μην εμποδίζονται από παρωχημένες ρυθμίσεις που σχεδιάστηκαν για άλλες εποχές και άλλες ανάγκες. Σε αυτά τα θέματα η ευελιξία και η ευρηματικότητα είναι σύμμαχοι των λύσεων και όχι εχθροί των συμφερόντων των πολιτών. Τέλος, το κρίσιμο σημείο είναι η κατάργηση των στεγανών στη σκέψη μεταξύ κοινωνίας και οικονομίας: στα παραδείγματα που

δώσαμε, η έξοδος από το τέλμα της σημερινής αμηχανίας προέκυψε όταν σκεφτήκαμε τις κοινωνικές διαστάσεις οικονομικών θεμάτων και πώς αυτά αλλάζουν, καθώς οι ανάγκες της κοινωνίας εξελίσσονται. Η κοινωνία δίδει τη λύση στην οικονομία, φτάνει να την αφήσουν. Η ελληνική δημόσια συζήτηση αντιμετωπίζει την ωρίμανση του πληθυσμού αποκλειστικά ως πρόκληση για το σύστημα συντάξεων και για το δημόσιο τομέα. Η εμπλοκή με τις αβελτηρίες του Δημοσίου οδηγεί σε τέλμα και αποκόπτει την εξέταση των πιο ελπιδοφόρων οδών διαφυγής. Σε τελική ανάλυση, αποτρέπει την ενεργοποίηση των κοινωνικών εφεδρειών. Η αδυναμία να δώσουμε λύση στο ασφαλιστικό ή στην οργάνωση της περίθαλψης κηρύσσει τη διακοπή της συζήτησης και την εγκατάλειψη των ευρύτερων θεμάτων. Συνεπώς, η δυνατότητα να επιλυθεί το συνταξιοδοτικό πρόβλημα μέσω των λοιπών διαστάσεων της κοινωνικής πρόκλησης αποκρύπτεται. Η αναζήτηση εποικοδομητικών λύσεων συσκοτίζεται. Οσο πιο στενά βλέπουμε το πρόβλημα, τόσο πιο δύσκολα αυτό επιλύεται. Στην ευρωπαϊκή συζήτηση η ωρίμανση του πληθυσμού της μεταπολεμικής μεγάλης γενιάς αντιμετωπίζεται ως το κατ’ εξοχήν θέμα στο οποίο αρμόζει ένα μακροχρόνιο πρόγραμμα που βασίζεται σε διεπιστημονική προσέγγιση. Ο σχεδιασμός της πορείας απαρνείται τα συμβατικά στεγανά και συνδυάζει τη μεθοδολογία των οικονομικών, της κοινωνιολογίας, της ψυχολογίας και της ιατρικής. Με αυτόν τον τρόπο, δεν θα αντιλαμβανόμαστε το δικό μας μέλλον ως απλή αναπαραγωγή των συνθηκών (και προβλημάτων) που μας ταλαιπωρούν σήμερα. Σε ένα τέτοιο πλαίσιο, και αν απελευθερωθούμε από το άγχος της συγκυρίας, μπορούμε να συγκρίνουμε τα διάφορα τρένα που είναι διαθέσιμα και να προσπαθούμε να κάνουμε το δικό μας τρένο πιο άνετο και την πορεία του καλύτερη για όλους. Ισως, τελικά, το εισιτήριο να μην είναι και τόσο ακριβό... J

Project 2020 H Ελλάδα το 2010 171

Η Ελλάδα και η «γειτονιά» της

Μ Δημήτρης Τριανταφύλλου

Γενικός διευθυντής στο Διεθνές Κέντρο Μελετών Ευξείνου Πόντου (ΔΙΚΕΜΕΠ), επίκουρος καθηγητής Διεθνών Σχέσεων στο Τμήμα Μεσογειακών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αιγαίου

172 Η Ελλάδα το 2010 Project 2020

ία από τις βασικές παθογένειες του σχεδιασμού της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής είναι η χρόνια αδυναμία του να καταστήσει την Ελλάδα πρωταγωνίστρια πέραν του άμεσου γεωγραφικού της περίγυρου, δηλαδή τα Βαλκάνια, την Τουρκία και τη Μεσόγειο, παρά την εκτεταμένη και ουσιαστική συμβολή της εκάστοτε ελληνικής πολιτικής ηγεσίας στη μεταμόρφωση των βόρειων και ανατολικών γειτόνων της από το τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Διάφορες -και συνήθως διαδοχικές- ελληνικές κυβερνήσεις έχουν χρησιμοποιήσει κατά καιρούς παρόμοια ρητορική, θέτοντας παρεμφερείς στόχους -την ανάγκη δηλαδή «εξευρωπαϊσμού» και «ενσωμάτωσης» των βόρειων και ανατολικών γειτόνων της στην Ευρωπαϊκή Ενωση, με απώτερο στόχο η ευρύτερη γειτονιά της (“wider” neighbourhood) να καταστεί εντέλει «κανονική», «βαρετή», «φυσιολογική». Η διπλωματική και πολιτική ενέργεια που έχουν δαπανηθεί για την εκ-

πλήρωση των προαναφερθέντων στόχων είναι ανεξάντλητες, αλλά τα έως σήμερα αποτελέσματα (μία αλλαγή προς την επιθυμητή κατεύθυνση) κρίνονται ανεπαρκή. Εν μέρει, αυτό οφείλεται στην αδυναμία/απροθυμία των γειτόνων να εισέλθουν σε μία διαδικασία ουσιαστικής μεταρρύθμισης και στην αδυναμία της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής να πείσει τόσο τους γείτονές της, όσο και τους εταίρους της, εντός της ΕΕ, για το αναπόφευκτο της διαδικασίας.

ε γενικές γραμμές, όμως, το βασικό πρόβλημα, το οποίο υπερβαίνει τις προαναφερθείσες αδυναμίες, έγκειται στη δυσκολία της Ελλάδας και των γειτόνων της να μετατοπίσουν την προσοχή τους από το παρελθόν, με τις διάφορες τραυματικές εμπειρίες που αυτό κουβαλά, στην ανάγκη διατύπωσης ενός κοινού οράματος για ένα κοινό μέλλον, υιοθετώντας κοινώς το πρότυπο των γαλλογερμανικών σχέσεων, όπως εξελίχθηκε μετά το τέλος του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου. Η Γαλλία και η Γερμανία

Το βασικό πρόβλημα έγκειται στη δυσκολία της Ελλάδας και των γειτόνων της να μετατοπίσουν την προσοχή τους από το παρελθόν στη διατύπωση ενός κοινού οράματος για ένα κοινό μέλλον

ξεπέρασαν ιστορικές μνήμες τριών πολέμων και άλλων συγκρούσεων σε ένα χρονικό πλαίσιο 80 ετών και κατόρθωσαν να πρωτοστατήσουν στη δημιουργία και εξέλιξη της ΕΟΚ/ΕΕ. Πολλά ακούγονται αυτές τις ημέρες σχετικά με την έναρξη ενταξιακών συνομιλιών (accession talks) με τις χώρες των δυτικών Βαλκανίων. Ο Ελληνας πρωθυπουργός, Γιώργος Παπανδρέου, σχεδόν με την έναρξη της θητείας του έχει εγείρει ζήτημα ένταξης όλων των χωρών των δυτικών Βαλκανίων έως το 2014, 100 χρόνια μετά την έναρξη του Παγκοσμίου Πολέμου το 1914, όπως είχε προτείνει το 2005 και η Διεθνής Επιτροπή για τα Βαλκάνια. Το έτος 2014 είναι σημαντικό για την Ελλάδα και την περιοχή για έναν επιπρόσθετο λόγο, καθώς συμπίπτει χρονικά με την άσκηση της προεδρίας της Ενωσης το ίδιο έτος (Ιανουάριος-Ιούνιος 2014).

ι ευκαιρίες που παρουσιάζονται με την ανάληψη της προεδρίας της Ενωσης το 2014 από την Ελλάδα, σε συνδυασμό παράλληλα με την ύπαρξη ενός ενισχυμένου επικεφαλής Εξωτερικής Πολιτικής για την Ενωση και την παρουσία Ευρωπαϊκής Υπηρεσίας Εξωτερικής Δράσης (το άτυπο Διπλωματικό Σώμα της Ενωσης) στις διάφορες βαλκανικές πρωτεύουσες, που απορρέουν από τις διατάξεις της Συνθήκης της Λισσαβώνας (πέντε χρόνια αφότου θα έχει τεθεί σε ισχύ), καθιστούν το ενδεχόμενο της διεύ-

ρυνσης και της ένταξης των εν λόγω χωρών αρκετά πιθανό. Επίσης, κάποιος μπορεί να προσθέσει ότι η επικείμενη ένταξη της Κροατίας θα αποτελέσει σαφές μήνυμα προς τις άλλες, υποψήφιες προς ένταξη, χώρες ότι η ΕΕ έχει όντως δεσμευτεί να συμπεριλάβει τα εν λόγω κράτη στους κόλπους της. Υπό αυτήν την έννοια, η πραγματικότητα όλων των χερσαίων συνόρων της Ελλάδας στο βορρά με εταίρους της ΕΕ (Αλβανία, ΠΓΔΜ, Βουλγαρία) και το γεγονός ότι αυτά τα νέα κράτη-μέλη, με τη σειρά τους, θα διαθέτουν κοινά σύνορα με άλλα κράτη-μέλη της ΕΕ, ανατρέπονται ριζικά, καθώς διαμορφώνεται ένα νέο τοπίο από εκείνο του «αποκλεισμού» σε αυτό της «ενσωμάτωσης». Ταυτόχρονα, το μοναδικό εναπομείναν σύνορο θα είναι με ένα υποψήφιο προς ένταξη κράτος -την Τουρκία.

υνεπώς, το «παράδειγμα του εξευρωπαϊσμού», όπως έχει αναπτυχθεί διαχρονικά από διάφορες ελληνικές κυβερνήσεις, γίνεται πραγματικότητα. Η σημασία της ένταξης των βόρειων γειτόνων της Ελλάδας στην Ενωση δεν πρέπει να υποτιμηθεί, αλλά, αντιθέτως, θα πρέπει να ληφθεί σοβαρά υπόψη, δεδομένου του αναβρασμού που επικρατεί σε όλη την Ευρώπη για τη συζήτηση σχετικά με τις μελλοντικές προοπτικές της Τουρκίας. Αν οι ενταξιακές διαπραγματεύσεις της Τουρκίας καταλήξουν σε ένταξη, αυτό αυτομάτως θα

Project 2020 H Ελλάδα το 2010 173

συνεπάγεται σταθερότητα, ασφάλεια και ευημερία στην Ελλάδα και τη γειτονιά της· αν δεν καταλήξουν σε ένταξη, τότε η Ελλάδα θα πρέπει να επενδύσει πολύτιμο χρόνο και σημαντική πολιτική και διπλωματική ενέργεια, ώστε να επαναπροσδιορίσει την ήδη βεβαρημένη ατζέντα της και τις σύνθετες σχέσεις της με τη γείτονα χώρα. Υπό την έννοια αυτή, ο εξευρωπαϊσμός, η ενίσχυση της ασφάλειας και η ομαλοποίηση της βόρειας γειτονιάς της Ελλάδας θα την απαλλάξουν από τη χρόνια απασχόλησή της με δύο μέτωπα ταυτόχρονα.

το πλαίσιο αυτό, στο δρόμο για το 2020, η σχέση ανάμεσα στην Ελλάδα και τις «γειτονιές» της μπορεί δυνητικά να είναι διαφορετική από αυτή που επικρατεί σήμερα, παρόλα τα προβλήματα που μπορεί να προκύψουν γύρω από το ακανθώδες ζήτημα της ενταξιακής πορείας της Τουρκίας. Ωστόσο, ο εξευρωπαϊσμός

174 Η Ελλάδα το 2010 Project 2020

της γειτονιάς της -σε συνδυασμό με μία εστίαση προς το μέλλον και όχι προς το παρελθόν- μπορεί τελικώς να προσθέσει μια νέα διάσταση στην εξωτερική πολιτική της Ελλάδας -δηλαδή, την προώθηση της ειρηνικής αλλαγής στην ευρύτερη γειτονιά της. Με άλλα λόγια, η χώρα θα μπορούσε να αρχίσει να επανεξετάζει το ρόλο της στη Μεσόγειο, ή τουλάχιστον στην ανατολική πλευρά της, και στη Μέση Ανατολή, η οποία παρουσιάζει αυξημένο ενδιαφέρον, λόγω της άμεσης γειτνίασής τους. Αυτό θα μπορούσε, εν μέρει, να επιτευχθεί με μία πιο ενεργή συμμετοχή στην Ενωση για τη Μεσόγειο, ως τον πολιτικό διάδοχο της Ευρωμεσογειακής Συνεργασίας, που ξεκίνησε το 2008, και τα έργα προτεραιότητας που περιλαμβάνει είναι, μεταξύ άλλων, ο καθαρισμός της Μεσογείου και η περιβαλλοντική αναβάθμισή της, η εγκαθίδρυση θαλάσσιων και χερσαίων μεταφορικών αρτηριών, η ανάληψη

πρωτοβουλιών πολιτικής προστασίας για την καταπολέμηση φυσικών και ανθρωπογενών καταστροφών, η προώθηση σχεδίου ηλιακής ενέργειας, η ενίσχυση της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης και της έρευνας και τα εγκαίνια ενός ευρω-μεσογειακού Πανεπιστημίου, καθώς και πρωτοβουλίες ανάπτυξης μικρομεσαίων επιχειρήσεων στη Μεσόγειο. Σε όλους τους παραπάνω τομείς πολιτικής, η Ελλάδα θα μπορούσε κάλλιστα να αρχίσει να καλλιεργεί συστηματικά την ενίσχυση του ρόλου της και την προάσπιση των συμφερόντων της εντός αυτού του γεωγραφικού πλαισίου.

Ο εξευρωπαϊσμός, η ενίσχυση της ασφάλειας και η ομαλοποίηση της βόρειας γειτονιάς της Ελλάδας θα την απαλλάξουν από τη χρόνια απασχόλησή της με δύο μέτωπα ταυτόχρονα

ο συμπέρασμα είναι ότι η ελληνική διπλωματία εξυπηρετείται καλύτερα όταν είναι πολυδιάστατη και πολυσχιδής, παρά όταν είναι αμυντική. Η ΕΕ, για παράδειγμα, πρέπει, για μία σειρά από λόγους οικονομικής και γεωπολιτικής φύσης, να αυξήσει την παρουσία της στην περιοχή της Μαύρης Θάλασσας, μια περιοχή όπου η Ελλάδα έχει ζωτικά εμπορικά συμφέροντα, λόγω του δυναμικού που παρουσιάζουν οι αγορές της Ρωσίας, της Τουρκίας και της Ουκρανίας, μεταξύ άλλων. Αυτό θα μπορούσε πιθανώς να συμβεί μέσω της εκπόνησης μιας στρατηγικής για το ρόλο της ΕΕ στην εν λόγω περιοχή. Το υπουργείο Εξωτερικών διαθέτει τα αναγκαία μέσα, ώστε να συμβάλει ουσιαστικά στη διαμόρφωση μιας τέτοιας πολιτικής για την ευρύτερη περιοχή της Μαύρης Θάλασσας, λόγω της ενεργού συμμετοχής της χώρας στις διαδικασίες περιφερειακής συνεργασίας από το 1992, όταν και έγινε ιδρυτικό μέλος του Οργανισμού Οικονομικής Συνεργασίας του Ευξείνου Πόντου (ΟΣΕΠ), που είναι ουσιαστικά και ο μόνος θεσμικά περιεκτικός και ανεπτυγμένος οργανισμός της περιοχής. Μέχρι το 2020, η συζήτηση σχετικά με τις προοπτικές ένταξης της Ουκρανίας και της Γεωργίας, μεταξύ άλλων, θα έχει αποκρυσταλλωθεί και μια στρατηγική της Ενωσης με την ουσιαστική συμβολή της Ελληνικής Δημοκρατίας θα μπορούσε να συμβάλει στη σταθερότητα

της περιοχής, δεδομένης και της ηγεμονικής παρουσίας της Ρωσίας και της Τουρκίας και των σύνθετων ενεργειακών ζητημάτων. Η Ελλάδα, ως χώρα που έχει δεσμευτεί για εντατικότερη συνεργασία εντός της ΕΕ, είναι ακόμη πιο σημαντικό να αναλάβει πρωτοβουλίες στην ευρύτερη γειτονιά, οι οποίες συνιστούν συμβολή ζωτικής σημασίας στη συνοχή των μηχανισμών εξωτερικής πολιτικής της Ενωσης. Με άλλα λόγια, η μεγαλύτερη συμμετοχή στις δραστηριότητες της Ενωσης μέσω της προώθησης πρωτοβουλιών και ευρύτερων στρατηγικών εξυπηρετούν τελικώς καλύτερα τα θέματα εθνικού συμφέροντος παρά όταν ο ελληνικός σχεδιασμός επικεντρώνεται αποκλειστικά σε αυτά. Ο «εξευρωπαϊσμός» των γειτονιών της μπορεί μόνο να ενισχύσει την ικανότητα της Ελλάδας να αποτελέσει έναν ενεργό και σεβαστό πρωταγωνιστή στη διαμόρφωση κοινώς αποδεκτών και αμοιβαίως επωφελών πρωτοβουλιών και προγραμμάτων συνεργασίας.

ο έτος 2020 συνιστά μία ιδιαιτέρως σημαντική ημερομηνία στο πλαίσιο αυτό. Απέχοντας μόλις μία δεκαετία, γίνεται άμεσα σαφές πόσο κοντά είναι τελικά η Ελλάδα, υπό τις σωστές πολιτικές κατευθυντήριες γραμμές, ώστε να συμβάλει στο μετασχηματισμό της γειτονιάς της, που μπορεί, με τη σειρά του, να «απελευθερώσει» και να διευρύνει τη θεματολογία της εξωτερικής πολιτικής της χώρας. Τα οφέλη δεν αφορούν μόνο στην εξωτερική πολιτική, αλλά διαχέονται και στο πολιτικοοικονομικό πεδίο, παρέχοντας τις δυνατότητες στην Ελλάδα για ουσιαστική σύγκλιση με τα «παλαιά» κράτη-μέλη της Ενωσης, μέσω ουσιαστικά της εδαφικής συνέχειας της ελληνικής επικράτειας με την υπόλοιπη Ενωση. Ο χρόνος θα δείξει αν τελικά αυτή η θέση θα λάβει σάρκα και οστά, αλλά πρέπει να υπογραμμιστεί πως η προσπάθεια, το διακύβευμα και οι προκλήσεις αυτής της δέσμευσης δεν αφήνουν περιθώρια για αναβλητικότητα. J

Project 2020 H Ελλάδα το 2010 175

Μαύρο και άσπρο στις όχθες του Αιγαίου

Αντώνης Καμάρας

Πολιτικός επιστήμονας, αναλυτής, Levant Partners

176 Η Ελλάδα το 2010 Project 2020

ο μέλλον των ελληνοτουρκικών σχέσεων, είτε αρνητικό είτε θετικό, ενυπάρχει ήδη στο παρόν και το παρελθόν των δύο χωρών. Ως τέτοιο, είτε συνίσταται στη συνεχή βελτίωση, όπως την έχουμε βιώσει την τελευταία δεκαετία του 1999-2009, είτε στην υποτροπή, την τριβή και εχθρότητα της πρότερης τριακονταετίας. Τα στοιχεία του ευρύτερου περιβάλλοντός μας είναι, επίσης, γνωστά, καθώς και η επιρροή του στις ελληνοτουρκικές σχέσεις: είτε η επανάκαμψη της διαδικασίας της παγκοσμιοποίησης και της οικονομικής αλληλεξάρτησης την οποία πριμοδοτεί, είτε η αποπαγκοσμιοποίηση και η οικονομικά προστατευτική περιχαράκωση που ενθαρρύνει και το γεωπολιτικό ανταγωνισμό. Ας εξετάσουμε, λοιπόν, την καθεμία εκδοχή ξεχωριστά. Αναμφίβολα, μετά την εξαγορά από την Εθ ν ι κ ή Τρ ά π ε ζα τ η ς τ ο υ ρ κ ι κ ή ς Finansbank, η αισιόδοξη εκδοχή του μέλλοντος δεν συνίσταται σε μια φαντασιακή προβολή, αλλά απλώς στη λελογισμένη επιμήκυνση ήδη διαπιστωμένων τάσεων. Μπορούμε να μιλούμε, λοιπόν, για ένα 2020, στο οποίο η Τουρκία θα είναι ο σημαντικό-

τερος εξαγωγέας της Ελλάδας και η Ελλάδα ένας από τους τρεις σημαντικότερους αλλοδαπούς επενδυτές της Τουρκίας. Σε ένα περιβάλλον ανάκαμψης της παγκοσμιοποίησης, η ελληνική πολιτική ελίτ θα μπορέσει να εξυγιάνει τα δημοσιονομικά της χώρας, καθώς και να καταστήσει εκ νέου ανταγωνιστική την ελληνική οικονομία και ιδίως την παροχή υπηρεσιών, στις οποίες η χώρα διατηρεί συγκριτικό πλεονέκτημα. Το υψηλότερο κατά κεφαλήν εισόδημα, καθώς και η μεγαλύτερη σταθερότητα της χώρας ως μέλος της Ευρωπαϊκής Ενωσης (η Τουρκία υπό ιδανικές συνθήκες θα είναι στα πρόθυρα της ένταξης είτε θα έχει μόλις ενταχθεί το 2020), θα διατηρήσουν το συγκριτικό πλεονέκτημα της Ελλάδας ως προς τον προσπορισμό και την εξαγωγή κεφαλαίων, που ενσωματώνονται σε σύνθετες υπηρεσίες, όπως στον τραπεζικό τομέα.

αράλληλα, η Τουρκία σε αυτό το ίδιο διεθνές περιβάλλον θα συνεχίζει να διευρύνει την παραγωγική της βάση, και λόγω της επέκτασης των εξαγωγικών της οριζόντων στις οικονομίες της Ευρασίας και της Μέ-

σης Ανατολής, αλλά και λόγω των -πολιτικά εφικτών υπό συνθήκες γενικευμένης οικονομικής ευμάρειαςεσωτερικών μεταρρυθμίσεων. Η ολοένα και πιο σύνθετη τουρκική οικονομία και η ικανότητα της Τουρκίας να προσθέτει αξία στην παραγωγή της, συνάμα με την πολιτισμική και γεωγραφική της εγγύτητα που τη συνδέει με την Ελλάδα, θα φέρουν την Τουρκία στην κορυφή των ελληνικών εισαγωγών, αποκαθηλώνοντας έτσι τη Γερμανία από την κορυφή των εισαγωγέων μας. Στη δυναμική του ενάρετου κύκλου η διευρυνόμενη οικονομική αλληλεξάρτηση θα συνοδευτεί από τη βελτίωση των πολιτικών σχέσεων -θα πριμοδοτήσει αυτήν τη βελτίωση και θα πριμοδοτηθεί από αυτήν.

Στη δυναμική του ενάρετου κύκλου η διευρυνόμενη οικονομική αλληλεξάρτηση θα συνοδευτεί από τη βελτίωση των πολιτικών σχέσεων

πρόοδος στο θέμα των μειονοτήτων, ιδίως του κουρδικού, θα καταστήσει πολιτικά εφικτό το άνοιγμα της Σχολής της Χάλκης. Το 2010 θα ζουν στην Κωνσταντινούπολη περίπου 20.000 Ελλαδίτες (και άλλοι 5.000 στη Σμύρνη), δραστήριοι στην τουρκική οικονομία, αλλά και την πνευματική και καλλιτεχνική ζωή της Τουρκίας. Η διευρυνόμενη αυτή κοινότητα θα είναι σε θέση να ενισχύσει τη διαχειριστική ικανότητα και της ρωμαίικης κοινότητας της Κωνσταντινούπολης, αλλά και του Πατριαρχείου. Θα αναβιώσουν, αν και με άλλη μορφή, εκπαιδευτικά ιδρύματα της μειονότητας και το Πατριαρχείο

θα ενισχύσει την εμβέλειά του στη χριστιανορθόδοξη κοινότητα παγκοσμίως, αποδυναμώνοντας την από το 19ο αιώνα ταύτιση της ορθοδοξίας με τον εθνικισμό εθνών-κρατών, όπως η Ελλάδα, η Σερβία και η Ρωσία. Αντιστρόφως, θα αρθούν οι εναπομείναντες περιορισμοί της ελληνικής πολιτείας στη μουσουλμανική μειονότητα της Θράκης. Ως εκ τούτου, θα ενισχυθεί η αυτονομία της μειονότητας της Θράκης όχι μόνον απέναντι στο ελληνικό, αλλά και το τουρκικό κράτος -σε μία περίοδο που το ίδιο αυτό τουρκικό κράτος θα ενδιαφέρεται όλο και λιγότερο να ποδηγετήσει τη μειονότητα.

την Κύπρο, θα ατονήσει περαιτέρω το ταμπού της διχοτόμησης, με αυξημένες πιθανότητες της επίτευξης συμφωνίας που θα περιλαμβάνει την αναγνώριση του κρατιδίου των Τούρκων Βορειοκυπρίων εις αντάλλαγμα εδαφών για την Κυπριακή Δημοκρατία που απωλέσθηκαν στην εισβολή του 1974. Υπό αυτούς τους όρους, θα υπάρξει άτυπη μεν, αλλά ισχυρή και de facto δε, επανένωση μέσω της ελευθερίας κίνησης ανθρώπων, κεφαλαίων και αγαθών στην ολοένα και λιγότερο μαρτυρική Νήσο -ένδειξη αυτής της δυναμικής αποτελεί, άλλωστε, η διαδικασία επανενσωμάτωσης των χωρών της πρώην Γιουγκοσλαβίας στο πλαίσιο της υφιστάμενης ή μελλοντικής ένταξης των χωρών αυτών στην ΕΕ. Η

Project 2020 H Ελλάδα το 2010 177

Η Τουρκία, το 2018, θα είναι ήδη παραγωγός πυρηνικής ενέργειας. Η τεχνολογία άντλησης πετρελαίου επιτρέπει την εκμετάλλευση σημαντικών κοιτασμάτων πετρελαίου στο Αιγαίο 178 Η Ελλάδα το 2010 Project 2020

ύφεση του κυπριακού ζητήματος θα οδηγήσει και στον αποπληθωρισμό των αιτιάσεων και ερίδων που χαρακτηρίζουν τις ελληνοτουρκικές σχέσεις στο Αιγαίο. Ναι μεν δεν θα επιλυθούν οι περισσότερες διαφορές, αλλά σίγουρα θα ξεχαστούν οι φάκελοί τους, μαζεύοντας σκόνη στους φωριαμούς των υπουργείων Εξωτερικών της Αγκυρας και της Αθήνας. Τα νησιά του ανατολικού Αιγαίου θα ανακαλύψουν εκ νέου την ενδοχώρα τους, οι περισσότεροι επισκέπτες τους θα καταλήξουν να είναι από την Τουρκία, αλλά και η επιχειρηματικότητα, στα μεγαλύτερα από αυτά, θα ξεπεράσει τα όρια της γεωργίας και του τουρισμού. Εάν, μάλιστα, έχουμε θετικές εξελίξεις και στη μεταρρύθμιση της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης της Ελλάδας, δεν αποκλείεται τα μεγαλύτερα από αυτά τα νησιά, όπως η Λέσβος, η Χίος, η Ρόδος -και ιδίως μετά από μεγάλες δωρεές του ελληνικού εφοπλισμού στην παιδεία- να καταστούν πνευματικά κέντρα περιφερειακού βεληνεκούς. Παρόλα αυτά, η στρατιωτική υπεροπλία της Τουρκίας, αποτέλεσμα του μεγέθους της και της μεγαλύτερης γεωπολιτικής αστάθειας που τη χαρακτηρίζει, θα διατηρήσει τις ελληνικές δαπάνες στην άμυνα σε υψηλότερο μέσο όρο από αυτόν των χωρώνμελών της Ενωσης. «Και ο άγιος, άλλωστε, φοβέρα θέλει». Η Ελλάδα θα κεφαλαιοποιήσει αυτές τις αμυντικές δαπάνες, όμως συμμετέχοντας σε ειρηνευτικές και άλλες υψηλού γοήτρου αποστολές υπό την αιγίδα του ΝΑΤΟ και της ΕΕ -όπου και θα συνεργάζεται ολοένα και περισσότερο με τις αναλόγως απασχολούμενες τουρκικές ένοπλες δυνάμεις.

απαισιόδοξη εκδοχή έχει και αυτή ως σημείο εκκίνησης την -αρνητική αυτήν τη φορά- κατάσταση της παγκόσμιας οικονομίας. Η εκδοχή αυτή θα μπορούσε να έχει την ακόλουθη εξέλιξη: Η παγκόσμια οικονομία υποκύπτει στην ύφεση που πλήττει ιδιαιτέρως σκληρά τις χώρες της ΕΕ. Προ

των νέων προεδρικών εκλογών στη Γαλλία, ο Sarkozy το 2012, σε μια προσπάθεια επανασύνδεσής του με το εκλογικό σώμα, αποφασίζει να οριοθετήσει μια για πάντα τα σύνορα της Ευρώπης, δυναμιτίζοντας έτσι την ενταξιακή διαδικασία της Τουρκίας. Η απόφασή του αυτή βρίσκει σύμφωνη τη Γερμανία και την Ολλανδία. Η Βρετανία, υπό την ηγεσία του ευρωσκεπτικιστή Cameron, έχει απολέσει κάθε επιρροή και έτσι δεν μπορεί να εξουδετερώσει αυτή τη γαλλική πρωτοβουλία. Συγχρόνως, η ύφεση της ΕΕ προκαλεί ισχυρό πλήγμα στην τουρκική εξαγωγική βιομηχανία και η ανεργία στην Τουρκία ανεβαίνει στο 25%. Το κυβερνών ΑΚ χάνει τις εκλογές και αντικαθίσταται από μια συμμαχία των παλαιοκεμαλιστών και εθνικιστών. Η νέα αυτή κυβέρνηση αναστέλλει τα βήματα εκδημοκρατισμού του ΑΚ, ιδίως ως προς τις μειονότητες. Το κουρδικό ΠΚΚ κηρύσσει εκ νέου την ένοπλη πάλη, η οποία πια μετατοπίζεται από τις νοτιοανατολικές επαρχίες της Τουρκίας στα μεγάλα αστικά κέντρα. Οι αλλόθρησκες μειονότητες αντιμετωπίζουν μια νέα γενιά απαλλοτριώσεων των περιουσιών τους, ενώ καμία πρόοδος δεν συντελείται αναφορικά με το Πατριαρχείο. Η οικονομική κρίση που μαστίζει την Τουρκία οδηγεί τις τουρκικές κανονιστικές αρχές σε μέτρα εναντίον των τραπεζών, ιδίως δε των θυγατρικών αλλοδαπών ιδρυμάτων, συμπεριλαμβανομένων και των ελληνικών -με αρνητικές συνέπειες στο ΧΑΑ. Η κυβέρνηση της Τουρκίας καταγγέλλει τη συμφωνία σύνδεσης με την ΕΕ και επιβάλλει δασμούς στις εξαγωγές χωρών-μελών της ΕΕ. Η ΕΕ προβαίνει σε αντίποινα. Οι τουρκικές εξαγωγές προς την Ελλάδα υποχωρούν στη δέκατη θέση, ενώ υπάρχει κύμα αποχώρησης των Ελλήνων επενδυτών από την Τουρκία. Στην ίδια την Ελλάδα η ύφεση οδηγεί και τα δύο κόμματα εξουσίας στο να ενστερνιστούν εθνικιστικές λογικές. Η ελληνική κυβέρνηση αποσύρεται από το διάλογο για την επίλυση των διμερών διαφορών σχετικά

με τις μειονότητες και το Αιγαίο. Πρωτοβουλίες υπέρ της πολυπολιτισμικότητας στον τομέα της παιδείας και των μεταναστών, σε θέματα εργασιακών και πολιτικών δικαιωμάτων υπαναχωρούν. Ανάλογες τάσεις στην Ευρώπη αποδυναμώνουν την πίεση προς την ελληνική πολιτεία σχετικά με τα δικαιώματα των μειονοτήτων και ιδίως την αλλαγή των απαρχαιωμένων πια διατάξεων της συμφωνίας της Λωζάννης. Το 2012, ως αποτέλεσμα της υψηλής ανεργίας και της μείωσης του γοήτρου των ΗΠΑ, ο Obama χάνει τις εκλογές και δίνει τη θέση του σε μια σκληροπυρηνική ρεπουμπλικανική διοίκηση. Ο νέος Αμερικανός πρόεδρος εγκαταλείπει κάθε προσπάθεια για διακανονισμό του παλαιστινιακού ζητήματος και επίτευξη συμφωνίας με το Ιράν για το πυρηνικό του πρόγραμμα. Σε μια ολοένα και πιο φανατισμένη Μέση Ανατολή, οι ΗΠΑ πρέπει να διατηρήσουν πάση θυσία τους εναπομείναντες συμμάχους τους. Εν τω μεταξύ, στην Αίγ υπτο έχει αποτ ύχει η διαδοχή Mubarak από το γιο του Gamal και έχει καταλάβει την εξουσία το κίνημα της Ισλαμικής Αδελφότητας. Η τουρκική κυβέρνηση, σε μια προσπάθεια να αντικαταστήσει το διαψευσμένο όραμα της Ευρώπης, υιοθετεί ως στόχο να καταστεί πυρηνική δύναμη. Ηδη από το 2018 έχει καταστεί παραγωγός πυρηνικής ενέργειας.

ο ίδιο έτος, εξελίξεις στην τεχνολογία εξεύρεσης και άντλησης πετρελαίου, επιτρέπουν την εκμετάλλευση σημαντικών κοιτασμάτων πετρελαίου στο Αιγαίο. Στο ήδη βεβαρημένο κλίμα, όμως, αυτή η εξέλιξη πυροδοτεί εντάσεις και ασυμφωνία μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας για τους όρους συνεκμετάλλευσης αυτών των κοιτασμάτων. Στις 15 Δεκεμβρίου του 2020 ο Ελληνας πρωθυπουργός ενημερώνεται από τον Α/ ΓΕΕΘΑ ότι η Τουρκία έχει ξεκινήσει πρόγραμμα ανάπτυξης πυρηνικού οπλοστασίου... J

Project 2020 H Ελλάδα το 2010 179

Οι διμερείς σχέσεις στη διαδρομή μίας εικοσαετίας

Ελένη Φωτίου

Ερευνήτρια στο Διεθνές Κέντρο Μελετών Ευξείνου Πόντου (ΔΙΚΕΜΕΠ)

Οι απόψεις που εκφράζονται στο παρόν κείμενο είναι προσωπικές και δεν εκφράζουν τις θέσεις του ΔΙΚΕΜΕΠ.

180 Η Ελλάδα το 2010 Project 2020

πρόσφατη κινητικότητα στις ελληνοτουρκικές σχέσεις επανέφερε στο συνειδητό εικόνες που πρωτοαντικρίσαμε μόλις την τελευταία δεκαετία: να περπατάς στο Πέραν την Istiklal και να ακούς ελληνική μουσική που καλύπτει ένα ρεπερτόριο από Αντζελα Δημητρίου μέχρι Ευανθία Ρεμπούτσικα, να τρως βραδινό στο Kosebasi και να βρίσκεσαι στη Γλυφάδα και όχι στο Nisantasi, να βλέπεις τον Erol Bulut να σκοράρει εναντίον της Ρεάλ, όχι με τη Φενερμπαχτσέ αλλά με τον Ολυμπιακό, να περιμένεις την πτήση σου μια Κυριακή βράδυ στο αεροδρόμιο Ataturk και να χαζεύεις τους Ελληνες τουρίστες να συρρέουν στα duty-free για τα τελευταία λουκούμια, ενώ είναι ήδη φορτωμένοι με σακούλες γεμάτες καζάν ντιμπί από το Saray... Οταν, όμως, στα «πολιτικά» καφενεία έρχεται το θέμα της Τουρκίας για το Κυπριακό ή για το Αιγαίο, να ακούς την ίδια συζήτηση με αυτήν που γινόταν ακόμη και 20 χρόνια πριν, περί της ισχύος του στρατού και των παραβιάσεων του διεθνούς δικαίου. Τι θα βλέπουμε σε δέκα χρόνια; Θα συνεχίσουν οι ελληνοτουρκικές σχέσεις να «στολίζονται» με πλαστικές ελληνικές και

τουρκικές σημαιούλες και να «ντύνονται» με ένα “Zorba the Greek” -τύπου συρτάκι; Ποιες εξελίξεις θα καθορίσουν τις σχέσεις των δύο χωρών και ποια είναι τα πιθανά σενάρια; Μια σειρά από γεγονότα μπορεί να μας παρασύρει εύκολα σε υπεραισιόδοξες προβλέψεις για την πορεία των διμερών μας σχέσεων και την επίλυση των ελληνοτουρκικών ζητημάτων˙ όπως, για παράδειγμα, το γεγονός ότι το πρώτο ταξίδι του Γιώργου Παπανδρέου, ως πρωθυπουργού της χώρας, ήταν στην Τουρκία, η κληρονομιά του ίδιου και του τότε ομολόγου του Ismail Cem στις ελληνοτουρκικές σχέσεις, η επιστολή του Τούρκου πρωθυπουργού Erdogan και οι συζητήσεις περί σύστασης ενός Ανώτατου Ελληνοτουρκικού Συμβουλίου. Ομως, είναι γεγονός ότι, όταν η Ελλάδα και η Τουρκία ξεκινούσαν την προσέγγιση το 1999, τα δεδομένα ήταν πολύ διαφορετικά: τότε η ευρωπαϊκή προοπτική ανοιγόταν για την Τουρκία, ενώ σήμερα φαίνεται να ανοίγονται και άλλοι -παράλληλοι ή εναλλακτικοί- δρόμοι. Ακριβώς δέκα χρόνια πριν, το Δεκέμβριο του 1999, η απόφαση του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου του Ελσίνκι επισφράγισε τη στροφή της ελληνικής

εξωτερικής πολιτικής απέναντι στην Τουρκία. Καταλυτικές τότε ήταν οι προσπάθειες ένταξης της χώρας μας στην ΟΝΕ και οι απαιτήσεις περικοπών των αμυντικών δαπανών, καθώς και η θετική ατμόσφαιρα στην κοινή γνώμη των δύο χωρών μετά τους καταστροφικούς σεισμούς του 1999, η οποία μείωσε κατά πολύ την πιθανότητα πολιτικού κόστους μιας τέτοιας απόφασης. Η δικαιολογητική βάση αυτής της στροφής ήταν η προσδοκία ότι η αποδοχή των δημοκρατικών αξιών και των αρχών καλής γειτνίασης από την πλευρά της Τουρκίας θα μειώσει την επιθετικότητά της και ότι ο εξευρωπαϊσμός των ελληνοτουρκικών ζητημάτων θα ενισχύσει την ελληνική ασφάλεια. Η απόφαση ήταν, επομένως, αμιγώς στρατηγική και έχαιρε νομιμοποίησης από το σύνολο της πολιτικής ελίτ της χώρας.

έσα σε αυτή τη δεκαετία, η διαδικασία των μεταρρυθμίσεων στην Τουρκία επέφερε, πράγματι, σημαντικές αλλαγές: οι απαιτήσεις εφαρμογής των πολιτικών κριτηρίων και προαπαιτούμενων οδήγησαν στη φιλελευθεροποίηση της Κοινωνίας των Πολιτών, διευρύνοντας το φάσμα των θεματικών και εισάγοντας νέους φορείς στο δημόσιο διάλογο, η σύνθεση του κοινοβουλίου έγινε πιο αντιπροσωπευτική από ποτέ (σήμερα εκπροσωπείται το 87,04% του τουρκικού λαού), δημιουργήθηκαν νέες ομάδες πίεσης και ενισχύθηκαν δευτερεύοντες μέχρι πρότινος φορείς λήψης αποφάσεων. Η διαδικασία μεταρρυθμίσεων αμφισβήτησε ευθέως την επιρροή της κεμαλικής ελίτ και του στρα-

τιωτικού κατεστημένου, επέβαλε έναν πιο περιεκτικό ορισμό της «τουρκικής ταυτότητας» και προκάλεσε αλλαγές τόσο στη συμπεριφορά της ηγεσίας, όσο και στην ιδεολογική κατεύθυνση των πολιτικών κομμάτων. Στην εξωτερική πολιτική, η τουρκική κυβέρνηση για πρώτη φορά αμφισβήτησε την επίσημη κρατική θέση στο Κυπριακό το 2003 και φαίνεται σήμερα να υιοθετεί πρακτικές μιας «ήπιας» δύναμης και πολιτικές προσέγγισης με τη Συρία, την Αρμενία, το Ιράκ και την Κουρδική Περιφερειακή Κυβέρνηση.

ην ίδια περίοδο, οι ελληνοτουρκικές σχέσεις, κυρίως στο επίπεδο της χαμηλής πολιτικής, του πολιτικού διαλόγου και εν γένει της πρακτικής εξομαλύνθηκαν, αλλά σε θεσμικό επίπεδο δεν υπήρξε σημαντική πρόοδος. Αυτή τη δεκαετία υπογράφηκαν 31 διμερείς συμφωνίες χαμηλής πολιτικής και ένας σημαντικός αριθμός Μέτρων Οικοδόμησης Εμπιστοσύνης. Οι εμπορικές σχέσεις και οι εκατέρωθεν επενδύσεις αυξήθηκαν, κατ’ επέκταση και το κόστος κλιμάκωσης μιας ενδεχόμενης κρίσης. Το 2007 εγκαινιάστηκε ο αγωγός TGΙ και το 2008 πραγματοποιήθηκε η πρώτη επίσημη επίσκεψη Ελληνα πρωθυπουργού στην Τουρκία ύστερα από 49 χρόνια. Οι γύροι διαπραγματεύσεων συνεχίστηκαν, το ίδιο και οι παραβιάσεις, οι παραβάσεις, οι υπερπτήσεις και οι αερομαχίες, αλλά δεν έφτασαν ποτέ σε κορύφωση. Παρόλα αυτά, το Κυπριακό και τα ελληνοτουρκικά δεν έχουν επιλυθεί, και από το 2005 οι καθυστερήσεις στην πορεία των μεταρρυθμίσεων και των διαπραγματεύσεων με την ΕΕ οδήγη-

Project 2020 H Ελλάδα το 2010 181

σαν τις σχέσεις σε στασιμότητα, γεγονός που καταδεικνύει ότι οι ελληνοτουρκικές σχέσεις είναι παγιδευμένες στις ευρωτουρκικές.

Η ιστορία δεν έχει αποδείξει ότι η εξάπλωση της δημοκρατίας και η οικονομική συνεργασία φέρνουν απαραίτητα την ειρήνη 182 Η Ελλάδα το 2010 Project 2020

ην πορεία των σχέσεων για τα επόμενα δέκα χρόνια, στο μέτρο που θα παραμείνουν συνδεδεμένες με την ενταξιακή πορεία της Τουρκίας και η Τουρκία θα συνεχίσει να είναι προσκολλημένη στους ευρωπαϊκούς θεσμούς, θα καθορίσουν μια σειρά εξελίξεων τόσο στην ΕΕ, όσο και στην Τουρκία. Πρώτον, καθοριστικό ρόλο θα διαδραματίσει αφενός η εφαρμογή των κριτηρίων και των προαπαιτούμενων και η εναρμόνιση με το κοινοτικό κεκτημένο από την Τουρκία, και αφετέρου η αξιοπιστία της ΕΕ. Η πορεία διαπραγματεύσεων θα εξαρτηθεί, επίσης, σε μεγάλο βαθμό από τη στάση των «ισχυρών» κρατώνμελών της Ενωσης και την έκβαση της διαπραγμάτευσης στο εσωτερικό της ΕΕ, τόσο περί της ταυτότητας και των ορίων της Ευρώπης, όσο και περί του οφέλους και του κόστους της τουρκικής ένταξης αναφορικά με ορισμένα σημαντικά ζητήματα, όπως ενέργεια, αγορά και μετανάστευση, ασφάλεια, ευρωπαϊκοί θεσμοί και κοινοτικός προϋπολογισμός. Το Κυπριακό, οι σχέσεις της Τουρκίας με τη Μέση Ανατολή και το πώς αυτές γίνονται αντιληπτές από τη Δύση, η αναγνώριση της Τουρκίας ως περιφερειακής «ήπιας» δύναμης πέρα από το επίπεδο ρητορικής -γεγονός που εξαρτάται από μία άλλη σειρά παραγόντων, αλλά και από το ευρωπαϊκό της στοίχημαθα επηρεάσουν σημαντικά το μέλλον των ευρωτουρκικών σχέσεων. Από την άλλη, ο τρόπος διαχείρισης της εσωτερικής κρίσης και η έκβαση του αγώνα προς ένα νέο «Κοινωνικό Συμβόλαιο» θα προσδιορίσουν τα όρια του εκδημοκρατισμού στο εσωτερικό της χώρας, ενώ ο τρόπος διαχείρισης της ανόδου της αυτοπεποίθησης θα καθορίσει το κατά πόσο η πορεία των μεταρρυθμίσεων θα συνεχίσει να εντάσσεται στον ευρωπαϊκό στόχο ή θα χαράξει ανεξάρτητη πορεία. Βάσει αυτών των συλλογισμών,

δύο σενάρια είναι πιθανά για την επόμενη δεκαετία. Στο πρώτο, η Τουρκία βγαίνει πιο ισχυρή και εξωστρεφής, αλλά αυτό σήμερα φαίνεται πολύ μακρινό. Θα έχει περάσει μια ακόμα δεκαετία εσωτερικών συγκρούσεων, μέχρι να επέλθει η ισορροπία όλων των δυνάμεων που έχει απελευθερώσει η διαδικασία του εκδημοκρατισμού, η νοοτροπία θα έχει πλησιάσει τα ευρωπαϊκά πρότυπα, διότι μια νέα γενιά θα έχει έρθει στο προσκήνιο, η οποία θα έχει εκπαιδευτεί βάσει των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, θα έχει λιγότερες πολιτικές ανασφάλειες και θα έχει οικειοποιηθεί μια πιο συμμετοχική πολιτική κουλτούρα. Η Τουρκία δεν θα μοιάζει με την Τουρκία του σήμερα, όπως σήμερα δεν μοιάζει και με αυτήν της προηγούμενης δεκαετίας. Ετσι, θα έχει γίνει ήδη μέλος ή θα πλησιάζει πολύ στην ένταξη στην ΕΕ. Θα είναι αξιόπιστος εταίρος της Δύσης, αλλά και «γέφυρα» με την Ανατολή, διότι θα αποτελεί το μοναδικό κράτος-μέλος της ΕΕ με επικρατούσα θρησκεία το Ισλάμ. Θα χαίρει αποδοχής από τους ομόθρησκους γείτονές της στη Μεσόγειο και τον Κόλπο, καθώς δεν θα ασπάζεται σκληροπυρηνικές και ανελεύθερες εκδοχές της κοσμικότητας. Θα έχει πάντα ως σημείο αναφοράς στην εξωτερική της πολιτική τη Ρωσία, τη Μαύρη θάλασσα και τον Καύκασο, αλλά θα είναι πιο συνειδητοποιημένη, με μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση και εστιασμένη στη Δύση. Είναι πιθανόν να επιτύχει στη διαμεσολάβηση κυρίως μεταξύ κρατών στη Μέση Ανατολή και λιγότερο σε συγκρούσεις μεταξύ της Δύσης και της Ανατολής, ενώ παράλληλα θα έχει καλές σχέσεις με τους ανατολικούς της γείτονες, γιατί αυτοί θα την έχουν ανάγκη.

ν αυτό θα σημαίνει και επίλυση των ελληνοτουρκικών και του Κυπριακού, η ιστορία δεν έχει αποδείξει ότι η εξάπλωση της δημοκρατίας και η οικονομική συνεργασία φέρνουν απαραίτητα την ειρήνη. Πάντως, σε κάθε περίπτωση, οι ελληνοτουρκικές κρίσεις θα είναι χαμηλής έντασης και τα

Η διαδικασία μεταρρυθμίσεων αμφισβήτησε ευθέως την επιρροή της κεμαλικής ελίτ και του στρατιωτικού κατεστημένου, ενώ επέβαλε έναν πιο περιεκτικό ορισμό της «τουρκικής ταυτότητας»

ζητήματα θα δύνανται να επιλυθούν όταν έρθει η κατάλληλη στιγμή, κατά την οποία το όφελος της επίλυσης θα είναι μεγαλύτερο από το κόστος. Το δεύτερο σενάριο περιγράφει μια Τουρκία σε «ειδική σχέση» με την ΕΕ, η οποία θα εφαρμόζει μια «ανασφαλή» -και όχι «ήπια»- περιφερειακή πολιτική, μια ‘‘Pax Ottomana’’ που δεν θα έχει ιδεολογικές ρίζες, αλλά θα βασίζεται σε ρεαλιστικούς και πραγματιστικούς στόχους. Στο εσωτερικό, θα βιώνει για μεγαλύτερη περίοδο το πρόβλημα ταυτότητας, προσανατολισμού και εσωτερικών συγκρούσεων, και το consensus που θα αναδυθεί θα έχει αμφίβολο ιδεολογικό περίβλημα, γεγονός που θα δυσχεράνει την επικοινωνία με τους εταίρους της στη Δύση, αλλά θα τη βοηθά να «παίζει» και με άλλους στην Ανατολή. Στην εξωτερική της πολιτική, θα αναγκάζεται να συνάπτει ευκαιριακές συμμαχίες και να σχοινοβατεί, για να εξισορροπήσει τα συμφέροντά της: θα προβάλει ως επιχείρημα ότι εξυπηρετεί τα συμφέροντα όλων, όντας ενεργειακός κόμβος, θα προωθεί στην Αμερική την ικανότητά της να είναι παράδειγμα για το μουσουλμανικό κόσμο και να συνεισφέρει στον τομέα της ασφάλειας στο πλαίσιο του ΝΑΤΟ, ενώ ταυτόχρονα, θα δείχνει στη Ρωσία ότι μπορεί να αποτελεί ανάχωμα για τις ΗΠΑ στον Καύκασο. Επιπρόσθετα, θα είναι αναγκασμένη να έχει καλές σχέσεις με τους γείτονές της στην Ανατολή και ιδιαίτερα με τους Κούρδους (τόσο της Τουρκίας, όσο και του Ιράκ), διότι δεν θα έχει άλλο τρόπο να απαντήσει στα δικά της διλήμματα ασφαλείας. Δεν θα καταφέρει να έχει το ρόλο του διαμεσολαβητή, διότι δεν θα έχει το προτέρημα του κράτους-μέλους της ΕΕ, αλλά ούτε θα μπορεί να χαράζει φιλόδοξη πολιτική, υπολογίζοντας στις ΗΠΑ και το Ισραήλ.

ε αυτό το πλαίσιο, μια ενδεχόμενη διχοτόμηση της Κύπρου θα έχει αρνητικές συνέπειες τόσο στις σχέσεις μεταξύ ΝΑΤΟ και ΕΕ, όσο και στις ελληνοτουρκικές σχέσεις. Οι Ελληνοκύπριοι θα έχουν οριστικά χάσει τη μισή

Κύπρο, και θα έχουν ελαχιστοποιηθεί οι πιθανότητες επιστροφής των περιουσιών τους και πληρωμής των αποζημιώσεων. Επιπλέον, κάθε προοπτική ένταξης στο ΝΑΤΟ θα έχει εξανεμιστεί, ενώ η παρουσία των τουρκικών στρατευμάτων στο νησί θα συντηρεί το αίσθημα της ανασφάλειας. Οι Τουρκοκύπριοι δεν θα έχουν εύρος κινήσεων, μιας και θα έχουν απορροφηθεί από την Τουρκία και μοιραία δεν θα είναι μέλη της ΕΕ, ενώ η Τουρκία θα χάσει την επιρροή της στη Δύση, διότι θα συνεχίζει να έχει προβλήματα με τους «δυτικούς» της γείτονες και δεν θα μπορεί να πείσει ότι είναι περιφερειακή «ήπια» δύναμη. Η εφαρμογή των πολιτικών κριτηρίων και προαπαιτούμενων θα μείνει στο περιθώριο, καθότι «ειδική σχέση» θα σημαίνει κυρίως στρατιωτική και οικονομική συνεργασία με την ΕΕ. Αυτή η εξέλιξη θα είναι επιζήμια για την ελληνική εξωτερική πολιτική, διότι η Τουρκία θα χειρίζεται από θέση ισχύος και με δικούς της όρους τα ζητήματα του Αιγαίου, ενώ παράλληλα η αξιοπιστία της ΕΕ και η «ήπια» ισχύς της θα έχουν κλονιστεί ανεπανόρθωτα.

ελληνοτουρκική προσέγγιση δεν μπορεί να παραμείνει στα σίριαλ και τους μπακλαβάδες, ούτε μόνο στο πλαίσιο της ΕΕ, γιατί δεν φαίνεται σήμερα να υπάρχουν εγγυήσεις για τη βιωσιμότητα του στόχου της πλήρους ένταξης, είτε εξαιτίας των κρατών-μελών, είτε εξαιτίας της ίδιας της Τουρκίας. Η ελληνική εξωτερική πολιτική, αφού συνυπολογίσει το κόστος και το όφελος της επίλυσης των ελληνοτουρκικών ζητημάτων, θα πρέπει να δραστηριοποιηθεί και στο πλαίσιο άλλων διεθνών και περιφερειακών οργανισμών, αλλά παράλληλα και προς την κατεύθυνση της θεσμοθέτησης μιας ανεξάρτητης διαδικασίας επίλυσης. Μπορεί οι μελλοντικές προοπτικές της Τουρκίας να μην είναι σήμερα τόσο σαφείς όσο μία δεκαετία πριν, αλλά η ατμόσφαιρα στις ελληνοτουρκικές σχέσεις επιτρέπει να εμβαθύνουμε το διάλογο σε ζητήματα ασφαλείας. J

Project 2020 H Ελλάδα το 2010 183

Η επανάσταση έχει ήδη ξεκινήσει «

Μιχάλης Τσαμάζ Διευθύνων σύμβουλος της COSMOTE

184 Η Ελλάδα το 2010 Project 2020

ι κινητές επικοινωνίες είναι ένα παγκόσμιο φαινόμενο που έχει αλλάξει ριζικά τον τρόπο, με τον οποίο οι άνθρωποι επικοινωνούν και συναλλάσσονται», διάβασα σε μία πρόσφατη έρευνα για τον κλάδο. Ο χαρακτηρισμός είναι απόλυτα δίκαιος. Πώς θα μπορούσε, άλλωστε, κανείς να μιλήσει διαφορετικά για την κινητή τηλεφωνία, όταν περισσότεροι από τέσσερα δισ. συνδρομητές χρησιμοποιούν κινητό τηλέφωνο κάθε μέρα, αριθμός υπερδιπλάσιος των χρηστών του internet. Η κινητή τηλεφωνία έχει αλλάξει ήδη τον τρόπο επικοινωνίας των πολιτών σε ολόκληρο τον κόσμο. Κάλυψε το τηλεπικοινωνιακό χάσμα ανάμεσα σε διαφορετικές περιοχές και ομάδες πληθυσμού, συνέβαλε στην οικονομία, με τρόπο περιβαλλοντικά υπεύθυνο, και στην άνοδο του βιοτικού επιπέδου όσο ελάχιστοι άλλοι κλάδοι. Είναι χαρακτηριστικό πως η συνεισφορά του κλάδου στις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου είναι ιδιαίτερα χαμηλή, ενώ οι τηλεπικοινωνίες θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε μείωση των εκπομπών των αερίων παγκοσμίως μέχρι και 15% έως το 2020. Καθώς η νέα δεκαετία ανατέλλει, μέχρι το 2012-13 η κινητή τηλεφωνία, με ένα νέο κύμα υπηρεσιών, θα αλλάξει ριζικά τον τρόπο επαφής μας με τον κόσμο, την ίδια την καθημερινότητά μας. Κύριος φορέας της επανάστασης στην καθημερινότητα που θα δημιουργήσει η κινητή αποτελούν τα νέα

δίκτυα και η κινητή ευρυζωνικότητα. Σύμφωνα με πρόσφατη μελέτη, μέχρι το 2014 περίπου 2,8 δισ. άνθρωποι σε ολόκληρο τον κόσμο θα χρησιμοποιούν mobile broadband. Ο αριθμός είναι πραγματικά εκπληκτικός: το κινητό τηλέφωνο θα αποτελέσει το κύριο μέσο πρόσβασης στο internet. Η κινητή ευρυζωνικότητα θα αποτελέσει πλέον αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινότητας των καταναλωτών. H ανάπτυξη της κινητής ευρυζωνικότητας και των νέων υπηρεσιών είναι συνυφασμένη με την ανάπτυξη των δικτύων 3G, αλλά και αυτών της 4ης γενιάς ή Long Term Evolution (LTE), όπως είναι η εμπορική τους ονομασία. Αυτά τα υψηλών επιδόσεων δίκτυα θα επιτρέπουν ταχύτητες μέχρι και 100 Mbps, υπερπολλαπλάσιες από τις έως σήμερα διαθέσιμες, ανοίγοντας το δρόμο για τη δημιουργία νέων εφαρμογών και εμπειριών για τους καταναλωτές. Το καλοκαίρι, η T-Mobile πραγματοποίησε τη μεγαλύτερη δοκιμή δικτύου LTE στην Ευρώπη, στο Innsbruck, καταγράφοντας έτσι μια σημαντική πρωτιά. Ολοι οι μεγάλοι πάροχοι κινητής προγραμματίζουν επενδύσεις στα δίκτυα 4ης γενιάς που εκτιμάται ότι θα ανέλθουν σε έξι δισ. ευρώ έως το 2013. Η τεχνολογία, όμως, και τα δίκτυα αναπτύσσονται για τους καταναλωτές, με στόχο να καλύψουν δικές τους ανάγκες. Αλλωστε, αυτοί «οδηγούν» την τεχνολογία και την αγορά. Μιλάμε για τη νέα γενιά των καταναλωτών που «παίζουν» τις πλέον προηγμένες

συσκευές-gadgets, πρωτίστως κινητά, «στα δάκτυλά τους», που δουλεύουν με laptop, που συνευρίσκονται στα κοινωνικά δίκτυα, που έχουν μάθει να κάνουν τη ζωή τους πιο εύκολη μέσα από την τεχνολογία. Αυτοί οι άνθρωποι, νέοι στη μεγάλη τους πλειονότητα, έχουν ήδη προετοιμάσει το έδαφος για την «επανάσταση».

Η κινητή ευρυζωνικότητα θα αποτελέσει πλέον αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινότητας των καταναλωτών

καθημερινότητα αλλάζει. Το μέλλον θα χτιστεί γύρω από τις ασύρματες επικοινωνίες. Σταδιακά όλοι μας θα έχουμε μόνο μία κινητή συσκευή, όπου και αν είμαστε, καθώς ο διαχωρισμός σταθερής/κινητής τηλεφωνίας θα εκλείψει. Με αυτή την κινητή συσκευή, έως το 2013 θα μπορούμε να πληρώνουμε λογαριασμούς, να μεταφέρουμε ποσά, αλλά και να πηγαίνουμε για ψώνια. Πάνω από μισό δισ. από εμάς θα βρίσκει το δρόμο του, ενώ οδηγεί, μέσω κινητού και GPS. Οι μαθητές θα έχουν e-books με τα οποία, μέσω wi-fi ή GSM, θα συνδέονται με online βιβλιοθήκες, για να «κατεβάσουν» βιβλία, έχοντας έτσι απεριόριστες, στην ουσία, δυνατότητες και ευκαιρίες στην εκπαίδευση. Κανείς από εμάς δεν θα αποτελεί πλέον «μονάδα» ενός μαζικού καταναλωτικού κοινού: χάρη στο mobile advertising, μια πολλά υποσχόμενη αγορά, στην οποία πρόσφατα ανακοίνωσε την είσοδό της η COSMOTE, θα δεχόμαστε στοχευμένες διαφημίσεις με βάση τα δικά μας ενδιαφέροντα. Ολο και περισσότεροι από εμάς θα μπαίνουν στο Facebook μέσω κινητού. Ηδη, τον περασμένο Αύγουστο, 65 εκατ. άνθρωποι σε ολόκληρο τον κόσμο συνδέθηκαν στο δημοφιλές δίκτυο μέσω κινητού. Ο τρόπος παρακολούθησης της υγείας μας θα έχει αλλάξει: όπου και αν είμαστε,

μέσα από την τηλεϊατρική θα διασφαλίζουμε ποιότητα ζωής όσο ποτέ άλλοτε στο παρελθόν. Ολα αυτά δεν θέλουμε να αποτελέσουν σενάριο επιστημονικής φαντασίας για τη χώρα μας. Για όσους από εμάς, εκ των έσω, γνωρίζουμε τα ζητήματα που αντιμετωπίζει ο κλάδος στην Ελλάδα, η επίγνωση ότι ο δρόμος δεν θα είναι εύκολος, είναι πλήρης. Η αισιοδοξία μας, όμως, και η πίστη ότι μπαίνουμε σε μια νέα δεκαετία με περισσότερες δυνατότητες και ευκαιρίες για όλους, με μοχλό την ανάπτυξη των τηλεπικοινωνιών, παραμένει αμείωτη. O κλάδος της κινητής έχει ήδη συνεισφέρει σημαντικά στην εθνική οικονομία, δημιουργώντας δεκάδες χιλιάδες θέσεις εργασίας και αξία που φτάνει περίπου στο 1,9% του ΑΕΠ. Η συνεισφορά του κλάδου συνεχίζεται αμείωτη, καθώς, για να ανταποκριθεί στα ζητούμενα των καταναλωτών που απορρέουν από τις τεχνολογικές εξελίξεις, απαιτούνται ιδιαίτερα σημαντικές επενδύσεις δεκάδων εκατομμυρίων ευρώ ετησίως. Τις εξελίξεις αυτές θα μπορέσουμε να τις εκμεταλλευτούμε πλήρως, μεγεθύνοντας τα οφέλη σε κάθε επίπεδο, με ένα σύγχρονο, μη γραφειοκρατικό αδειοδοτικό σύστημα για τις υποδομές της κινητής, με την εξάλειψη της φορολογίας που επιβάλλεται στην κινητή ευρυζωνικότητα και τη λήψη αποφάσεων άμεσα για την κατανομή του ψηφιακού μερίσματος. Μέτρα άμεσα και εύκολα εφαρμόσιμα, ώστε η «γραφειοκρατία» να μην αναχαιτίσει τη δημιουργία του «λαμπρού, νέου κόσμου» που οι κινητές επικοινωνίες όχι μόνον υπόσχονται, αλλά έχουν ήδη αρχίσει να κάνουν πραγματικότητα... J

Project 2020 H Ελλάδα το 2010 185

Foodlink,

αγ ο ρ ά π αρ οχ ή ς T h i r d Party Logistics είναι μια αγορά που τα τελευταία 20 χρόνια έχει παρουσιάσει μεγάλη ανάπτυξη. Η κλιμακούμενη ανάγκη, κυρίως των πολυεθνικών εταιρειών, για ανάθεση του αποθηκευτικού και μεταφορικού έργου σε εταιρείες 3PL, οδήγησε ή «ανάγκασε» συχνά τη συγκεκριμένη αγορά σε άνθηση. Εταιρείες που ασχολούνται με τη μεταφορά, τον εκτελωνισμό ή και άλλες δραστηριότητες σχετικές με το supply chain, στράφηκαν στη συνθετοποίηση των υπηρεσιών τους, παρέχοντας αυτό που ζητούσε η αγορά. Οι εταιρείες που δημιουργήθηκαν με αυτό τον τρόπο ήταν πολλές, ενώ μετά από μια 20ετία λίγες κατάφεραν να εξελιχθούν με συνεχή και ορθολογικό τρόπο. Ανάμεσα στις εταιρείες που δραστηριοποιούνται στην αγορά των

186

σταθερά δυναμική 3PL είναι και η Foodlink, μια εταιρεία που κατάφερε μετά από μόλις 12 χρόνια να εδραιωθεί στην πεντάδα των μεγαλύτερων εταιρειών της συγκεκριμένης αγοράς. Το 1997 ήταν το έτος ίδρυσης της Foodlink και τον ίδιο χρόνο ανέλαβε να διαχειριστεί μέρος της δραστηριότητας των Logistics Operations της Kraft. Μέχρι το 2000 ε ίχ ε α ν α λ ά β ε ι τ ο σ ύ ν ο λ ο τ ω ν Logistics Operations της Kraft, σηματοδοτώντας μια συνεργασία που αποτελεί μέχρι σήμερα μια από τις σημαντικότερες και πιο επιτυχημένες της εταιρείας. Η Foodlink συνέχισε μέχρι το 2005 να επεκτείνεται με συνεργασίες που είχαν ως άξονα και κύρια δραστηριότητα τη διαχείριση σε επίπεδο Logistics εταιρειών τροφίμων. Το 2005 βρήκε την Foodlink να έχει επιπλέον προσθέσει στο πελατολόγιό της την Pillsbury, την Makro

και την Πλιάς. Η Foodlink διαχειρίζεται πλέον όλες τις κατηγορίες τροφίμων και αποκτά την τεχνογνωσία διαχείρισης όλων των κατηγοριών τροφίμων σε ό,τι αφορά τις θερμοκρασιακές συνθήκες αποθήκευσης. Οι εγκαταστάσεις εμπλουτίζονται, αφού πια γίνεται διαχείριση σε συνθήκες περιβάλλοντος, σε ελεγχόμενη θερμοκρασία κλιματισμού, σε ψύξη και κατάψυξη. Η ανάπτυξη της εταιρείας σε όλα τα επίπεδα είναι πολύ γοργή. Οι τζίροι πολλαπλασιάζονται, η διοικητική ομάδα και το σύνολο του προσωπικού αυξάνονται, ενώ οι εγκαταστάσεις είναι σε συνεχή ανταπόκριση με την πρόοδο της εταιρείας. Ηταν το 2005 που η εταιρεία αποφάσισε και πέτυχε να εισέλθει σε έναν άλλο τομέα της αγοράς 3PL πέραν αυτού των τροφίμων, αυτόν του

νει πλέον τις 20, που εξυπηρετούνται από τα τρία κέντρα διανομής, στον Ασπρόπυργο, τη Μαγούλα και τη Σίνδο στη Θεσσαλονίκη. Κάποιες από τις σημαντικές συνεργασίες της τελευταίας πενταετίας είναι με την Danone, την Arla, την Forthnet , την Georgia Pacific, την Champion, την Samsung, την Bacardi, την Tasty, την Cadbury, την Kafea, την Horeca, τη Λάβδας... Η ανταπόκριση της διοικητικής ομάδας της εταιρείας δεν αφορά μόνο στην ανάπτυξη της εταιρείας, που είναι πάνω από το μέσο όρο της αγοράς, στην οποία δραστηριοποιείται, αλλά και στη διαμόρφωση της κουλτούρας του οργανισμού. Εργαζόμενοι από διαφορετικά περιβάλλοντα έρχονται να ενισχύσουν την ομάδα, να γίνουν η ομάδα. Το μεγαλύτερο στοίχημα-επίτευγμα της εταιρείας είναι ότι καταφέρνει να λειτουργεί δυναμικά, ομαδικά και ανθρώπινα, έχοντας

ως συνιστώσες της κουλτούρας της την αξιοκρατία και την πρωτοβουλία. Φαίνεται ότι, όπου ευημερούν οι αξίες, παράγονται και υλοποιούνται και θετικά οικονομικά αποτελέσματα. Δεν αποτελεί έκπληξη για τους γνωρίζοντες την εταιρεία η επιτυχής είσοδος της Foodlink στην Εναλλακτική Αγορά του Χρηματιστηρίου Αθηνών. Επίσης, δεν θα πρέπει να αποτελεί έκπληξη ότι τα οικονομικά αποτελέσματα της εταιρείας κατά τη διάρκεια του τρέχοντος έτους φαίνεται να έχουν επιτευχθεί σε έτη οικονομικής ευμάρειας, ενώ δυστυχώς συμβαίνει το αντίθετο στην ελληνική οικονομία. Ο στόχος για την Foodlink είναι να παραμείνει δυναμική και, διατηρώντας την ομάδα της συσπειρωμένη, προσηλωμένη και επιθετική, να αποτελέσει για την ελληνική αγορά τη σημαντικότερη εταιρεία του κλάδου.

PUBLI

high tech sector, αναλαμβάνοντας την παροχή υπηρεσιών Logistics στην ΤΙΜ, που μετονομάστηκε αργότερα σε Wind. Η τεχνογνωσία που έχει αποκτηθεί από τη διαχείριση τροφίμων είναι πολύτιμη, ενώ σε αυτή τη φάση πρέπει να αναπτυχθούν νέες διαδικασίες και να ενσωματωθούν στο software ρουτίνες για τη διαχείριση ηλεκτρονικών συσκευών. Η Foodlink αντεπεξέρχεται με επιτυχία στις νέες προκλήσεις που παρουσιάζει η νέα αυτή αγορά, αφού απαιτείται ανταπόκριση σε εκρηκτικούς ρυθμούς ανάπτυξης σε συνδυασμό με χρήση νέου βελτιωμένου software και τεχνολογία αιχμής. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να ανοίγονται νέοι ορίζοντες στη διεύρυνση του πελατολογίου που πλέον κινείται προς δύο κατευθύνσεις και διαμορφώνεται σε δύο business units: food and non food. Ο αριθμός των συνεργασιών φτά-

187

2030: τι θα έχει πάνω το τραπέζι μας

Λεωνίδας Λουλούδης

Καθηγητής Πολιτικής Προστασίας του Αγροτικού Περιβάλλοντος στο Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών

188 Η Ελλάδα το 2010 Project 2020

πως απέδειξε ολοκληρωμένα ο μείζων ιστορικός «της μακράς διάρκειας» Fernand Braudel, κατά το 16ο αιώνα άρχισε η μετατόπιση του κέντρου βάρους της παγκόσμιας οικονομίας από τη Μεσόγειο προς την όχθη πέρα από τον Ατλαντικό. Αν, πράγματι, μία ανάλογη κίνηση τελείται στις μέρες μας από τις ΗΠΑ προς την Κίνα -αυτό, άλλωστε, ισχυρίστηκε «ο θρύλος των αγορών» George Soros στην πρόσφατη επίσκεψή του στην Αθήνα, και δεν είναι ο μόνος- τότε κάθε πρόβλεψη του μέλλοντος κινείται σε ακόμη πιο υψηλά επίπεδα αβεβαιότητας από εκείνη που, ούτως ή άλλως, χαρακτηρίζει δομικά την, κατά τους Beck και Giddens, «κοινωνία του ρίσκου» στην εποχή της «αναστοχαστικής» (το προτιμώ από το «αντανακλαστικής») ή «δεύτερης» νεωτερικότητας, την οποία διανύουμε. Ειδικότερα, ως προς τον αγροτικό τομέα οι επιπτώσεις της προϊούσας κλιματικής αλλαγής μειώνουν έτι περαιτέρω την προβλεπτική ικανότητα, καθώς σκιάζουν έντονα το μόλις διαγραφόμενο πεδίο σύγκρουσης μεταξύ των ηγεμονικών, σε παγκόσμια κλίμα-

κα σήμερα, καθεστώτων διατροφής και των εναλλακτικών, τοπικής εμβέλειας, θυλάκων ή «φωλεών» (niches) αγορών, οι οποίες είτε αναδύονται (στον προηγμένο «Βορρά») είτε λανθάνουν (στο δοκιμαζόμενο «Νότο»). Παρά ταύτα, η συζήτηση του μέλλοντος, πάντοτε προκλητική για τη σκέψη, είναι χρήσιμη, διότι δεν αφήνει ανεπηρέαστες τις επιλογές του παρόντος, το οποίο, με τη σειρά του, έχει διαμορφωθεί από την έκβαση ανάλογων συγκρούσεων του παρελθόντος. Οταν, υπό την πίεση, από τα μέσα της δεκαετίας του 1980, του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου οι μεγάλοι παίκτες της διεθνούς αγοράς γεωργικών προϊόντων, όπως η Ευρώπη και οι ΗΠΑ, συμφώνησαν, όχι χωρίς αντιδράσεις από ποικιλώνυμα συμφέροντα και κινήματα, να μειώσουν την κρατική στήριξη των κύριων κλάδων παραγωγής τους, κυρίως των δημητριακών, του κρέατος, των γαλακτοκομικών, του αμπελο-οινικού, της ζάχαρης κά., λίγοι πίστευαν ότι η γεωργία θα εξακολουθούσε να έχει οικονομικό ενδιαφέρον. Αλλά το 2007-2008 οι τιμές στα κύρια είδη διατροφής αιφνιδίως τινάχτηκαν στα ύψη.

Οι τιμές των βασικών προϊόντων φυτικής παραγωγής θα σταθεροποιηθούν μέχρι το 2017 σε λίγο υψηλότερα επίπεδα από εκείνα της δεκαετίας του 1990, πριν αρχίσει η κρίση

ι αιτίες ήταν αρκετές και με περισσότερο ή λιγότερο ορατή αλληλεπίδραση. Μεταξύ των βραχυχρόνιων αιτιών ξεχώρισαν: α) οι φτωχές σοδειές, λόγω ακραίων κλιματικών συνθηκών, όπως συνέβη στην Αυστραλία και το Μπαγκλαντές, β) οι επιδοτούμενες πολιτικές προώθησης των βιοκαυσίμων, γ) η άνοδος των τιμών του πετρελαίου, οι οποίες συνιστούν πάντοτε την κρίσιμη παράμετρο σε μια γεωργία βαριά εξαρτημένη από αυτήν την ενεργειακή πηγή, δ) η συνδεδεμένη με την προοπτική των βιοκαυσίμων, αλλά όχι μόνον, κερδοσκοπία μετά την προσφυγή κεφαλαίων στα γεωργικά αποθέματα, όταν ξέσπασε η χρηματοπιστωτική κρίση με κορυφή του παγόβουνου την αγορά κατοικίας, ε) η μείωση των γεωργικών αποθεμάτων, λόγω της μείωσης των παρεμβατικών πολιτικών ιδιαίτερα στην Ενωση και, στ) η ανύψωση εμπορικών φραγμών στις εξαγωγές από χώρες-κλειδιά στην παραγωγή τροφίμων για την προστασία των καταναλωτών τους. Αυτές οι αιτίες εμπλέκονται με τις μακροχρόνιες, όπως την αλλαγή των καταναλωτικών προτύπων σε πολλές ασιατικές χώρες, καθώς η διατροφή με κρέας και γάλα απαιτεί παραγωγή πολλαπλάσιου όγκου ζωοτροφών και την ισχνή δημόσια χρηματοδότηση της γεωργικής έρευνας από τη δεκαετία του 1970, με άμεσες συνέπειες στην πτώση της παραγωγικότητας

του τομέα. Τελικά, τι θα γίνει με τα τρόφιμα; Τόσο ο ΟΟΣΑ, όσο και ο Οργανισμός Τροφίμων και Γεωργίας του ΟΗΕ προβλέπουν ότι οι τιμές των βασικών προϊόντων φυτικής παραγωγής θα σταθεροποιηθούν μέχρι το 2017 σε λίγο υψηλότερα επίπεδα από εκείνα της δεκαετίας του 1990, πριν αρχίσει η προαναφερθείσα κρίση.

ο αμέσως επόμενο ερώτημα αφορά στη διατροφική επάρκεια. Είναι γνωστό ότι η μέση ανάγκη διατροφής ενός ενηλίκου σε ενέργεια είναι 2.500 θερμίδες την ημέρα και ότι η παγκόσμια διαθεσιμότητα τροφίμων ανερχόταν το 2003 σε 2.800 θερμίδες ανά άτομο, με προοπτική να ανέλθει σε 3.050 θερμίδες περί το 2030. Στο ερώτημα αν ο κόσμος θα αντιμετωπίσει τότε πρόβλημα διατροφής, η απάντηση είναι αρνητική. Και αυτό, ακόμη και αν αυξηθούν ο πληθυσμός και η κατανάλωση. Αλλά σε αυτήν την περίπτωση, ποιο είναι το πρόβλημα; Διότι υπάρχει πρόβλημα ή ακριβέστερα διαφορετικά, αλλά όχι ασύνδετα μεταξύ τους, προβλήματα στον ανεπτυγμένο και τον υπόλοιπο κόσμο. Η αύξηση των τιμών των τροφίμων έφερε στο προσκήνιο, για μία ακόμη φορά, το κρίσιμο ζήτημα της ολιγοπωλιακής διάρθρωσης των επιχειρήσεων μεταποίησης τροφίμων και κυρίως των επιχειρήσεων λιανικής πώλησης τροφίμων (των υ-

Project 2020 H Ελλάδα το 2010 189

εταιρεία Μονσάντο, για παράδειγμα, ηγείται του κλάδου σποροπαραγωγής, κατέχοντας το 23% της αγοράς, ενώ παγκοσμίως το 51% των συσκευασμένων τροφίμων πωλείται σε υπεραγορές. Για να δοθεί μια συγκριτική εικόνα της δύναμης που έχει συγκεντρωθεί από αυτήν την εξέλιξη, όταν, μάλιστα, το παγκόσμιο εμπόριο τροφίμων και γεωργικών προϊόντων έχει αυξηθεί από 135 δισ. δολάρια (1961) σε 12 τρισ. (2006), αρκεί να ειπωθεί ότι οι πωλήσεις της Wal-Mart (ΗΠΑ), της Carrefour (Γαλλία), της Metro (Γερμανία), της Tesco (ΗΒ) και της Ahold (Ολλανδία) συναγωνίζονται επιτυχώς το ΑΕΠ αντιστοίχως της Ελλάδας, της Λιβύης, της Σλοβακίας, της Λευκορωσίας και της Λιθουανίας.

ναπτύχθηκαν τεχνολογίες εμβληματικές της νεοφιλελεύθερης διακυβέρνησης, αλλά όχι άμεσα προϊόντα της, οι οποίες θα μπορούσαν να ενταχθούν σε τέσσερις κατηγορίες, τη γενετική/γενωμική, τις μεταφορές (με προέχουσα επιλογή τα εμπορευματοκιβώτια), τις νανοτεχνολογίες, την πληροφορική και τις ψηφιακές επικοινωνίες. Εξαιτίας αυτών των εξελίξεων, και ενώ η «διακινδύνευση» ανάγεται, όπως ειπώθηκε, σε δομικό στοιχείο του τρόπου παραγωγής, διανομής και εμπορίας, αναθεωρείται πλήρως, για παράδειγμα, η έννοια της ασφάλειας των τροφίμων, καθώς καλπάζει η ανάπτυξη των βιολογικών συστημάτων, η δυνατότητα διαχείρισης τεράστιων όγκων πληροφοριών (πχ. γενωμικής, πρωτεωμικής, μεταβολωμικής) δια μέσου της βιοπληροφορικής, αλλά και των συγκλινουσών τεχνολογιών (νανοτεχνολογίας, τεχνητής νοημοσύνης, νευρωνικών δικτύων). Η προσθήκη της «ιχνηλασιμότητας» των τροφίμων που θα συνδέεται και με οικονομικά στοιχεία (πχ. τιμολόγια) δείχνει την κατεύθυνση του μέλλοντος, όχι μόνον αναφορικά με τις κυρίαρχες τάσεις του αγροδιατροφικού καθεστώτος στις επόμενες δύο δεκαετίες, αλλά και πολύ πέραν αυτών.

περαγορών) που, κατά μία άποψη, χρησιμοποιούν την αύξηση των τιμών των δημητριακών ως δικαιολογία, για να αυξήσουν τα κέρδη τους, αυξάνοντας τεχνητά τις τιμές των τροφίμων. Επειδή η ολιγοπωλιακή διάρθρωση χαρακτηρίζει και την αγορά των μέσων παραγωγής και της συσκευασίας, διογκώνεται η βάσιμη ανησυχία των αγροτών-παραγωγών ότι «επιχειρούν μέσα σε ένα γήπεδο υψηλού κινδύνου».

Η συγκεντρωμένη δύναμη των ολιγοπωλιακών επιχειρήσεων μεταποίησης και λιανικής πώλησης τροφίμων έχει δημιουργήσει ένα νέο παγκόσμιο σύστημα διακυβέρνησης, το οποίο δεν βρίσκεται πλέον κάτω από τον έλεγχο του κράτους 190 Η Ελλάδα το 2010 Project 2020

σημαντικότερη διαπίστωση, όμως, από τον όγκο των πωλήσεων είναι ότι αυτή η συγκεντρωμένη δύναμη έχει δημιουργήσει ένα νέο παγκόσμιο σύστημα διακυβέρνησης, το οποίο (αξίζει να σημειωθεί) δεν βρίσκεται πλέον κάτω από τον έλεγχο του κράτους. Αυτό επιτεύχθηκε μέσω μιας διπλής στρατηγικής των υπεραγορών. Αφενός με την αναδιοργάνωση της διαχείρισης του συστήματος ως αλυσίδων προμηθειών (Supply Chain Management) και όχι ως επιχειρήσεων και, αφετέρου, με την ανάπτυξη ενός τριμερούς καθεστώτος προτυποποίησης (πρότυπα ενίων ή ομάδων αλυσίδων, πιστοποίηση από τρίτους, έγκριση των πιστοποιητών από τις αλυσίδες προμηθειών). Εντός αυτού του συστήματος, α-

πάρχουν αντίρροπες τάσεις, οι οποίες θα μπορούσαν να αμφισβητήσουν αυτό το πανίσχυρο καθεστώς; Οσο και αν φαίνεται ουτοπικό, η απάντηση είναι καταφατική και θα πρέπει να αναζητηθεί αφενός στην επιστήμη. Η βιοτεχνολογική επανάσταση του αιώνα μας μπορεί να συνεχίσει και να επιταχύνει τα επιτεύγματα της παραδοσιακής γενετικής βελτίωσης, ειδικότερα μέσω της γενετικής μηχανικής για ενδογονιδιακές τροποποιήσεις με στόχο, μεταξύ άλλων, την προσαρμογή των παραγωγικών ειδών σε ένα επιδεινούμενο κλιματικό περιβάλλον. Ωστόσο, η προοπτική της παραγωγής βιοκαυσίμων δεν πρέπει να εγκαταλειφθεί από συγκυριακές και πρόχειρες οικονομικές και περιβαλλοντικές αξιολογήσεις της χρήσης τους. Οι έ-

ρευνες στην Ελλάδα για τα λεγόμενα «βιοκαύσιμα δεύτερης γενιάς», προερχόμενα από το γλυκό και ινώδες σόργο, την αγριοαγκινάρα κά. έχουν δώσει ελπιδοφόρα αποτελέσματα, ιδιαίτερα ως προς το ενδεχόμενο αξιοποίησης οριακών ή εγκαταλειπόμενων γαιών, λόγω της νέας ΚΑΠ (πχ. καπνός, βαμβάκι, σιτηρά κά.). Εξάλλου, η στερεή βιομάζα από τα παραπάνω είδη για θέρμανση ή και ηλεκτρισμό έχει αποδειχθεί αποδοτική ως προς τη μείωση των αερίων του θερμοκηπίου. Αφετέρου, αναπτύσσονται και στις επόμενες δεκαετίες θα αποκτήσουν οικονομικό ενδιαφέρον, «κοινωνικές» αντιστάσεις, όπως η γεωργία τοπικής εμβέλειας και κοινοτικής στήριξης, η βιολογική γεωργία, οι λαϊκές αγορές και τα αποκεντρωμένα σημεία πώλησης «προϊόντων παραγωγού», τα εναλλακτικά καταναλωτικά κινήματα και, πάνω από όλα, το διογκούμενο κίνημα αντιμετώπισης των αιτιών της κλιματικής αλλαγής. Αρχίζοντας από το τελευταίο, η κλιματική αλλαγή αποτελεί, κατά γενική ομολογία, τη μεγαλύτερη πρόκληση για τον κόσμο του 21ου αιώνα και, ειδικότερα για τη γεωργία και την προμήθεια τροφής, όταν συνδυαστεί με την απειλή εξάντλησης μη ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, υγρών καυσίμων και φυσικού αερίου.

ν δεν ληφθούν μέτρα, περί το μέσον του αιώνα, η διατροφική ασφάλεια στις χώρες ξηροθερμικών συνθηκών, των τροπικών, αλλά και της Μεσογείου, θα απειληθεί λόγω της κατάρρευσης των γεωργικών συστημάτων, της κάλυψης παράκτιων περιοχών από τη θάλασσα και της ερημοποίησης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της σχέσης μεταξύ των κυρίαρχων τάσεων παραγωγής, κατανάλωσης και κλιματικής αλλαγής είναι ο τομέας της κτηνοτροφίας. Καθώς το εισόδημα αυξάνεται και η επέκταση (κυριολεκτικά, η διάχυση) του αστικού ιστού (urban sprawl) επιταχύνεται σε βάρος της γεωργικής γης, τμήματα του αναπτυσσόμενου κόσμου, με πρωταγωνιστές την Κίνα και την Ινδία, στρέφονται ραγδαία στο δυτικό διαιτολόγιο της υψηλής περιεκτικότητας σε ζωική πρωτεΐνη, οδηγώντας την παγκόσμια ζήτηση κρέατος και γάλακτος σε διπλασιασμό το 2050. Ομως, η ζωική παραγωγή έχει τη μεγαλύτερη ευθύνη για την εκχέρσωση και την απώλεια βιοποικιλότητας εκτεταμένων τροπικών οικοσυστημάτων, ενώ είναι εξαιρετικά ασύμφορη ενεργειακά. Απαιτείται, όπως είναι γνωστό, ήδη από τις ενεργειακές κρίσεις της δεκαετίας του 1970 χωρίς, είναι αλήθεια, ανάλογη αντιμετώπιση, ενέργεια 4,5 ή 9

θερμίδων από φυτά, για να παραχθεί αντιστοίχως μία θερμίδα γάλακτος ή κρέατος. Επιπλέον, σήμερα η προσοχή εστιάζεται σε ακόμη μία ανησυχητική παράμετρο, στη συμμετοχή της κτηνοτροφίας, μέσω των εκκρίσεων των μηρυκαστικών, στο 18% των αερίων του θερμοκηπίου. Επιπρόσθετα, η υπερκατανάλωση αυτών των προϊόντων -τα οποία είναι φτηνά, εξαιτίας της μη κοστολόγησης των εξωτερικών επιβαρύνσεων που προκαλούν- ειδικά στον εύπορο δυτικό κόσμο, συνδέεται με προβλήματα της δημόσιας υγείας και της κρατικής δαπάνης για αυτήν, όπως η παχυσαρκία, ο καρκίνος και οι καρδιοαγγειακές παθήσεις.

ίναι, συνεπώς, κάτι περισσότερο από προφανής η ανάγκη ριζικού αναπροσανατολισμού του κυρίαρχου αγρο-διατροφικού συστήματος με κριτήρια περιβαλλοντικά, ενεργειακά, χωροταξικά, υγιεινής και ασφάλειας του καταναλωτή, καθώς και κοινωνικής αλληλεγγύης, όταν στη Δύση η ατομική κατανάλωση θερμίδων είναι 60% μεγαλύτερη από εκείνη των λιγότερο ανεπτυγμένων χωρών. Και αυτή η ανάγκη διαμορφώνει ισχυρές τάσεις πολιτισμικής, σε τελευταία ανάλυση, αλλαγής του συνολικού προτύπου διατροφής, κατευθύ-

Project 2020 H Ελλάδα το 2010 191

νοντας το συνειδητοποιημένο καταναλωτή σε λιγότερη, ποιοτική και υγιεινή τροφή, παραγόμενη σε περιβαλλοντικά, ενεργειακά και κοινωνικά βιώσιμα παραγωγικά συστήματα. Από αυτή την άποψη, η παραγωγή τροφής, έστω και λίγο ακριβότερης, από «εκτατικά» (σε αντίθεση με τα «εντατικά» της ενεργοβόρου χημικής γεωργίας) γεωργικά συστήματα σε περιοχές, οι οποίες χαρακτηρίζονται ως Υψηλής Φυσικής Αξίας (High Nature Farming Systems) προσφέρει στις ανεπτυγμένες χώρες μια ρεαλιστική εναλλακτική διέξοδο του αγροτικού τομέα, ο οποίος συνδυάζεται και με άλλες χρήσεις της υπαίθρου (αναψυχή, αγροτουρισμός, οικοτουρισμός, αποκεντρωμένα δίκτυα επιχειρηματικότητας), συμβατή με τα αναδυόμενα ήθη μιας νέας πρότασης συμβίωσης του ανθρώπου και της φύσης.

ευρωπαϊκή αγροτική πολιτική έχει αντιληφθεί αυτήν τη δυνατότητα, αλλά προχωρά -πιο ενδοτική προς τα συμφέροντα του κυρίαρχου διατροφικού συστήματος από όσο αναγνωρίζεται στα προγραμματικά της κείμενα- διστακτικά προς την πραγμάτωσή της. Και μάλιστα, παρά το γεγονός ότι οι εναλλακτικές επιχειρήσεις αυτού του τύπου σημείωσαν, χάρη στην Πολιτική της Αγροτικής Ανάπτυξης της Ενωσης, αξιοσημείωτες επιτυχίες έναντι του σαρωτικού all inclusive μαζικού τουρισμού σε όλη την Ευρώπη.

192 Η Ελλάδα το 2010 Project 2020

Η πίεση του περιβαλλοντικού κινήματος, υπό αυτές τις συνθήκες, αναδεικνύεται σε μείζονα μοχλό αλλαγών του διατροφικού προτύπου και αναπροσανατολισμού της δημόσιας παρέμβασης. Από περιβαλλοντικής άποψης, η συμβατική γεωργία χρησιμοποιεί το περισσότερο νερό και σε μεγάλο βαθμό είναι υπεύθυνη για τη ρύπανσή του. Αυτή η διαπίστωση αποκτά το πλήρες νόημά της, αν συνεκτιμηθεί ότι υπάρχουν προβλέψεις για το 2030, σύμφωνα με τις οποίες η φυτική παραγωγή αναμένεται να αυξηθεί κατά 48% και η ζωική παραγωγή κατά 46%. Η συμμετοχή των χωρών του ΟΟΣΑ προβλέπεται ότι στη ζωική παραγωγή θα ανέλθει στο 37%, για να διαθρέψει μόλις το 17% του παγκόσμιου πληθυσμού. Επομένως, αν δεν υπάρξουν αποτελεσματικές πολιτικές συγκράτησης αυτών των τάσεων, η πρόκληση ανεπιθύμητων συνεπειών, όπως η απώλεια της βιοποικιλότητας από τη μετατροπή φυσικών ενδιαιτημάτων σε γεωργική γη, είναι αναπόφευκτη. Επίσης, η σημερινή τάση επέκτασης της καλλιέργειας φυτών για παραγωγή βιοκαυσίμων προβλέπεται να αυξηθεί κατά 242% μεταξύ 2005 και 2030. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι, σε αυτό το ενδεχόμενο, οι εκλύσεις αερίων του θερμοκηπίου που συνδέονται με τη βιομάζα θα είναι μικρότερες από εκείνες που θα προέρχονταν από τις ενεργειακές πηγές, τις οποίες θα υποκαταστήσουν, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι θα είναι ασήμαντες. Η αγροτική πολιτική αντιμετώπι-

σε, τουλάχιστον στην Ευρωπαϊκή Ενωση, ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του 1980 την αντίφαση της στήριξης γεωργικών πρακτικών, οι οποίες ρυπαίνουν τους φυσικούς πόρους και υποβαθμίζουν το αγροτικό τοπίο. Η εισαγωγή της πολιτικής του ελέγχου της «συνυπευθ υνότητας» (cross compliance), από το 2003, για τις ενισχύσεις των μη αποσυνδεδεμένων από την παραγωγή εκτάσεων αποτελεί, κατά γενική ομολογία, σοβαρό βήμα περιβαλλοντικού εκσυγχρονισμού. Αλλά και αυτό, πιθανώς στο μέλλον, ίσως αποδειχθεί ανεπαρκές. Η αρνητική σύνδεση επιδοτήσεων και περιβάλλοντος αποτελεί ακόμη ένα λόγο εναρμόνισης με τη διακήρυξη της Doha, το 2001, στα πλαίσια του ΠΟΕ, σύμφωνα με την οποία αναμένονται σημαντικές βελτιώσεις στο θέμα της πρόσβασης στις αγορές, μειώσεις με προοπτική σταδιακής εξάλειψης κάθε είδους επιδοτήσεων εξαγωγών και σημαντικές μειώσεις κάθε είδους στήριξης που στρεβλώνει το διεθνές εμπόριο. Στο μεταξύ, η προώθηση των λεγόμενων πράσινων φόρων για τον περιορισμό της χρήσης χημικών εισροών και η κοστολόγηση του νερού άρδευσης, όπως άλλωστε επιβάλλει η Οδηγία 2000/60, θα καταστήσει λελογισμένη τη χρήση αυτού του ανεπαρκούς, εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής, απολύτως ζωτικού αγαθού.

Αν δεν ληφθούν μέτρα, η διατροφική ασφάλεια στις χώρες της Μεσογείου θα απειληθεί, λόγω της κατάρρευσης των γεωργικών συστημάτων, της κάλυψης παράκτιων περιοχών από τη θάλασσα και της ερημοποίησης

ωρίς αμφιβολία, στην πορεία προς το 2030, το 2020 θα αποτελέσει ένα κομβικό σταθμό. Αν μέχρι τότε τα, όπως λέγονται, «δίδυμα πρωτόκολλα» του Κιότο και της Κοπεγχάγης ενεργοποιηθούν, ώστε να κατακτήσουν τους συζητούμενους στόχους τους, στο τέλος της επόμενης δεκαετίας πολλά θα έχουν αλλάξει σε όλους τους τομείς, βεβαίως και στον αγροτικό. Αν δεν υπάρξει δεσμευτική συμφωνία κατά της κλιματικής αλλαγής, όπως ισχυρίζεται η πρόβλεψη περί αποτυχίας της Κοπεγχάγης, οι εκλύσεις CΟ2 σε χώρες που δεν ανήκουν στον οργανισμό αναμένεται, κατά τους μελετητές του ΟΟΣΑ, να διπλασιαστούν μέχρι το

2030, φτάνοντας το 73% της συνολικής αύξησης το ίδιο έτος αναφοράς. Οι επιπτώσεις στην οικονομία, το περιβάλλον και τη σχέση «βορράνότου» έχουν ήδη σκιαγραφηθεί πιο πάνω.

περιβαλλοντική διάσταση μεταβολίζει το ηθικό σε βαθύτατα πολιτικό δίλημμα. Επειδή στις χώρες του ΟΟΣΑ οι κατά κεφαλήν εκλύσεις θα είναι τριπλάσιες ή τετραπλάσιες από εκείνες του υπόλοιπου κόσμου, καθίσταται ευνόητο από πού θα πρέπει να προέλθει η δράση και ποιος θα πρέπει να επωμιστεί το σχετικό κόστος που, σχετικά με τις μεταβιβάσεις προσαρμογής του αναπτυσσόμενου κόσμου, υπολογίζεται σε 160 δισ. δολάρια ετησίως. Θα συμβεί κάτι τέτοιο; Η αβεβαιότητα της απάντησης θα μειωθεί κάπως μετά την Κοπεγχάγη και -βεβαίως- με ό,τι ακολουθήσει σχετικά με την υλοποίηση των συμφωνιών. Μέχρι τότε, η μόνη εμπειρικά διαπιστούμενη βεβαιότητα είναι ότι η διεθνώς αποδεκτή αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει», στην οποία, μεταξύ άλλων (πρόληψη, πρόβλεψη, προφύλαξη), βασίζεται η περιβαλλοντική πολιτική, σπανίως εφαρμόζεται πλήρως, ειδικότερα στη γεωργία. Η Ελλάδα, επί του προκειμένου, όπως εύκολα φαντάζεται κανείς, πρωταγωνιστεί. Τελικά, με τη συσσώρευση αφενός τόσο ισχυρών και αποτελεσματικών δομικών καινοτομιών στο ηγεμονεύον αγρο-διατροφικό καθεστώς και, κατ’ αντιστροφή, τέτοιας κλίμακας απόσυρσης του κράτους από τον εποπτικό και ελεγκτικό του ρόλο, αξίζει να διερωτηθούμε αν τις εξελίξεις της επόμενης εικοσαετίας επηρεάσουν -περισσότερο από τα παγκόσμια συνέδρια και τις αποφάσεις τους- η καθημερινή παραγωγή και η διείσδυση νέων αξιών και συμπεριφορών στην κατανάλωση και το πρότυπο ζωής. Επιβεβαιώνεται, για μία ακόμη φορά -μετά το 1989- ότι η σχέση μεταξύ του «εποικοδομήματος» ( ή του πολιτισμού) και της «βάσης» (οικονομία) είναι πιο σύνθετη στις μέρες μας, αν δεν «έχουν έρθει τα πάνω-κάτω».

Project 2020 H Ελλάδα το 2010 193

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ: F. Braudel, La Méditerranée et le monde méditerranéen, Librairie Arman Colin, 3ème ed., 1976. G. Soros, «Η ηγεμονία των ΗΠΑ τελείωσε στην οικονομία», συνέντευξη στον Α. Παπαχελά, εφ. Η Καθημερινή, 15.11.2009. Βλ. συνεντεύξεις του από την πρόσφατη επίσκεψή του στην Αθήνα προς τον Β. Μαγκλάρα, στην εφ. Η Καθημερινή, 22.11.2009 και τον Χ. Ζέρβα στην εφ. Ελευθεροτυπία, 21.11.2009. Μια μορφή κερδοσκοπίας είναι αυτή που ο Ignacio Ramonet αποκαλεί «γεωργική νεοαποικιοκρατία». Επενδυτές αγοράζουν σε όλο τον κόσμο γεωργική γη. Πρωτοστατούν κράτη, όπως το Κουβέιτ, το Κατάρ, τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, η Σαουδική Αραβία, η Κίνα και η Νότια Κορέα, αλλά δεν υστερούν και οι επιχειρήσεις. Περίπου 10% της έκτασης της Αργεντινής -όσο είναι η Ιταλία- ανήκει σε ξένους επενδυτές. Ο ιταλικός όμιλος Benetton κατέχει 900.000 εκτάρια, τα οποία τον ανέδειξαν στο μεγαλύτερο ιδιώτη παραγωγό μα λ λιού στον κό σμο. Βλ. Ignacio Ramonet, Αγροτική νεοαποικιοκρατία, περ. Αγροτικός Συνεταιρισμός, έτος 63ο, τεύχ. 74, Μάρτιος 2009, σελ. 16. Βλ. την έκδοση Birdlife International, Food security, climate change & biodiversity. The role of European agriculture in a changing world. Discussion paper, April 2009. Η υπόδειξη αυτής και άλλων σημαντικών βιβλιογραφικών πληροφοριών οφείλεται στην πάντοτε πολύτιμη συνεργασία του συναδέλφου μου διδάκτορα, ερευνητή Γ. Βλάχου. Βλ. τη διεξοδική ανάλυση του Δ. Ι. Δαμιανού, Διεθνής Οικονομία και Ευρωπαϊκή Γεωργία, στο Κ. Κριμπάς και Λ. Λουλούδης (επιμ.), Ελληνική Γεωργία και Αγροτική Πολιτική, Ακαδημία Αθηνών, Αθήνα 2008, σελ. 15-25. Ευχαριστώ και από εδώ το συνάδελφο Δ. Δαμιανό για τα σχόλιά του, για την αξιοποίηση των οποίων φέρω αυτονοήτως την ευθύνη. Βλ. L. Busch, Can fairy tales come true? The surprising story of neoliberalism and world agriculture,

194 Η Ελλάδα το 2010 Project 2020

Presentation in XXIII ESRS Congress, 17-21 August 2009, Vaasa Finland, Re-inventing the Rural: Between the Social and the Natural. Γ. Ι. Νυχάς, Κ. Κουτσουμανής, Εφαρμογή της εκτίμησης επικινδυνότητας στα τρόφιμα (risk assessment): Ενα σύγχρονο εργαλείο για την υγιεινή και ασφάλεια των τροφίμων, στο Κ. Κριμπάς και Λ. Λουλούδης (επιμ.), ο.π., σελ. 211-216. Από τα πιο γνωστά στην Ελλάδα είναι το κίνημα Slow-Food. Αλλά στον ίδιο χώρο δραστηριοποιούντα και πιο πολιτικοποιημένες οργανώσεις, όπ ω ς η δ ι ε θ ν ή ς T h e R e a l Fo o d Liberation Collective, βλ. σχετ. Γ. Παπαϊωάννου, «Τροφή για Σκέψη», περ. Εικόνες, ένθετο στο Εθνος της Κυριακής, 11.10.2009. FAO Livestock’s long shadow, FAO, Rome, 2006. Τα στοιχεία αντλούνται από τ ην έκθ εσ η του Ο ΟΣΑ, OECD Environmental Outlook to 2030, OECD 2008. Οι αντίπαλοι της «κλιματικής αλλαγής» θα διεκδικήσουν, στο ομότιτλο συνέδριο των Ηνωμένων Εθνών στην Κοπεγχάγη τον προσεχή Δεκέμβριο, να συγκρατηθεί η άνοδος της θερμοκρασίας κάτω από τους δύο βαθμούς Κελσίου, να μειώσουν οι βιομηχανικές χώρες, μέχρι το 2020, τις εκλύσεις κατά 40% σε σύγκριση με τα επίπεδα του 1990, και αναλόγως οι αναπτυσσόμενες χώρες σε τουλάχιστον 30% χαμηλότερα από το επίπεδο Business-AsUsual. Βλ. The Economist, Προαναγγελθείσα αποτυχία της Κοπεγχάγης, εφ. Η Καθημερινή, 22.11.2009. Τα ΜΜΕ καθοδηγούν αν, κυριολεκτικά, δεν επιβάλλουν, τη διατροφική συμπεριφορά, κατακλύζοντας τους πελάτες τους με κάθε είδους γαστρονομική πληροφορία (συνταγές, ειδικευμένα καταστήματα λιανικής πώλησης, εναλλακτικά προϊόντα, κοσμικά, λαϊκά ή εξωτικά εστιατόρια, λίστες κρασιών κλπ.). Χαρακτηριστικό δείγμα το άρθρο «Χορτοφάγοι εναντίον Κρεοφάγων» της Μ. Βασιλειάδου, στις «Τάσεις» του περ. Γυναίκα, Β’, τεύχ. 19, Δεκ. 2009, σελ. 116-122. J