Betsy Hengeveld, de eerste vrouwelijke arts in Zwolle

DOOR LAMBERTHE DE JONG

Vrouwelijke artsen zijn schaars begin twintigste eeuw. Toch vestigt zich al in oktober 1913 de eerste huis- en kinderarts zich in Zwolle, Betsy Hengeveld. Zij houdt bijna vijftig jaar praktijk aan de Koestraat 32 en werkt daarnaast jarenlang als gemeentearts. Uiteraard staat zij in in de in juni 2022 verschenen Zwolse Vrouwenwandeling met een route langs vijfentwintig interessante en belangrijke vrouwen in de stad. In 1917 richt Hengeveld in Zwolle mede het eerste consultatiebureau van Overijssel op en daarna volgen vele in de provincie. Ook buiten het medische circuit is ze actief. Een bijzondere bijkomstigheid is dat Hengeveld een nichtje is van Aletta Jacobs, de eerste Nederlandse ‘dokteres’.

Betsy Hengeveld rond 1925. Foto J.D.D. de Graaf, Zwolle. Foto privébezit.

Elisabeth Hendrika Hengeveld wordt op 2 juli 1884 in Alkmaar geboren. Haar vader Martinus Johannes Hengeveld (gereformeerd) is daar veearts; haar grootvader werkt als hoogleraar aan de Veeartsenijschool in Utrecht. Betsy, zoals ze wordt genoemd, heeft een oudere broer Gerardus die later geoloog-scheikundige wordt. Betsy groeit dus op in een hoogopgeleid en modern gezin want moeder Engelina Gerritsen (Ned. hervormd en later remonstrants) is erg vooruitstrevend. Zij is een zusje van Carel Victor Gerritsen, de man van de arts Aletta Jacobs die ook presidente van de Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht was. In 1887 verhuist het gezin naar Haarlem. Engelina is daar voorzitster van de afdeling van de Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht. Betsy gaat naar de hbs in Haarlem en studeert na enkele aanvullende examens vanaf 1903 geneeskunde aan de Gemeentelijke Universiteit van Amsterdam. Ze verhuist in 1908 naar Amsterdam. Op 12 mei 1910 studeert ze af en een dag later staat in de Alkmaarsche Courant dat zij is ‘bevorderd’ tot arts.

Betsy Hengeveld (midden) in 1916 bij een oefening van de transportcolonne van het Rode Kruis in Zwolle. Foto A. Hofma / Collectie Overijssel.

Naar Zwolle

In 1910 solliciteert Hengeveld (als volwassene niet-kerkelijk) naar het Sophia Ziekenhuis in Zwolle, maar wordt niet aangenomen. Na enkele tijdelijke aanstellingen in Katwijk, Leeuwarden en Leiden vestigt ze zich in september 1913 in Zwolle. Ze is dan 29 jaar en begint een eigen praktijk als huis- en kinderarts aan de Koestraat 32. Ze wordt in dat jaar ook benoemd als gemeentearts bij de Gemeentelijke Geneeskundige en Gezondheidsdiensten. Ze werkt daar tot haar pensioen in 1949.

In deze functie heeft zij diverse taken waaronder het behandelen van mensen die zelf hun medische kosten niet kunnen betalen, onder wie woonwagenbewoners. Vanaf 1914 staat Hengeveld ingeschreven als lid van de Koninklijke Maatschappij voor Geneeskunst. Ze woont achtereenvolgens aan de Walstraat 14 (vanaf 1914 enkele jaren met haar moeder, inmiddels weduwe), later aan het Van Nahuysplein 9 en ten slotte in de Koestraat 28, vlakbij haar praktijk.

Ze werkt daar tot haar pensioen in 1949. In deze functie heeft zij diverse taken waaronder het behandelen van mensen die zelf hun medische kosten niet kunnen betalen, onder wie woonwagenbewoners.

Het consultatiebureau in Huize Eekhout aan de Burg. van Roijensingel, 1955. Foto P.N.L. Keuzekamp. Collectie Overijssel.

Consultatiebureau

Hengeveld is een moderne huisarts en gaat aan de slag met vernieuwingen. Ze is in 1917 medeoprichter van de neutrale vereniging Het Groene Kruis voor wijkverpleging en begint een consultatiebureau voor moeder en kind in het Passantenhuis aan de Frieschewal 10. Zij en de verpleegkundige zr. Ooiman wijzen de moeders op het belang van borstvoeding en goede hygiëne, gaan op huisbezoek. Negen maanden borstvoeding is het parool (misschien ook vanwege geboortebeperking?) en géén fopspeen. Lukte de voeding niet, dan verstrekte het bureau de eerste jaren melk.

Het bureau geeft ook moederschapscursussen, onder andere over zindelijkheid en dat is hard nodig, blijkt uit een door haar ingezonden brief in 1921 in de Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant: ‘Wat is echter onzindelijk? Hierover kunnen de meeningen zeer verschillen en dit is iets waarover juist geneeskundigen, verpleegsters, huisbezoeksters zich verbeelden te kunnen meespreken. [...] Het is échter te onsmakelijk om de bewijzen hiervan in de krant op te sommen.’

Kraamvrouwenverpleging

In 1920 krijgt Hengeveld de leiding over een nieuwe provinciale opleiding voor wijkkraamvrouwenverpleging. Via het provinciale Groene Kruis zorgt ze ervoor dat er ook in de rest van Overijssel consultatiebureaus en wijkzorg worden opgezet. Dankzij haar inzet vermindert de zuigelingensterfte en in 1950 wordt in Zwolle de 10.000ste baby ingeschreven. Behalve met de zorg voor moeder en kind bemoeit Hengeveld zich met andere medische zaken. Ze zet in 1916 mede de Zwolse afdeling van het Rode Kruis op, is actief bij de tuberculosebestrijding zowel in de provincie als landelijk. In de loop der jaren vervult ze veel bestuursfuncties, bijvoorbeeld bij de Stichting voor Revalidatie in Overijssel, de Vereeniging Tegen de Kwakzalverij en bij de Bond voor Moederschapszorg en Kinderhygiëne.

Uiteraard wordt zij lid van de in 1933 opgerichte Vereniging van Nederlandse Vrouwelijke Artsen. Ze ageert daar tijdens een vergadering op 30 november 1935 tegen de afspraken bij de ‘Onderlinge Verzekering’ voor artsen. Gehuwde vrouwelijke artsen konden zich namelijk niet verzekeren en ongehuwde moesten vijf jaar eerder dan mannelijke artsen uitstappen. Het eerste wordt aangepast, het laatste toen niet.

In Zwolle is Hengeveld dertig jaar bestuurslid van de Openbare Leeszaal, betrokken bij Vakantiekolonies, lid van de Soroptimistclub en in 1947 de eerste voorzitster van de Zwolse afdeling van de Vereniging voor Vrouwen met een Academische Opleiding. Ze is net als haar moeder en tante zeker lid geweest van de Zwolse afdeling van de Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht, maar helaas is het archief verloren gegaan.

Oogspiegeltje van Elisabeth H. Hengeveld. Eigendom Rijksmuseum Boerhaave, Leiden.

Het dokterskoffertje van Betsy Hengeveld met een houten houder voor giftige oogdruppels. Particulier bezit. Foto Lamberthe de Jong.

Rusland

Na de Eerste Wereldoorlog brengt Hengeveld een bezoek aan Rusland en woont er een medisch congres bij. Ze bezoekt er verscheidene sanatoria en andere inrichtingen op medisch gebied en brengt haar ervaringen in Zwolle in praktijk. Haar reis naar Rusland is later verdacht en daarom wordt zij er weleens voor aangezien ‘dat zij uiterst links, zelfs wel communistisch georiënteerd was. Alhier [Zwolle} is echter nimmer gebleken, dat betrokkene lid is geweest van een politieke partij’, zo staat in de aanvraag in 1961 voor een Koninklijke onderscheiding. Ze wordt in 1962 benoemd als Ridder in de Orde van Oranje-Nassau, al wisten haar contacten niet zeker of zij dat wel op prijs zou stellen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog woont Hengeveld al op de Koestraat 28. Haar woonkamer stelt ze onder andere ter beschikking aan de vlakbij ondergedoken schrijver Victor van Vriesland die daar zijn vrouw Tonny van der Horst kon ontmoeten.

Bekwaam en serieus

Hengeveld is bijna vijftig jaar arts in Zwolle geweest en is zelfs in 1961 nog leidster van diverse consultatiebureaus. Voor de volksgezondheid in Zwolle en in de provincie heeft zij veel betekend. Haar werkzaamheden deed zij belangeloos en vaak betaalde zij zelf vaccins.

Bij haar pensionering in 1959 schrijft de Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant: ‘Men vond haar wel eens onvriendelijk, maar wie haar kende, waardeerde haar welbewust optreden. Zij kon zich laten gelden. Ze was een bekwaam, buitengewoon serieus arts en een goed mens.’ Ook voormalige patiënten zijn vol lof over haar verstandige adviezen. Na haar pensionering werkte Hengeveld toch nog door, totdat zij wegens hartklachten moet stoppen.

Overlijden

Elisabeth Hendrika Hengeveld overlijdt op 81-jarige leeftijd op 26 april 1966 in Zwolle en wordt drie dagen later gecremeerd in Dieren. In haar overlijdensadvertentie staan geen familieleden, want zowel zij als haar broer bleven ongehuwd en kinderloos. Haar grote huis wordt opgeruimd door haar executrice. Haar portret en een dokterskoffertje dat ze haar leven lang heeft gebruikt, worden bewaard door een vroeger buurmeisje.

Op 22 maart 1978 is er een straat naar haar vernoemd in de ‘doktersbuurt’ bij het ziekenhuis Isala, de Dokter Hengeveldweg. Ook het plaatselijke Dr. Hengeveld College draagt de naam van deze eerste vrouwelijke arts in Zwolle.

Vrouwenwandeling

Om de bijzondere, gewone, tragische en vergeten vrouwen van Zwolle voor het voetlicht te plaatsen, ontwikkelden Lamberthe de Jong, Lucia de Vries en Saskia Zwiers een historische vrouwenwandeling. Zij selecteerden vijfentwintig vrouwen uit de rijke geschiedenis van Zwolle en verbonden hen met een locatie in de binnenstad. Wandelaars kunnen de vrouwen met behulp van een gids leren kennen.

Deze gids is voor € 5,-- verkrijgbaar bij Stadsmuseum Anno, Zwolse Balletjeshuis, museum Het Vrouwenhuis en diverse boekhandels. Inmiddels is er ook een audiotour verschenen langs zes vrouwen. Deze is via de website van Zwolle Unlimited [https://zwolleunlimited.nl/audiotours/] te downloaden.