Synogsegn0412

Kåra til Årets tidsskrift 2010 og Årets nordiske tidsskrift 2010

JENS KIHL: Modalen, målstyring og macarena ELLEN KRISTVIK: Livsviktig og underkjent.

Om det å vere nærståande til ein som er alvorleg sjuk. BRYNJULF JUNG TJØNN: Berre kjærleik og død KEN OPPRANN: Fredagsbøn. Fotoserie. TORBJØRN KALBERG: Don Quijote og den katolske einsrettinga ANNE VIKEN: Ei reise i kunstformidling og vrangvilje GUDLEIV BØ: P.C. Asbjørnsen 200 år. Folkesegner og folkesjel.

OLE-KRISTIAN KRUKHAUG: Offentleg pubertet – pubertal offentlegheit? MOHAMMAD IQBAL: Mors draum NORALV VEGGELAND: Kapitalisme i krise BÅRD DRANGE: Kvar vart det av Occupy-rørsla?

TIDSSKRIFT FOR KULTUR, SAMFUNN OG POLITIKK DET NORSKE SAMLAGET

INNANFOR OG UTANFOR Det som er framandt for nokon, er nært for andre.

INTERPRESS NOREG

RETURVEKE 5

KR 110

REDAKTØR: Bente Riise REDAKSJONSSEKRETÆR: Janne Nygård REDAKSJONSRÅD: Solveig Brandal, Ola Mestad, Nina Teigland, Liv Tørres, Trond Idås, Sverre Tusvik, Ola E. Bø og Aud Søyland SPRÅKVASK OG KORREKTUR: Aud Søyland ABONNEMENT: Ordinært årsabonnement kr 410.

Studentar og elevar kr 350.

Institusjonar og bedrifter kr 500.

Abonnement kan bestillast på heimesida: www.synogsegn.no E-post: post@synogsegn.no Telefon: 469 78 752 Abonnentane er medlemmer av Det Norske Samlaget.

Dei som ikkje ønskjer medlemskap, må seie frå om det.

Det Norske Samlaget er eit uavhengig litteraturselskap som gir ut bøker på nynorsk.

Medlemmene kan kjøpe bøker frå Det Norske Samlaget med minst 12,5 % rabatt.

Abonnementet gjeld til det blir sagt opp.

04

LAUSSAL: Syn og Segn kan kjøpast i Narvesen og enkelte bokhandlar, pris kr 110.

MANUSKRIPT: Framlegg til artiklar kan sendast på e-post: bente.riise@synogsegn.no Syn og Segn er ikkje ansvarleg for materiale som ikkje er bestilt.

REDAKSJONSADRESSE: Syn og Segn, Postboks 4672 Sofienberg, 0506 Oslo Telefon redaksjonssekretær: 469 78 752 Telefon redaktør: 90 58 48 38 E-post: post@synogsegn.no Heimeside: www.synogsegn.no FRAMSIDEFOTO: Ken Opprann FORMGJEVING OG OMBREKKING: Millimeterpress / Lise Myhre TRYKK: BK Grafisk as ISSN: 00397717 ISBN: 978-82-521-8174-6 Syn og Segn kjem ut med støtte frå Norsk kulturfond og stiftinga Fritt Ord. BESTILL ABONNEMENT PÅ www.synogsegn.no

NORSK TIDSSKRIFTFORENING Syn og Segn er medlem i Norsk tidsskriftforening www.tidsskriftforeningen.no

Syn og Segn er partnar i det europeiske tidsskriftnettverket www.eurozine.com

Ellen Kristvik

INNHALD

4

12 «Legane kan seiast å ha vist seg lydhøyre for pasientens behov. Men eg som sat der full av spørsmål eg ikkje fekk svar på, hadde ei stigande kjensle av noko uhaldbart.»

2 BENTE RIISE: Leiar 4 JENS KIHL: Modalen, målstyring og macarena 12 ELLEN KRISTVIK: Livsviktig og underkjent. Om det å vere nærståande til ein som er alvorleg sjuk.

22 BRYNJULF JUNG TJØNN: Berre kjærleik og død 30 KEN OPPRANN: Fredagsbøn. Fotoserie.

44 MUHAMMAD IQBAL: Dikt og draum. Mors draum.

46 TORBJØRN KALBERG: Don Quijote og den katolske einsrettinga 54 ANNE VIKEN: Ei reise i kunstformidling og vrangvilje 64 GUDLEIV BØ: P.C. Asbjørnsen 200 år. Folkesegner og folkesjel.

74 OLE-KRISTIAN KRUKHAUG: Offentleg pubertet – pubertal offentlegheit?

82 NORALV VEGGELAND: Den demokratiske kapitalismen i krise 90 BÅRD DRANGE: Kvar vart det av Occupy-rørsla?

LOKALDEMOKRATI: Ein kommune er noko anna enn eit aksjeselskap. Jens Kihl reiste til Modalen kommune for å finne ut korleis det står til med lokaldemokratiet vårt. Side 4

SJUKDOM: Det er vanskeleg å vere pårørande til ein som er alvorleg sjuk. Ellen Kristvik skriv personleg om det store ansvaret og fråværet av informasjon frå det offentlege. Side 12

LEIKVOLL: Han skriv godt om det grufulle, og det gjer til tider vondt å lese det han skriv. Brynjulf Jung Tjønn har lese dei tre romanane til Jan Roar Leikvoll og analyserer eit av Noregs mest spennande forfattarskap. Side 22

KUNSTFORMIDLING: Kva nytte har vi av flotte kunstmuseum om ingen vil bruke dei? Anne Viken og Frank Willy Djuvik har farta Sogn og Fjordane rundt for å sjå korleis musea tek vare på gjestane. Side 54

KAPITALISME: Rasande demonstrantar tek til gatene for å protestere mot budsjettkutt og konkursar i Europa. Noralv Veggeland skriv om korleis vi kan forstå den økonomiske krisa.

Side 82

FELLESSKAP OG KRISE AV BENTE RIISE

Å vere utestengd er ingen god posisjon, anten det er i helse­ vesenet, i arbeidslivet, i politikken eller demokratiet.

INNANFOR OG UTANFOR. DET som er framandt for nokon, er nært for andre, står det på omslaget av denne utgåva av Syn og Segn. I dette har vi prøvd å samanfatte kva innhaldet handlar om denne gongen, og det på svært ulikt vis.

Ofte handlar det om møte og møtestader, eller om ikkje å møtast eller ikkje få vere med. Å vere utestengd er ingen god posisjon, anten det er i helsevesenet, i arbeidslivet, i politikken eller demokratiet. Å vere deltakar er viktig for dei fleste, både i det store og i det små. Å BLI ALVORLEG SJUK er skakande, både for den som blir sjuk og dei næraste pårørande.

Pasientar har rett til informasjon om eigen sjukdomstilstand, og informasjonen skal vere tilpassa den enkelte. Men korleis det skal skje, kva som skal forteljast og når, kan vere vanskelege dilemma. Ofte er det pasientens eigne spørsmål som styrer dette, som medfører at ikkje nok informasjon blir formidla, fordi den sjuke kanskje ikkje orkar å vite.

Ellen Kristvik har skrive eit interessant essay om pårørande si stilling ved alvorleg sjukdom. Ho skildrar ei avmakt, og kjensla av å bli utestengd og tilsidesett, endå den pårørande oftast er den som står nærast og har ansvar og skal legge til rette. Pårørande har tilgang på informasjon berre når pasienten gir løyve til det. Dersom pasienten er ute av stand til å gjere greie for eigne preferansar og val, har den pårørande rett til å bli høyrd, men då på vegner av pasienten, ikkje ut frå den pårørande sitt eige behov. Sjeldnare erkjenner helsevese-

4

SYN OG SEGN: 04.2012

net at den pårørande har informasjonsbehov fordi han eller ho må navigere og orientere seg i ein usikker og omskifteleg situasjon.

Den medisinsk-antropologiske nestoren Arthur Kleinman peikte ut pårørande og nærståande som den viktigaste delen av helsetenesta kring ein pasient for meir enn tretti år sidan, men denne innsikta er i liten grad reflektert i praksisen som har utspelt seg etterpå, skriv Kristvik. Ho meiner at vern om den einskilde er eit viktig og ufråvikeleg prinsipp i helsevesenet. Men når sikringa av eit vedtatt personvern blir ei hindring for at dei som er nærmast og betyr mest, kan støtte pasienten, då er det på tide å revurdere både praksis og regelverk.

BILETET PÅ FRAMSIDA ER av ei lita jente mel-

lom ei gruppe vaksne muslimske kvinner under fredagsbøna i Teheran. Kvar fredag samlar muslimar seg verda over til fredagsbøna, Jumu’ah. Det er den viktigaste bøna i løpet av heile veka og er eit viktig samlingspunkt. For muslimske menn er fredagsbøna og den påfølgjande preika i moskéen obligatorisk, men ho er valfri for kvinner.

Den norske pressefotografen Ken Opprann har reist verda rundt og fotografert muslimar i fredagsbøn, frå Reykjavik og Alta til Sarajevo, Addis Abeba og Cape Town. Ulike stader, ulike folk, men med ei bøn som bind dei saman. Under den arabiske våren i Kairo vart ofte demonstrasjonane lagde til fredagen etter bøna. Andre stader er det stille og ro som

KORLEIS STÅR DET TIL med lokaldemokratiet, spør Jens Kihl. Er kommunesektoren eit slags underbruk av staten (med fylka som eit litt uforståeleg mellomledd), der føremålet fyrst og fremst er å utføre dei oppgåvene som er definerte av storting og regjering? I Noreg har vi hatt ei form for lokaldemokrati sidan formannskapslova blei innført i 1837, og slik feirar vi eit viktig 175-årsjubileum i år. Men kor mykje er det eigentleg att av lokaldemokratiet? Stortinget har definert ei mengd lovpålagde oppgåver som skal løysast innanfor eit trongt budsjett.

Stadig meir av makta blir flytta frå kommunestyresalen og inn i styreromma i dei interkommunale selskapa. Valdeltakinga i kommunestyrevala er ikkje mykje å rope hurra for. Og bakom lurer EØS-reglane som eit fjerde forvaltningsnivå og stel endå meir av den lokale handlefridomen. Konklusjonen er at innbyggjarane i stadig større grad blir tilskodarar til sitt eige lokaldemokrati. Kommunane burde heller begynne å konkurrere i demokrati, meiner Kihl.

gar i lønns- og pensjonsordningane til borgarane. Dette medfører lågare etterspørsel, som berre forsterkar krisa i form av høgare arbeidsløyse. Sosial og politisk uro er konsekvensen, og er blitt eit trugande problem i mange land.

Det er mange som kjenner seg utanfor både i Europa og USA i dag. Occupy-rørsla var berre eitt av utslaga etter finanskrisa. Noralv Veggeland skriv at no er demokratiet minst like truga som økonomien.

Mange spår at mest sannsynleg går ikkje løysinga på krisa denne gongen i favør av dei spekulative og liberaliserte finansinteressene, desse blir i staden underlagde strengare internasjonale reguleringar. Finansinteressene kjem framleis til å leve, men i tettare kontakt med realkapitalen, det vil seie med dei globale industrielle monopolinteressene. EU-makta blir styrkt, og borgarane kjem i endå mindre grad enn før til å sjå på dei nasjonale regjeringane og politikarane som representantar og garantistar for demokrati. Kva konsekvensane av det kan bli, veit vi enno ikkje.

LEIAR

pregar hendinga. Biletserien viser fram mangfaldet i bønnestader og menneske. Forholda er svært ulike i Alta og Addis Abeba, men har likevel fascinerande fellestrekk.

FINANSKRISA SOM RIR USA, EU og andre vest-

lege land no, er ei dobbelkrise knytt til både offentleg og privat gjeld. Løysinga som regjeringane i USA og EU satsar på, er offentlege innskrenkingar og sparetiltak, og nedskjerin-

BENTE RIISE redaktør

SYN OG SEGN: 04.2012

5

MODALEN, MÅLSTYRING OG MACARENA

MODALEN: Den vesle kommunen er best på det meste. Men korleis står det til med lokaldemokratiet?

6

SYN OG SEGN: 04.2012

TEKST OG FOTO: JENS KIHL

I MODALEN KOMMUNE STILLER ikkje dei tradisjo-

nelle partia til val. Her kan folk velje mellom to lister: Solrenningslista og Samlingslista for Modalen. Solrenningslista har eit tyngdepunkt øvst i dalen, medan Samlingslista rekrutterer mest på Mo. Sistnemnde har eit knapt overtak i kommunestyret, med sju representantar mot seks frå Solrenningslista. Ordførar Knut Moe representerer Samlingslista, men er òg medlem i Høgre.

– Kva er høgrepolitikk i Modalen?

– Ingenting. Og eg saknar det ikkje heller.

Vi er ein liten kommune, der det viktigaste er å finne engasjerte personar til kommunestyret.

Tidlegare hadde vi direkteval, slik at alle kunne røyste på dei innbyggjarane dei helst ville ha i kommunestyret. No har vi gått over til lister, slik at vi ikkje får inn folk som ikkje har lyst til å sitje der, forklarer ordføraren.

Vi sit på Mobryggja, den lokale serveringsstaden. Sola speglar seg i kaldt øl og ein nesten like kald fjord. Ved nabobordet sit varaordførar Kristin Nåmdal og familien hennar.

– Eg veit til dømes ikkje kva ho røystar, smiler Knut og peikar på varaordføraren sin. – Men eg har no ein mistanke, legg han til.

– Partipolitikk er ikkje så relevant her inne, alle arbeider for bygdas beste. Likevel vil eg

meine at ein partimedlemskap er eit gode for ein ordførar. I min posisjon er det bra å ha eit nettverk og kontakt med rikspolitikken.

– Du representerer Samlingslista. Kva gjekk de til val på, i motsetnad til Solrenningslista?

– Nei, kva vi gjekk til val på? Skal vi sjå …

Ordføraren snur seg mot varaordføraren.

– Kristin, kva gjekk vi eigentleg til val på?

Etter litt fram og tilbake blir dei samde om at det var å leggje til rette for bustadbygging, noko med næringspolitikk og satsing på friluftsliv. Fiberkablar til alle var visst valløftet sist periode.

– Eg trur den andre lista har omtrent dei same sakene, seier Knut.

– Men kva skal de med to lister om de meiner det same?

– Utan to lister blir det jo Nord-Korea. Folk må ha eit val.

POLITIKK

Kommunen er meir enn eit statleg underbruk som leverer varer og tenester etter ordre frå storting og regjering. Men korleis står det eigentleg til med lokaldemokratiet?

Nei, kva vi gjekk til val på? Skal vi sjå …

TYPISK MODALSK Å VERE BEST «Landet skal for framtida styrast av menn og kvinner som står tidleg opp om morran.»

Desse orda tilhøyrer Per Olaf Lundteigen. Den same kvalifikasjonen gjeld for den som vil reise frå Oslo til Modalen i Nordhordland. Eg set meg på flyet vestover for å vitje Modalen i jakta på sanninga om Kommune-Noreg. På vegen

SYN OG SEGN: 04.2012

7

mistar eg lommeboka, så det er ironisk nok ein pengelaus mann som entrar ein av dei rikaste kommunane i landet. Etter buss, tog, fly, og fire bussar til kan eg altså hoppe av bussen i Mo sentrum.

Modalen er meir enn Olav Nygard og Hildegunn Dahle. Den som trur at dette er eit avhol bortgøymt frå verda, bør ta seg turen: På Mobryggja, overnattingsstaden i Modalen, er eigarane islandske. På rommet ligg det berre nederlandske vekeblad, og servitøren er slovakisk. Og trass i at kommunen ikkje har satsa hardt på arbeidsinnvandring, hyser bygda både thailendarar, tyskarar og ein skotte.

Fram til 1960-talet var Modalen ein liten, fattig og veglaus stad. DS Oster, kjend frå visa «Dar kjem dampen», blei bygd for å kome inn gjennom den harde isen på Mofjorden, og folketalet var på det lågaste nede i 250. Scheinemnda herja landet med sine kommunesamanslåingar, men fann ingen kommune å plassere vesle Modalen i, og slik blei kommunen verande den minste i landet – til han for nokre år sidan passerte Utsira.

Dei 370 innbyggjarane i Modalen kan boltre seg på godt over éin kvadratkilometer kvar. Sagene, min eigen bydel i Oslo, har den høgaste folketettleiken i landet: 11 300 innbyggjarar per kvadratkilometer. Det er 11 771 gongar så mykje som i Modalen.

Ordføraren i Modalen heiter altså Knut Moe og bur på Mo. Det er eit sympatisk trekk å nesten heite det same som sin eigen kommune – den einaste ordføraren med hundre prosent treff er den populære Arne Vinje i Vinje.

– Eg vaks opp på Mo på 60-talet. Det var berre sjøvegen som fanst om vi ville nokon stad. Bygda var prega av pessimisme og nedgang i folketalet. Men i 1975 kom kraftutbygginga, og året etter fekk vi veg. Det endra alt, fortel ordføraren.

Og for å gjere ei lang historie kort: Dei siste åra har Modalen blitt kåra til den beste kommunen i landet på eldreomsorg.1 Dei har det beste kommunehelsetilbodet2 i landet og dei lågaste kommunale avgiftene og gebyra3. Det er mange år sidan Modalen slo alle andre i breibandsdekning4, og kommunen er mellom dei beste på å

Barnehagen er ny.

Skulen er ny. Kultur­ huset er nytt. Er det rart at Modalen har dei mest nøgde innbyg­ gjarane i landet?

8

SYN OG SEGN: 04.2012

gje til TV-aksjonen5. Folketalet stig jamt. Barnehagen er ny. Skulen er ny. Kulturhuset er nytt.

Er det rart at Modalen har dei mest nøgde innbyggjarane i landet?6 – Det har vore ei fantastisk utvikling, seier ordføraren.

Modalen er altså best på det meste. Men ein kommune er meir enn ein tenesteleverandør.

Korleis står det til med demokratiet – i Modalen og elles?

MEIR ENN ROBEK OG KOSTRA? Er kommunesektoren eit slags underbruk av staten (med fylka som eit litt uforståeleg mellomledd), der føremålet fyrst og fremst er å utføre dei oppgåvene som er definerte av storting og regjering? I Noreg har vi hatt ei form for lokaldemokrati sidan formannskapslova blei innført i 1837, og slik feirar vi eit viktig 175-årsjubileum i år.

Men er det eigentleg så mykje att av lokaldemokratiet? Stortinget har definert ei mengd lovpålagde oppgåver som skal løysast innanfor eit trongt budsjett. Stadig meir av makta blir flytta frå kommunestyresalen og inn i styreromma i dei interkommunale selskapa. Valdeltakinga i kommunestyrevala er ikkje mykje å rope hurra for. Og bakom lurer EØS-reglane som eit fjerde forvaltningsnivå og stel endå meir av den lokale handlefridomen. Konklusjonen er at innbyggjarane i stadig større grad blir tilskodarar til sitt eige lokaldemokrati.

I burettslaget mitt er det fleire husstandar enn det er innbyggarar i fleire av dei minste kommunane i Noreg. I Kommunal Rapport, den mest nerdete vekeavisa i landet, kunne eg torsdag 7. juni lese dette: Karasjok har kome inn på Robek-lista, Grimstad er ute, Torsken kommune gjekk i overskot i 2011, mange kommunar har budsjettsprekk, ein professor meiner kommunane må betre eigarstyringa over eigne selskap, konkurranse om sjukepleiarane på Nord-Jæren driv opp lønene, grasrota er misnøgd med Kommunenes Sentralforbund, 37 ordførarar sit òg i fylkesting – og Vinstra vil bli by. Økonomi, administrasjon og forvaltning er med andre ord heilt dominerande. Leiarteigen handlar rett nok om at Stor-

tinget ikkje vil grunnlovsfeste lokaldemokratiet, og side 2-kommentaren handlar om romfolket som tiggar. Du bør vere over snittet interessert i offentleg styring for å kunne kose deg med Kommunal Rapport til torsdagskaffien.

Eg oppfattar denne oppramsinga som ganske representativ for ordskiftet om KommuneNoreg: Det handlar mykje om forvaltninga og lite om framtida.

To av tre er nøgde med lokaldemokratiet, melde SSB i 20107. Dette er knallhøgt dersom ein skal jamføre med desse landa «som vi liker å samanlikne oss med». Det er heller tvilsamt om det har noko å gjere med merkevarebyggingsarbeidet kommunane gjer.

MACARENA OG MERKEVAREBYGGING Noko av det verste ein kommune kan gjere (bortsett frå å utsetje barnevernsbarn for omsorgssvikt), er å lage YouTube-videoar. Fleire titals kommunar ser ut til å ha satsa til dels store pengar på produksjonar som skal tiltrekkje seg turistar, næringsliv og nye innbyggjarar, og ofte er resultatet nokre titals treff. Nesten endå verre er det når nokon har funne ut at heile administrasjonen skal danse Glow-dansen, syngje ein heimesnikra song om tenestetilbodet eller syne fram macarena-dugleikane på video. Men dette er trass alt ganske spontane uttrykk.

Då er det verre med den slagord- og visjonsvekkinga som har heimsøkt landet. Til saman har norske kommunar sikkert brukt pengar tilsvarande eit kommunalt budsjettunderskot på å skaffe seg slagord. Og fantasien hjå konsulentane er det ingenting å seie på, slik ein kan sjå av ei liste i Nationen frå i fjor sommar8:

Svelvik er riktignok liten og go’, men må sjå seg slått av Etnedal, som er minst og best. I tevlinga til Nationen vann Rauma suverent med «Verdens beste kommune for naturglade mennesker»9.

Av og til kan språkvalet gjere heile skilnaden. For ein som ikkje har nokon preferanse i den norske målstriden, kan det ikkje vere lett å velje mellom Sykkylven («venleg, vill og vakker») og Lierne («vilt, vakkert og vennlig»).

I min bydel har vi folkevalde så smått byrja arbeidet med ny strategisk plan. I den gjeldande planen er visjonen «En mangfoldig bydel med omtanke for alle». Eg er sjølvsagt glad eg ikkje er folkevald i ein einsretta bydel som berre har omtanke for nokre få, men i det store og heile gjev visjonen inga retning for arbeidet vårt. Eg er glad for at bydelsdirektøren ynskjer at vi skal halde på visjonen, slik at vi i alle fall ikkje treng bruke tid på å snikre saman ein ny.

Slik kan ein halde på. Det er ikkje spesielt vanskeleg å gjere seg morosam på kostnad av Saltdal (Kommunen bak «Alt for Rognan»), Grong («Midtpunkt i Namdalen der folket er viktigst og der mer enn elvene møtes») eller Etne («Me gjere de’ i Etne»). Men kanskje er det viktigare å spørje seg kvifor kommunane driv med dette tullet. Kva er det som gjer at folkevalde og byråkratar både i Gjerdrum og Sør-Odal har brukt tid og pengar på å hoste opp slagordet «Nærmere enn du tror»?

Det handlar om merkevarebygging. Kom-

Du bør vere over snittet interessert i offentleg styring for å kunne kose deg med Kommunal Rapport til torsdags­ kaffien.

OPTIMIST: Ordførar Knut Moe representerer Samlingslista, ei av to lister som stiller til val i kommunen.

Loppa: Dra på Lopphavet – et hav av muligheter Smøla: Øy i et hav av muligheter Hadsel: Et hav av muligheter Hasvik: Et hav av muligheter for den som vil

Vikna gjekk for «trivsel og vekst», medan dei i Vågsøy heller vil satse på «vekst og trivsel».

Oppegård vil vere «effektiv, trygg og trivelig», Birkenes satsar på «trygghet og trivsel» og Skaun slår til med «trygghet, trivsel, tilhørighet».

SYN OG SEGN: 04.2012

9

– Fyrst hadde vi Liten kommune – mykje kraft, men eg meinte «stor kraft» var betre, av di det peikar på menneska som bur her, og det er dei som er den viktigaste krafta.

munen som merkevare har blitt big business, og videoar og slagord er berre to av mange uttrykk for denne rørsla. Kommunen oppfører seg som ein supermarknad, og det blir stadig meir tilfeldig at Kiwi leverer mjølk og dopapir, medan kommunen leverer barnehageplass og eldreomsorg. Og når kommunane sjølve vel å redusere seg til ein «tenesteleverandør», er det ikkje rart at innbyggjarane blir tilskodarar til lokaldemokratiet.

Modalen har òg eit slagord: Liten kommune – stor kraft. Har rike Modalen brukt pengar på konsulentar, som så mange andre?

– Eg har laga det sjølv, flirer ordføraren.

– Fyrst hadde vi Liten kommune – mykje kraft, men eg meinte «stor kraft» var betre, av di det peikar på menneska som bur her, og det er dei som er den viktigaste krafta.

BRYGGJESLOTTET

BOWLING: Dei 370 innbyggjarane i Modalen har sin eigen bowlinghall.

– Er det ljos her?

Inga Jorunn Nåmdal bur i Modalen og er kultursjef, bibliotekar og tydelegvis litt av kvart anna når det trengst. Ho lét seg ikkje be to gonger då ho fekk høve til å syne fram Bryggjeslottet, og no står vi i ein mørklagd fleirbrukshall.

– Det tok heilt sikkert ti år, og om lag 40 millionar, frå ideen kom på bordet til bygget kunne opnast i 2007.

Etter kvart får vi på ljoset, og eg får sjå ein sal som tek nesten alle kommunens innbyggjarar i amfi, i tillegg til å fungere godt til idrett. Vidare

får eg sjå symjebassenget og treningsrommet.

Dei gjer det ikkje så vanskeleg i Modalen: – For nokre hundrelappar kan alle fastbuande kjøpe seg årskort, og då får dei eigen nykel til bassenget og treningsrommet. For folk frå nabokommunane er det dobbelt så dyrt, seier Inga.

Men vi skal vidare; kommunen har nemleg fire bowlingbaner ho gjerne vil syne meg. Det er i skrivande stund usikkert kor mange kommunale bowlinghallar vi har her til lands, og ikkje minst kor mange av dei som er samlokaliserte med eit bibliotek.

Biblioteket, ja. Det er ikkje veldig stort, men med ei velutstyrt barne- og ungdomsavdeling og rikeleg av slikt som folk vil ha, er det ingen grunn for modalingane til å skjemmast av biblioteket sitt. Og nokre skattar finst her òg, som ei fele Olav Nygard bygde medan han budde i bygda. Inga tek fela ut og syner henne fram.

– Ja, er det mykje Nygard-interesse i Modalen?

– Folk er for lite opptekne av han, han har aldri vorte profet i eiga bygd, ei bygd der arbeid var det viktigaste. Å skrive dikt var ikkje noko for ein vaksen mann, meinte folk. Olav Nygard skreiv mange dikt med vakre naturskildringar frå Modalen. Han var nok glad i bygda si, men det vart for trongt og isolert for han her.

Inga susar vidare og syner meg både kyrkjekunst og barnebøker, og eg skjønar at modalingane er velsigna med ein ivrig bibliotekar.

– Og kva låner dei på biblioteket?

Inga ser på meg, og smiler: – Dei låner akkurat det same som i Bergen.

Når eg sjekkar ti på topp-listene til Bergen Offentlige Bibliotek, ser eg at det er dei same som ligg på topp her. No går det i Jo Nesbø.

VIL IKKJE HEIM I filippinar-kvarteret i Oslo sit Sigrid Seim med dagens fjerde kaffikopp.

– Det er det vi lever på i organisasjonslivet, orsakar ho seg, medan eg heller nedpå min femte. Sigrid sat i fjor i sentralstyret i Elevorganisasjonen (EO), eit ubetalt fulltidsverv der kaffi og idealisme er limet i tilværet.

Familien til Sigrid flytta frå Dale til Modalen

10

SYN OG SEGN: 04.2012

då ho var elleve år, og busette seg på Øvre Helland («eit kvarter frå alt»).

– Det var ein stor overgang. På Dale dreiv eg med fotball og gjekk i kulturskulen. I Modalen var det ingenting. Ingenting! Så det blei til at vi kasta oss med på det som var: seniorvolleyball og keramikkurs, til dømes, fortel ho.

– Til slutt sa vi «no er det nok!», og starta vårt eige fotballag.

– Men sjølv om kommunen er liten, har han jo god råd. Merka du det på noko vis?

– Eg synest Modalen er flink til å bruke pengar. Til dømes har eg ei syster med Downs syndrom. I Vaksdal kommune var det vanskeleg å få alt vi trong for å stø henne, medan Modalen verkeleg har stilt opp, seier Sigrid.

På den tidlegare omtalte Dagblad-kåringa, der Modalen på ulike parameter stort sett låg inne på topp ti-lista, er det eitt felt som skil seg markant ut: I kategorien «Her er det best å vere ungdom» enda Modalen på 231. plass.

– Vil du heim?

– Nei, eg har fått smaken på storbylivet. Det er mange som flyttar inn i dalen att, men vi som er frå Modalen, må nesten finne oss ektemake utanfrå – utvalet er ikkje så stort heime, smiler ho.

– Eg kjende på ei klaustrofobisk kjensle i Modalen, kanskje særleg då eg gjekk i åttande klasse og ville erobre verda. Og no ser eg jo at det er ting eg har gått glipp av, som å drive politikk. Men eg vil òg leggje til at det har skjedd mykje bra dei seinare åra. Modalen har fått handballag, fritidsklubb og eit betre opplegg for dei som pendlar til vidaregåande. Det er veldig positivt!

– Eg er frå Oslo, du er frå Modalen. Kva har du som ikkje eg har?

– Eg trur eg er flinkare til å verdsetje småting meir. I storbyen blir ein forbanna om bussen kjem to minutt for seint. Heime er vi glade for at bussen kjem den dagen – vi stressar mindre.

Dessutan har vi nok kanskje litt andre verdiar?

Eg føler meg veldig knytt til familien, til dømes.

Og forholda er litt mindre: Om ein går tom for mjølk heime, kan ein berre stikke bort på gamleheimen og låne litt. Verre er det ikkje, slår Sigrid fast. Og etter litt tenking konkluderer ho:

– Eg er stolt av å ha vakse opp i Modalen!

Og eigentleg er det litt creds at eg ikkje har gått på veggen i ungdomstida. Men ein bør ikkje overdrive det heller: Vi var ganske normale ungdomar, vi prøvde ting, var forelska, hadde heime-åleine-festar, alt det der. Vi er ikkje så mange på same alder, så ein må ta det ein får.

I Oslo trur eg ein får velje litt meir miljø etter kor ein synest ein passar inn. Og eg merkar det når eg kjem heim no, då får eg stadig høyre: «Herregud, Sigrid, kva tid skal du slutte å snakke om skulepolitikk?» Ein blir «tvinga» til å vere vener, seier Sigrid, og gjer hermeteikn i lufta.

Eg går frå møtet med Sigrid og er varm om hjartet, og tenkjer på alle dei Sigrid-ane som finst i landet. Det finst ungdom med tæl i alle lokalsamfunn – eller som senterpartistar elskar å seie: Vettet er jamt fordelt i dette landet.

Dette er ungdom som tenkjer store tankar om heimplassen sin. Gjev vi desse godt nok spelerom? Får dei bryne seg på dei store demokratiutfordringane kommunane møter, eller endar dei opp i eit leike-demokrati i elevråd og andre stader? Ungdomen og kommunesektoren treng kvarandre, utan at tiltrekkinga ser ut til å vere så sterk.

DEI UNGE BØR DRA UT – Det er heilt greitt at dei drar utanbygds. Eg trur dei må ut i verda, og kjenne litt på kva dei ynskjer sjølve. Så vil nok mange familiestiftarar oppdage at Modalen er ein god stad å la ungar vekse opp, seier ordførar Mo. Sjølv budde han i Bergen i tre år.

– Så fekk eg eit jobbtilbod eg ikkje kunne seie nei til, og etter det har eg blitt buande her.

Det blei både bedriftsetablering og familieetablering, seier ordføraren, medan han skottar bort på kona.

I dag tek ordførarvervet det meste av tida hans: – Dei seier at det er ein deltidsjobb, men i praksis er det fulltid. Etter kvart som det blir stadig meir samarbeid mellom kommunane i form av interkommunale selskap (IKS), blir det meir reising og fleire møte. Men eg liker at eg har tid til å vere til stades for innbyggjarane og

SYN OG SEGN: 04.2012

Men vi som er frå Modalen, må nesten finne oss ektemake utanfrå – utvalet er ikkje så stort heime, smiler ho.

11

Sjølv med ei raudgrøn regjering og betra kommuneøkonomi er det ikkje slik at ung­ domen strøymer tilbake til bygda etter at dei er ferdige med ut­ danninga.

12

høyre på kva dei seier – og eg får ikkje berre ris: No fekk vi nyleg på plass ei betre pendlarordning for elevane på vidaregåande, og det er det fleire som har vore glade for.

24. februar melde Kommunal- og regionaldepartementet at 311 av dei dåverande 430 kommunane hadde vekst i folketalet i 201110.

KRD skriv at «dette er éin kommune meir enn i 2010 og – samanlikna med talet på kommunar – det høgste nokon gong i perioden 1951–2011». Særleg for distrikta er det éin heilt avgjerande faktor som sikrar veksten: innvandring. Trass i at folk seier at dei trivst best i småe kommunar11, er det framleis slik at flyttestraumen går mot byane, og folketalet på bygda blir redda av innvandring. Er det sånn at det er det same kven som bur i ein kommune, så lenge folketalet held seg stabilt? Sjølv med ei raudgrøn regjering og betra kommuneøkonomi er det ikkje slik at ungdomen strøymer tilbake til bygda etter at dei er ferdige med utdanninga.

Kultursjefen er samd med ordføraren i at ungdomen bør ein tur ut av Modalen.

– Eg har budd her dei siste 40 åra, fortel Inga. Ho har fire ungar, og tre av dei har flytta ut. Den siste har funne seg ein mann frå Nesodden og flytta inn i Modalen att.

– Han kan nok synast at det blir litt smått her inne nokre gonger, ler Inga.

Ho fortel at Modalen ikkje er prega av fråflytting: – Nett no er det fem–seks familiar som byggjer seg hus her inne. Og noko av det kjekkaste er at mange av desse er modalingar som flyttar heim. Dette er ein ny trend, og veldig positivt for bygda. Eg trur det er lett å vere småbarnsforelder her inne, og at folk ser at vi har både gode jobbar og eit rikt fritidstilbod å tilby.

Dessutan ser vi at det er nokre unge folk som tek over gardsbruka her. Det er viktig både for næringa og kulturlandskapet. Dei som har peiling på demografi, seier at Modalen kjem ganske bra ut.

– Men skjønar du at ungdom kan synast det er trongt å vere her?

– Det skjønar eg veldig godt. Ein kan nok bli litt åleine her inne om ein ikkje deler dei «vanlege» interessene. Dessutan trur eg dette

SYN OG SEGN: 04.2012

er ein flott stad å bu med familie, men kanskje ikkje fullt så spanande om ein er singel, meiner Inga.

SAMANSLÅINGA SOM IKKJE VART NOKO AV For nokre år sidan ynskte Eksingedalen i Vaksdal kommune å bli ein del av Modalen. Dalen er rik på kraft, og innbyggjarane meinte dei ville sjå meir att av pengane om dei blei ein del av Modalen kommune. Folkerøystinga synte fleirtal både i Eksingedalen og i Modalen, men Vaksdal kommune og fylkesmannen sa nei.

Vaksdal ville tape om lag 25 millionar kroner i året i kraftinntekter, og etter ein runde i Kommunal- og regionaldepartementet enda saka med avslag: Modalen kunne ikkje bli eit slags vestnorsk svar på Dei sameinte arabiske emirata, der rike krafteksportørar fekk klumpe seg saman.

– Partiet ditt er mellom dei ivrigaste for å slå saman kommunar med tvang. Kva tenkjer du om det?

–Vi vil ikkje bli slegne saman med nokon.

Eg har ved fleire høve sagt at den dagen vi ikkje klarer oss sjølve, skal eg som ordførar vere den fyrste til å seie frå.

– Har du sagt det til Erna Solberg?

– Eh, nei, eg har kanskje ikkje konfrontert henne med akkurat det. Men eg meiner veldig sterkt at vi er i stand til å ta den avgjerda sjølve, slår ordføraren fast.

– Dessutan vil eg leggje til noko: Eg får stadig journalistar inn hit som vil skrive om at vi er så rike. Vi blir framstilte som om vi har ein enorm luksus og badar i inntekter. Men BKK, kraftselskapet her, er det femte største kraftlaget i landet, og dei som tener mest pengar på det, er Bergen kommune. Vi produserer kraft for fleire milliardar kroner her inne, og lagar straum til halve Bergen. Eg synest det er greitt at vi får sitje att med nokre kroner i Modalen òg. Men når dét er sagt: Vi må prioritere i Modalen òg.

– Dessutan har vi mange utfordringar: Vi er glade for at it-verksemda Unimicro gjer det så bra. Men eit einsidig næringsliv gjer oss sårbare.

Dessutan er vi heilt avhengige av at dagens skatteregime på kraft held fram, seier Moe.

Kultursjefen har tidlegare peika på noko av det same: Ho meiner Modalen ikkje slit med å få tak i kvalifiserte fagfolk, men at mange blir veldig åleine i stillingane sine.

– Men det er ikkje krafta eg er mest stolt av, seier ordføraren. – Det er utviklinga her inne.

Eg trur det er fåe kommunar som kan syne til ei tilsvarande utvikling dei seinare åra, og vi har engasjerte innbyggjarar og modige politikarar som har gjort gode vedtak for bygda. Det er eg stolt av!

– Kva er viktig med kommunen?

– At vi leverer gode tenester. Svaret kjem lynkjapt frå Knut.

– Har du lært deg det utanåt?

– Du må hugse at eg har vore i politikken i 25 år, gliser ordføraren.

KVA ER EIN KOMMUNE? Kva skjer når kommunen blir til forveksling lik ei tilfeldig verksemd? Tanta mi har arbeidd i skuleverket heile sitt liv, og er no det vi før kalla rektor. Men Tønsberg kommune følgjer med i tida, og no er det «virksomhetsleder» som gjeld. Dersom du kunne tenkje deg jobb som barnehagestyrar, bør du leite under «resultatenhetsleder» på Finn.no. Slik sluttar ungane å vere ungar, og i staden blir dei til kvar sin vesle del av ei resultateining. Med ein slik ordbruk er det ikkje rart at prestasjonane på dei nasjonale prøvene blir viktige; her handlar det om å levere eit resultat i marknaden. Når VG presenterer dei skulane som gjer det best og verst på nasjonale prøver, er oversynet som ei avspegling av børs-sidene i Dagens Næringsliv.

Norske kommunar konkurrerer i ting som kan målast. Økonomi er viktig, og kampen for gode Kostra-tal og mot plass på Robek-lista er kvardagen for mang ein rådmann og ordførar.

Men konkurrerer kommunane i demokrati?

Deler KS ut prisar til kommunen som fekk flest lister til å stille til val eller hadde høgast valdeltaking hjå fyrstegongsveljarane eller som gav best valinformasjon til framandspråklege innbyggjarar?

Ved valet sist haust var deltakinga i Modalen 78,8 prosent, om lag 15 prosentpoeng over landsgjennomsnittet12. Kanskje er det sant at

små einingar gjev meir tilhøyrsle og ei kjensle av ansvar. I marxistisk økonomi snakkar ein gjerne om framandgjering, der arbeidarane blir framandgjorde frå det produktet dei leverer. Det er ikkje vanskeleg å peike på ein tilsvarande prosess i politikken; folk blir framandgjorde frå dei politiske resultata.

«Posten skal ikkje gå med overskot. Posten skal gå med posten», sa Steinar Bastesen. På same måte er kommunen noko meir enn ei administrativ eller økonomisk eining. Kommunen er ein stad vi høyrer til, der vi tek del i demokratiet, og der vi alle kan hjelpe til for å skape noko som er litt betre enn det var.

BIBLIOTEKET: Inga Jorunn Nåmdal er mellom anna både kultursjeff og biblotekar. Her syner ho fram ei fele bygd av Olav Nygard.

NOTAR 1 http://www.aftenposten.no/nyheter/iriks/Her-er-de-best-i-landetp-eldreomsorg--6690544.html 2 http://www.dagbladet.no/2011/07/15/nyheter/kommuneborsen/ innenriks/modalen/tranoy/17298660/ 3 http://www.dagbladet.no/kommuneborsen/vis/?table=norges_ billigste_kommune 4 http://www.nrk.no/nyheter/distrikt/hordaland/1.4340604 5 http://www.nrk.no/programmer/tv/tv-aksjonen/1.7808709?kommune =modalen 6 http://www.dagbladet.no/2011/07/15/nyheter/kommuneborsen/ innenriks/modalen/tranoy/17298660/ 7 http://www.ssb.no/vis/emner/00/01/10/valgaktuelt/2001/main.html 8 http://www.nationen.no/2011/06/12/nyheter/kommune/slagord/6693521/ 9 http://www.nationen.no/2011/06/24/nyheter/kommuneslagord/ kommune/slagord/6716701/ 10 http://www.regjeringen.no/nn/dep/krd/pressesenter/pressemeldingar/ 2012/vekst-i-folketalet-i-311-kommunar-.html?id=673303 11 http://www.nationen.no/2012/03/14/landlig_livsstil/undersokelse/ rindal/sp/ola_t_heggem/7310985/ 12 http://www.ssb.no/emner/00/01/20/kommvalg/tab-2011-11-04-04. html

SYN OG SEGN: 04.2012

13

LIVSVIKTIG OG UNDERKJENT OM DET Å VERE NÆRSTÅANDE TIL EIN SOM ER ALVORLEG SJUK

VENTEROM: Mange pårørande blir sende på gangen og får ikkje god nok informasjon i ein vanskeleg situasjon. Foto: Stephen Cummings/Flickr.

14

SYN OG SEGN: 04.2012

AV ELLEN KRISTVIK

HAN BYRJA SÅ VELSIGNA enkelt, den vårdagen midt i mars då dilemma eg lenge hadde levd med, skulle kome til å kvesse seg til, og spørsmålet om kva det vil seie å vere pårørande, trengde seg på.

Morgonen var roleg, uvanleg roleg til oss å vere. Vi var vanlegvis tidleg oppe, mannen min, Jostein, og eg. Vi hadde begge mykje å gjere. Denne dagen let vi det vere annleis, og drakk te på senga medan det spinkle dagslyset gradvis auka i styrke ikring oss.

Eit stort arbeidsprosjekt gjekk mot slutten, og det var trass alt helg. Våren var sein det året. Ute låg snøen enno svartstenkt og kompakt i gjenstridige, harde haugar. Men den bleike vårsola fekk stadig meir tak, og kledde ein ordentleg på seg, og sveipte seg inn i eit teppe attpå, kunne det bli fint å sitje ute på verandaen når det leid litt lenger ut på dagen. Dit kunne ein også ta med seg ein arbeidsbunke eller to.

Arbeidsbunkane låg oppstabla på kjøkenet og i stova. Men det var ikkje berre det vi skauv til side desse morgontimane. Då

vi sette oss til frukostbordet, var det ei anna side av livet vårt som melde seg, brått og kontant. Då såg eg korleis foten hans såg ut.

Og eg var ikkje berre kjærast og ektefelle til ein forfattar og historikar, eg var også nærmaste pårørande til ein alvorleg sjuk kreftpasient.

Det var tre år sidan vi fekk meldinga om at kreftceller frå den vondarta føflekken, som legane hadde forsøkt å fjerne i ein omfattande operasjon fem år før, hadde spreidd seg til lever og lymfesystem. Vi hadde bak oss tre år i skuggen av denne bodskapen, tre år i kamp mot kreften som ein stadig meir påtrengande fiende, tre år i kamp for livsrom og livsmot, ei tid med tallause opp- og nedturar, optimisme og tilbakeslag, uviss famling og hardnakka trass.

Det var lenge sidan sjukdommen let seg skjule. Ein trong ikkje sjå det mødesame ganglaget for å forstå at mannen var sjuk.

Høge kortisondosar i veke etter veke hadde gitt han den karakteristiske oppblåste utsjånaden som følgjer med slikt, det som gjerne

SYN OG SEGN: 04.2012

HELSE

Det er på tide å ta eit oppgjer med den stillinga nærståande til alvorleg sjuke har i norsk helsevesen. Det store og avgjerande ansvaret som pårørande handterer, står ikkje i samsvar med tilgangen på innsikt i sjukdomstilstanden, og fråværet av eigne rettar til informasjon.

Vi hadde bak oss tre år i skuggen av denne bod­ skapen, tre år i kamp mot kreften som ein stadig meir påtrengande fiende, tre år i kamp for livsrom og livsmot, ei tid med tallause oppog nedturar, optimisme og tilbakeslag, uviss famling og hardnakka trass.

15

Det var hans kropp.

Men det var også ein kropp som var uløyseleg knytt til min. Det som galdt han, galdt også meg. Slik var det berre.

16

blir kalla måneansikt. Men årsaka til den vedvarande kortisonbehandlinga var meir løynd: Svulsten som vaks i halsregionen, var det alvorlegaste utslaget av sjukdommen vi levde med. Legen hadde orientert oss om si vurdering: Opninga i luftrøyret var redusert til ein brøkdel av det ho eingong var. På sitt vennlege og saklege vis hadde legen fortalt oss at ein slimklump som vart sitjande fast i halsen, no kunne bli fatal. Ein slik klump kunne føre til kveling, og då galdt det å vere snar.

Dette hang over oss, dagar og netter. For meg førte det til at eg stadig var i beredskap, og vegra meg for å gå ut av huset, iallfall for lang tid av gongen. Om det var aldri så mykje hans kropp og hans hals, var det jo eg som måtte trå til dersom krisa verkeleg var der.

Og no hadde eg foten hans i synsfeltet: som ein hoven, raudsprengd stokk stakk han fram under den staselege slåbroken Jostein nettopp hadde fått. Han hadde lenge sett litt spesiell ut, den høgrefoten. Hadde skilt seg merkbart frå den andre heilt sidan operasjonen sju år før. Men dette var annleis. Eg såg kva det minte meg om, og skulle ønskje eg slapp. Sjølv om det var endå lenger sidan eg sat på benken på sjukepleiarskulen eller fekk spørsmål om den kompetansen i arbeidet mitt, hadde eg lærdommen med meg.

Eg visste at det eg såg, kunne vere teikn på rosen, og at det i så fall varsla om trombose: ein klump levra blod i djupet der inne. Den største faren låg då ikkje først og fremst i dei problema han gav til den plaga foten, men sjansen for at den klumpen kunne rive seg laus frå festet i åreveggen, og følgje blodstraumen til han festa seg på nytt, og då kunne blokkere tilgangen på livsviktig oksygen til hjarte eller hjerne.

«Du», sa eg til mannen min, «denne foten må vi få ein lege til å sjå på.»

Forslaget var lite populært. Mannen min hadde andre planar for dagen. Legebesøk var alltid ei påkjenning, og no var det attpå alt søndag, då ein aldri kunne vite kva for ein spirrevipp av ein legevaktslege som dukka

SYN OG SEGN: 04.2012

opp. Det var farleg å leve, det kunne eg like godt innsjå. Han peika forarga på papirbunkane som låg til korrekturlesing, då eg prøvde å stå på mitt: Trudde eg verkeleg at han hadde tid til å bruke dagen på ein eller annan ukjend medisinarkandidat? Kvifor skulle eg brått vere så vrang, no som vi hadde hatt det så fint?

Han bad om fred: ein sjanse til å bruke det vi begge visste var tilmålt tid. Bad om høve til å la arbeidet om demokratiet si historie fylle sjel og sinn, og overta for plagene i ein verkande kropp. Han brann etter å ta fatt på dei innhaldsrike bunkane ved det store kjøkenbordet som vart omskapt til arbeidsbord så snart vi fekk rydda bort frukosten.

For det var dette som meir enn noko anna gav han lindring, mot og meining no.

Det var til å begripe, og det var han inderleg vel unnt. Det var han det galdt.

Han hadde dessutan retten på si side; som alvorleg sjuk kreftpasient hadde han rett til å nekte behandling, og det måtte vel også innebere ein rett til å nekte å bli undersøkt.

Det var hans kropp. Men det var også ein kropp som var uløyseleg knytt til min. Det som galdt han, galdt også meg. Slik var det berre. Eg visste ikkje om der verkeleg var ein trombose på gang. Men dersom det skulle vere tilfelle, kunne konsekvensane bli store, og det for oss begge to.

ALVORLEG SJUKDOM SOM BIOGRAFISK BROT Den engelske psykiateren Ronald D. Laing har peikt på biografisk kontinuitet som avgjerande for opplevinga av personleg identitet: at ein, tvers gjennom det som måtte skje av påkjenningar og omveltingar i livet, kan finne ei kjensle av samanheng, ein usliteleg tråd, om enn aldri så tynn, som kan halde det mangslungne saman og veve det heile i hop.

Langvarig sjukdom er noko av det som kan kome til å truge denne kjensla av samanheng. Uttrykket «biografisk brot» er også blitt brukt om opplevinga av det å få ein alvorleg diagnose. Kronisk leddgikt, den sjukdommen som var utgangspunktet

for studien som gav opphav til uttrykket, er ein tilstand som krev store og inngripande omstillingar i kvardagslivet til den som blir ramma. Kor krevjande desse prosessane blir, handlar mykje om omgivnadane til pasienten, og viljen og evna samfunnet har til å gjennomføre naudsynte tilpassingar. Interesseorganisasjonar for funksjonshemma har gjort ein svær innsats for å få gjennomslag for at slike tiltak trengst, ein kamp som har vore av praktisk så vel som av ideologisk karakter. Som ein del av denne ideologien har det vore hevda at funksjonshemming ikkje er noko som knyter seg til individet eller den einskilde sin kropp, men det samfunnet som ikkje evnar å leggje til rette for eit naturleg mangfald. Då er det samfunnet som er funksjonshemma, og ikkje personen.

Slagsida ved dette argumentet er ei fornekting av kroppen, og dei avgrensingane han vitterleg har. Funksjonshemming er ikkje alltid det same, så langt derifrå. Ei stabilisert leddgikt kan med adekvat tilrettelegging bli ein velfungerande normaltilstand, der handlingsrommet innanfor dei gitte grensene blir godt utnytta. For kreftpasienten let kroppen seg vanskeleg fornekte. I utgangspunktet, det vil seie når diagnosen blir stilt, gjeld dette kanskje ikkje i fysisk forstand. Men etter kvart som sjukdommen utviklar seg, blir kroppen i aukande grad ein påtrengande realitet. Og behovet for tilpassing frå omgivnadane blir ein akselererande prosess, i stadig nye vendingar.

Mannen min hadde aldri før vore sjuk: Han hadde aldri trunge bry seg særleg mykje med kroppens avgrensingar. Laurdagsfestar til seint på natt hadde ikkje hindra han i å stå opp i otta for spenstige skiturar til dei fjelltoppane han hadde sett seg føre å nå. Viljen hadde ført han langt, og han var vand til å lite på den, utan dikkedarar. Med sjukdommen vart den sjølvskrivne alliansen med kroppen forstyrra. Den undergravande trøyttleiken let seg ikkje forsere. Prøvde han på det, ved hardnakka å halde fram med arbeidet likevel, kunne dei smertene som då sette inn, setje kontant stoppar for ei vidare

økt. Beina bar ikkje lenger på same sjølvsagde vis, og skigåing var etter kvart ikkje til å tenkje på.

Dette var eit brot med det kjende – ei rekkje av stadig nye brot som også kan kallast ei form for biografisk diskontinuitet.

Kjensla av kontinuitet var prekær, og måtte gjenerobrast og reetablerast på nytt og på nytt. For Jostein handla det i stor grad om å kunne halde fram med arbeidet og verne om evna til det. Han hadde mista tilgangen til kontoret han hadde på høgskulen. Men historikaren og skribenten i han heldt fram ved kjøkenbordet i den gamle bygarden der vi budde. Den slitne lêrveska med arbeidspermane hans var med på kvar bidige tur til sjukehuset, og vart opna i alle venterom.

Når sjukdommen sette stoppar for bading og symjing, var permane eit vern på stranda som likevel gjorde det mogleg å vere med dit.

Som ektemake og livsfølgje var det i stor grad eg som stod for tilrettelegginga av dei avgjerande omgivnadane, med omsyn til oppfinning og planlegging så vel som praktisk gjennomføring. Helst ville eg vere i forkant, så brotet ikkje vart opplevd så stort.

Men det gjekk jo slett ikkje alltid. Og like viktig som den praktiske bistanden eg gav, var det eg som nærståande kunne bety som vern om ein skøyr identitet: eit bindeledd til eit anna tilvære, ei påminning om kven han var når det røynde på og han sjølv hadde vanskar med å hugse det.

Det var djupt meiningsfullt, og det kravde mykje. Det var eit stort navigeringsarbeid: For å stå godt i dette trong eg å vite noko om kva landskap eg var i, og kva utsiktene var.

Der kunne eg ha fått betre hjelp enn eg fekk, og det er noko av det som opptar meg no.

Langvarig sjukdom er noko av det som kan kome til å truge denne kjensla av samanheng.

Uttrykket «biografisk brot» er også blitt brukt om opplevinga av det å få ein alvorleg diagnose.

DEN KOMPLEKSE PÅRØRANDEROLLA Bodskapen om alvorleg kreftsjukdom skapar eit flerrande tidsskilje. Etter den meldinga er ingenting som før. Pasienten treng ikkje kjenne seg så dårleg; det kan ta tid før dei prøvene som slår signifikant ut for legane sine granskande blikk, manifesterer seg for

SYN OG SEGN: 04.2012

17

Tida blir med eitt organisert og styrt etter det som har blitt kalla ei «tilpassing til behandlingskalenderen» med skytteltrafikk til sjukehus og poliklinikk for intervensjon og kontroll.

18

pasienten som tydelege eller endåtil merkbare symptom. Men etter kreftdiagnosen er all tid på nåde. Og alle plager som før kunne neglisjerast og avfeiast som bagatellar, kan bli opphav til gnagande mistanke om at det er sjølve Sjukdommen som er på frammarsj: Er den uklare verkinga eller overveldande trøyttleiken teikn på ein triviell influensa, eller er det dei uregjerlege kreftcellene som herjar, og undergrev liv og helse der i løynd? Kreftdiagnosen set alt i eit nytt lys for pasienten. Og for dei som står nær.

Kreftdiagnosen betyr også ein overgang til ei rolle som pasient, og det fører mykje med seg. Tida blir med eitt organisert og styrt etter det som har blitt kalla ei «tilpassing til behandlingskalenderen» med skytteltrafikk til sjukehus og poliklinikk for intervensjon og kontroll. Også når ein ikkje kan fjerne det vonde ved rota, blir alt sett inn på å stagge framveksten og dempe symptom. Innkallingar til cellegiftkurar, radioaktiv stråling og computertomografisk fotografering rammar dagar og veker inn i eit eige oppsett, lagt ein annan stad, og mellomromma kan fort kjennast som eit ingenmannsland. Sideverknadar og komplikasjonar av behandlinga kjem i tillegg til dei opphavlege plagene, og skapar sitt eige momentum og behandlingsbehov.

Pasientrolla og behandlingskalenderen er inngripande, men dei er ikkje totale fenomen. Den som er blitt innskriven i helsevesenet med namn og nummer, og får dette overført til eit armband i mjuk plast, forsvarleg og usliteleg festa kring handleddet ved innlegging på sjukehuset, er alltid mykje meir enn det pasientrolla rommar. Sjuk, ja visst. Men også frisk. Med ei blanding av funksjonsevne og funksjonshemming som vel kan vere på prøve og skifte frå dag til dag, men som like fullt alltid står i eit vedvarande forhold til kvarandre, og må finne ein balanse – i visleg omsyn, vettug utfordring og nøktern vurdering av behovet for assistanse. Livet skal levast, også etter diagnosen.

Arbeid og relasjonar skal varveitslast, måltid skal planleggjast og fortærast, påkledning skal tilpassast det dagen krev. Men det som

SYN OG SEGN: 04.2012

før gjekk av seg sjølv, kan kome til å bli krevjande tak, og gjenstand for harde prioriteringar når kreftene svinn.

For mange kjem det til eit punkt der den sjuke blir pleiepasient. Sjølv kom eg ikkje dit for alvor; sjølv om det skjedde i ein sein sjukdomsfase, fekk mannen min ein brå død, og han var oppegåande og i gang til det siste.

Men i tanken var eg der. Etter som kreften sette sitt stempel på stadig tydelegare vis, tumla tankane mine oftare og oftare med utfordringar som kunne knyte seg til det å ha ansvaret for ein sengeliggjande, stadig sjukare mann. Han ville for all del ikkje på sjukehus, det var tindrande klart. Soverommet vårt var knøtt lite og håplaust trongt, men eg visste at gode sjukesengar med fikse mekanismar og fjernkontroll for regulerbar høgd på madrass, sengebrett eller fotende var til låns frå kommunen og for så vidt greitt kunne plasserast i stova – dersom det då let seg gjere å manøvrere noko slikt opp dei steile trappene til fjerde etasje i bygarden der vi budde – det var eg nok heller usikker på. Meir prekært enn dette var spørsmålet om korleis eg skulle greie å kombinere det denne situasjonen ville krevje av meg, med ansvaret for ei jente på elleve år. Avlastningsordningar let seg nok finne. Men det endra ikkje den kjensgjerninga at eg var nærmaste nærståande til to personar som begge var djupt avhengige av meg, og som trong meg på vidt forskjellig vis.

Men utfordringa i det å vere pårørande melder seg langt før. Tidsrommet mellom formidlinga av diagnosen og det alvorlege funksjonstapet er ei tid der den sjuke tilsynelatande kan vere lite fysisk prega av sjukdommen, men like fullt lever i etterdønninga av ein alvorleg bodskap. Spørsmålet om korleis den kunnskapen skal integrerast i denne tida, er ei utfordring som i høg grad også gjeld den som står nær.

AVGRENSA RETT TIL INNSIKT: OM ORIENTERINGSBEHOV OG REGELVERK Pasientar i det norske helsevesenet har rett til informasjon om eigen sjukdomstilstand.

Informasjonen skal vere tilpassa kvar einskild. Det er eit viktig prinsipp. Men kva som skal gjelde som tilpassa informasjon, er ei mangefasettert vurderingssak, og kriteria er ikkje opplagde. Utover grunnleggjande opplysningar om diagnostiske og behandlingsrelaterte konklusjonar blir det i praksis ofte pasientens spørsmål som styrer informasjonsflyten. Det er gode grunnar til å gjere det slik. Aktive spørsmål gir ein indikasjon på kvar pasienten er, dei uttrykker eit ønske om å få vite, og er teikn på at han eller ho er klar til å imot kunnskap om korleis det er fatt. Men det kan ikkje dermed takast for gitt at fråværet av spørsmål betyr at pasienten ikkje vil vite.

Det som også kompliserer situasjonen, er den ambivalensen mange pasientar har til det å få større innsikt i sin eigen sjukdomstilstand. Å utsetje konfrontasjonen med ein uønskt bodskap kan opplevast som håp i hengande snøre. Men det at spørsmåla ikkje blir stilte, treng ikkje bety at pasienten ikkje uroar seg for svara. Og di større uroa er, di vanskelegare kan det bli å spørje. Det som gjer den avventande linja for informasjonsformidlinga ytterlegare problematisk, er situasjonen til den nærståande.

Som pårørande har ein også tilgang på informasjon – når pasienten gir løyve til det.

Mange helsearbeidarar ser også fordelen med at pårørande er med på konsultasjonar der viktig informasjon blir formidla, og oppmodar pasientar aktivt til å ta nokon med seg. Då må dagen planleggjast slik at pårørande veit når informasjonsformidlinga skal skje. Når formidlinga skjer meir spontant, i tilknyting til ein legevisitt eller i etterkant av eit røntgenmøte eller andre forum der prøvesvar blir gjennomgått, er den pårørande sjeldan til stades.

Etter lova er det berre pasienten som har krav på informasjon i juridisk forstand.

Pårørande har ingen sjølvstendige rettar i så måte. Dersom pasienten er ute av stand til å gjere greie for eigne preferansar og val, har den pårørande rett til å bli høyrd, men då på vegner av pasienten, ikkje ut frå den pårø-

rande sitt eige behov. Når den nærståande er med på informasjonssamtalar pasienten blir innkalla til, er det primært for å støtte pasienten moralsk og emosjonelt. Mange helsearbeidarar er også merksame på den kjenslemessige påkjenninga det å vere pårørande kan føre med seg, og ønskjer å støtte dei i dette. Sjeldnare erkjenner dei at den pårørande har informasjonsbehov fordi han eller ho må navigere og orientere seg i ein usikker og omskifteleg situasjon. Tre tiår er gått sidan den medisinsk-antropologiske nestoren Arthur Kleinman peikte ut pårørande og nærståande som den viktigaste delen av helsetenesta kring ein pasient. Denne innsikta er i liten grad reflektert i praksisen som har utspelt seg etterpå.

Den legen som i ein informasjonssamtale der pårørande ikkje er til stades, spør pasienten kva han eller ho skal seie dersom pårørande ringjer og spør, handlar i fullt samsvar med lova. Men spørsmålet indikerer ein praksis der aktørar som sjølve er djupt involvert i saka, fort kan bli skuva ut på sidelinja.

Den som er pårørande, er sjølv ramma.

Det som på dramatisk vis rammar pasienten, har også store konsekvensar for den som er nær. I tillegg til at ein må bearbeide situasjonen på eigne vegner, kjem alt det praktiske: alle dei nye oppgåvene, tilrettelegginga av kvardagen, vedlikehaldet av dagleglivet. Og vurderinga, ikkje minst, om når fagfolk skal inn. Slim i halsen, ei heit panne eller ein hoven fot – er det noko uskuldig forbigåande, eller ein grunn til å slå alarm?

Når og korleis fagfolk skal inn, varierer med sjukdomsfasane. Det paradoksale er at di sjukare pasienten er, di mindre akutt kan det opplevast å vere frå sjukehuset si side. Det er med på å gjere den pårørande endå meir aleine.

Men det at spørsmåla ikkje blir stilte, treng ikkje bety at pasienten ikkje uroar seg for svara. Og di større uroa er, di vanskelegare kan det bli å spørje.

SJØLVBIOGRAFISK SJUKDOMSLITTERATUR SOM MOGLEG RESSURS Dei siste åra har ein ny litterær sjanger kome sterkt på banen: sjukdomsskildringar av sjølvbiografisk karakter, også kalla patografi.

Mange har skrive om eigen sjukdom, men

SYN OG SEGN: 04.2012

19

Dei siste åra har ein ny litterær sjanger kome sterkt på banen: sjukdomsskildringar av sjølvbiografisk karakter, også kalla patografi.

20

ein stor del av forteljingane handlar også om situasjonen for den pårørande. Mange har vorte overraska over kor populære desse bøkene har vorte. I Etter Karlsvogna, boka som følgde etter bestseljaren Veien til Karlsvogna, skriv Jon Magnus om den opphavlege kampen for å få boka utgitt; skepsisen og refusjonane han først vart møtt med, og den enorme responsen han fekk då boka omsider kom ut. Boka om sjukdomstida til kona han mista, har kome i opplag på opplag, og oppfølgingsboka er basert på flaumen av brev og telefonar frå dei som identifiserte seg med det han skreiv.

Eit tidleg og banebrytande arbeid om kreftsjukdom frå ein sjølvopplevd synsstad kom frå forfattaren og kritikaren Susan Sontag. I det kjende og mykje siterte essayet Sykdom som metafor skreiv ho om den stemplande og støytande bildebruken som heftar seg til kreftdiagnosen, og tok heftig til orde for eit «sjukdomsspråk utan metaforar». Essayet sette eit rettkome søkjelys på fastlåste meiningar og fordommar overfor dei sjuke, som førestillinga om eit kausalt forhold mellom innkapsla kjensler og utviklinga av ein vondarta svulst.

Tretti år etterpå kom sonens forteljing.

Boka til David Rieff om korleis han opplevde sjukdomstida til mora: Swimming in a sea of death kom ut fire år etter at Sontag døydde. Boka er eit sterkt vitnemål om konsekvensane av den lange sjukdomsperioden, og etterverknadane for han som var att. Alt vart sett inn på å gjere Susan Sontag frisk.

Gjennom heile sjukdomsperioden støtta legane opp om den optimistiske målsetjinga hennar om å vinne over sjukdommen. Leukemien ho døydde av, var truleg ein biverknad av den offensive behandlinga ho fekk for den opphavlege brystkreften. Sonen, som stod ved sida av henne gjennom det heile, og var den som følgde med til legetimane, heilt frå den første formidlinga av diagnosen, var lojal mot behandlinga, men spør seg i ettertid, krast og intenst, om dette var rett. Var det rett å slutte så fullstendig og atterhaldslaust opp om håpet, trass i den tvilen han

SYN OG SEGN: 04.2012

sjølv kjende på? Kunne han ha handla annleis? Fullgodt svar på det finn han ikkje, men det som iallfall står klart for han, er at dette skapte ein avstand mellom dei, ein avstand han slit med i etterkant.

Jostein var opptatt av Sontags essay. Der fekk han gehør for si eiga oppleving av å bli stempla og ekskludert, i skuggen av ein altoppslukande diagnose. Om foten svikta under han og kreftene ikkje lenger var som før, så var han jo framleis same karen, for svingande! Han ville reknast blant dei levande, dei som talde med som nokon som kom med noko av verdi. Men den prekære biografiske kontinuiteten stod stadig på spel. Det skulle ikkje store hintet til før han kjende seg maktstolen og underkjend.

Eit flakkande blikk var alt som trongst for å setje han ut, og risikoen for at slikt skulle skje, kunne fort føre til at han heldt seg unna situasjonar som elles var viktige for han. Slik fekk kjensla av ekskludering ein sjølvforsterkande effekt.

Så når legane vende samtalen heller kjapt over frå prøvesvar og behandlingsresultat, for å gå inn i ei trivelegare utveksling av synspunkt på gamle grekarar eller danske kolonistar, og slik vende seg meir til historikaren enn pasienten, syntest Jostein det var topp. Legane kan seiast å ha vist seg lydhøyre for pasientens behov. Men eg som sat der full av spørsmål eg ikkje fekk svar på, hadde ei stigande kjensle av noko uhaldbart. Derfor blir eg også så treft av sjølvgranskinga til Rieff, Sontags son. Kunne eg ha stått meir på for ein opnare samtale? Var det rett å halde meg så mykje i bakgrunnen? Hadde eg i det heile noko val?

Eg kjenner meg att i eit anna stykke sjølvbiografisk sjukdomslitteratur, og skildringa der av ein lege-pasient-konsultasjon om alvorleg kreftsjukdom. Hege Holms forteljing om den gongen legane fortalde henne og mannen om årsakene til dei sterke rygg­ smertene som så brått hadde sett inn, er ei forteljing om sakleg informasjon, informasjon som er så sakleg at innhaldet forsvinn.

Holm skildrar eit par som går uroleg og

spent inn til møtet med legane, og som kjem letta og oppløfta ut derifrå. Dei har fått høyre at begge lungene til mannen er fulle av kreft, sjukdommen har spreidd seg til skjelettet, og har truleg utvikla seg over år. Men den tilforlatelege og fragmentariske måten dette er formidla på, reinska for kjensler og skjøn, tar brodden av bodskapen. Sjølv om dei faktisk også seier at dei ikkje kan gjere mannen frisk, forsikrar legane om at dei tar hand om situasjonen, og det er den bodskapen som blir den dominerande, og som gir den enorme letten for dei to.

Det er først når ho kjem heim og er for seg sjølv, at innhaldet går opp for den pårørande, kona. Då veltar fortvilinga fram, ho tar innover seg alvoret i det som er sagt, og uroa over det som ikkje er sagt. Denne kvinna reiser tilbake til sjukehuset for å få klarare beskjed. Grip tak i den legen ho møter, avviser det han seier om «sykehusets informasjonspolitikk» og gir seg ikkje før han har late henne få vite korleis legane verkeleg ser på sine eigne sjansar til å halde kreften i sjakk; og kva dei meiner om framtidsutsiktene, prognosen.

Eg blir mint om dei mange utferdene til kontroll på sjukehuset: den ulidelege spenninga som bygde seg opp i forkant, framfor det Jostein kalla rettargang: kunngjeringa av domen: liv eller død. Den stigande uroa – og den vanvittige letten når det kom til stykket.

Ein lette som ikkje først og fremst knytte seg til faktisk informasjon som prøvesvar og sjukdomsstatus – inngåande opplysningar om det vart ikkje etterspurd, og når legane sa «om lag som før», var Jostein storleg fornøgd, dersom stemninga elles var god. Det var stemninga det kom an på. Dersom den var lett, vart det tolka som grunn til optimisme.

Eg var med på det. Følgde den enerverande spenningsoppbygginga på nært hald.

Og opplevde den velsigna letten, som eg også var med på å feire, idet eg etter beste evne prøvde døyve det skurret som like fullt vart liggjande under. Eg gjorde ikkje som Hege Holm. Eg melde meg ikkje på eiga

hand, insisterte ikkje på svar på det som låg der og vakte. Eg fantaserte rett nok om å gjere det. Kjende på trongen til å slå nummeret til ein av dei legane eller sjukepleiarane vi hadde møtt, og leggje spørsmåla og rådløysa ope fram. Men eg gjorde det ikkje.

Eg klarte ikkje tanken på å ta det opp med mannen min. Teikna på at det ikkje var ønskt, var så tydelege. Lina var så stram.

Og det å gå bak ryggen på han var, når det kom til stykket, også ein umogleg tanke. At legane også kunne avvise meg med å vise til den pålagde teieplikta, tenkte eg mindre på, og eg kom altså ikkje så langt som til å teste det.

Ein kan hevde at vi var spesielle, og sjølvsagt var vi på sett og vis det. Varleiken min og det sårbare i han verka inn på kvarandre på sitt heilt særmerkte vis. Like fullt stod vi i ein variant av eit inderleg allment drama.

Tallause pasientar og pårørande har stått i dette før oss, alle på sitt spesielle og eigne vis, og mange vil gjennomleve det i tida som kjem. Det er tanken på dei som gir meg mot til å gå ope ut med spørsmålet om eg hadde trunge å stå så aleine som eg gjorde den gongen.

Men eg som sat der full av spørsmål eg ikkje fekk svar på, hadde ei stigande kjensle av noko uhaldbart. Derfor blir eg også så treft av sjølvgranskinga til Rieff, Sontags son.

FRAM I LYSET OG UT FRÅ SIDELINJA: EIT ØNSKE OM Å FÅ DEN PÅRØRANDE INN I SYNSFELTET I det individ-sentrerte helsevesenet vårt er det pasienten som står i fokus. Den pårørande er stilt på sidelinja. Like fullt baserer helsevesenet seg langt på veg på den innsatsen pårørande gjer, ein innsats som i mange tilfelle er avgjerande for at den offentlege helsetenesta skal fungere på forsvarleg vis, og kunne tilpassast den sjukes eigne preferansar og behov. Den einsidige vektlegginga av pasienten risikerer å ekskludere sentrale aktørar i pasientens nettverk, noko som ikkje berre blir uhaldbart i samband med handteringa av det ansvaret dei står i, men også blir utrygt for pasienten sjølv. Og kva meir er: Dei pårørande er dei som skal leve vidare, og erfaringa vil følgje med dei, på godt og vondt.

SYN OG SEGN: 04.2012

21

Den pårørande er stilt på sidelinja. Like fullt baserer helsevesenet seg langt på veg på den innsatsen pårørande gjer, ein innsats som i mange tilfelle er avgje­ rande for at den offent­ lege helsetenesta skal fungere på forsvarleg vis.

22

Eg har skrive dette i eit ønske om å setje pårøranderolla på dagsorden. Og eg har ønskt å peike på dei sjølvopplevde forteljingane som ein mogleg ressurs inn i dette.

Det er ikkje skildringar av bestemte forløp som er mest verdsette, korkje i helsefag eller mainstream samfunnsvitskap. Sosiologen Wencke Mühleisen, som sjølv har skrive om den siste tida til mora, verkar nesten litt overraska når ho i eit avisintervju etter boklanseringa peikar på fortrinna til eit skjønnlitterært, forteljande språk som ei unik kjelde til innsikt, også frå ein vitskapleg synsstad. Men nærstudie av det spesifikke kan vere ei uvurderleg kjelde til forståing av den komplekse, samansette og variable utfordringa helsepersonell står overfor ved alvorleg sjukdom. Mottakinga av dei bøkene som har kome ut innanfor denne sjangeren, seier noko om det behovet dei har møtt. Salstala har vore høge, ofte uventa høge. Og det kan ein sjå som ein indikasjon på eit endå større potensial.

Så mange fleire av desse forteljingane kunne nemnast. Eg kunne ha fortalt meir frå mi eiga historie, og henta meir ut av den rikhaldige litteraturen. Sjølv om dette er historier om ulækjeleg sjukdom og for tidleg død, handlar det ikkje berre om negative erfaringar, heller ikkje med helsevesenet. Eg kunne til dømes ha trekt fram Gunnhild Corwins forteljing om det dryge året då tenåringsdottera var alvorleg sjuk, og til sist døyande, av akutt leukemi. Etter ei rekkje intensive kurar og lange sjukehusopphald avstod familien frå tilbodet om vidare behandling. Dei hadde bedt om klar melding, og det hadde dei også fått: Vidare behandling kunne på dette tidspunktet i beste fall bety ei uthaling av ei uunngåeleg utvikling. Ida vart heime, og fekk avslutte livet omgitt av dei nærmaste, samla om den sjansen dei enno hadde til å uttrykkje det dei betydde for kvarandre. I boka om den krevjande sjukdomstida, og i seinare debattinnlegg om den vanskelege samtalen når grensa er nådd for det legevitskapen kan løyse, har mora skrive om kva dette valet har hatt å seie, også for tida i etter-

SYN OG SEGN: 04.2012

kant, og sorgprosessen for dei som stod att.

For dei som stod saman om å få dette til, var utilslørt innsikt i sjukdomsbildet: den aktuelle stoda og dei vidare utsiktene, ein klar føresetnad for at dette skulle la seg gjere.

Avgjerda dei tok, krev tryggleik og mot.

Vern om den einskilde er eit viktig og ufråvikeleg prinsipp i vårt helsevesen. Det handlar om utsette stillingar og sårbare situasjonar. Men når sikringa av eit vedtatt personvern blir ei hindring for at dei som er nærmast og betyr mest, kan støtte pasienten, då er det på tide å revurdere praksis og regelverk. Eg trur den tida er komen.

REFERANSAR I TEKSTEN Bury, Michael 1982. «Chronic illness as biographical disruption».

Sociology of health and illness 4 (2): 167–182 Corwin, Gunnhild 2005. Idas dans. En mors fortelling. Oslo: Dinamo Forlag Corwin, Gunnhild 2008. «Når det ikke er håp». Aftenposten 15. januar 2008: 3 Costain Schou, Kirsten & Jenny Hewison 1999. Experiencing Cancer.

Quality of life in treatment. Buckingham: Open University Press Giddens, Anthony 1991. Modernity and self-identity. Self and society in the late modern age. Cambridge: Polity Press Hawkins, Anne Hunsaker [1999]. Reconstructing illness. Studies in pathography. West Lafayette: Purdue University Press Holm, Hege 2008. Pappa er en stjerne. Når far dør – en ung enke og tre døtre forteller. Oslo: Aschehoug Klassekampen 2010. «Fagspråk forringer innsikt». Intervju med Wencke Mühleisen av Sandra Lillebø, s. 26–27 Kleinman, Arthur 1980. Patients and healers in the context of culture. Berkeley: University of California Press Laing, R.D. 1968. Det spaltede selv. Oslo: Gyldendal Norsk Forlag Magnus, Jon 2000 [1999]. Veien til karlsvogna. En dagbok om kreft og kjærlighet. Oslo: Forum Aschehoug Magnus, Jon 2000. Etter Karlsvogna: brev fra 1000 stjernekikkere.

Oslo: Aschehoug Mühleisen, Wencke 2009. Jeg skulle ha løftet deg varsomt over.

Nedtegnelser. Oslo: Gyldendal Rieff, David 2008. Swimming in a sea of death. A son’s memoir.

New York: Simon and Schuster Sontag, Susan 1989 [1978]. Illness as metaphor. New York: Anchor Books Williams, Simon 2000. «Chronic illness as biographical disruption or biographical disruption as chronic illness». Sociology of health and illness 22 (1): 40–67(28)

Til deg som abonnerer på Syn og Segn:

Maks rabatt på nye bøker og gode tilbod på eldre bøker frå Samlaget!

Kari Stai

Maria Parr

Unni og Gunni reiser Unni og Gunni malar

Jakob og Neikob – Tjuven slår tilbake

Vaffelhjarte

Ord. pris kr. 149,- pr. stk

Ord. pris kr. 229,-

Også som appar!

Nyheit! 12,5% rabatt

Kirsebærsnø Ord. pris kr. 349,-

Nyheit! 12,5% rabatt

Arnfinn Kolerud

Kom ikkje inn i mitt hus

Klassikaren bak tv-serien på NRK! Ord. pris kr. 199,-

Også som lydbok!

Tilbodspris kr. 149,-

Romanar og lyrikk

Ingelin Røssland

Brageprisnominert!

Bøker for barn

Anna R. Folkestad

Kjenn ditt hjarta falle Ord. pris kr. 399,-

Ord. pris kr. 359,-

Kjærleiksroman frå Hardanger!

Nyheit! 12,5% rabatt

Ny bok i Vassbygda- trilogien

Nyheit! 12,5% rabatt

Våre vakreste dikt!

Tilbodspris kr. 149,-

Astrid S. Dypvik

Tove Fevang

Draumen om målet.

Tilstandsrapportar frå Norge og Noreg

Det var DDR. Forteljingar om eit nedlagt land

Klassisk barnestrikk.

Norske mønster

Ord. pris kr. 349,-

– frå 2 til 8 år

Sakprosa

Ottar Grepstad

Ord. pris kr. 399,-

Ord. pris kr. 429,-

Nyheit! 12,5% rabatt

Nyheit! 12,5% rabatt

Nyheit! 12,5% rabatt

Som Syn og Segn-abonnent får du 12,5% rabatt på alle årets bøker!* Ta kontakt for boktips og fleire tilbod! Send e-post med spørsmål og tingingar til m.hvamstad@samlaget.no. Hugs å opplyse om at du abonnerer på Syn og Segn! *Tilboda gjeld ved tinging pr. e-post til m.hvamstad@samlaget .no Les meir om bøkene våre på samlaget.no SYN OG SEGN: 04.2012

23

LYS OG MĂ˜RK: Jan Roar Leikvoll skriv vakkert om det vanskelege, og har nettopp avslutta ein oppsiktsvekkjande trilogi.

Foto: Tove K. Breistein.

Jan Roar Leikvoll skriv om tilsynelatande harmlause, unge menn som ikkje vil nokon noko vondt. Dei vil berre elske. Likevel endar dei opp som drapsmenn.

BERRE KJÆRLEIK OG DĂ˜D Jan Roar Leikvoll skriv om tilsynelatande harmlause, unge menn som ikkje vil nokon noko vondt. Dei vil berre elske.

Likevel endar dei opp som drapsmenn.

24

SYN OG SEGN: 04.2012

AV BRYNJULF JUNG TJØNN

(Tor Jonsson, Ei dagbok for mitt hjarte, 1951)

Tenk deg ei så grufull verd at lukta og smaken av eit raudt eple er det vakraste og beste som finst. Eller kva med ei enkel glaskule som reflekterer sollyset? Eller små, grøne jentesko? Jan Roar Leikvoll skriv realistiske eventyrhistorier med horrorfilmens smerte og grøss.

Sidan debuten med romanen Eit vinter­ eventyr i 2008 har Jan Roar Leikvoll på kort tid dytta seg fram i norsk litteraturrampelys ved hjelp av den særeigne skriveforma: Blandinga av det groteske og det poetiske vert ofte nemnd som Leikvolls fingerstempel, men det særeigne i skrivinga hans går langt djupare enn dette. For fleire norske forfattarar skildrar det groteske og vonde med poesiens forskjønning, som Jon Fosse i Olavs draumar, som Carl Frode Tiller i Skråninga, som Peter Serck i Anna Maria Harm, som kom ut i år. Leikvolls stempel er den underkua mannlege hovudpersonen som berre vil elske og verte elska. Ein svakeleg, nokre

gongar sjukeleg person som utetter kjem til kort på mange måtar, men som i sitt eige sinn, i sitt eige hovud, tenker på dei beste og vakraste ting. Og det er desse tankane og refleksjonane lesarane får ta del i.

For kor vondt og usselt kan eit menneskeliv vere før det tippar over? Kor langt kan ein tråkke eit menneske sønder og saman før alt går ad undas? Kva skjer når ein trår over denne grensa? Og korleis skal du, som lesar, tole å vere på innsida av eit slikt sinn?

LITTERATUR

Var eg ein Gud ville eg skapa ei stillare verd.

Der skulle alle elske.

Var eg ein Gud ville eg skapa Kjærleik og død, berre kjærleik og død.

SMAKEN AV EPLE Eit vintereventyr får meg til å tenke på Steven Spielbergs filmklassikar Schindlers liste.

Ikkje berre fordi handlinga går føre seg i ein konsentrasjonsleir, men også på grunn av det eine til dels geniale grepet som Spielberg gjer. Filmen er i svart-kvitt, men han let den raude kåpa til ei lita jente vere det einaste i farge. Når eg les debutboka til Leikvoll, ser eg handlinga for meg i svart-kvitt. Men så finst dette raude eplet, som står så klårt og tindrande raudt i boka. Når hovudpersonen drøymer om smaken av dette eplet i ein vakker hage, som om det skulle vere det beste som finst i verda, kan lesaren kjenne både lukt og smak av friskt hausteple.

Kor langt kan ein tråkke eit menneske sønder og saman før alt går ad undas?

Eg stod ved vindauga utanfor det kvite huset.

Det var ein halvmørk augustkveld, i vindauget var eg så stor og månesigden like over epletreet så liten.

Side 92, Eit vintereventyr

SYN OG SEGN: 04.2012

25

Eple er også det hovudpersonen fôrar eit lite gutebarn med, som han tek frå ein av snauskallane i arbeidsleiren. Når hovudpersonen ein sjeldan gong får tilgang til eple, syg han så lenge han kan på kvar einaste bit, for å få smaken til å vare lengst mogleg. Kanskje er det oppveksten på Vestlandet som gjer at Leikvoll skriv fram drøymesekvensar med vestlandsk preg, eit hus og ein hage, langt vekke frå den innestengde arbeidsleiren i svart-kvitt, som minner om ein konsentrasjonsleir under andre verdskrig.

Leikvoll er fødd i 19741, oppvaksen på Frekhaug i Nordhordland, og har bakgrunn frå Skrivekunstakademiet i Bergen. Han gjorde inntrykk på norske kritikarar med debuten i 2008, før han verkeleg slo igjennom med Fiolinane i 2010, som også vart trykt i nytt opplag. Med romanen som kom i år, Bovara, har Leikvoll fullført ein trilogi, der bøkene heng tett saman og utfyller kvarandre.

I den litterære verda hans er det grufulle daglegdags, det normale unormalt. Drap, overgrep, incest og vald vert skildra så poetisk og insisterande at vi trur at det er heilt naudsynt for gjerningsmannen. Det skal gjere vondt å lese Leikvolls romanar. Vondt, og nesten for vanskeleg å takle.

Slik er det for meg når eg les meg igjennom Leikvolls første roman på ny.

Eit vintereventyr Samlaget, 2008

Fiolinane Samlaget, 2010

DET VONDASTE AV DET VONDE Første gong eg las Eit vintereventyr, var hausten 2008. Eg brukte dei første sidene til å kome meg inn i universet hans, til å ta til meg språket. Når eg no les starten på ny, har situasjonen forandra seg radikalt på fire år: I mellomtida har eg fått to små barn, og eg har for lengst teke til meg Leikvolls talent og litterære univers. Difor er det nesten eit sjokk å lese debuten igjen. På dei første 40 sidene sit ein angst som ei stram løkke rundt halsen min. Det gjer så vondt å lese om hovudpersonen som tek «hand» om eit lite barn i fangeleiren, at eg må legge boka frå meg.

Men eg tvingar meg sjølv til å lese vidare.

30 sider seinare er gutungen død. Eplebitar

Bovara Samlaget, 2012

I den litterære verda hans er det grufulle daglegdags, det normale unormalt.

26

SYN OG SEGN: 04.2012

var ikkje nok. Hovudpersonen skjønar ikkje sjølv at døden har kome, der han forsøker å kitle liv i guten, stappe brødbitar i den gapande, mørke munnen, suge på den soppfrie foten hans. Denne scena er det vondaste av det vonde i Eit vintereventyr. Å lese Leikvoll gjev noko av den same kjensla som å sjå filmregissør Michael Hanekes2 to brutale meisterverk Benny’s video og Funny Games. Her er det unge gutar som drep, tilsynelatande utan kjensler og anger. Haneke filmar det heile så tett, så ærleg, at det gjer vondt. Scenene er velregisserte, velskotne, så elegante, at den kunstnarlege styrken forskjønnar valden. Likskapen med Leikvoll går litt lenger: Haneke forklarer ikkje direkte kvifor dei unge gutane gjer desse handlingane. Det gjer heller ikkje Leikvoll. Det må lesaren tenke seg til sjølv.

Likevel, Leikvoll og Hanekes univers er ulike. Haneke skildrar drap og undergang i si samtid, i heimlandet Austerrike. Leikvoll skildrar drap og undergang i fortid og framtid, truleg langt unna Noreg. Haneke har ekte, realistiske stader, medan Leikvoll diktar fram noko som liknar noko vi kjenner til, men samstundes er noko heilt anna, noko eventyraktig, nesten ei parallell verd. Sjølv byen Bovara3 og klosteret, som finst i røynda, synest å vere henta frå ei oppdikta verd.

I både Eit vintereventyr og Fiolinane er dette forsterka fordi det ikkje finst stadnamn. Handlinga i Eit vintereventyr kan vere når som helst, nær fortid eller nær framtid.

Truleg er det tale om ein konsentrasjonsleir under andre verdskrig, men samstundes kan det vere ein arbeidsleir frå kva som helst slags krig, til kva som helst slags nokolunde moderne tid.

I Fiolinane skildrar Leikvoll ei postapokalyptisk verd. Det er truleg eit godt stykke fram i tid. Det verkar som om verda har nådd eit kokepunkt, eksplodert og delt seg: ein del av verda har gått vidare, medan ein annan del har vorte kasta ut av sivilisasjonen. Resultatet er sjokkerande: Menneska byrjar å likne dyr igjen. Ein kan tolke det som om det har vore ein gigantisk borgar-

krig på jorda, der den tapande parten har vorte reinska for menneskelege basale rettar.

Menneska bur på ei søppeldynge, omkransa av høge, spisse fjell, der dei hoppar frå stein til stein, klatrar i tre og ikkje lenger kan traktere ein fiolin. Av og til viser den moderne delen av verda seg, når dei let fly legge frå seg kassar av mat og medisinar. Vi får også glimt av heisekranar, når hovudpersonen mot slutten av historia klatrar til topps på dei kantete fjella.

Men elles er det retten til den sterkaste som gjeld. Her er ingen andre lover enn musklar. Menn kan kvitte seg med udugelege og sjukelege koner. Når nokon døyr, er det inga synleg sorg. Dette slit hovudpersonen med, som har omsut for begge søstrene og mor si. Men han kan ikkje vise denne veikskapen, fordi han er avhengig av farens vern. Difor heng han etter halen til faren og er blant anna vitne til at han let ein framand forbipasserande mann få forbryte seg på kroppen til den døde storesøstera i byte mot ei lita, vakker glaskule. Dette er det vondaste av det vonde i Fiolinane.

Medan Eit vintereventyr går føre seg i snø og kulde, og Fiolinane i sand og steikande sol, er handlinga i Bovara ein stad midt imellom: Det har vore varme, no nærmar vinteren seg. For første gong i Leikvolls bøker finst det eit konkret kloster utanfor ein konkret by, Bovara i Italia. For første gong har fleire av karakterane i romanen namn. Og for første gong let Leikvoll verda utanfor kome meir inn i handlinga.

Hovudpersonen Frrok elskar Flori. Dei har stelt hagen saman, dei gravlegg døde, nyfødde barn saman, som vert leverte på døra av unge, ugifte mødrer. Men etter kvart har Flori vorte meir oppteken av å sitje i klostertårnet og skrive, og om nettene er han hjå horene i Bovara. Dette gjer vondt for Frrok, som ikkje kan tenke seg noko finare enn å vere saman med Flori. I Eit vintereventyr lever personane under umenneskelege forhold, i Fiolinane er personane nesten vortne umenneskelege, medan personane i Bovara er menneske med umenneskelege eigenska-

par, noko som resulterer i at Flori valdtek ein grisunge til døde. Dette er det vondaste av det vonde i den siste romanen. (…) grisungen sprellar mens Flori ber han gjennom kjellaren og legg han på arbeidsbenken og ber meg halde dei tynne frambeina som fektar og kavar, og det vesle grisetrynet kikkar seg til sidene, Flori står mellom bakbeina på dyret, og det går krampar under den rosa huda då Flori sig inn i grisungen (…)

Side 36, Bovara

SVAK OG STERK Hovudpersonane har til felles at dei er svake menn, som er underkua av ein annan mann høgare på rangstigen. Hovudpersonene i Eit vintereventyr og Bovara fantaserer om kjærleik og kjærteikn med mennene dei ser opp til. Men dei sterke mennene vil ha noko anna. Hans skriv brev til ei kvinne han kjenner som bur utanfor leiren. Flori elskar ei av horene som etter kvart kjem for å vitje han i klosteret. I Fiolinane vil sonen at faren skal elske han, men faren er meir oppteken av å finne seg ei ny kone og etablere ein ny familie.

Den same maktbalansen finn vi altså i alle dei tre bøkene: Ein svak hovudperson som ser opp til ein sterk mann. Den svake er avhengig av den sterke. Dette er ein klassisk konflikt, og Leikvoll nyttar det rått.

Det homoseksuelle aspektet i Leikvolls romanar er interessant. Mennene er forelska i menn fordi det er det einaste dei kjenner til.

Kvinner er noko framandt, noko dei ikkje har eit forhold til. Hovudpersonane i første og siste roman fantaserer også om å vere kvinnelege, og spjåkar seg opp i parykk og kjole og hårspenne. Dei er altså feminiserte menn i ei maskulin, brutal og innestengd verd. Ved å velje maskuline kulissar, der menn rår, skulle ein tru at det ikkje var rom for slike avvik. Difor er det interessant at det er avviket som reddar hovudpersonen i fleire situasjonar i Eit vintereventyr. Han vert sett på som ei skrulle av dei andre, og ved å danse og fjolle seg ut som ei dame får han dei andre til å le.

SYN OG SEGN: 04.2012

Mennene er forelska i menn fordi det er det einaste dei kjenner til. Kvinner er noko framandt, noko dei ikkje har eit forhold til.

27

Slik overlever han den kyniske kvardagen.

Dragninga mot romkameraten hans er også ei drivkraft. Hovudpersonen drøymer om ei betre framtid med Hans, der Hans gjev sin kjærleik til han. Mykje av tida handlar om å flotte seg for romkameraten, om å tilfredsstille han gjennom handlingar og ord, slik at hovudpersonen kjem ut i eit godt bilete i Hans sine auge.

Personen Hans finn vi også i Bovara. Men då er namnet Flori. Namnevala til Leikvoll er underfundige. Dei få namna som finst i Leikvolls forfattarskap, verkar svært gjennomtenkte. Namnet Hans er gjenkjenneleg.

Det kan vere nordisk. Det kan vere tysk. Og slik passar det bra, ettersom arbeidsleiren kan minne om ein konsentrasjonsleir. Men Hans er nok endå meir gjennomtenkt: Hans er, slik eg hugsar det, det einaste namnet som finst i debutboka.

Men kva om Hans eigentleg ikkje er eit namn. Tenk om Leikvoll med Hans eigentleg meiner han? At Hans berre er ei anonym nemning for ein mannleg karakter? Derimot er Flori meir konkret, samstundes meir sanseleg. Flori minner om hage. Om blomar. Ikkje rart, då Flori ligg tett opptil Flora.

Det passar bra, ettersom Flori lenge har hatt ansvaret for hagen til klosteret.

Men namnet står også i sterk kontrast til Floris personlegdom: Flori er ingen gjennomgod person. Han horar rundt i Bovara, får Frrok til å tilfredsstille seg seksuelt og valdtek grisungar til døde. Han er altså sjølv, mildt sagt, ein gris. Frrok derimot er varmen sjølv. Han vil eigentleg berre alle andre vel.

Han ber mat til dei sjuke, tømmer dritbøtta etter Flori og gravlegg døde spedbarn. Namnet Frrok kan gje assosiasjonar til frosk, eit kvekkande utskot.

Namnevala til Leikvoll er underfundige.

ALLE DEI VAKRE TINGA Hovudpersonane til Leikvoll er undrande og spørjande. «Er dette kjærleik?» kan dei undre. Leikvolls karakterar verkar difor også umodne i forhold til alder, umodne i den forstand at dei tydeleg ikkje har hatt nære vaksne personar rundt seg til å fortelje om

28

SYN OG SEGN: 04.2012

livet. Dette gjer at dei kan tolke seksuell kontakt som kjærleik. (…) kjortelen vart ein luftig kjole, eg fekk større fart og skreva og kjende kald luft mellom beina, eg svinga att og fram, og no såg Flori på meg, no kikka han opp på det finaste eg kunne gi, eit lite hjarte som slong på utsida av kroppen (…)

Side 82, Bovara Det umodne kjenslelivet er grunnleggande i Leikvolls romanar. Viss det skal vere mogleg å lese seg igjennom forfattarens tre første bøker, må ein ha sympati med hovudpersonane. Her er det snakk om nærare seks hundre sider på innsida av hovudet til drapsmenn. Det er ikkje ein uproblematisk stad å vere. Kor går grensa for at lesinga ikkje kjennest rett, men galen: at historia vender seg mot det spekulative? Ei forskjønning av det vonde, ført i pennen av Leikvolls poetiske språk, gjer det heller ikkje enklare. Å lese om små barn som vert drepne, dyrevaldtekt, nekrofili og elles kjenslemessig forstyrra handlingar kan få fram avsmak hjå mange. Det er difor heilt naudsynt å lese heile bøker av Leikvoll, ikkje tekstutdrag. Det er også ein fordel å lese heile forfattarskapet, sjølv om det er heilt i startfasen. Gradvis vil lesaren skjøne at det konkret groteske har auka for kvar utgjeving.

I Eit vintereventyr føltest alt så naturleg, fordi historia var så uventa til ein debutant å vere. Det same momentet av overrasking skjedde også med Fiolinane. Leikvoll finta ut kritikarar og lesarar og kom med ei historie som ikkje likna noko anna i norsk litteratur.

Bovara, derimot, er meir tradisjonell, først og fremst fordi ho er gjenkjenneleg leikvollsk, men også fordi kloster og munkar er godt brukte kulissar og karakterar i litteraturen. Her går forfattaren endå lenger inn i det groteske enn tidlegare: den nemnde valdtekta av ein grisunge er eit døme.

Samstundes hentar Leikvoll den reelle verda inn i historia si; det eventyraktige vert sett meir på prøve av realismen. Bovara er ein ekte by, klosteret finst i røynda. Kva vil

Leikvoll med dette kartet av kaos: meir realisme, meir spekulative drap og sex, samstundes eit ynske om å skrive fram ei verd som verkar oppdikta?

Jo, han utfordrar seg sjølv. Leikvoll kunne ha gjort det enklare for seg ved å gjere som i dei to første romanane: velje namnlause stader og slik kunne spele heilt fritt som diktar, som Gud i universet. Med den siste romanen sin vil han teste om fiksjonen hans også toler å bli sett i eit meir realistisk lys, i konkret og eksisterande bygning, i konkret og eksisterande by og land. Bovara er Leikvolls store sveineprøve, der han peiker ut ei ny retning i forfattarskapet sitt.

Også knytt inni ei hand av realisme fungerer Leikvolls særprega fiksjon. Lesaren får den heilt naudsynte empatien for hovudpersonen.

Det er fleire måtar Leikvoll klarer å lokke lesaren til dette: Det eine er sympatien for hovudpersonens umodne kjensleliv, som kan kome av ei mangelfull omsorg under oppveksten. Glimtvis får lesaren tilbakeblikk til oppvekst og familieliv, der lesaren skjønar at noko som var fint, har vorte viska vekk.

Det andre er dette vakre som dukkar opp i alle dei tre forteljingane. I Eit vintereventyr er det eple og hage, og hovudpersonens trillande, vakre, kvinnelege latter. I Fiolinane er det fiolinmusikk og ei glaskule som reflekterer sollyset, og i Bovara er det grøne jentesko og hovudpersonens unggutlyse, klåre songstemme.

Det vakre er også naudsynt for hovudpersonane sjølve – slik at dei skal klare å overleve. Gjennom det vakre maktar dei å leve seg inn i ei alternativ verd, som framstår som dagdraumar. Gjennom det vakre har dei eigenskapar som gjev dei såpass respekt i miljøet dei lever i, slik at dei ikkje vert rivne i fillar. Det vakre heng også saman med lyset, som spelar ei viktig rolle i dette forfattarskapet.

Trøysta fanst i lyset og korleis det endra seg.

Trøysta i å blindast og sjå andre ting.

Side 103, Eit vintereventyr

Døydde veslesyster, ville eg, om eg kunne få bestemme, at sanden skulle polere henne (…) glatt som kula, som knoken etter bestemor, og la henne lyse (…) og la vi henne der storesyster låg (…) ville dei lyse for kvarandre, for kanskje var det sant som bestefar sa, at lyser du aleine, lyser du for ingen.

Side 85, Fiolinane Men på himmelen gav lufta etter, og dei aller første sluddflaka landa på bakken, og mellom flaka skar solskiva opp bak fjella, steig i svak raude.

Side 201, Bovara Ynske om å vere ein annan stad går igjen.

Og det er lyset som gjev trøyst, lyset som gjer at ein kan blindast og innbille seg andre scener, eit hus og ein hage. Hovudpersonen i Eit vintereventyr ser på solflekkar på brakkeveggane som rører på seg, hovudpersonen i Fiolinane har ei glaskule som reflekterer sollyset, medan Frrok ser på lyset ut gjennom dei små gluggane i kjellaren på klosteret. Å sjå lyset er å oppdage ein samanheng, oppdage sanninga. Å sjå lyset i Leikvolls mørke verd er å sjå ei framtid saman med den ein elskar, å sjå eit håp, ein annan stad utanfor det vonde.

Og for lesaren er lyset heilt naudsynt for å klare å kome seg igjennom teksten.

DØDEN SOM BIND VERDA SAMAN I tillegg til det umodne og det vakre er det hovudpersonane si evne til å reflektere som også er viktig for at lesaren skal kunne gje dei empati.

Mykje av essensen av romanane finn vi på side 40 i alle dei tre bøkene. Her kjem det også tydeleg fram at eg-personane har ulike evner til å reflektere på eiga hand. Det fascinerande med tekstutdraga frå side 40 i desse tre bøkene er at dei er så like.

Det vakre heng også saman med lyset, som spelar ei viktig rolle i dette forfattarskapet.

Vakrast, trudde eg, var å bli borte ein vinterdag, sjølv om jorda var hard og vanskeleg for spaden. Måtte eg gå no fordi mi tid på jorda var over, ville eg ikkje måtte gå på ein regntung

SYN OG SEGN: 04.2012

29

haustdag, om eg kunne velje, ville ikkje ligge i surklande jord, i vatn som rann inn frå eit stort nett av årer, frå stader der andre daude låg, og at mitt vatn skulle blande seg med deira. (...) s. 40 Eit vintereventyr (...) Dei store og mørke skyene kom i tankane mine, men då eg såg mot himmelen, var dei nesten ikkje der, men løyste seg opp og forsvann raskt slik skyer og lys og vind forsvinn, og ikkje slik som oss, som må slipast så lenge i jorda før vi er borte. Far hadde sagt det om storesyster, ho kom til å ligge lenge slik, rundt omkring låg det så mange som oss, overalt låg vi gravne ned, men banda med dei som ikkje lenger var, vart aldri brotne, for våre band med dei kvilande var sterkare enn hos andre. (...) s. 40 Fiolinane

For drivkrafta til hovud­ personane til Leikvoll er så brutalt basal: lengta etter kjærleik, redsla for å verte aleine.

(...) eg var framkomen i meg sjølv, og der skulle eg ei stund vere, kanskje finne fram til ei anna hand, to hender voks saman om dei heldt kvarandre lenge nok, ein av mine knokar kunne framleis slå rot i framand knok og bli ei ny hand, ein ny fot, kunne eg ønskje meg om til noko anna, var eg foten til ei vakker jente, kunne eg ønskje meg om til noko anna, var eg foten jenta gjekk. s. 40 Bovara Det handlar om døden som bind verda saman. Det handlar om at bak dette verkelege livet, det fysiske livet på jorda, så finst det noko anna. Ei anna røynd, som Leikvoll let karakterane og lesarane sine drøyme seg vekk i. Det finst eit håp om at ein ikkje skal verte aleine, at i jorda, i døden, så kjem ein framleis til å henge i hop, framleis vere saman.

Mot slutten av kvar einaste roman når denne refleksjonen eit klimaks hjå hovudpersonane. Lesaren får nærast eit bibelsk inntrykk når Leikvolls forteljingar går mot slutten, for her kjem eg-personane si frykt desperat til overflata, ein siste kraftanstrengande refleksjon over sitt eige liv, si eiga einsemd, sin eigen status.

30

SYN OG SEGN: 04.2012

For drivkrafta til hovudpersonane til Leikvoll er så brutalt basal: lengta etter kjærleik, redsla for å verte aleine. Skal ein tvihalde på den ein elskar, må andre døy. Dette er banal kunnskap, såpass grunnleggande kjensler, at normale menneske skjønar at verda ikkje kan henge i hop på denne premissen.

Men det gjev empati og sympati. Lengten etter kjærleik, redsla for å verte aleine, er gjenkjenneleg for dei fleste. Trass i at hovudpersonane er drapsmenn, klarer altså lesaren å vere på deira side. Og empatien og sympatien vert forsterka av det umodne kjenslelivet som også viser igjen i ei umoden haldning til problemløysing: Skal ein halde på den ein elskar, må ein overbevise den elska om å verte igjen, gjennom samtale, gjennom å dele kjensler, gjennom felles forståing. Men dei unge mennene i Leikvolls verd verkar for umodne til å forstå dette.

Dei held tankane og draumane sine for seg sjølve, dei torer ikkje dele med personane dei elskar. Frykt for å verte avvist kan ligge under alt dette. Og i staden for å verte avvist vel dei heller å løyse problemet på ein annan måte, ein grufull måte.

Leikvoll er ein stad i nærleiken av CarlFrode Tiller, han tuslar også rundt i vasskorpa til Jon Fosse, han har mykje av Cormac McCartheys ufyselege og kalde univers, han er like brutal og naturentusiastisk som David Vann, men han er aller mest ein sjeldan fugl i norsk samtidslitteratur, så langt unna Karl Ove Knausgårds Min kamp-prosjekt ein kan kome, samstundes så nær det vondaste i menneskelege natur ein kan pirke borti, utan at det vert altfor sølete, altfor vondsinna.

IKKJE SPOR AV HAT I etterkant av 22. juli-tragedien er det vorte stilt spørsmål om når norske forfattarar vil bruke det som skjedde, i skjønnlitteraturen.

Det vart også stilt spørsmål om kven som med kvalitet kan handsame 22. juli i tekstane sine. VGs bokmeldar, Sindre Hovdenakk4, peika på Jan Roar Leikvoll.

Det er ikkje utan grunn. Leikvoll har i alle

sine tre bøker brukt unge menn som hovudpersonar. Mennene er utanfor samfunnet, dei er underlegne, dei slit psykologisk. Men i Leikvolls utgjevne romanar finn vi ikkje menn som er i nærleiken av å kunne ta val som barnemordaren Breivik. Hovudpersonene lengtar etter noko vakkert, men ikkje etter å ta hemn.

Same kor underkua hovudpersonane er, same kor nedverdiga dei vert, skjer aldri den reaksjonen som ein kan forvente av slike menneske i slike situasjonar: eit sinne, eit raseri mot omverda, slik som vi blant anna ser i ein av hausten beste romanar, Isberg av Lars Ove Seljestad (Aschehoug). Ein 16 år gamal gut mistar hus og familie i eit snøras. Samfunnet rundt han sviktar: Kommunen og skulens klossete forsøk på å gje han trøyst gjer berre vondt verre. Han støyter folk frå seg, og folk støyter han frå seg.

Kjensla av å verte glodd på, audmjuka ved at folk tykkjer synd på han, gjer han til ein outsider i bygda. Til slutt byggjer han opp eit veldig raseri som gjer han til ein potensiell drapsmaskin. I etterkant av spørsmål om 22. juli-romanar var dette Seljestads mørke svar.

Hjå Leikvoll finn vi ikkje denne type respons. Nei, desse underkua, svakelege mennene svarar med å vere endå meir audmjuke, endå meir underlegne, endå meir kjærlege.

Det ligg ingen direkte vondskap i dei.

Når dei drep, er det fordi dei er redde for å verte aleine. Dei drep ikkje fordi dei ynskjer andre smerte eller vondt, eller fordi dei rasar mot samfunnet. Å verte audmjuka og underkua resulterer i at dei svarar med endå meir kjærleik. Å verte audmjuka og underkua resulterer i at dei svarar med å drepe i redsle. Det finst ingen mellomveg for dei.

Det finst berre kjærleik og død.

NOTAR 1 http://no.wikipedia.org/wiki/Jan_Roar_Leikvoll 2 http://www.imdb.com/name/nm0359734/ 3 http://en.wikipedia.org/wiki/Bovara 4 http://morgenbladet.no/boker/2012/motvillig_grotesk#.UGluxHa-5Fw

ABONNER PÅ SYN OG SEGN!

Send «synogsegn» til 2090.

Det kostar 300 kroner og blir trekt rett frå telefonrekninga.

SOM ABONNENT FÅR DU MANGE FORDELAR: • Du får Syn og Segn rett i postkassa fire gonger i året.

• Du blir automatisk medlem i Litteratur­selskapet Det Norske Samlaget, om du ikkje reserverer deg.

• Du kan kjøpe bøker frå Samlaget til redusert pris.

• Flotte vervepremiar!

LINDA EIDE: «Syn og Segn er format- og innhalds­ messig som skapt for ein lang frukost på senga. Og frukost på senga er noko med det beste eg veit!»

JON FOSSE: «Folk tenkjer så mangt. I Syn og Segn, eit av Noregs eldste tidsskrift, er det plass nok til at ein ikkje treng å tenkja kort. Og det er det verdt å gje tid og rom.»

SYN OG SEGN: 04.2012

31

FOTO: KEN OPPRANN

FREDAGSBØN

Kvar fredag samlar muslimar verda over seg til fredagsbøna, Jumu’ah. Det er den aller viktigaste bøna i løpet av veka og eit viktig samlingspunkt. For muslimske menn er fredagsbøna og den påfølgjande preika i moskéen obligatorisk, medan ho er valfri for kvinner. Ken Opprann har reist verda rundt og fotografert muslimar i fredagsbøn, frå Reykjavik og Alta til Sarajevo, Addis Abeba og Cape Town. Ulike stader, ulike folk, men med ei bøn som bind dei saman.

Saddar Road, hovudgata i Peshawar. Pakistan, 1997

32

SYN OG SEGN: 04.2012

RELIGION

SYN OG SEGN: 04.2012

33

Gut følgjer spent med på bøna. Stone Town, Zanzibar, Tanzania, 2010

34

SYN OG SEGN: 04.2012

Motorsyklane er parkerte i Benson street under fredagsbøna. Monrovia, Libera, 2007

SYN OG SEGN: 04.2012

35

I eit gamalt kontorlokale i Reykjavik samlar muslimane seg til bøn. Reykjavik, Island, 2010

Kvinner i bøn. Dili, Aust-Timor, 2008

36

SYN OG SEGN: 04.2012

Nazim Hafez førebur seg til preika han skal halde. Alta, Noreg, 2011

Det vert kalla inn til bøn. Phnom Penh, Kambodsja, 2005

SYN OG SEGN: 04.2012

37

Fredagsbøn ved universitet i Teheran. Teheran, Iran, 2006

38

SYN OG SEGN: 04.2012

På veg til fredagsbøn i Zinatul Islam-moskéen. Cape Town, Sør-Afrika, 2006

SYN OG SEGN: 04.2012

39

Newport Street-moskéen. Monrovia, Libera, 2007

Ei stille stund før bøna byrjar. Phnom Penh, Kambodsja, 2009

40

SYN OG SEGN: 04.2012

Under den arabiske våren i Kairo vart ofte demonstrasjonane lagde til fredagen etter bøna. Kairo, Egypt, 2011

Ein liten gut søv seg igjennom fredagsbøna. Cape Town, Sør-Afrika, 2006.

SYN OG SEGN: 04.2012

41

Det vert kalla inn til bøn frå minareten i Gazi Husrev-Begs, Sarajevos største moské. Sarajevo, Bosnia-Herzegovina, 2006

42

SYN OG SEGN: 04.2012

Kvinne utanfor Gazi Husrev-Begs-moskĂŠen. Sarajevo, Bosnia-Herzegovina, 2006

SYN OG SEGN: 04.2012

43

Gazi Husrev-Begs-moskeen. Sarajevo, Bosnia-Herzegovina, 2006

44

SYN OG SEGN: 04.2012

Varmen inne i jungelen i Kambodsja f책r det blankpolerte marmorgolvet i moskeen til 책 framst책 som ei stille vassoverflate.

Phum Trea, Kambodsja, 2005

SYN OG SEGN: 04.2012

45

Mors draum Eg la meg ein kveld og såg ein draum, og ei uro steig i sjela mi.

Eg såg at eg var på veg ein stad, men eg såg berre mørke, og fann ikkje vegen.

Kvart einaste hårstrå skalv av frykt, kvart einaste steg var fylt av frykt.

Eg tok litt mot til meg og steig fram, og såg ei rad av gutar kome.

Dei hadde sjal av stein, i hendene bar dei oljelampar.

Stille gjekk dei hit og dit, kvar skal dei, det må Gud vite.

Eg gjekk i den tanken då eg såg son min, han gjekk sist, og lampa i handa hans var tom.

46

SYN OG SEGN: 04.2012

DIKT OG DRAUM

Eg sa: Sjå på meg, min kjære, kva er dette for ein stad?

I saknet etter deg bivrar sjela mi, legg kjærleikskjeder kvar kveld.

Du brydde deg ikkje, og fór ifrå meg, og viste slik at du ikkje var trufast.

Då guten såg andletet mitt, snudde han seg og sa: I saknet mitt fell du tårer, det gagnar meg ikkje.

Så tagde han ei stund, viste fram lampa si og sa: Skjønar du kvifor ho ikkje lyser?

Tårene dine har sløkt henne.

Muhammad Iqbal, 1905.

Gjendikta frå urdu av Assad Nasir.

SYN OG SEGN: 04.2012

47

DON QUIJOTE OG DEN KATOLSKE EINSRETTINGA

LÆRD MANN: Cervantes skildrar Don Quijote som arabiskkyndig, og han kjem med lange utgreiingar om det arabiske opphavet til spanske ord.

Frå dokkefilmen Quixote (2010). Foto: Hoku Uchiyama

48

SYN OG SEGN: 04.2012

AV TORBJØRN KALBERG

DON QUIJOTE, eller rettare: Den skarpsindige

lavadelsmannen don Quijote av La Mancha er rekna for å vere den første romanen i vestleg litterær kanon, og er skrive av Miguel de Cervantes Saavedra (1547–1616). Romanen blir av mange også rekna som den beste som er skriven.

Cervantes gjer narr av dei evinnelege riddarromanane som var så populære i samtida. Den sjølvoppnemnde riddaren don Quijote reiser rundt i Spania for å kjempe mot all urett. Han rir på ein utgamal hest, Rocinante. Væpnaren hans, Sancho, har eit lite esel som framkomstmiddel. Dei kjem stadig opp i merkelege situasjonar. Don Quijote ser vindmøller som fiendtlege troll og trur saueflokkar er heidenske soldatdivisjonar. Han gjer vanlege jenter om til attråverdige prinsesser og vertshus til strålande slott. Han er ein lattervekkande figur utan evne til å skilje dikting frå røyndom.

Men det er meir i forteljinga enn absurd komikk. Cervantes driv med samfunnskritikk. Han er mot dogmatisk forenkling i synet på samfunnsmessige tilhøve, og gjennom diktinga si reiser han viktige spørsmål

om løgn og sanning.

Med skildringa av opplevingane til don Quijote teiknar Cervantes eit bilete av korleis den muslimske kulturen vart tvinga bort frå spansk jord. I landsdel etter landsdel hadde aggressive kristne hæravdelingar lagt under seg restane etter det spanske al-Andalus, det islamske Spania. Dei nye kristne kongedømma tok i byrjinga vare på den fredelege sameksistensen mellom folkegruppene.

Først med erobringa av Granada i 1492, den siste utposten for den gamle islamske kulturen, vart tilhøva raskt verre for alle med muslimsk opphav. Dei fekk ikkje halde på gamle levemåtar, korkje når det galdt språk, matvanar, musikk eller klesdrakt. I Don Quijote skildrar Cervantes eit samfunn utan rom for ulike oppfatningar om religion og kultur.

LITTERATUR

Romanen Don Quijote handlar ikkje berre om ein røyndomsfjern riddar som kjempar mot vindmøller. Cervantes skildrar også korleis den islamske kulturen i Spania vart reinska ut til fordel for eit meir kulturelt einsretta kristent samfunn.

Med skildringa av opp­ levingane til Don Quijote teiknar Cervantes eit bilete av korleis den muslimske kulturen vart tvinga bort frå spansk jord.

GJENEROBRING SOM HISTORISK KONSTRUKSJON Den islamske perioden, som varte i åtte hundre år, skal ikkje reknast med i spansk historie. Det er som den muslimske påverknaden sette så svarte flekkar på nasjonalkjensla at det er uråd å vaske ho rein att.

Ideen om fleire hundreår med medvite

SYN OG SEGN: 04.2012

49

Nemningar som «svart ku» eller «veslesvarten» gjorde det lettare å diskriminere muslimar som noko unasjonalt og framandt.

50

kristenstrev for å presse muslimane attende til Afrika er ein ideologisk konstruksjon. «La reconquista» – gjenerobringa, vart skapt i ettertid. Americo Castro var historikar og språkforskar. Han var mellom dei første som såg det problematiske i å stengje ute den islamske påverknaden når ein skulle ta for seg korleis den spanske nasjonen vart til.

Hovudbodskapen hans er at det kristne Spania voks fram som eit resultat av blandingskulturen mellom jødar, kristne og muslimar i eit islamskdominert samfunn (Castro 1996).

Cervantes har det same synet som Castro.

Med måten sin å fortelje på får han fram korleis det katolske Spania «forsøkte å møblere den nasjonale hukommelse gjennom et nett av myter, motmyter, løgn og halvsannheter» (Aukrust 2009:247).

Med Don Quijote skaper Cervantes ein fiksjon om ei forteljing skriven på arabisk og omsett til kastiljansk. Omsetjinga skulle vere gjord av ein spansk muslim på eit tidspunkt da arabisk var eit forbode språk. I fiksjonen er Cervantes sjølv berre ein av fleire forfattarar som har æra for verket. Første delen av boka kom i 1605. Fire år seinare sette styremaktene i gang med å vise ut alle spanjolar med muslimsk bakgrunn. Da andre delen av boka kom ut i 1615, var utkastinga over. Det fleirkulturelle Spania var borte.

Historia byrjar med at Cervantes ein dag var på ein marknad i Toledo. Der selde ein ung gut gamle skrivehefte og godt brukte papirhaugar med arabiske bokstavar. Cervantes kjøpte nokre hefte. Han skjønte ikkje kva som sto i notata, men fekk ein morisko med kunnskapar i aljamiado til å omsetje manuskriptet for seg. I norsk bokmålsomsetjing er morisko gjort til «spanskkyndig maurer». Lesaren får ikkje del i innhaldet i omgrepa. Moro eller maurar tyder svart.

Morisko er eit minskingsord, og tyder såleis ein liten svarting. Omsetjinga gjer det uråd å forstå viktige kjenneteikn ved samfunnet Cervantes skriv om. Nemningar som «svart ku» eller «veslesvarten» gjorde det lettare å diskriminere muslimar som noko unasjo-

SYN OG SEGN: 04.2012

nalt og framandt. Dei vart ikkje til ein rettmessig del av befolkninga.

Med forteljinga om korleis han fann manuskriptet, vil Cervantes vise at det var vanleg å skrive spansk med arabiske bokstavar. Aljamiado var dette språket kalla.

Ordet aljamía er frå arabisk og tyder språket til dei framande, i denne samanhangen dei kristne.

INGA TRUVERDIG FRAMSTILLING Som så mykje anna i boka om don Quijote er heller ikkje historia om korleis forfattaren fann manuskriptet, særleg sannsynleg. Byrjinga på romanen er oppspinn frå Cervantes, utan rot i røyndomen. Da Cervantes gav ut den første delen av verket, var det ikkje lett å finne arabisktalande korkje på marknader i Toledo eller i andre byar. Forteljinga om at ein muslim kunne drive med omsetjing frå arabisk i ei katolsk kyrkje, er utan truverd. Da andre bindet kom i 1615, var dei siste moriskoane borte. Hundre tusenvis av spanske borgarar var tvangssende ut av landet. Arabisk var eit forbode fiendespråk som ingen studerte heilt ope.

Forfattaren seier likevel at det ikkje var vanskeleg å finne ein person med kjennskap til arabiske bokstavar på gata i Toledo. Han meiner det utan strev jamvel var mogleg å få tak i folk som kunne enda eldre og jamvel betre språk, som hebraisk. Omsetjaren fortel at manuskriptet var «historia om Don Quijote av la Mancha, skriven av Cide Hemete Bengeli, arabisk historikar».

PROBLEMATISK NAMNSETJING OG VERDILAUS PASSERSETEL Namnet til denne historikaren seier litt om metoden Cervantes nyttar seg av i skrivinga si. Cide er arabisk for herre, Hemete er eit vanleg fornamn, medan Bengeli er arabisk for eggplante eller aubergin. Historikaren bak forteljinga om don Quijote er rett og slett hr. Aubergin. Det er dette manuskriptet Cervantes byggjer vidare på. Seinare høyrer vi at forfattaren heiter Cide Hamete Berenjena. Det er eit muslimsk namn, seier don

Quijote. Og Sancho Panza er einig. Han har høyrt at muslimar «liker berenjenas eller auberginer svært godt».

«Du tar nok feil, Sancho, når det gjelder navnet til denne Cide, som på arabisk betyr herre,» svarar don Quijote (Cervantes 2011:468).

Ein forskar hevdar Benengeli eller Benenegeli tyder «uekte son» på arabisk, ein bastard, ein som ikkje er av reint blod (ElOutmani 2005). Forfattaren Hamete Benengeli vert såleis ein nyomvend kristen utan påliteleg familiebakgrunn, nett som Cervantes. Det er dei som hevdar at Cervantes hadde papir på at han ikkje var av jødisk avstamming. Men kan hende er dette papiret eit prov på det motsette. Slike papir var ikkje vanlege i det heile, og mykje tyder på at dette er heimeavla. Det har ikkje naudsynte kommentarar eller stempel frå juridiske ekspertar, men gjev berre uttrykk for at Cervantes vert rekna for å vere ein ektefødd son i ein familie som er rekna for å vere gamle kristne. Vitneutsegnene i papiret er såleis utan verdi (Lokos 1999) .

Det finst dei som meiner namnet viser klårt til Cervantes sjølv. Hemete eller Ahmed er den allmektige, den som skal lovprisast.

På semittiske språk er Gud Mikael. Bengeli er sett saman av «ben», som altså tyder son, og «engeli», som kan være ei forvansking av det arabiske ayyid, eller ’hjerne’. På kastiljansk er hjerne ciervo. Bengeli kan såleis verte «son av hjerne». Cide Hemete Bengeli er altså ingen annan enn Miguel Cervantes (Sobh 2005). Dei to forfattarane viser seg å vere éin.

STEINRIK MORISKO I andre bind av Don Quijote opptrer ein tidlegare muslim og no kristen, altså ein morisko. Namnet hans er Ricote, som tyder steinrik. Ricote er gamal nabo med Sancho Panza, væpnaren til don Quijote. Han hadde fått høyre at spanske styremakter ville kaste ut moriskoane, og roser spanskekongen Filip III for denne «heroiske beslutning».

Spania må verte fri «for den frykt som folke-

massene har båret på», seier han.

På sarkastisk vis lar Cervantes denne tvangsomvende muslimen hylle styremaktene for «barmhjertighet og rettferdighet».

Ricote påstår «at hele vår nasjons legeme er besmittet og råttent». Likevel dreg han av stad rundt i Europa. Han finn fram til eit område nær den tyske byen Augsburg. Her er ikkje folk intolerante og trongsynte. Her vil han bu. Da han kjem attende for å hente familien, er det for seint. Familien er tvangssend ut av landet etter det «herlige vedtaket» til kong Filip. No kan Ricote verkeleg fryde seg over at «Hans Majestet har pålagt å gjennomføre vår landsforvisning». Ingen «svindelpåfunn har kunnet blende hans argusøyne, som alltid er på vakt, for at ingen skal bli værende eller skjule noen av våre, som liksom en skjult rot, med tiden skal bryte frem og frembære giftige frukter i det Spania som nå er rent» (Cervantes 2011:850).

Ricote har ei vakker dotter, Ana Félix. Ho vert elska av den unge adelsmannen don Caspar. Han er av gamal kristen familie, men vel å følgje henne over havet til eit tilvære som flyktning. Han snakkar arabisk og passerer utan vidare som morisko.

Forteljinga om den rike mannen med muslimsk bakgrunn som ikkje får tid til å hente sin eigen familie, viser at deportasjonane var uventa. Riktig nok hadde diskusjonen om dette gått føre seg i lang tid, men sjølve tidspunktet kom brått på. Utvisinga gjekk så fort at det ikkje var råd å førebu seg.

Tida for å verte kasta ut av heimlandet sitt er vel eigentleg aldri inne. Det er ikkje noko det er mogleg å bu seg på. Kritikken frå Cervantes rettar seg i same grad mot sjølve utvisinga som mot at tidspunktet ikkje høvde.

Folkegruppene var så like kvarandre at finurleg ulikskap i klesdrakt og bordskikk vart til avgjerande skilje mellom dei.

OFFENTLEG SKINKEETING Når Cervantes let kjærasten til Ana beherske arabisk, seier han samstundes at det ikkje var så uvanleg med kunnskapar henta frå det fleirkulturelle samfunnet som hadde prega Spania i hundrevis av år. Å snakke arabisk var på denne tida uvanleg jamvel for dei som hadde besteforeldre

SYN OG SEGN: 04.2012

51

Berre dei som kunne bevise at dei ikkje hadde hatt jødar eller muslimar i familien på minst fire generasjonar, fekk oppdrag for styremaktene.

som nok gjorde det. At ein katolsk adelsmann snakka fiendespråket, var like lite sannsynleg som at det skulle vere mogleg å finne omsetjarar av arabiske manuskript i kva kyrkjehus som helst på den tida Cervantes lèt forteljinga ta til. Å framstille seg som noko ein ikkje var, vart eit kunststykke i det nykristne Spania. Folkegruppene var så like kvarandre at finurleg ulikskap i klesdrakt og bordskikk vart til avgjerande skilje mellom dei. Om ein klarte å passere som kristen, kunne ein halde på religiøse tradisjonar så lenge ingen fekk nyss om det. Folk kunne ete svin offentleg for å unngå inkvisisjonen eller at eigedomane deira vart konfiskerte av staten.

Evna til å lure seg til ein godtakbar identitet førte til eit samfunn der offentleg og rituell skinkeeting vart til teikn på ekte kristendom (Menocal 2002:262). Dei som var ekstra nidkjære i utøvinga av kristen symbolåtferd, kunne òg vekkje mistanke. Straffa for å gje seg ut for noko ein ikkje var, kunne verte dauden på inkvisisjonsbålet.

JØDISK OPPHAV Cervantes tok del i slaget ved Lepanto i 1571.

Den tyrkiske flåten under leiing av Ali Pasja leid nederlag for dei kristne styrkane. Sigeren fekk meir symbolsk enn reell tyding. Dei muslimske styrkane heldt fram med å vise krefter i kampen om herredømmet i Middelhavet. Tyrkarane tok snart kontrollen både over Kypros og i Tunis.

Under slaget vart Cervantes råka av eit skot frå ein arkebuse, ein primitiv geværtype. Skadane gjorde at han mista evna til å bruke venstre armen. Han heldt likevel fram med soldatlivet i fleire år. På veg heim til Spania i 1575 vart han teken som fange av tyrkiske sjørøvarar og sett i algerisk fengsel.

Fem år gjekk før han vart fri mot løysepengar.

Cervantes kan ha hatt jødisk opphav. Forskarar som meiner den spanske nasjonen er utvikla i eit samfunn der jødar, kristne og muslimar levde etter måten fredeleg saman, ser fleire døme i diktinga hans på hebraisk

52

SYN OG SEGN: 04.2012

påverknad. Historikaren Americo Castro var mellom dei første som la fram desse synspunkta.

Dei som held fast ved ideen om det spanske som upåverka av alt framandt, ser på si side eit trugsmål i at den store diktaren mogleg hadde ein jødisk bakgrunn. Slik følgjer debatten om kva bakgrunn Cervantes hadde, dei same skiljelinene som synet på andre hovudspørsmål i den spanske historia.

I det katolske Spania som utvikla seg etter erobringa av Granada, vart nyomvende til kristendomen, anten dei var av muslimsk eller jødisk avstamming, utsette for stadige overgrep. Som ein slik converso, ein omvend, var Cervantes godt kjend med levemåten til dei som vart diskriminerte fordi familien deira ikkje hadde lang nok fartstid som kristen. Cervantes fekk avslag på mange stillingar han søkte på, både i Spania og dei nye amerikanske koloniane. Han fekk heller inga utmerking for deltakinga i slaget ved Lepanto der han vart såra som soldat. Berre dei som kunne bevise at dei ikkje hadde hatt jødar eller muslimar i familien på minst fire generasjonar, fekk oppdrag for styremaktene. Lovreglane om reint blod er frå 1547, same året som Cervantes vart fødd.

RASISTISK STAT 22. september 1609 skreiv Filip III under på eit dekret som gjorde Spania til den første rasistiske staten i historia. På tre dagar skulle alle tidlegare muslimar møte opp og la seg føre over havet til framande land. Om dei ikkje møtte opp, skulle dei drepast. Dei som gøymde seg, risikerte at alle som budde i nærleiken, måtte bøte med livet for deira skuld (Kalberg 2011).

Etter den etniske reinsinga var Spania kvitt alle innanlandske fiendar. Men dei dårlege tidene heldt fram. Dei sinnrike vatningsanlegga braut saman. Det var uråd å få tilgang til ny arbeidskraft med same kunnskapen som dei utviste muslimske bøndene.

Skatteinntektene vart lågare, uår og sjukdomsepidemiar gjorde avlingane mindre og utgiftene for jordeigarane høgre. Forføl-

gingane den nye staten hadde sett i verk, var ikkje basert på religion. Det dreidde seg ikkje om å vere kristen, men om kor reint blod dei kristne hadde.

Hovudsynet i spansk historieskriving har vore at den etniske reinsinga var naudsynt.

Historikarane mislikte ideane om at det spanske samfunnet skulle vere ei samansmelting mellom ulike kulturar. Dei meinte ein kristen spansk identitet var utvikla under romersk tid og ikkje lét seg smitte av framande religionar.

Frå den dagen Granada overgav seg, vart det sett i verk tiltak for å bryte ned rettane til det muslimske mindretalet. Målet var å kvitte seg med alt som kunne minne om at landet hadde vore muslimsk. Tvangskristninga vart gjennomført med provokasjonar og løgner. Store bokbål gjorde bøker med arabiske omsetjingar av greske filosofar til unyttig oske.

Striden med det ottomanske riket om herredømmet i Europa gjorde at tidlegare muslimar ikkje vart innordna i samfunnet.

Styremaktene mistenkte dei for å planleggje væpna reising. Det store opprøret kom med revolten i Alpujarra i 1568. Først etter tre år klarte styremaktene å slå ned motstanden frå dei fattige fjellbøndene nær Granada.

DON QUIJOTE SOM PLAGIAT Cervantes skildrar på satirisk vis kva som skjer når intolerante og sneversynte krefter går laus på eit fleirkulturelt samfunn. Historia om dette rabiate åtaket finst også hos ein annan forfattar. Alonso Fernández de Avellaneda skreiv ei bok med det same temaet og dei same figurane nokre år etter at Cervantes gav ut første delen av verket sitt. Avellaneda kan ha vore pseudonym for Gerónimo de Passamonte (Avellaneda 2006). Som Cervantes var han soldat i slaget ved Lepanto og var mange år i fangenskap.

Boka vart gjeven ut i 1614. Som Cervantes lét Avellaneda byrjinga på boka vere historiske skrifter, forfatta på arabisk. Den danske omsetjaren Kappell Schmidt meiner Avellaneda bryt med stereotypien om løgnak-

tige moriskoar. Den vise Alisolán som fortel delar av historia, har muslimske forfedrar.

Alisolán vert omtalt som ein like moderne som sannferdig historikar. Avellaneda gjev uttrykk for eit meir ope islamvenleg syn enn det Cervantes opphavleg sto for. Som svar på denne piratboka tok Cervantes opp hansken.

Allereie året etter kom han med sitt andre bind. Her gjer han det klårt at utvisinga av moriskoane heller ikkje var uproblematisk for han.

I dette andre bindet gjev Cervantes don Quijote omfattande kunnskap om arabisk språk som han vil lære bort til Sancho. Han kjem med lærde utgreiingar om det arabiske opphavet til ei lang rekkje spanske ord.

Gjennom don Quijote kommenterer Cervantes utvisinga av dei tidlegare muslimane.

Når menneske, språk og kultur har utvikla seg gjennom gjensidig påverknad i mange hundreår, kan ikkje berre ein levemåte vere den rette. Det går ikkje å utrydde halvdelen av eit språk, like lite som det går å utvise halvparten av eit menneske (Kappel Schmidt 2006).

Etter parodien på parodien, piratboka til Avellaneda, vart det naudsynt for Cervantes å seie frå om at det berre var ein don Quijote, og at det var den figuren han hadde skapt.

Likevel synest det som Avellaneda med boka si har fått Cervantes til å protestere meir ope mot utvisinga av moriskoane. Korkje hos Avellaneda eller hos Cervantes vil don Quijote ete svinekjøtt. Hos begge forfattarane har han kjennskap til arabisk. I første bindet fortel dessutan don Quijote at far hans var «azacán», vasseljar. Dei som selde vatn, var alltid muslimar. Slik forsto dei som las boka, at don Quijote hadde muslimske forfedrar.

Cervantes skildrar på satirisk vis kva som skjer når intolerante og sneversynte krefter går laus på eit fleirkulturelt samfunn.

REINT BLOD OG FALSKE VEREMÅTAR Omsetjaren av manuskriptet om don Quijote som vart kjøpt på marknaden i Toledo, reagerte sterkt på noko som sto skrive i margen. Han lo så høgt at forfattaren ville vite kva som var så morosamt. Jo, svarte omsetjaren, det var ei tilvising til Dulcinea frå Toboso, den store kjærleiken til den forvirra

SYN OG SEGN: 04.2012

53

adelsmannen. Her sto det at ho var den beste til å salte svinekjøtt i heile la Mancha. Men i Toboso skulle det jo stort sett ha budd folk med muslimsk opphav. Og dei dreiv da ikkje med slikt. Kastiljanarane var så oppsette på å finne fram til kven som hadde reint blod i årene, at historia om Dulcinea ikkje kan vere anna enn ein parodi på denne fanatismen.

Grisesaltinga vert til ein freistnad på å framstille seg som annleis enn det ein var.

Don Quijote er ein boklærd mann. I det Spania som no skulle utvikle seg, vart kunnskapar noko negativt. Don Quijote er i all sin galskap eit bilete på eit samfunn som ikkje lenger finst. Kampen mot vindmøllene er vorte eit hovuddrag ved den fånyttes verksemda til den ynkelege riddaren. Den håplause kampen viser til det tragiske ved ein kultur som ikkje er noko anna enn ei synskverving, eit døme på manglande kontakt med røyndomen. Sancho Panza, tenaren hans, er derimot ein god kristen utan islamsk eller jødisk blod. Han er analfabet utan tyngande kulturell ballast. Sancho er ein mann for framtida.

LITTERATUR Aukrust, Knut. 2009. Santiago i Granada: Fabrikasjoner av et hellig sted. Norsk teologisk tidsskrift 4/2009, s. 246–47.

Cervantes Saavedra, Miguel de. 2011. Don Quijote: den skarpsindige lavadelsmann Don Quijote av La Mancha. Oslo: Aschehoug.

El-Outmani, Ismail. 2005. El morisco Cide Hamete Bejarano, autor del Quijote. Espéculo. Revista de estudios literarios. Universidad Complutense de Madrid.

Fernández de Avellanada, Alonso. 2006. Den sindrige ridder don Quixote de la Mancha. København: Husets Forlag.

Kappell Schmidt, Rigmor. 2006. Indledning til web-bog om Den sindrige ridder don Quixote de la Mancha av Alonso Fernández de Avellanada. Århus: Husets forlag.

Kalberg, Torbjørn. 2011. Fra flerkulturell sameksistens til hardhendt uttransportering. Materialisten 3–4.

Lokos, Ellen. 1999. The Politics of Identity and the Enigma of Cervantine Geneaology. I: Anne J. Cruz og Carroll B. Johnson (red): Cervantes and His Postmodern Constituencies, s. 116–133.

New York: Cruz/Johnson.

Menocal, Maria Rosa. 2002. The Ornament of the World How Muslims, Jews and Christians created a Culture of Tolerance in Medieval Spain. Boston: Menocal.

Sobh, Mahmud. 2005. Quien fue Cide Hamete Benengeli?

El Pais, 31.12.05

54

SYN OG SEGN: 04.2012

BLI ABONNENT PÅ SYN OG SEGN FÅ GRATIS BOK! LINDA EIDE: «Syn og Segn er format- og innhaldsmessig som skapt for ein lang frukost på senga. Og frukost på senga er noko med det beste eg veit!»

JON FOSSE: «Folk tenkjer så mangt. I Syn og Segn, eit av Noregs eldste tidsskrift, er det plass nok til at ein ikkje treng å tenkja kort. Og det er det verdt å gje tid og rom.»

ARNHILD SKRE: «Syn og Segn har opplyst lesarar sidan 1894, og ulikt anna ferskvare er det ikkje blitt dårlegare med åra, for å seia det slik.»

OTTAR GREPSTAD:

DU KAN VELJE MELLOM DESSE BØKENE:

«Bladet som gir deg lyst til å tvitre at nettet må greie seg sjølv i kveld.»

Marit Eikemo: Mellom oss sagt Brit Bildøen: Mitt milde vesen Marta Norheim: Røff guide til samtidslitteraturen Ragnar Hovland: 1964 Jon Fosse: Andvake

SOM ABONNENT FÅR DU MANGE FORDELAR: • Du får Syn og Segn rett i postkassa fire gonger i året.

• Du blir automatisk medlem i Litteratur­selskapet Det Norske Samlaget, om du ikkje reserverer deg.

• Du kan kjøpe bøker frå Samlaget til redusert pris.

• Flotte vervepremiar!

Pris på abonnement: Ordinært abonnement kr 410 / Studentar kr 350 / Bedrifter og institusjonar kr 500

Bestill abonnement på www.synogsegn.no eller ring telefon 227078 00 SYN OG SEGN: 04.2012

55

EI REISE I KUNSTFORMIDLING OG VRANGVILJE

KVIL: Frank Willy Djuvik er sliten etter lange dagar med museumsvitjingar. Her frå det nye kunstmuseet i Førde.

56

SYN OG SEGN: 04.2012

TEKST OG FOTO: ANNE VIKEN

OPPSPARK. Nittitre millionar kroner er brukt på det nye kunstmuseet som vart opna i Førde 8. september 2012. Bygget og beløpet er knapt blitt diskutert i media, og museet skaut for mange opp av bakken like fort som julekvelden kom på kjerringa. Kulturforskar Georg Arnestad visste ikkje at det var eit nytt kunstmuseum under bygging på den gamle meieritomta før i fjor.

Kanskje er det ikkje så rart at besøkstala er låge, når direktøren for Sogn og Fjordane Kunstmuseum2, Morten Johan Svendsen, meiner at «om folk vil møte opp, er deira sak, det kan ikkje vi engasjere oss så sterkt i».3 I 2011 hadde museet i Førde 858 besøkande.

Ingen nasjonale kunstmagasin eller medium brydde seg om å dekke opninga av det nye museet i haust. Bergens Tidende skreiv om det, og NRK Sogn og Fjordane og avisa Firda retta søkelys mot dei låge besøkstala. Ingen har hittil omtalt opningsutstillinga frå eit fagleg perspektiv. NRK melde om 1100 besøkande, men opninga av signalbygget i Førde vart oversett av alle nasjonale medium.

På spørsmål om medias rolle seier direktør Svendsen til KUNSTsf2012 Tour: «NRK ivaretek i mange samanhengar ikkje sitt samfunnsoppdrag i å informere innbyggjarane, for då vi opna det første nybygde kunstmuseet i Noreg sidan

1994, klarte ikkje eingong NRK å få dette inn på rikssendingane.» Han legg skulda hos NRK, på same tid som han svarer dette på spørsmål om målretta publikumsarbeid: «Vi jobbar ikkje med det, og eg vil anslå at publikumsutvikling berre er ein åttandedel av dei oppgåvene vi skal utføre som kunstmuseum.»4 Direktøren for musea i Sogn og Fjordane, både kunstmusea og dei kulturhistoriske, AnneMarie Førde seier til KUNSTsf2012 Tour at musea ikkje har ein mediestrategi.5

STUNTAR PÅ OPNING På opningsdagen drog vi av stad og stilte oss i kø. Det var ingen liten kø. 1100 møtte opp trass i at ingen, i tråd med museumsdirektøren i Førde sin visjon om å ikkje engasjere seg i publikum, visste kva som skulle skje, då programmet for opningsdagen ikkje var lagt ut på nettet. Alt vi fann, var klokkeslettet og informasjon om at det blei lett servering og forfriskingar, og høgtideleg opning med musikk. Men vi gjekk glipp av konserten på taket, då han ikkje var annonsert. Vi høyrde heller ikkje eit ord av opningstalen, og visste ikkje kven som talte. Vi veit heller ikkje kva som vart sagt. Det er som kjent vår eiga sak om vi vil møte opp, og difor fekk vi heller ikkje direktør Svendsen i tale første gong vi spurde.

SYN OG SEGN: 04.2012

KUNST

Kunstmusea1 i Sogn og Fjordane har i fleire år hatt fallande publikumstal. KUNSTsf2012 Tour la ut på vegen og tok pulsen på kunst i Sogn og Fjordane.

... programmet for opningsdagen var ikkje lagt ut på nettet.

57

Han uttalte seg ikkje til «webtv-greier eller journalistar som ikkje er profesjonelle», sa han.

Først ved andre førespurnad svarte han på det vi har sitert innleiingsvis. Han om det. Oss om musea. Og så la vi i veg. Dette er den usensurerte versjonen av det vi opplevde undervegs.

UNDERLEG DUO PÅ TUR KUNSTsf2012 Tour er kalla opp etter opnings­ utstillinga ved kunstmuseet i Førde, KUNSTsf2012, og er ei sjølvfinansiert reise til ulike museum, kulturpersonlegdomar og kulturinstitusjonar i Sogn og Fjordane. Ideen dukka opp etter opninga av kunstmuseet. Det sjølvpålagde oppdraget vårt er å sjå kvar det finst kunst, og om kunsten vert gjord tilgjengeleg for publikum. Vi er ikkje ekspertar på kunst. Anne er av dei som oppsøker kunstmuseum og utstillingar ganske ofte, medan Frank er eit sjeldnare syn på slike stader. Vi ser altså alt frå eit publikumsperspektiv. Målet har vore å undersøke formidlinga av kunst i Sogn og Fjordane.

Lokalmedia hengde seg på. «Det er kanskje ein noko overraskande duo som har slått seg saman for å vurdere fylkeskunsten», skreiv Firdaposten.6 Vidar Kvalshaug i Aftenposten skreiv: «Jeg har lyst til å være åpen for at det er en genuin interesse og ekte nysgjerrighet som driver dem, ikke bare den vanlige Frp-vinkelen som belyser hva skattepengene våre går til, og hvor få som ser kunst i gallerier og på museer.

Eller et krav om at alle skal forstå alt av kunst.».7 Han har rett. Vi har etter kvart sett søkelyset på om musea i det heile har interesse av oss som publikum, og kva dei gjer for å kome i kontakt

Dei siste åra har besøkstala ved musea i Sogn og Fjordane stupt.

FAKTA OM KUNSTSF2012 • Eigenfinansiert interaktivt prosjekt der vi oppsøker kunst, kulturinstitusjonar og kultur­

personlegdomar i Sogn og Fjordane, og utfører ei surveryundersøking av publikum. Utstyret vårt er videokamera, fotoapparat og penn. Prosjektet er ikkje avslutta og kjem til å pågå til vi finn det for godt å sette strek.

• Vi formidlar det vi ser, ved bruk av sosiale medium: blogg, YouTube, Twitter og Facebook.

Målet er å sette søkelys på kunst og kultur i Sogn og Fjordane, og å forsøke å nå ut til nye målgrupper. Vi ønskjer å skape ein debatt rundt kunst og kultur i fjordfylket.

• Du kan sjå KUNSTsf2012 web-tv på YouTube, følgje bloggen vår http://kunstsf2012-tour. origo.no/, klikke liker på Facebook-sida vår KUNSTsf2012 Tour, eller følgje oss på Twitter under dei private namna våre.

• KUNSTsf2012 Tour er, som Georg Arnestad skriv på Twitter, originalt og har knapt sett sin like her i landet.

58

SYN OG SEGN: 04.2012

med oss. For ordens skuld vil vi nemne at prosjektet ikkje er i regi av FrP, men oss sjølve, som enkeltpersonar, sjølv om mange sikkert vil tolke dette annleis. Det får bli opp til dei.

BESØKSTALA STUPER Lat oss først sjå litt på tal. Dei siste åra har besøkstala ved musea i Sogn og Fjordane stupt.

Det skjer samtidig som resten av musea i landet opplever at stadig fleire tek turen innom.8 Sogn og Fjordane ramlar også nedover på Norsk kulturindeks. I 2012 låg Sogn og Fjordane på 11. plass av 19 moglege, som var tre plassar ned frå året før.9 Der finst inga oversikt over, eller undersøkingar av kven som er publikum på kunst- og kulturhendingar i fylket. Ifølgje Norsk kulturindeks 2012 er dette gjennomsnittsbrukaren: «så mye som 65 prosent av dem som oppsøker de store offentlige kulturinstitusjonene er kvinner, de er gjerne over 46 år, har ikke barn boende hjemme, har god økonomi og høyere utdannelse».10 Det går an å tru at det same gjeld for Sogn og Fjordane. Vi har, på eige initiativ, laga ei surveyundersøking for å kartlegge kunst- og kulturpublikum i fylket. Å undersøke publikumsgrunnlaget og spørje kvar publikum hentar informasjon frå, er enkelt, likevel har det aldri blitt gjort i fylket.

Sogn og Fjordane er eit fylke med 108 201 innbyggarar11, og hadde i fjor 102 028 museumsbesøkande.12 Vi veit at delar av publikum er skuleklassar og turistbussar, men vi veit ikkje kor mange desse utgjer av totalen. Den så å seie usynlege direktøren for musea i fylket, AnneMarie Førde, skuldar på dårleg økonomi i skulane når ho skal forklare nedgangen i besøkstala.13 Tidlegare styreleiar ved Eikaasgalleriet og Astruptunet, Atle Hamar, opplyser oss derimot om at skuleklassar ikkje utgjorde ein stor del av besøkstalet på Astruptunet og Eikaasgalleriet dei åra dei hadde høge publikumstal. Forklaringa må altså vere meir samansett.

AMATØRAKTIGE NETTSIDER Ein tidleg morgon tanka vi opp bilen, sette oss på kafeen på det nye kunstmuseet, testa ulike typar kaffi og logga oss på nettet. Først sjekka vi ut om kafeen serverte gode kaker og godkjend

OPNING: Over tusen personar møtte opp til opninga av det nye kunstmuseet i Førde, trass i dårleg informasjon på førehand.

kaffi i alle variantar. Etterpå sjekka vi kva utstillingar som stod oppe. Kakene var gode og kaffien godkjent, men å finne informasjon om utstillingane var lettare sagt enn gjort. På nettsida til kunstmuseet i Førde låg der bilete av ein flyer som var for liten til at han var lesbar. Han var heller ikkje klikkbar. Verken utstillingane eller kunstnarane bak var presenterte. Vi måtte ty til google for å finne informasjon om kunstnarane bak utstillinga Tech-Stiles; Hilde Hauan Johnsen, Ingrid Aarseth og Jon Pettersen. Bilete fann vi ikkje, utover dei som var i flyeren.

Heldigvis for oss var vi allereie på museet, så vi kunne rusle opp og ta utstillingane i augnesyn. Men kva om vi hadde budd i Sogndal?

Hadde vi køyrt dei 105 kilometrane til Førde for å sjå ei utstilling vi ikkje visste noko om? Kva om vi kom frå Sandane? Derifrå er det 88,5 kilometer til Førde.

Kulturdepartementet har sett tydelege mål for vidare utvikling av museumssektoren. Av fire hovudpunkt handlar eitt om formidling: «Musea skal nå publikum med kunnskap og opplevingar, og vere tilgjengelige for alle. Det føreset målretta tilrettelegging for ulike grupper

og aktuell formidling som fremjar kritisk refleksjon og skapande innsikt.»14 Punktet er referert i musea i Sogn og Fjordane sin strategiplan 2011–2014.

Og i sjølve stortingmeldinga står dette: «Museene skal gi både kunnskap og opplevelse.

De skal være tilgjengelige for alle og være relevante og aktuelle samfunnsinstitusjoner som fremmer kritisk refleksjon og skapende innsikt. En aktiv formidling er derfor viktig både i et demokratiperspektiv og i et allment kulturperspektiv. Dette krever aktiv tilrettelegging og ulike strategier for å nå forskjellige målgrupper. Det innebærer også at formidlingen må være kritisk og nyskapende både når det gjelder tematikk og virkemidler.»15 Vi har prøvd å sjå på korleis dette blir følgt opp på kunstmusea i Sogn og Fjordane.

Men kva om vi hadde budd i Sogndal? Hadde vi køyrt dei 105 kilo­ metrane til Førde for å sjå ei utstilling vi ikkje visste noko om?

MUSEA, IKKJE FOR TURISTAR I fylket finst der seks kunstmuseum under paraplynemninga Kunstmuseet i Sogn og Fjordane, om vi tek med Kunstsenteret i Førdehuset. Det er Kunstmuseet i Førde, Sogn Kunstsenter, Astruptunet, Eikaasgalleriet og Anders

SYN OG SEGN: 04.2012

59

OPNING: Over tusen personar møtte opp til opninga av det nye kunstmuseet i Førde, trass i dårleg informasjon på førehand.

Svor museum. Nettsidene deira ber preg av at dei ikkje er oppdaterte på fleire år, eventuelt av at jobben med nettsidene er utført av ein amatør. Med andre ord: Informasjon på nettet blir ikkje prioritert. Det einaste positive er at Sogn og Fjordane Kunstmuseum har ei Facebookside. Til skilnad kan det nemnast at då Bergen Kunstmuseum sette opp si nye faste Astruputstilling,16 laga dei langt betre nettsider17, og ein eigen Astrup-app for iPhone.18 På nettsidene deira kan du sjå fleire titals verk av Nikolai Astrup, lese om forsking knytt til arbeidet hans, og lese om Jølster, for å nemne noko.

Greitt nok, alle har høyrt om Astrup her omkring, men er det godt nok? Ikkje om vi ser på dei dramatisk stupande besøkstala. Tom Farsund i Reisemål Sunnfjord meinte i 2008 at feriefolk er eit ypparleg publikum for Sogn og Fjordane Kunstmuseum. Han synest det er utruleg at direktøren for kunstmuseet ikkje definerer museet som ei reiselivsbedrift.19 «Eg kan ikkje svare på kvifor bussane ikkje kjem til Astruptunet, vi er ikkje ei reiselivsbedrift», sa direktør Svendsen som svar på Farsund sitt utspel.

Sidan 2008 har besøkstala for Astruptunet

Vi køyrde vidare til Eikaasgalleriet, men då vi kom fram, var det stengt – midt i opningstida.

60

SYN OG SEGN: 04.2012

gått berre ein veg: nedover. I oktober same år skreiv NRK om rekordlåge besøkstal. Berre 5100 hadde vore innom til no dette året,20 men botnen var enno ikkje nådd. I 2011 skrapa museet ned på totalt 3744 besøkande.21

GOOGLE VISER VEG I KUNSTEN «Kulturinstitusjonane i fylket skal vere i tet på digitale tilbod», står det i Kulturstrategi 2008– 2011 for Sogn og Fjordane fylkeskommune.

Men når vi klikkar oss inn på Sogn Kunstsenter, må vi igjen ty til google for å finne kunst laga av lærdalskunstnaren Hans Gjesme. Dette trass i at Lærdal kommune har forplikta seg til å syte for at samlinga blir fagmessig ramma inn, og at samlinga blir gjord tilgjengeleg og kjent for publikum.22 Heller ikkje på nettsidene til Eikaasgalleriet i Jølster finn vi anna enn eit amatørfoto av museet sett frå baksida. Kanskje bør vi sunnfjordingar vite nok om Eikaas til å ikkje etterspørje informasjon. På den andre sida er det ingen som ventar at folk drar på kino for å sjå ein film dei ikkje veit kva handlar om, eller bestiller flybillett utan å vite kvar dei skal. Klikkar vi på «komande utstillingar» på Sogn og Fjordane

kunstmuseum si heimeside, finn vi i skrivande stund (24. oktober), programmet for januar– september 2012.

Presentasjonen på nettet kan neppe seiast å vere i tråd med dei strategiske måla for musea i fylket når det gjeld fornying, samfunnsrolle og fleirkultur: «Museet skal vere fagleg oppdatert og ha vilje og evne til å utvikle seg i takt med endringane i samfunnet. Musea i Sogn og Fjordane har som delmål å motivere til utvikling på alle nivå i museumsdrifta og spele ei aktiv samfunnsrolle. Avdelingane prøver ut nye måtar å nå ut til ’nye’ målgrupper, som t.d. å ta opp samfunnsaktuelle tema i lokalsamfunnet.»23 På spørsmål om korleis direktør Svendsen stiller seg til formuleringar og målsetjingar i stortingsmeldingar, sentrale og regionale tildelingskriterium knytte til inkludering og utviding av publikumsgrunnlaget, svarer han slik: «Eg har ikkje skrive noka stortingsmelding, og det er ei uinteressant problemstilling som vi ikkje jobbar med. Vi har oppnådd målsetjinga ved etablering av Sogn og Fjordane Kunstmuseum i sentrum av Førde.»

Dei kulturhistoriske musea i fylket er ei ganske anna og langt meir positiv historie, men det er ikkje desse vi tar for oss no.

Vi køyrde vidare til Eikaasgalleriet, men då vi kom fram, var det stengt – midt i opningstida. Ingen lapp hang på døra, ingen var å få tak i. Berre pøsregn og ein tom parkeringsplass. Skuffa drog vi vidare til Astruptunet. Her prøvde vi å kjøpe oss årskort for kunstmusea i Sogn og Fjordane.

Dette var enklare sagt enn gjort. Listene for påskriving av nye medlemmar var ikkje å oppdrive bak disken, og dei to som stod der, visste ikkje kva arrangement som inngjekk i prisen. Etter litt om og men, og sidan vi var dagens einaste gjestar, fekk vi gratis vaflar.

Dette var i midten av september, men vi er framleis ikkje registrerte på lista for elektroniske nyhendebrev.

Sogn Kunstsenter gjorde seg effektivt uinteressant ved manglande informasjon. Den 25. september heldt representantar frå kunstsenteret føredrag på det knapt annonserte arrangementet «Kunsten i samfunnet på kunstmuseet

i Førde. Nytt kunstmuseum i Førde og nytt kunstsenter i Lærdal, eit løft i lokalsamfunnet?» i regi av Forskingsdagane. Og her snakka dei blant anna om det kompetanselause publikum.

I salen sat, utanom oss to frå KUNSTsf2012 Tour, åtte personar. Greitt nok, eit smalt arrangement, men kan ein institusjon som er så lite synleg som Sogn Kunstsenter, eigentleg tillate seg å kritisere det publikumet dei ikkje gjer mykje for å få kontakt med?

Brukarane av kunsttilbod i dei største norske byane er i dag dei med høgast utdanning og høgast inntekt. I tillegg er dei oftast kvinner, har ikkje heimebuande ungar, og stemmer på parti som ligg på venstresida i norsk politikk.24 Men må det vere slik? Skal publikumet på kunstinstitusjonane og utstillingane vere det same smale segmentet for all framtid? «Derimot er det solid empirisk dekning for å fastslå at nordmenns kulturbruk stadig i høy grad er systematisk differensiert etter sosiale bakgrunnsfaktorer, særlig ut fra utdanningsnivå, yrkesstatus, alder og bosted, men også ut fra kjønn.»25 Dette står i rapporten «Demokratisering av kulturen?» som ligg til grunn for stortingsmeldinga om kultur, inkludering og deltaking, lagd fram i desember 2011.

Men ærleg talt, kvifor kan ikkje ein popartist spele på eit kunst­ museum? Tenårings­ idolet Justin Bieber heldt konsert på taket av Operaen i Oslo.

MUSEA, IKKJE FOR TONE DAMLI Spørsmåla vi ville stille museumsdirektør Svendsen då han først avviste oss som amatørar, handla ikkje først og fremst om publikumstal.

Vi lurte på om han hadde synspunkt på kunstkompetansen hos forvaltarane av kunstinstitusjonane, altså hos politikarar og administrasjon.

Vi ville også spørje om kva det nye kunstmuseet i Førde kunne bety for kunsten i Sogn og Fjordane. Dette er interessant frå eit publikumsperspektiv, og er det både lokalmedium og folk flest i Sogn og Fjordane har eit utgangspunkt i. Ergo er det også relevant i ein demokratisk kunstdebatt.

Men besøksnedgangen dei siste åra er publikum sin feil, ikkje musea, om vi skal tru museumsdirektør Svendsen. Til NRK Sogn og Fjordane har han sagt dette: «Skulle vi gå for mykje folk, måtte vi berre lage arrangement med Tone Damli, men det er ikkje vår jobb.»26 Tone Damli

SYN OG SEGN: 04.2012

61

Teateret har oppe­ gåande nettsider, plakatansvarleg som fartar land og strand og henger opp plakatar, og ein sjef som villig poserer og uttaler seg i media.

eksisterte ikkje som artist for ti år sidan, men på den tida hadde Anders Svor museum i Hornindal dobbelt så høge besøkstal som dei har i dag, ifølgje NRK. Men ærleg talt, kvifor kan ikkje ein popartist spele på eit kunstmuseum? Tenåringsidolet Justin Bieber heldt konsert på taket av Operaen i Oslo. Taket på det nye kunstmuseet i Førde kan fint huse ein konsert, om enn med litt mindre publikumskapasitet enn operataket. Bygget kan på denne måten signalisere at det kan nyttast av alle, og ikkje berre middelaldrande kvinner. Den Norske Opera & Ballett satsar tungt på å nå ut til nye publikumsgrupper. I fjor besøkte 288 904 personar operahuset i Bjørvika, mot 271 652 personar året før. Hovudmålet deira er i tråd med det kulturpolitiske målet til tidlegare kulturminister Anniken Huitfeldt: å spegle samfunnsdemografien.27 Den 16. oktober 2012 seier museumsdirektør Svendsen til avisa Firda at han er positiv over responsen i etterkant av opninga av det nye museet. 3150 besøkte museet dei tre første vekene det heldt ope, av dei var 1500 – altså rundt halvparten – på sjølve opningshelga.28 Dette er sjølvsagt bra, men det kjem ei tid då museet ikkje lenger flyt på nyheitsverdien. Det kan òg nemnast at kunstmuseet har gitt oss ei oversikt som syner at det var 351 besøkande som faktisk løyste billett i denne perioden, og det vart selt 53 årskort. Resten var gratisbesøkande.

GÅ TIL PUBLIKUM «Skal ein nå publikum, må ein marknadsføre det ein har, og ein må sette saman og skape spennande nye utstillingar», seier Atle Hamar, tidlegare styreleiar ved Astruptunet og Eikaasgalleriet, då musea var sjølvstendige museum.

Han meiner haldninga Svendsen har lagt fram i møte med publikum, er feil. Hamar meiner også at ein ikkje lenger kan sitte og sjå på den dårlege forvaltninga av dei over tusen verka av Eikaas og Astrup som Jølster kommune forvaltar.29 Han siktar til dei låge og stadig nedovergåande besøkstala.

«Gå til publikum, finn ut hva de vil ha, og lag det», føreslår Agderforskning i den nye publikumsrapporten sin.30 Men då må ein først vite

62

SYN OG SEGN: 04.2012

kven som er publikum. Og om publikum blir sett på som kompetanselaust, er det vel neppe verdt å lytte til.

Fylkesdirektør for kunst og kultur i Sogn og Fjordane, Ingebjørg Erikstad, har eit heiderleg ønske om meir merksemd rundt kunst i fjordfylket. «Som innbyggjar og kunst- og kulturinteressert i dette fylket ønskjer eg også at media i større grad prioriterte å jobbe meir med kvalifisert kunst- og kulturkritikk av det som skjer i dag. Det handlar om at kunsten og kunstnaren vert sett og vurdert på profesjonelt grunnlag. Men det handlar også om kompetente medie­brukarar i dette fylket. I dette perspektivet er aktive kunstnarar og kulturarbeidarar som deltakarar i den offentlege diskusjonen viktig!»31 Erikstad gløymer eit viktig poeng: kompetente og profesjonelle formidlarar.

Det ser nemleg ikkje ut til at musea i fylket deler Erikstads ønske. På opninga av kunstmuseet i Førde låg informasjonsarka om kunstnarane att i ein printer på eit kontor. Folk gjekk rundt og såg utan å vite kven sin kunst dei såg på. Slikt skjer visst, men det ser ut til å inngå i eit mønster. I skrivande stund har musea brukt over fire veker på å svare på eit enkelt pressespørsmål frå KUNSTsf2012 Tour. Første svaret vi fekk frå Anne-Marie Førde, direktør for musea i fylket, var dette: «Det vil bli sendt eitt svar (frå leiinga) på denne e-posten.» For to veker sidan bad direktøren om ytterlegare tid. Ingen svar er i skrivande stund mottekne. Dei to første spørsmåla vi stilte, burde vere enkle å svare på, om ein har noko å vise til.

Spørsmål 1: Har institusjonen ein føremålsparagraf, og er inkludering ei av hovudmålsetjingane i denne paragrafen?

Spørsmål 2: Korleis arbeider institusjonen med målretta publikumsutvikling? (Resten av spørsmåla står i fotnoten.32 Til skilnad frå museumsfolka svarte sjefen ved Sogn og Fjordane Teater, Terje Lyngstad, på e-post i løpet av ein dag, men som teatersjefen seier, så ønskjer dei seg òg publikum ved Sogn og Fjordane teater (SOF). Dei oppsøker publikum. Teateret har oppegåande nettsider, plakat­

KVA ER KUNST: Frank Willy Djuvik intervjuar museumsgjestar om kunst og formidling.

ansvarleg som fartar land og strand og henger opp plakatar, og ein sjef som villig poserer og uttaler seg i media. Følgjer ein med i lokal­ media, er det så å seie umogeleg å ikkje få med seg kva som skjer i Sogn og Fjordane teater. Dei har oppdaterte nettsider med program og god informasjon om oppsetjingane.

MEIR PENGAR, MINDRE PUBLIKUM Teateret ser ut til å drive i samråd med målsetjinga om eit stadig aukande kulturbudsjett.

«Under den rød-grønne regjeringen har kulturbudsjettet økt jevnt og trutt, og målet er stadig å nå flest mulig og la størst mulig del av befolkningen få oppleve kunst og kultur», skriv Kunstforum.33 I Aftenposten 8. oktober 2012 legg også kulturminister Hadia Tajik vekt på nettopp dette: «Det er viktig at kunsten ikke er et elitistisk prosjekt, men åpen og tilgjengelig for alle. Og da er det viktig å ha regionale og lokale visningsarenaer, så kunst ikke bare er for en liten gruppe, men for det brede lag.»34 I eit slikt perspektiv er nødvendigvis publikum eit viktig arbeidsområde for musea, men som Svendsen seier til oss: «Eg har ikkje skrive noka stortingsmelding.» Det har han nok heilt rett i, men målsetjingane står der, likevel.

KVINNER OVER 45 Til slutt vil vi sjå på resultat av vår eiga survey­ undersøking.35 Der finst mykje forsking og mange undersøkingar av kven som bruker og ikkje bruker kunst og kulturtilbod, blant anna den før nemnde FoU-en frå Agderforskning om kunstkonsum i norske storbyar.36 Men når vi spør kunstinstitusjonane eller fylkeskommunen i Sogn og Fjordane om dei har gjennomført liknande undersøkingar, er svaret nei. I ein vrimmel av strategiplanar og målsetjingar som alle seier at ein skal få fleire til å nytte seg av tilbodet, har ein late vere å gjere det mest grunnleggande av alt, å finne ut kven som er brukarar, og kven som ikkje er det.

Vår eiga undersøking er, i første omgang, ikkje utført for å gi forskingsresultat, men for å sjå om vi kunne finne data som gjer det mogeleg å samanlikne publikum i Sogn og Fjordane med publikum i storbyane. På den måten kan vi leite etter tendensar i eige fylke. Undersøkinga er utarbeidd ved bruk av eit webverktøy og spreidd via sosiale medium, hovudsakleg Facebook, Twitter og blogg. Dei som ønskjer, kan svare, og i skrivande stund har 136 personar frå fylket svart. Dette er i første omgang for lite grunnlag for ein omfattande analyse, men det vi

SYN OG SEGN: 04.2012

63

Det er ikkje publikum sitt ansvar å banke på døra og spørje kva som står utstilt her i dag.

kan lese ut av tala, er at kunstbrukarane i Sogn og Fjordane ikkje er så ulike brukarane i norske storbyar: Dei er høgt utdanna, og dei fleste er kvinner over 45 år.

75 prosent av dei som har svart at dei er brukarar av tilbodet, har høgare utdanning, men også 63,3 prosent av ikkje-brukarane har høg utdanning. Både brukarar og ikkje-brukarar i Sogn og Fjordane skil seg frå storbyane, der tid vert trekt fram som ein av hovudfaktorane for kvifor bybuarane ikkje oppsøker kunst og kultur. I Sogn og Fjordane er manglande informasjon om tilboda hovudforklaring på manglande oppmøte, heile 63 prosent oppgir dette som årsak. Tid kjem langt nede på lista. 43,8 prosent veit ikkje om kva for tilbod som eksisterer, og 37,5 prosent identifiserer seg ikkje med tilboda.

Eit anna viktig funn er at ei overvekt av dei spurde nyttar sosiale medium og nettsidene til institusjonane for å søke etter informasjon, og seier at dersom dei ikkje finn informasjonen dei leitar etter her, oppsøker dei heller ikkje tilboda.

Når ei så stor gruppe seier at dei ikkje finn informasjon digitalt, er det klart at det ligg eit stort og ubrukt potensial i informasjonsformidling på nett. Ingen av musea finst på Twitter. Når i tillegg 74 prosent seier at dei må ha spesiell interesse for ei utstilling for å oppsøke tilbodet, vert det endå tydelegare at kunstmusea må ta ansvar for å gi god informasjon om kva utstillingar som står oppe på nettsider og anna, og ikkje overlate brukaren til google. Det er vanskeleg å vite om ein har spesiell interesse for ei utstilling som ein ikkje finn informasjon om.

MUSEA MÅ TA ANSVAR Arbeidet som er nødvendig for å marknadsføre tilboda, er for dårleg. Det er tydeleg at musea manglar ein digital strategi. Dette stadfestar også Anne-Marie Førde i eit videointervju med KUNSTsf2012 Tour. Musea feilar i å nå ut til publikum. Dei feilar også i møte med media, og skaper eit bilete av seg sjølv som likegyldige og lukka i møte med publikum. Ein strategi for digital marknadsføring kan vere ein nøkkel til å få opp besøkstala for musea i Sogn og Fjordane. Det er ikkje publikum sitt ansvar å banke på døra og spørje kva som står utstilt her i dag.

64

SYN OG SEGN: 04.2012

Ein mediestrategi må også på plass. Ein kan ikkje forvente at presse og kringkasting bankar på hos likegyldige direktørar som ikkje vil uttale seg med mindre vekta ligg på at kunstmuseet vart god besøkt like etter opninga.

Men problemet ligg kanskje endå djupare.

Kunstmuseet er berre ei av avdelingane under stiftinga Musea i Sogn og Fjordane, og ein kan lure på om stiftinga evnar å gjere noko med behova for målretta publikumstiltak. Ein kan lure på styret sin kompetanse og bakgrunn, når medlemmene i hovudsak har bakgrunn frå politikk, og ikkje har kunstfaglege kvalifikasjonar. Det neste spørsmålet er kva økonomiske prioriteringar styret gjer. Vi sende 18. oktober ei rekke spørsmål om temaet til Harry Mowatt, styreleiar i musea i Sogn og Fjordane, men har per dags dato ikkje fått svar. Nettsider er i 2012 såpass enkelt, raskt og billeg å få opp at det er nærliggande å tru at det står på vilje. Å publisere ein kort artikkel tek ikkje lang tid. I dag er nettsidene prega av slurv som vanskeleg kan bortforklarast.

I boka KUNSTsf2012 som vart utgitt i samband med opninga av kunstmuseet i Førde, er publikum utelate frå museumsdirektør Svendsens gratulasjonshelsing. Blar vi vidare til helsinga frå direktør for Stiftinga Musea i Sogn og Fjordane, står dette: «Dei fysiske rammene er no til stades for å skape god og spennande formidling av kunst i Sogn og Fjordane.» Og vidare: «Det er eit mål at Sogn og Fjordane Kunstmuseum skal bli ein god møteplass og leve opp til å utvikle sin eigen visjon: ’… gi rom for kritisk refleksjon og skapande innsikt for befolkninga i alle delar av fylket’ (…) og landet elles. Slik vil kunsten overleve alt». Førde utelet klokt nok, i helsinga, å nemne andre rammer enn dei fysiske. Publikum frå alle delar av fylket oppsøker ikkje utstillingar dei ikkje får informasjon om anna enn ved oppmøte. 21. september opna ei utstilling med fotograf Jens Hauge på kunstmuseet i Førde, men på heimesida låg det ein minimal, klikkbar link til Hauge si heimeside. Ingen presentasjon eller omtale av den komande utstillinga er skriven av museet. Der står ikkje eit ord om

kunstnaren, ingenting om kva bilete som kjem til Førde. Over linken ligg ein ikkjeklikkbar flyer.

Det er også freistande å sitere Solveig Lønmos helsing i boka. Lønmo er kunsthistorikar og kurator for opningsutstillinga KUNSTsf2012, og ho skriv: «’Her i området kan man flytte fjell uten at noen legger merke til det’, bemerket Geir Hjetland da jeg var på kuratorbesøk på Kvamsøy. Jeg tror han siktet til alt fra nasjonal presse og kunstnermiljøene i hovedstaden, til sviktende lokal interesse for kunst.»

Men det blir for enkelt. Å skulde på publikum for sviktande oppmøte blir berre dumt når ein ser korleis musea ikkje kommuniserer utanfor veggane. Det er musea som sviktar publikum, ikkje omvendt.

KUNSTsf2012 Tour består av Anne Viken, som har skrive essayet, og Frank Willy Djuvik, som har utført surveyundersøkinga, og funne fram delar av kjeldegrunnlaget.

NOTAR 1 Kunstmusea i Sogn og Fjordane er samla under Kunstmuseet i Sogn og Fjordane. Når vi skriv kunstmusea, meiner vi sjølvsagt musea samla under Kunstmuseet, men ønsker å få fram at her er fleire institusjonar. Vi skriv ikkje berre om kunstmuseet i Førde.

2 Sogn og Fjordane Kunstmuseum omfattar Astruptunet, Eikaas­ galleriet, Anders Svor Museum, Sogn Kunstsenter og kunstmuseet i Førde, pluss kunstsenteret i Førdehuset.

3 Tek ikkje ansvar for å trekkje folk, NRK 11. mai 2012 http://www. nrk.no/nyheter/distrikt/nrk_sogn_og_fjordane/1.8131068 4 Intervju utført med Morten Johan Svendsen av Frank Willy Djuvik 24. oktober 2012. Vi fekk ikkje lov å ta det opp på video, då Svendsen ikkje har behov for å vere på YouTube.

5 Videointervju utført med Anne-Marie Førde av Anne Viken, 20. oktober 2012.

6 Skal ta pulsen på fylkeskunsten, Firdaposten 16. september 2012 http://www.firdaposten.no/kultur/article6238708.ece 7 FrP viser vei med kunst på YouTube, Aftenposten 18. september 2012 http://www.aftenposten.no/meninger/kommentarer/ Frp-viser-vei-med-kunst-pa-Youtube-6993509.html 8 Tek ikkje ansvar for å trekkje folk, NRK 11. mai 2012 http:// www.nrk.no/nyheter/distrikt/nrk_sogn_og_fjordane/1.8131068 9 Norsk kulturindeks 2012, Telemarksforskning http://www.tmforsk. no/publikasjoner/filer/2119.pdf 10 Først publikum – så kunst? Ballade 3. oktober 2012 http:// www.ballade.no/nmi.nsf/doc/art2012100310543029034103#.

UGweY-SNLEs.facebook 11 SSB http://www.ssb.no/aarbok/tab/tab-050.html 12 Årsrapport for Musea i Sogn og Fjordane for 2011, s. 7. http://sfj.museum.no/sites/sfj.museum.no/files/vedlegg/15/ misf_arsmelding_2011_komplett.pdf 13 Tek ikkje ansvar for å trekkje folk, NRK 11.mai 2012 http:// www.nrk.no/nyheter/distrikt/nrk_sogn_og_fjordane/1.8131068

14 I Stortingsmelding nr. 49 (2008–2009) Framtidas museum, Kulturdepartementet 15 I Stortingsmelding nr. 49 (2008–2009) Framtidas museum, Kulturdepartementet, s. 102 16 Torsdag, 8. september 2011 til torsdag, 1. september 2016 17 http://nikolai-astrup.no/ 18 http://nikolai-astrup.no/app 19 Reiselivssjef ut mot kunstmuseum, NRK Sogn og Fjordane 15. juli 2008 http://www.nrk.no/nyheter/distrikt/nrk_sogn_og_ fjordane/1.6140480 20 Rekordfå besøkte Astrupmuseet, NRK Sogn og Fjordane 27. oktober 2008 http://www.nrk.no/nyheter/distrikt/nrk_sogn_og_fjordane/ 1.6282387 21 Årsrapport for Musea i Sogn og Fjordane for 2011, s. 7. http://sfj.museum.no/sites/sfj.museum.no/files/vedlegg/15/ misf_arsmelding_2011_komplett.pdf 22 Sogn Kunstsenter, Hans Gjesme http://www.sfk.museum.no/gg.htm 23 Årsrapport for Musea i Sogn og Fjordane for 2011, s. 7. http://sfj.museum.no/sites/sfj.museum.no/files/vedlegg/15/ misf_arsmelding_2011_komplett.pdf 24 FoU-rapport nr. 7/2012 Kunstkonsum i storbyene. En studie av brukere og ikke-brukere av det offentlig finansierte kunsttilbudet i byene Oslo, Bergen, Trondheim, Stavanger og Kristiansand 25 Demokratisering av kulturen? TF-notat 7/2012 av Per Mangset, Telemarksforskning s. 47.

26 Tek ikkje ansvar for å trekkje folk, NRK 11. mai 2012 http:// www.nrk.no/nyheter/distrikt/nrk_sogn_og_fjordane/1.8131068 27 Frir til folk flest, Ballade 21. august 2012 http://www.ballade.no/ nmi.nsf/doc/art2012082013342283672693 28 Suksess: 3000 på tre veker, Firda 16. oktober 2012 29 Tek ikkje ansvar for å trekkje folk, NRK 11. mai 2012 http:// www.nrk.no/nyheter/distrikt/nrk_sogn_og_fjordane/1.8131068 30 FoU-rapport nr. 7/2012 Kunstkonsum i storbyene. En studie av brukere og ikke-brukere av det offentlig finaniserte kunsttilbudet i byene Oslo, Bergen, Trondheim, Stavanger og Kristiansand 31 Kvifor er kunsten viktig for Sogn og Fjordane? Kulturnett Sogn og Fjordane 11. september 2012 http://sfj.kulturnett.no/blogg/ kvifor-er-kunsten-viktig-sogn-og-fjordane 32 1. Har institusjonen ein føremålsparagraf, og er inkludering e i av hovudmålsettingane i denne paragrafen?

2. Korleis arbeider institusjonen med målretta publikums­ utvikling?

3. Har institusjonen god kunnskap om eige publikum, altså kven dei er og deira preferansar? Er det gjennomført undersøkingar på dette?

4. Er eventuelle publikumstiltak evaluerte etter spesifikke, målbare, avtalte, realistiske og tidsbestemte mål?

5. Har institusjonen gjort vurderingar på om endring av opnings­ tider eller lokalisering kan bidra til auka inkludering?

6. Er det gjort undersøkingar på korleis merkevara til institusjonen er blant publikum og innbyggjarar?

7. Har institusjonen vurdert og/eller gjennomført spesielle tiltak for barnefamiliar?

8. Har institusjonen ein klar digital strategi, og kva er den?

33 Det visuelle kunstfeltet styrkes, Kunstforum 8. oktober 2012 http://www.kunstforum.as/2012/10/det-visuelle-kunstfeltetstyrkes/ 34 Tajik debuterte på Høstutstillingen, Aftenposten 8. oktober 2012 http://www.aftenposten.no/kultur/Tajik-debuterte-paHostutstillingen-7010800.html 35 Bruk av kunsttilbod i Sogn og Fjordane, surveyundersøking https://www.surveymonkey.com/s/968773R 36 FoU-rapport nr. 7/2012 Kunstkonsum i storbyene. En studie av brukere og ikke-brukere av det offentlig finaniserte kunsttilbudet i byene Oslo, Bergen, Trondheim, Stavanger og Kristiansand

SYN OG SEGN: 04.2012

65

STERKE HELTINNER: Norske eventyrkvinner er aktive og tek eigne val, omtrent som dei mannlege eventyrheltane. Bilete: Kvitebjørn Kong Valemon av Theodor Kittelsen.

66

SYN OG SEGN: 04.2012

AV GUDLEIV BØ

EVENTYR

FOLKESEGNER OG FOLKESJEL Der eventyra er røyndomsfjerne, er segnene realistiske og endar ofte tragisk. Å vise fram mangfaldet i den norske forteljartradisjonen vart P.C. Asbjørnsen sitt livsprosjekt.

I JANUAR I ÅR var det 200 år sidan Peter Chris-

FOLKLORE OG SJELELIV

ten Asbjørnsen blei fødd i Kristiania. Alle kjenner han som delansvarleg for den folkeboka som vi gjerne kallar «Asbjørnsen og Moe».

Men han var ein fargerik personlegdom og ein viktig intellektuell på mange område: Naturvitskap, skogrøkt, matstell. Viktigast var det nok likevel at han meir enn dei fleste bidrog til å forme den norske nasjonale identiteten: Saman med Jørgen Moe fekk han folkeleg forteljetradisjon akseptert som viktig kulturarv. Dei sette òg i gang omdanninga av dansk skriftmål til norsk bokmål, og Asbjørnsen lanserte friluftsliv som rekreasjon for ålmenta. I dag er det vanleg norsk veremåte å skrive norsk – ikkje dansk, å gå tur, og å oppfatte «Asbjørnsen og Moe» som ein viktig del av kulturarven vår.

Dei fleste av oss trur nok at Asbjørnsen og Moe hadde om lag like stor del av æra for den samlinga av eventyr og segner som ber namnet deira. Men sanninga er at dei stod saman om eventyra i denne samlinga, og dei insisterte på at dei båe var like ansvarlege for heilskapen når det galdt denne sjangeren. Men det var berre Asbjørnsen som samla segner, og det var han åleine som redigerte dei inn i samleverket deira.

I dag synest det underleg at han kalla segnene sine for «huldreeventyr». Men på den tida var skiljelinene mellom sjangrane meir uklåre enn i dag. Vi oppfattar eventyrsjangeren som røyndomsfjern fantasi: Anten det er bjørnen og reven som opptrer som menneske-karikaturar, eller det er Oskeladden og trollet og prinsessa

SYN OG SEGN: 04.2012

67

JUBILANT: Peter Christen Asbjørnsen såg på dei folkelege forteljingane som ein viktig del av den norske kulturarven. I år er det 200 år sidan han vart fødd.

Mange psykologar trur at eventyret kan ha ein terapeutisk funksjon – at det under­ medvetne får ein slags «massasje» som gjer godt for sjela.

68

som fangar oss inn i den magiske verda si, så veit vi at alt dette går føre seg i ei på-liksom-verd.

Og denne verda er så radikalt annleis enn vår: Ikkje nok med at det er magiske krefter som rår her, men alle figurane viser ei absurd sinnsro: Espen Oskeladd undrar seg ikkje over å møte det overnaturlege, og det blir aldri fortalt at han er redd; veslebror Espen viser inga medkjensle med Per og Pål når det blir skore tre raude reimer av ryggen deira og strødd salt og pepar i såra; til slutt turar helten og kjærasten hans bryllaup, men aldri blir det sagt nokon ting om dei kjenslene som bryllaupet handlar om. Figurane handlar berre – dei føler ingen ting.

Djupast sett handlar nok eventyret likevel om kjensler, men indirekte: Det stimulerer kjensleimpulsar og er samstundes løynlege uttrykk for kjensleimpulsar. Kanskje kunne vi karakterisere eventyret som ein angst- og ønskefantasi. Det byrjar med å føre oss inn i ein svært vanskeleg og farleg situasjon, og så vidare fram gjennom ein serie konfrontasjonar, som til slutt løyser problemet. Kvar gong. Mange psykologar trur at eventyret kan ha ein terapeutisk funksjon – at det undermedvetne får ein slags «massasje» som gjer godt for sjela. Til dømes konkretiserer eventyrfigurane ulike impulsar: Trollet er den egoistiske impulsen: Når trollet har lyst på prinsesse, så berre forsyner det seg med ei. Dét svarar til det infantile i oss – impulsen til å nyte – utan hemningar. Helten er på ein gong angsten for å vere utanfor og isolert – som Oskeladden i byrjinga av eventyret, og dessutan impulsen til å ta ansvar og gjere noko godt og verdfullt – for så å oppnå inkludering, vørdnad og kjærleik frå «dei andre».

Segnene er nærmast heilt motsette: Her handlar det om historiske hendingar – om røyndommen – om livet, slik somme meinte å ha opplevd det. Segnhandlinga kan nok synast røyndomsfjern for oss, for også her møter vi magiske krefter. Det er fordi hendingane i segna er underlege, at ein finn grunn til å fortelje om dei. Men dei menneska som segnene fortel om, er radikalt annleis enn eventyrfigurane: Framfor alt blir dei redde når dei møter det overnaturlege – dei har eit sjeleliv, og for mange skaper segnopplevinga eit sjeleleg traume.

SYN OG SEGN: 04.2012

No skil ein gjerne mellom «eigentlege segner» og «memorat»: Dei første er forteljingar som har levd så lenge i tradisjonen at det personlege minnet om dei involverte har kvorve bort; segnhandlinga lever vidare likevel, som eit døme på kva som kan hende i den uforståelege røyndommen vår. «Memorat» er tilsvarande historier, men om hendingar som har gått føre seg «i manns minne»: Forteljaren har sjølv kjent dei som segna handlar om, og veit når og kvar det heile gjekk føre seg – eller ein kjenning har høyrt og sett osv.

I vår samanheng blir då poenget at «huldreeventyra» til Asbjørnsen stort sett er slike «memorat».

Fordi segna – og memoratet – gir seg ut for å framstille røyndommen, så viser dei oss røyndomsoppfatninga i segn-miljøet. Her blir også segna nærmast det motsette av eventyret: Eventyret fortel om figurar og hendingar som indirekte kan tolkast som signal frå det umedvetne sjelelivet vårt. Men segnene fortel klårt og tydeleg om det medvetne sjelelivet – om kva folk trur på, kva dei er redde for osb. (Likevel kan vi her òg sjølvsagt tolke inn umedvetne impulsar: Den einsame tømmerhoggaren er nok på eit medvete nivå redd for huldra, men vi kan mistenkje han for på eit umedvete nivå å lengte etter kvinne. Resultatet blir det sterkt ambivalente møtet med huldra som segnene så ofte fortel om.)

FOLKLORE OG NASJON I samtida blei det oppfatta som noko sjølvsagt at folklore var uttrykk for det nasjonale sjelelivet. Men i ettertid har ein forstått at eventyret er ein internasjonal sjanger. Frå store delar av det eurasiske kontinentet kjenner vi eventyra om den unge helten eller heltinna som blir sett på ein serie prøver, som dei meistrar med magisk hjelp, før dei giftar seg med prinsessa eller prinsen. Handlinga er altså internasjonal – om enn miljøet er lokalt eller nasjonalt.

Men for Asbjørnsen og Moe og deira samtidige var det sjølvsagt at all folklore var nasjonal, og kunne fortelje oss noko viktig om sjeleliv og karakterdrag i dei ulike nasjonane. Dei visste nok at eventyra vandra og hadde sine parallellar

i mange land. Men dei tok likevel for gitt at det viktigaste ved dei var det særnasjonale preget.

Dette med at folkloren var nasjonsspesifikk, blei det i første rekke Jørgen Moe som greidde ut om. Han drøftar det i ei lærd innleiing til den andre utgåva av eventyrsamlinga deira; ho kom i 1852. I den utgåva stod det berre eventyr – ingen segner. Derfor er det berre eventyr han nyttar som eksempelmateriale. Det som er hovudpoenget hans, er at eventyret speglar «folkekarakteren» i den nasjonen der eventyra er samla. Asbjørnsen skreiv aldri ei tilsvarande teoretisk utgreiing om segner. Sjølv opplever eg det som fruktbart å samanlikne eventyr og segner, og då er det rimeleg å sjå på dei segnene som Asbjørnsen presenterer, i høve til Jørgen Moe sin eventyrteori og til eventyret i det heile.

Og fordi Moe er lite konkret i refleksjonane sine om eventyra og folkekarakteren, vil eg supplere han der eg finn grunnlag for det, for å utvikle eit breiast mogeleg grunnlag for samanlikninga.

Når Moe var så opptatt av samhøvet mellom kulturovringar som folklore på den eine sida og «folkekarakteren» på den andre, så var det fordi kulturskilnader mellom nasjonane hadde blitt viktige på ein ny måte. Om ein strekkjer 1800-talet litt i båe endar – frå den franske revolusjonen i 1789 til Versailles-freden etter første verdskrigen i 1918, så får vi ein epoke der Europa endra seg radikalt. Utgangspunktet hadde vore at grensene mellom statar blei bestemte av den medgangen eller motgangen som ulike fyrstedynasti hadde i krig eller ved giftarmål eller arveoppgjør. Kva for folkeslag eller nasjonar som blei ringa inn av grensene, spelte lita rolle. Derfor var statane oftast fleirnasjonale og fleirkulturelle, og derfor var skilnadene mellom folkeslaga kjente og aksepterte, men ikkje særleg viktige. Men på 1800-talet voks den tanken fram at eit folkefellesskap – ein nasjon – som delte ein viss type samkjensle, burde ha sin eigen stat. Grensene mellom nasjonar skulle altså falle saman med grensene mellom statar.

Med ønsket om å etablere nasjonalstatar blei skilnadene mellom folkegruppene viktige. For skilnadene var sjølve grunnen til at ein trong dei nye nasjonalstatane: Folka var ulike på dei

og dei måtane, og det var derfor dei måtte ha kvar sin suverene stat.

Mange av dei moderne humanistiske faga i Europa har den historiske bakgrunnen sin i denne jakta på dei ulike nasjonale særprega – i historie, språk, dikting, musikk, andre kunstartar, folklore. Og så lenge denne endringsprosessen var nokolunde ny, meinte mange at skilnadene mellom nasjonane innanfor alle desse ulike fagområda hadde ein slags diffus samanheng med det overgripande fenomenet «nasjonalkarakter» eller «folkekarakter» eller «folkeånd». Omgrepet er upresist, og det blei brukt litt ulikt fram gjennom generasjonane – først meir syntetiserande – etter kvart meir differensierande. For Wergeland var det som om det norske folket delte ein nokså klår og definerbar karaktertype – for Jørgen Moe var nasjonalkarakteren ein meir differensiert art av karaktertypar – i fleirtal.

Arbeidet med folkloren dreidde seg altså djupast sett om å lære eigenarten til det norske folket å kjenne.

EVENTYRET OG FOLKEKARAKTEREN Jørgen Moe er heilt i pakt med dei europeiske nasjonale straumdraga når han i innleiinga si opplyser oss om det aller viktigaste ved å samle inn og ta vare på folkeeventyra: «Eiede man de mangfoldige endnu usamlede Eventyr, der leve hos Folket, er det ikke at betvivle, at dettes (Folkets) væsentligste Karaktertræk ved de forskjellige Figurer ville være betegnede.» (Moe 1877, b. II: 63.)

Arbeidet med folkloren dreidde seg altså djupast sett om å lære eigenarten til det norske folket å kjenne. Og folkeeventyret var ei sikker kjelde i så måte. Likevel er Jørgen Moe forsiktig med å bokstavere ut korleis dette syner seg meir konkret. Men han er velvillig stemt overfor det han ser; hovudinntrykket er svært positivt. Men han er altså svært knapp i grunngivinga si for kvifor det er slik. Somme drag peiker han likevel på.

Særleg er han opptatt av den «dybe Forborgenhed» som kjenneteiknar Oskeladd-figuren.

Den er tydelegare i norske eventyr enn i andre eventyrtradisjonar – altså dette at Oskeladden skjuler evnene sine bak ei slags maske av likesæle og dugløyse. Han går berre omkring med si indre visse om å vere den rette – han, som alle held for å vere ein slags bygdetulling. Han

SYN OG SEGN: 04.2012

69

Ein har sett på Oskeladden som arketyp for dei påståtte «Oskeladdane i næringslivet».

viser seg til slutt å ha nettopp dei eigenskapane som trengst.

Jørgen Moe er dessutan opptatt av kvinnene i eventyret. Manndottera i eventyret om «Manddatteren og Kjerringdatteren» er «finere og ethisk-yndigere tænkt» i det norske eventyret enn i «de nærmest beslægtede Folkeslags» eventyrtradisjonar med det same motivet (Moe, n. v.: 73). Eg skal komme nærmare tilbake til dette poenget om litt.

Endeleg hadde Jørgen Moe eit skarpt auge for komikken i eventyrsjangeren: «Især er det de komiske Figurer, der i vore Eventyr træde klare og bestemte frem. Dette forholder sig vistnok saa med de fleste Landes (…) men med vore er det dog nok i fortrinlig Grad Tilfældet og har sin dybeste Grund i det humor, der nødvendig udvikler sig hos et Folk under saa haarde og truende lokale Forhold som vore.» (Moe, n. v.: 64–65.)

Og så går han gjennom ei rekke skjemte­ eventyr, og røper at han – den framtidige presten og biskopen – morar seg kongeleg over den folkelege humoren.

No er det slik at Jørgen Moe i jakta på «folke­ karakteren» først og fremst rettar blikket mot heltane og heltinnene i eventyret. Bifigurane blir fortrengde frå perspektivet. Og då blir sjølvsagt hovudinntrykket at det menneskebildet som Jørgen Moe finn, er optimistisk. Dette er berre rimeleg, når lykkeleg slutt er obligatorisk i sjangeren. Og om det då er slik at denne optimismen speglar folkekarakteren, då må norske mannfolk vere framfuse og sjølvtrygge, – og kvinnene må vere uklanderlege viktorianske dydsmønster. Ut frå dette spesielle perspektivet blir det positive heilskapsinntrykket uimotseieleg; ja, eg meiner at Jørgen Moe så langt har heilt rett i den svært så optimistiske karakteristikken sin.

OPTIMISMEN I EVENTYRET Mange har vore opptatt av den ukuelege optimismen som Oskeladd-figuren representerer.

Ikkje minst har denne figuren blitt modell for mange etter kvart som individualisme og liberalisme og kapitalisme kom til å dominere det moderne samfunnet. Særleg har ein lovprist

70

SYN OG SEGN: 04.2012

det uortodokse blikket han har for det nye og uprøvde – i motsetnad til dei meir konvensjonelle kontrastfigurane Per og Pål. Ein har sett på Oskeladden som arketyp for dei påståtte «Oskeladdane i næringslivet».

Eit poeng som eg sjølv har vore opptatt av, er at Oskeladden i undereventyrsjangeren – altså dei fleir-episodiske «seriøse» eventyra der hovudpersonen blir konfrontert med troll og trollskap – er Oskeladden meir moralsk enn konkurrentane sine. I denne eventyrsjangeren er det nemleg slik at alle som prøver seg på den avgjerande oppgåva, først blir stilte på ei moralsk prøve, som berre Oskeladden klarar: Først blir det kunngjort vidt og breitt at den som tar på seg å bøte den mangelen som har råka samfunnet i byrjinga av eventyret, skal bli lønt slik og slik. Mange vil prøve seg. Men antiheltane Per og Pål klarar ikkje den moralske prøva som innleier rekka av prøver: Dei kan til dømes treffe ein gammal gubbe som ikkje har smakt vått eller tørt på 100 år, eller ei kjerring som har stått like lenge med nasen fastklemt i ein stubbe. Per og Pål berre ler av dei, men Oskeladden hjelper dei. Derfor er det han som får det magiske hjelpemiddelet som gjer det mogeleg for han å komme vidare i handlingsrekka. Altså er eventyrhelten ikkje berre uredd, oppfinnsam osb., – han er også snill.

Eg vil også stø Jørgen Moe i at kvinnebildet i eventyret er positivt, men mi grunngiving er ei anna enn hans: Det er opplagt slik at vår «manndotter» er i slekt med eventyrheltinner frå andre eventyr-tradisjonar – der heltinnene blir målte på kor fromt dei underkastar seg andre. Både Askepott og Snøkvit vinn prinsane sine fordi dei så lenge var viljuge til å la seg mobbe av stemødrene sine utan å mukke.

Somme feministiske eventyrgranskarar jamfører desse eventyra med eit bestemt skilje i grammatikken: Eventyr om mannlege heltar er som ei setning der verbalet står i aktiv: Helten attrår, helten handlar, helten får. Eventyr om kvinner kan derimot samanliknast med ei setning i passiv: Heltinna blir plaga, og blir (derfor) attrådd (av prinsen). Jørgen Moes manndotter passar nokså godt inn her.

Men ho er ikkje typisk for norske eventyr-

kvinner! For det første har vi sånne heltinner som Lurvehette og Kari Trestakk og heltinna i «Kvitebjørn, kong Valemon». Dei tar eigne val, er aktive – og vinn fram med prosjekta sine, omtrent som dei mannlege heltane. Men her er det dessutan rimeleg å utvide perspektivet frå heltinnene til ein heilt bestemt biperson, nemleg alle dei prinsessene som Oskeladden har fått æra for å redde. For saka er at når han står der i trollslottet og vil berge dei, så har han inga aning om korleis han skal gå fram! Det er ho som veit at det heng eit sverd bak døra, for tungt til at helten kan løfte det, men det heng eit horn med smurning ved sida av osv. Kort sagt: Det er ho som kjenner den magien som må til for at helten skal klare hovudprøva, og det er ho som er strategen for siste del av eventyrhandlinga; han er berre fotsoldaten som gjer det han blir sett til. Frå det punktet der dei to hovudpersonane møter kvarandre i trollberget, er eventyrhandlinga korkje aktiv eller passiv, men resiprok: Dei attrår kvarandre, og hjelper kvarandre (Bjerkem 1996).

Men alt dette styrker berre Jørgen Moe sitt hovudpoeng: Eventyret gir eit optimistisk menneskebilde. Dette er særleg klårt i undereventyret: Menneskebildet uttrykker der ein slags optimistisk humanisme, sjangeren idealiserer moral og handlekraft, og det sluttar lykkeleg.

Mennesket kan styre sitt eige liv, og sigre over alle vonde krefter i tilværet. No finst det rett nok negative figurar også i undereventyret, og dei speglar vel òg strengt tatt menneskelege eigenskapar, men det er altså det positive som vinn, og det negative som tapar. Altså blir sjangeren optimistisk.

Men om vi utvidar perspektivet og inkluderer dei andre eventyr-sjangrane, blir bildet ikkje fullt så strålande. Også dyreeventyra illustrerer sjølvsagt først og fremst menneskelege karaktereigenskapar, og i denne sjangeren er dei jamt fordelte – både dei gode og dei dårlege. Så dyreeventyra viser – paradoksalt nok – eit menneskebilde som er godt gjenkjenneleg, og vi må vel seie at det er meir realistisk enn bildet av heltane i undereventyret. Noko liknande gjeld for novelleeventyr og skjemteeventyr: Dei snur ofte verdiskalaen frå undereventyret på hovu-

det. Heltane er ofte utspekulerte luringar – av og til notoriske kjeltringar. Det er vel rimeleg å tenkje seg at desse humoristiske eventyrsjangrane har ein liknande funksjon som karnevaltradisjonen: Dei ignorerer rådande verdiar – mellombels – for moro skuld. Men når moroa er slutt, er det igjen verdiane i undereventyret som rår.

SEGNER, RELIGION OG PSYKE Korleis kan ein no tenkje seg at dei norske segnene – slik Asbjørnsen presenterer dei – kan ha supplert eller nyansert det menneskebildet som eventyra gav? Som eg nemnde, var Jørgen Moe heilt klår på at eventyrfigurane speglar den norske «folkekarakteren». Asbjørnsen er nok opptatt av sambandet mellom segnene og segnmiljøet, men han er forsiktig med å dra inn nasjonale perspektiv. I yngre år var han innstilt på å skrive ei omfattande drøfting av segn-sjangeren – tilsvarande Jørgen Moe si eventyr-innleiing. Men han gjorde det aldri.

Og det kan sjå ut som om haldninga hans til segnene heldt seg open og undrande – heile livet. Vi ser ei klår utvikling – frå romantisk idealisme i retning av ein slags «psykologisk realisme». Men han samlar seg aldri om nokon endeleg «fasit».

På 1830- og 40-talet stør han seg på synspunkta til dei førande romantikarane, særleg dei tyske Grimm-brørne og her heime Peter Jonas og Camilla Collett, som han samarbeidde ein del med. Den romantiske posisjonen kjem til uttrykk til dømes i ein stutt «Fortale» til den første samlinga av Norske huldreeventyr og folke­ sagn, som kom i 1845. Her seier han at segner er «Naturdigtninger», og han held fram slik: «de ere ikke andet end Naturen selv og dens Brydninger i Folkets Fantasi, Naturfortoningerne igjennem Folkets poetiske Opfatning, ofte med en Farvning af Oldtidens Tro og Forestillingsmaade» (Her etter Solberg 2010:17.)

Dette at segnene først og fremst er «Naturen selv» slik han blir filtrert gjennom folketru og folkefantasi, er konvensjonell romantikk.

Folkloren og menneska og naturen var på mystisk vis eitt – sameinte i den mystiske folkeånda. Då blir menneska i segnmiljøet eit slags

SYN OG SEGN: 04.2012

Folkloren og menneska og naturen var på mystisk vis eitt – sameinte i den mystiske folkeånda.

71

Først og fremst står den norske folkekarak­ teren fram som meir samansett om ein tar føre seg segnene til Asbjørnsen enn om ein held seg til eventyra.

72

natur­menneske og segnene ein naturreligion – episke og figurative forklåringar av naturfenomen.

Men Asbjørnsen kjem etter kvart til å legge mindre vekt på naturen og meir på «Folkets Fantasi, poetiske Opfatning» og «Oldtidens Tro og Forestillingsmaade». Dette går fram i fleire mindre utgreiingar; Knut Liestøl gir ei oversikt over dei, og refererer fagdiskusjonen om dei (Liestøl 1947). Men det klåraste dømet på ein segnteori frå Asbjørnsens si side er – karakteristisk nok – ein diskusjon der fleire synspunkt blir sette fram, utan at dei heilt klårt blir samla i ein overgripande syntese. Då tenkjer eg på «huldreeventyret» «Julebesøget i Præstegaarden» frå 1852. Her blir det først fortalt segner av ein viss type, og så går gjestene over til å diskutere «hvad der havde fremkaldt disse Sagn».

I denne diskusjonen er naturen, som var så sentral under romantikken, temmeleg fråverande. Her blir det for det første lagt vekt på religionshistorie og for det andre på psykologi.

Og det er påfallande at ei tørt rasjonalistisk avvising av segner som fyllerør og sinnssjukdom blir avvist. Det er «doktaren» som representerer dette synet, men han blir gjord til lått av selskapet. Dei alternativa som blir tatt seriøst, er altså først ei religionshistorisk oppfatning: Ein forstår «Overtroen som en tilstedeværende levning af den fjerne Oldtids Forestillinger» og som «Folkets Poesi (…) engang (…) dets Religion».

Men sjølve grunnlaget for denne religionen var «Forestillinger om Væsener, som vare Menneskene hulde eller fiendske». Då fungerer det religionshistoriske saman med psykologien, for folketrua blir eit «svar» på menneskelege kjensler: mennesket sin trong til «hulde» støttespelarar – og mennesket sin angst for løynde og uskjønelege fiendar.

Men det psykologiske spelar også inn for sjølve «opplevinga» av segna: For segnene kan skrive seg frå gamle forteljingar, «som under forskjellige Afændringer kom saa levende igjen i Drømme, at man indbildte sig, man havde oplevet dem». Dette blir så illustrert ved at ei av damene i selskapet forklårar at ho verkeleg har sett og opplevd ei slik segn som dei nett

SYN OG SEGN: 04.2012

hadde fortalt; men ho forstår «at det ikke har været andet end en Gjenklang i Sjælen af de Sagn, jeg nylig havde hørt (…)». Altså er ikkje segna forståeleg berre som religiøse «svar» på emosjonelle behov; segna krev også ei «konkret oppleving», som ein «draum», eller ei forteljing som grip ein på ein slik måte at ho gir ei slags oppleving av «déja vu». Denne minninga av noko allereie sett kan så bli bygd ut til ei segn.

Desse synspunkta på segner er ifølgje Knut Liestøl «heilt moderne» (Liestøl 1947:174).

Asbjørnsen har altså ei glidande forståing av segnsjangeren. Han ser heile tida på segnene som «folkets poesi», men avviser likevel dei overnaturlege «opplevingane» som overtru, og meiner at dei vitnar om den naiviteten som rår i folket. Det slår meg at den glidande rørsla Asbjørnsen har frå romantikk i retning av meir rasjonalisme og realisme samstundes inneber ei endring i synet på miljøet rundt segnene.

Som nemnt knyter romantikaren Asbjørnsen tette band mellom mennesket og naturen: Den som møter det overnaturlege, er eit slags naturmenneske med ein naturreligion. Men den opplysningsmannen eller realisten som skriv «Julebesøget i Præstegaarden», plasserer segnfigurane langt nærmare det moderne mennesket – det overnaturlege vitnar nok om restar av alderdommeleg religion, men menneska har eit sjeleliv som vi kan kjenne oss sjølve att i.

Likevel blir dette sjølvsagt ei svært mykje mindre panegyrisk haldning til folket og folkekarakteren enn dét vi møtte i eventyr-innleiinga til Jørgen Moe. Dette er særleg fordi segnfigurane trass i alt det merkelege som hender med dei, er skildra med psykologisk realisme.

RAMMEFORTELJINGA Først og fremst står den norske folkekarakteren fram som meir samansett om ein tar føre seg segnene til Asbjørnsen enn om ein held seg til eventyra, og dette har samanheng med synsvinkelen. I eventyret er forteljarrøysta nærmast umerkeleg til stades; eventyret viser fram figurar og hendingar, men det blir ikkje gjort noko vesen av kven som er forteljaren. Og som nemnt tok folk flest det for gitt at norske eventyr handlar om det norske folket, og dét var for

samtidige intellektuelle først og fremst bygdefolk. Dette at «folket = bygdefolk», hadde dei arva frå dei dansk-norske opplysningspatriotane på 1700-talet: Odelsbøndene representerte «det norske» – i motsetnad til «det danske» (Bø, 2006:34ff). Slik blei det også for romantikarane: Intelligensiaen var så orientert mot det danske at dei hadde ei uklår kjensle av nasjonal identitet; det var ålmugen – særleg på bygdene – som var ekte norsk. Og eventyret, som dei heldt for ekte norsk, og som for ein stor del var blitt fortalt av jamne bygdefolk, måtte då, sjølvsagt, framstille norske bønder. (For kommande generasjonar blei dette ytterlegare «prova» av illustrasjonane til Werenskiold og Kittilsen & Co. Der får Oskeladden og dei andre bunader på seg – eller noko som liknar. Det gjeld ikkje kongen, rett nok, han har krone og hermelinskåpe, men han står gjerne på trammen på ein typisk norsk storgard.) Nåvel, den kondisjonerte lesarkrinsen tok for gitt at norske eventyr handlar om det norske folket forstått som ein heilskap, men slik at det var den norske bygdeålmugen som representerte dette norske i reinkultur.

Dette blir annleis med segnene slik Asbjørnsen presenterer dei; her blir det synleg korleis dette folket er sosialt og kulturelt delt. Dette følgjer av forteljeteknikken med «rammeforteljingar». Som vi hugsar, kalla Asbjørnsen sjangeren sin for «huldreeventyr», men dei er i røynda samlingar av memorat – innfelte i rammeforteljingar. I rammeforteljinga får vi høyre om korleis ein eg-forteljar først kjem opp i ein «folkloristisk ur-situasjon», der det blir fortalt segner, heilt til han bryt opp og tar avskil med segnforteljarane. Denne eg-forteljaren er ein representant for den kondisjonerte overklassa; det er derfor han er i stand til å skrive historia ned, medan dei andre i krinsen av forteljarar og lydarar oftast høyrer til folket, og blir framstilte som om dei først og fremst fungerer innanfor ein munnleg kultursfære.

Eg-forteljaren blir aldri omtala ved namn, men i fleire av rammeforteljingane blir han utstyrt med drag som liknar Asbjørnsen sjølv, og ein får inntrykk av at det er han som fortel korleis det gjekk til at han første gongen høyrde

nettopp dei segnene som er felte inn i nettopp den rammeforteljinga. Dette gjeld til dømes for «Kvernsagn», «En Nat i Nordmarken» og «En Sommernat paa Krogskoven». Nokre gonger har likevel eg-forteljaren drag som ikkje stemmer heilt med den Peter Christen Asbjørnsen som lesaren kjenner. Ein gong er forteljaren ein 14-års gut som har gått seg bort («En Sommernat …»), ein annan gong ein student («Berte Tuppenhaugs Fortællinger»); så ein huslærar («Huldreæt»), og éin gong ein løytnant («En gammeldags Juleaften»). Her kan ein òg oppfatte eg-forteljaren som Asbjørnsen, men «no» er han den vaksne og kjende skribenten som fortel om opplevingar frå tidleg ungdom.

Mange detaljar i desse rammeforteljingane – kanskje det meste – kan sjølvsagt godt vere fri dikting.

Rammeforteljingane har fleire viktige funksjonar – med både kompositorisk og tematisk relevans. For det første viser dei eit avgrensa sosialt miljø der den folkloristiske ur-situasjonen går føre seg. Dette er framstilt som eit miljø og ein sosial situasjon der det er naturleg at nettopp slike segner blir fortalde. I «En Tiurleg i Holleia» møter vi først eit jaktlag, og naturleg nok kjem samtalen mellom jegerane til å krinse om tidlegare jaktopplevingar. Derfor kjem segnene om trolltiuren og trollharen nettopp her. I «En gammeldags Juleaften» skisserer han ein naturleg scene for segner om nissen. Segner om mirakelkurar, signekjerringar og heksedokterar følgjer naturleg etter at rammeforteljinga har fortalt oss korleis den unge studenten vrikka beinet sitt på skitur, og med naud og neppe klarte å humpe inn til signekjerringa Berte Tuppenhaug. På denne måten samlar Asbjørnsen segner av same type og plasserer dei saman inne i ei bestemt rammeforteljing. Ved å knyte kvar einskild segntype til eit påstått «typisk miljø» oppnår han at lesaren lettare kan oppfatte segna som levande tradisjon; ein møter eit miljø der ein kan få inntrykk av at desse segnene lever og fungerer i forfattaren si samtid.

Framstillinga gir oss altså inntrykk av at Asbjørnsen sjølv har opplevd desse folkloristiske ursituasjonane, og at han har høyrt

SYN OG SEGN: 04.2012

I rammeforteljinga får vi høyre om korleis ein eg-forteljar først kjem opp i ein «folkloristisk ur-situasjon», der det blir fortalt segner.

73

Både sjølvtilliten og optimismen i eventyret heng opplagt saman med at eventyrfigurane blir framstilte så å seie utan kjensleliv.

74

akkurat desse segnene akkurat der. Men når ein saumfer tekstene nærmare, ser ein at han i røynda har komme over desse segnene ved mange og heilt ulike høve, og at han bygger på heilt ulike kjelder – også skriftlege – til dømes Andreas Fayes bok Norske Folke-Sagn frå 1833 (Solberg, 2010).

I tillegg til at denne komposisjonen plasserer segner av same type i folkloristiske ursituasjonar og i ulike folkelege miljø, fortel dei om ein tydeleg sosial avstand mellom eg-forteljaren og segnforteljaren. Dette gir lesaren ei sterkt ambivalent oppleving av segnstoffet. Vi møter dels eit miljø der segna framleis blir tatt seriøst, og hendingane blir oppfatta som sanne – eller i alle fall ikkje usannsynlege. Men den kondisjonerte eg-forteljaren røper likevel at han sjølv er skeptisk til det heile – og eigentleg temmeleg distansert frå dette miljøet. Som eit opplyst menneske tar han for gitt at det som blir fortalt, ikkje kan ha gått føre seg slik som det blir framstilt og tolka av segnforteljaren. Av og til underrettar han oss, i små sidekommentarar, om kva som i røynda må ha skjedd.

Denne kontrasten mellom opplysningsprega rasjonalisme og folkeleg overtru blir ofte markert ved at eg-forteljaren held ein ironisk og lett nedlatande tone andsynes segnforteljaren.

Aller drygast blir han truleg i «Graverens Fortællinger», der den uvanleg stygge Per Graver med sitt «bistre blik og hypokondriske ansikt» minner eg-forteljaren om «en stædig Hest, jeg en Gang havde været plaget med». Elles blir eldre kvinner svært ofte utsette for ironisk harselas; Berte Tuppenhaug er eitt døme. Men når unge kvinner blir trekte inn, går ironien ut over eg-forteljaren sjølv; han prøver alt han kan å gjere inntrykk på dei, men blir venleg sett på plass … osv. («Huldreæt»).

Jamvel om ikkje ironien alltid er like skarp, så skaper rammeforteljingane ei lett nedlatande forteljarhaldning – i og med den sosiale avstanden mellom eg-forteljar og segnforteljarar. Egforteljar og lesar «deler» utleveringa av segnforteljaren – etter kvart som denne berre avslører seg meir og meir som eit uforståande offer for ironien. Verknaden av rammeforteljinga blir då at kulturkollisjonen mellom den kondisjonerte

SYN OG SEGN: 04.2012

lesarkrinsen og den naive ålmugen blir rykt inn i teksten – i motsetning til i eventyret, der teknikken med rammeforteljing ikkje blir nytta.

MENNESKEBILDET I SEGNENE Tidlegare stilte eg spørsmålet om desse segnene kan ha justert det menneskebildet som eventyret presenterte. No såg vi at det lett oppbyggelege bildet som undereventyret gav, blir trekt i tvil av karikaturane i skjemteeventyret.

Alt i alt synest det likevel som om eventyra gir eit menneskebilde med overskot og vitalitet; skurkestrekane i skjemteeventyra blir presenterte med så mykje humør at ein ser på det heile med romsleg sjølvtillit. Eventyrfigurane, når ein ser dei under eitt, får noe heilhjarta optimistisk ved seg anten dei no har moralske siktemål som i undereventyret, eller umoralske som i skjemteeventyret.

Både sjølvtilliten og optimismen i eventyret heng opplagt saman med at eventyrfigurane blir framstilte så å seie utan kjensleliv. Som eg var inne på, blir figurane i eventyret ein slags stiliserte symbol i ei heilt uverkeleg fantasiverd.

Men her skilde altså eventyret seg frå segna.

For det er nettopp noko av poenget ved segna at menneska blir skremte av møtet med det overnaturlege. Også lydaren skal grøsse litt. Segna grip oss med sin psykologiske realisme – der eventyret pirrar oss med sin røyndomsfjerne ønskedraum.

Det er altså segna som gjer krav på å fortelje om det røynlege livet. Og medan eventyret alltid har lykkeleg slutt, endar segna ofte tragisk. Når ein ser desse to poenga ved segna i samanheng – at det handlar om røyndommen slik folk forstår han, og at det dessutan endar tragisk, seier det noko om røyndomsoppfatninga mellom folk: Livet er beintfram slik at det ofte endar tragisk. Og røyndomsoppfatninga er unekteleg ein ganske viktig del av folket sin kvardag.

Den psykologiske funksjonen som segna har, kan då ofte bli å åtvare folk i miljøet mot dei mange ulike måtane ting kan gå gale på, og forklåre kvifor det går gale. I naturen bur det vette som grip inn i menneskelivet på lagnadstunge måtar dersom ein ikkje følgjer sed og skikk. Ja, ofte elles òg – av heilt uskjønelege

årsaker, noko den einskilde segna gir konkrete døme på. Segna blir på ein måte empirien bak folketrua; det segnfigurane påstår dei har opplevd, «provar» at folketrua er sann. Det ligg såleis i saka sjølv at der segna er ein levande og produktiv sjanger, lever folk i angst og overtru.

Dette gir unekteleg eit heilt anna menneskebilde enn den atmosfæren av optimistiske fantasiar og frodig humør som vi finn i eventyret.

Som nemnt meinte Jørgen Moe at eventyrfigurane demonstrerte sentrale drag ved folkekarakteren. Men det spørsmålet vi nærmar oss no – om og eventuelt korleis dette gjeld for segnverda – var lite framme i samtida. Det burde i og for seg ha vore nærliggande å drøfte dette – i og med at det er segnsjangeren som gjer krav på å fortelje om røyndommen og om verkelege menneske. Dermed burde det ha vore meir nærliggande å dra slutningar om nasjonalkarakteren på grunnlag av segnene enn på grunnlag av eventyra, – og rammeforteljingane kunne godt ha vore eit medium for slike spekulasjonar.

Men det kan sjå ut som om segnfigurane blir for ynkelege til heilt å passe inn i sjølvbildet til den unge nasjonen. Kanskje bør vi sjå på den ironiske distansen hos Asbjørnsen i eit slikt lys? Segnfigurane er nok landsmennene våre, og dei er rett nok tapre og uthaldande, men dei er patetiske med. Og det er ein stor og viktig avstand mellom «oss» som samlar og les segner, og «dei» som fortel segner.

Det er som om tida ikkje er mogen for å ta dei folkelege haldningane til dei gamle trusførestillingane innover seg. I ein viss mon skjer nok dette i dei «nasjonale» dikta av Welhaven og Jørgen Moe – slike som «Harald fra Reine» av Welhaven og «Helge-Notra» av Moe. Og vi finn noko av det i den nasjonalromantiske dramatikken til Ibsen, som for eksempel «Olaf Liljekrans». Særleg hos Welhaven og Ibsen er det ein tendens til at det overnaturlege blir idealisert – og viser den visjonære evna som folkekunstnaren har til å skode inn i den romantiske idésfæra bak den ytre røyndommen.

Men segna blir nesten borte frå litteraturen under realismen, og dukkar først fram igjen i større breidd med nyromantikken. Då kjem

Jonas Lie med novellesamlingane Trold I og II, Arne Garborg med Haugtussa og Hans E. Kinck med Flaggermusvinger og Fra hav til hei. Segnmotiv blir også viktige hos den symbolistiske Ibsen. Det er som om den nasjonale identiteten først då er blitt trygg nok til at ein tør å vise korleis folket slit med angst og psykiske konfliktar – som dels blir framkalla av folketrua, og dels gir ho næring.

Kanskje var det slik at Asbjørnsen aldri kom seg til å skrive det teoretiske essayet sitt om norske segner fordi det ville kompromittere det nasjonale sjølvbildet – det sjølvbildet som eventyrsjangeren inspirerte. Det nasjonale sinnelaget hans var sikkert like varmt som hos vennen Jørgen Moe og dei andre intellektuelle i samtida. Men Asbjørnsen var ein meir nøktern empirikar – mindre romantisk. Og derfor har kanskje det nasjonale sinnelaget hans kollidert med ærlegdommen hans. Han måtte nøye seg med å legge materialet sitt fram for ålmenta, og elles signalisere ei haldning til det som nok var distansert, men også sjarmert. Samstundes blir dette arbeidet viktig for forståinga av at det norske folket nettopp er samansett av ulike kulturar. Det norske folket er ikkje først og fremst heroiske klippebuarar slik som for Gerhard Schøning-generasjonen på 1700-talet.

Asbjørnsens kulturpolitiske prosjekt blei å vise den lesande eliten det mangefasetterte i folket – mest mogeleg av heile det kulturelle spekteret som levde i den unge nasjonen.

Segnfigurane er nok landsmennene våre, og dei er rett nok tapre og uthaldande, men dei er patetiske med.

LITTERATUR Bjerkem, Johan Einar. 1996: Kjønnsrollene i trønderske undereventyr.

Oslo.

Bø, Gudleiv. 2006: Å dikte Norge. Dikterne om det norske. Bergen.

Gjefsen, Truls. 2001: Peter Christen Asbjørnsen – diger og folkesæl.

Oslo.

Liestøl, Knut. 1947: P. Chr. Asbjørnsen. Mannen og livsverket. Oslo.

Lüthi, Max 1947: Das europäische Volksmärchen. Form und Wesen.

Bern, München.

Moe, Jørgen. 1877: Samlede Skrifter I–II, Kria.

Solberg, Olav. 2010: «Innleiing» i Peter Chr. Asbjørnsen: Norske folkeeventyr og Huldresagn. Utg. O. S. Oslo.

SYN OG SEGN: 04.2012

75

OFFENTLEG PUBERTET – PUBERTAL OFFENTLEGHEIT? 76

SYN OG SEGN: 04.2012

AV OLE-KRISTIAN KRUKHAUG

BARNESKULEN PÅ DOMBÅS HADDE eit område

vi kalla Fellesarealet. Rommet låg midt inne i skulebygninga, omkransa av klasseromma våre. I bortaste enden låg lærarkontoret, og ut mot gardsplassen nedanfor fann ein medie­ teket – ei blanding av bibliotek og filmrom, og sikkert noko meir som eg har gløymt. Inne i Fellesarealet var det teppe på golvet og kunst på veggane. Vovne veggteppe med rufsete moskusar i 3D-ull, og med Snøhetta i bakgrunnen.

Enno i dag får eg ei god kjensle når eg tenker attende på dette rommet. Lukta av nye, reine teppe, og av ny betong. (Skulen var nybygd då eg gjekk der.) Kjensla av fingrane som stryk over dei porøse gipsplatene eg til då ikkje hadde sett nokon annan stad.

Tilstellingar til jul og påske, eller storfint besøk utanfrå: musikarar frå baksida, misjonærar frå Tanzania.

Vi hadde respekt for Fellesarealet. Skoa måtte av før vi lettbeinte fór inn på teppet.

Det var – og skulle vere – ein viss terskel for å slå seg laus med utidige, barnslege ytringar i dette rommet. Ingen uvørden stemmebruk eller frekke teikningar på veggane. På pultane inne i klasserommet derimot fall ytringane friare, sjølv om vi alltid prøvde å viske

ETIKK

Er det offentlege rommet vorte ein pludrearena som av omsyn til dei mange og dei minste ikkje lenger kan tole det vanskelege og paradoksale – det vaksne? det bort innan læraren nådde å sjå kva godt vi hadde skrive om henne. Men i Fellesarealet? Ikkje tale om. Der skulle vi strekkje oss så langt vi kunne mot vaksen åtferd. På sitt beste romma Fellesarealet høgtidsstunder både for liten og for stor.

NYE MEDIUM, LÆRAREN OG VAKTMEISTEREN Det er nok enklare å komme til orde i felles­ areala våre i dag enn då eg var liten, både på godt og vondt. Midla er fleire, lærarane står svakare, og ikkje minst vart vaktmeisteren sett på venteløn i ei av omorganiseringane på 90-talet. Sidan har ingen teke på seg det endelege ansvaret for å jage dritungane som teiknar på veggane.

Då er det ikkje til å unngå at golvteppa blir skitne og rufsete i kantane, og at det saman med kunsten på veggane no står stygge ord det ikkje går an å viske bort. Det offentlege rommet framstår rett og slett som meir nedsarva enn før. Det kan verke som om nokre av dei tøffaste i klassen har fått feil skrive­ reiskapar i hende. Mens dei framleis berre skulle hatt tilgang til blaut blyant og viskelêr, har dei opna den låste skuffa i kateteret og funne øskja med sprittusjar. Sidan har dei slått seg heilt laus.

SYN OG SEGN: 04.2012

Det kan verke som om nokre av dei tøffaste i klassen har fått feil skrivereiskapar i hende.

77

Før eller seinare støyter vi alltid på det evinne­ lege spørsmålet om ting eigentleg er så mykje verre no enn før.

78

Kanskje ristar vi litt på hovudet til det heile, men druknar ikkje mange av dei viktigare bodskapane likevel i fascinasjonen for det pubertale pjattet? Det må då ha vorte vanskelegare å kome til orde med noko som er noko, når alle skrik i munnen på kvarandre, og alle skal ha sine 15 minutt? Særleg når vaktmeisteren ikkje lenger tuslar opp frå kjellarbua si og vaskar veggane eller gjev dei eit strøk måling lenge før vi andre kjem dundrande inn gjennom dørene til ein ny dag.

Nye, interaktive medium har naturlegvis spelt ei stor rolle i denne utviklinga. No er dei fleste av oss til kvar tid berre nokre taste­ trykk unna å kringkaste det vi måtte ønske, til dei som måtte ha lyst til å høyre på. Vegen frå avisinlegg fulle av pronomen som «De» og «Dykkar», som vart sende i posten og i beste fall kom på trykk ei veke eller to seinare, verkar lang – men har vorte køyrd i ekspressfart.

Samtidig blir det både urettvist og gale å leggje heile skulda på medieteknologien.

Den er berre ein del av eit større bilete – som ein faktor som understøttar og forsterkar ein tendens som uansett har vore der lenge.

Det er ikkje moderne medium som har gjort at lærarane synest å mangle reiskapar til å gjere det dei (faktisk enno!) er der for å gjere, eller at vaktmeisterkontora rundt omkring er stengde. Det er ikkje teknologien åleine som gjer at Fellesarealet ikkje lenger framstår som ein arena der ein strekkjer seg etter det vaksne, det rette og det gode.

Kanskje ligg det ikkje store eller unike innsikter under det eg har påpeikt så langt.

Men problemet gjer seg gjeldande overalt i (medie)samfunnet. Det enkle og det pubertale overtek for det modne og det tenksame, og dette har ikkje gått føre seg berre som ei rettlinja forskyving der lett underhaldning har stole sendetid frå langdregne disku­ sjonar mellom røykjande, modne menn i tweed. Ein bør heller sjå det pubertale elementet som eit virus som infiserer alt anna.

Det verkeleg skremmande blir dermed at alt som burde vere – eller søkjer å framstå som – opplyst, opphøgd og salonfähig, er

SYN OG SEGN: 04.2012

like fanga i det pubertale som alt det andre.

Alt er styrt av dei same pubertale kreftene, anten ein reagerer med eller imot dei. Resultatet er at føresetnaden for oppførsel i felles­ arealet ikkje lenger er det vaksne, men det barnslege og pubertale. Det som verken kan eller vil tole store paradoks og vanskelege synspunkt. Det heile blir understreka (eller toppa!) av at statsministeren må snakke som om det var til små born, med ekstra trykk på «vanskelege» ord, og berre utruleg langsamt slik at alle skal kunne hengje med. Kontrasten til «Gro og Kåre» på 80-talet er stor.

NIVELLERING OG MEININGSLØYSE Før eller seinare støyter vi alltid på det evinnelege spørsmålet om ting eigentleg er så mykje verre no enn før. Konvensjonar har alltid vore på vandring, og har funne seg nytt innhald etter vegen. Austkantingen er no eingong like fordømt fanga i saggebuksene og hettegenseren sin, som vestkantingen i sin kordfløyel og v-hals. Og til alle tider har ein klaga over ungdommen. Det nye no er at det er så skremmande få som klagar – av både gamle eller unge. Det nye er at alt blir blanda saman i ein pubertal pool der alle kan pludre. Det nye no er det pubertale felles­ arealet der alt er lov, men likevel ingenting tillate. Så det enkle svaret er at ja, på enkelte område står det mykje verre til enn før.

Ein tek seg nesten i å ønske at det fanst noko å vende attende til etter at ein har gjort seg ferdig med dei pubertale sprella, noko sant. Noko som sikrar at brorparten av fellesareala våre igjen kan bli reserverte for dei vaksne og for vaksne uttrykk, heller enn å framstå som ei blanding av offentleg søppelplass og amerikaniserte talk-show, tilpassa «heile familien». Passande «for alle», og ikkje gjevande for nokon. Vi treng arenaer der born ikkje har tilgang, areaner der det vanskelege og paradoksale ved å vere menneske i verda kan få eksistere fritt, også utanfor litteraturen, som vel er den siste til­ fluktsstaden for det verkeleg djupe i både det menneskelege og det politiske. Vi treng også arenaer her i den verkelege verda.

Kva som skulle sikre dette i vår postmetafysiske tid, der ikkje noko lenger har meining (utover den vi trur vi skaper sjølv), står temmeleg ope. Truande menneske har trass alt ei heilag bok å vende attende til etter å ha sprella pubertalt utanfor konven­ sjonane, men kva med alle oss andre?

Kva når sprellinga sjølv blir til konvensjon – slik det er det for pubertale smågutar – og andre konkurrerer lik bråvaksne småjenter om å ta avstand frå og akke seg over sprell ein glatt hadde oversett om ein eigentleg var vaksen?

Og kven er eigentleg mest ansvarleg for det heile, sjølv om både politikk og etikk i vår tid lett blir sausa saman med marknads­ krefter og kommersielle interesser? Kven er det som definerer kva areala våre skal kunne tole? Det er i alle fall ikkje presten, lensmannen og læraren, og heller ikkje den tidlegare «siste skansen» – vaktmeisteren, som utan den heilt store redsla for rektor kunne ta grep i buksebaken på slynglane og hive dei tilbake på rett side av gjerdet.

Kven er det som stemplar og godkjenner før oppslaga hamnar på tavla i Fellesarealet, og finst det i det heile nokon «Sokrates» som ruslar rundt i korridorane og søkjer å oppdra oss i ting som verkeleg er noko? Nokon som også i dag torer å stille spørsmåla slik dei må stillast for at vi kan finne ut korleis vi best skal leve rett – heller enn å redusere alt gjennom diagnostisering av det avvikande og vanskelege ved mennesket, og rettsleggjering og nivellering av alt offentleg og politisk?

KULTURELITEN SOM PREMISSLEVERANDØR Den såkalla «kultureliten» er kanskje den sterkaste «offentlege regulatoren» i Noreg i dag. Om det er rommet etter dei fråverande lærarane eller vaktmeisteren representantane for kultureliten prøver å ta over, veit eg ikkje, men uansett har dei verken kompetansen eller tyngda. Tvert om har dei vist seg heilt uskikka som forvaltarar av fellesarealet, for eksempel ved å sette det grelle søkelyset sitt på forfattar Stig Sæterbakken då han ville invitere holocaustfornektaren David

Irwing til Lillehammer Litteraturfestival for å utforske omgrepet «sanning». Dette vart for tung kost i eit fellesareal som av omsyn til dei minste må vere reinska for det vanskelege og det paradoksale – det som ikkje let seg hengje pynteleg opp på fargerike lappar, på rad og rekkje over tavla i fyrsteklasserommet.

No er Sæterbakken død (utan at eg skal hevde noko som helst om årsak og verknad!).

Sanninga døydde lenge før han. Kva er eigentleg gale med denne «eliten», når dei ikkje toler å halde seg til saka, men fell for den nedrige trongen til å ta mannen som ikkje passar inn i pludrefellesskapet? Var det overhengande fare for at han skulle kome til å «forgifte ungdommen», slik Sokrates vart skulda for å ha gjort i antikkens Athen?

Arne Næss er òg død, om enn ikkje fordi han måtte tømme noko giftbeger. På merkeleg vis fekk han vere nokolunde i fred sjølv om han langtfrå levde opp til den påkravde eindimensjonaliteten. Kanskje fordi mange såg han som ein klovn. Trass i dette, trass i at han på mange måtar framstod som ein av dei mest barnslege offentlege personane Noreg har fostra, var han endå meir enn dette ein som nettopp heldt seg til saka. Ein forkjempar for kombinasjonen av saklegheit og openheit. Næss kunne under okkupa­ sjonen gå i sein middag saman med stor­ nazistar, samstundes som han arbeidde aktivt mot alt det dei stod for.

Knapt nokon i Noreg fylgjer fotefara han trakka opp i dette lendet: det å tole dei vanskelege synspunkta utan å forenkle, fordømme eller psykologisere (og dermed redusere motstandaren) og å styre trongen til å skjule seg blant småjentene som vaktar seg vel for å stikke seg ut frå den trygge liksom-vaksenverda si. Kanskje er både Stig Sæterbakken og Arne Næss slike «Sokratesfigurar» vi har mykje å lære av.

Nå påstår eg ikkje at det er så lett å vere kulturelite heller. Det er nok heller trongt om plassen, til og med på ståplassane aller lengst bak, der vi ser nokre skremde B- og C-kjendisar (for det meste musikarar og

SYN OG SEGN: 04.2012

Kanskje er det norske miljøet til og med så lite at bygdedyret ligg og slumrar under pultane.

79

forfattarar) strekkje hals – godt utanfor den eigentlege manesjen. For ikkje å snakke om dei få sitjeplassane inne på redaktørkontora og i dei tilstøytande båsane fylte av journalistar, ministrar og andre mediekåtingar. I tillegg er alt opplyst av eit ekkelt, røntgenaktig ljos der ingen kastar skugge, og ingen kan gøyme seg. Då er det klart at ein forsvarer seg med heile arsenalet når det synest nødvendig, og manar fram både rasismespøkelset og andre innbilte skrømt sjølv i klåraste solskin. Kanskje er det norske miljøet til og med så lite at bygdedyret ligg og slumrar under pultane. Sanninga alle då må leve med, er no eingong den at ein trør svært så stilt for ikkje å vekkje det.

BLOD OG SANNING

Tårer felte som resultat av offentleg audmjuking kan som kjent svi atskilleg verre enn blod.

80

– Kva er sanning? spør Pontius Pilatus retorisk når mobben krev at han dømmer Jesus til korset. I alle fall fell orda omtrent slik i Mel Gibson sin filmatiserte versjon av hendingane, «The Passion of the Christ».

– Mi sanning, seier Pilatus, er den at det er mitt eige blod som flyt om eg ikkje hindrar dette opprøret. Cæsar har gjort det heilt klart for meg.

Resultatet kjenner vi: Snikkarsonen måtte bere korset den tunge vegen ut av tida.

Ein kunne ønske at andre dommarar stilte seg det same spørsmålet iblant. Men kanskje er det nett det dei gjer. Kanskje er det akkurat dette resonnementet kultureliten fører overfor seg sjølv på kammerset, før dei refsar eller lønner den som måtte våge seg frampå med noko anna enn godkjent barneskulepensum, trygt for små øyre. For dette er jo deira sanning minst like mykje som det var det for Pilatus, sjølv om det berre sjeldan er blod som flyt. Tårer felte som resultat av offentleg audmjuking kan som kjent svi atskilleg verre enn blod, så at nokon innimellom enno vel å late blodet, er fullt forståeleg.

Altså kan ein godt skjøne at mange journalistar ser det naudsynt å skrive på ein allereie fastlagd måte, og at både statsministeren og andre leiande figurar må snakke som var

SYN OG SEGN: 04.2012

det framfor bablande idiotar. Dèt ordet har vel forresten vorte meiningslaust. Sidan det blir lagt ned så mykje møye i å få alle med seg på ingenting, blir det ganske holt å kalle folk for politisk uvitande. Det finst uansett ikkje lenger noko å vite. Resultatet? Eit samansurium av medium og politikk der vi knapt treng å lese ein einaste artikkel eller høyre ein einaste tale – som elles kunne vore rett så interessante, reint tematisk. Vi veit jo allereie kva som blir sagt der, i mange tilfelle skremmande nær ordrett. Vi kjenner sjargongen – den trøytte konsensustonen som forflatar alt verdifullt, og som gjer det sjølvsagde oppstylta, som om det var djupe innsikter.

Når vi fyrst er inne på journalistikk, kan det vere interessant å samanlikne med den franske. Her på berget har ein både undra seg over og gjort seg breiskuldra på bekostning av franskmennene, som ikkje har hatt tradisjon for å ta opp saker som for oss er klåre kioskveltarar. Det er ikkje så viktig der om presidenten har eit par elskarinner eller ein familie nummer to rett borti gata frå palasset sitt. Dermed er det lett for norsk presse å riste på hovudet av sine veike, franske lettvektarar av nokre journalistkollegaer. Er kanskje ikkje vi mykje meir uredde og gravande, er det kanskje ikkje vi som sit med fasiten til menn, kvinner og samfunnet sitt beste?

Det er fort gjort å gå i den fella å tenkje at journalistane i Frankrike snakkar makta etter munnen og let vere å plage dei som sit på toppen av samfunnet. Men kanskje finst det ei anna forklaring – kanskje franskmennene rett og slett er forbi puberteten?

Eg trur iallfall ikkje vi i Noreg sit på nokon fasit. Eg er redd vi (sosiologisk forstått) berre er skammeleg barnslege og pubertale i forhold til mange andre europearar, men kanskje er det mykje forlangt at det vesle fellesarealet vårt skal gje rom til ein eigentleg vaksensfære. «Fådelt skule» kallar ein det der elevgrunnlaget er så lite at elevar frå fleire trinn sit saman i same klasserom. Det finst gode grunnar til at ein ser dette som ei naudløysing, sjølv om det på

sitt beste kan vere rett så triveleg. Kanskje er nettopp det noko av problemet, at alt skal vere så fordømt triveleg heile tida. Alt er tilpassa alle, men ikkje passande for nokon.

Den norske kultureliten slit (ikkje utan grunn) med stempelet «politisk korrekt».

Filosofen Helge Svare hevda for ei tid sidan at denne eliten enno ikkje har funne nokon god måte å forsvare seg mot kritikk og åtak, som gjerne kjem frå det mange tenkjer på som «harryar» og «FrP-arar». Eg trur det beste forsvaret ligg i å slutte å oppføre seg som liksom-vaksne småjenter, febrilsk opptekne av å ta avstand frå brautande og blottande gute-fjortisar. Dei bør heller rette blikket mot det eigentlege vaksne. Det som rommar, det som har med integritet å gjere.

Så kan fjortisane berre halde på med sitt til dei eventuelt blir vaksne.

SEX OG SIRKUS Reint historisk burde vel samfunnet vårt vere forbi puberteten – om vi skal våge å strekkje parallellen endå lenger. I røynda kjem det heller til stadig nye, pubertale uttrykk vi må forhalde oss til. Trykket frå all den publiserte puberteten ser ut til å tvinge heile offentlegheita over i det utelukkande pubertale. Det er nok ikkje berre eit særnorsk problem heller. Eg har indirekte nemnt USA, der fenomenet gjev seg groteske utslag.

For å vende attende til medieverda – for det er nok der bakparten av dyret ligg begrave, den med mest skit i – så ser vi til dømes korleis også P2 no er i ferd med å bli ein pludrekanal av pubertalt format. Kreftene som ikkje toler eit vakse uttrykk, blir for sterke, sjølv for radiokanalen med sterkast tradisjonar for vaksenradio. Også der blir snart kvart eit pusterom fylt med tomprat og fordummande musikk. Enn så lenge høyrer vi ein og annan sped protest frå ein professor emeritus i eitt eller anna humanistisk fag, men om ikkje lenge er både desse menneska og titlane deira historie. Dei trengst rett og slett ikkje i det pubertale, nivellerte samfunnet.

Mest tydeleg pubertalt er forholdet både media og offentlegheita generelt har til nakenheit og sex. Dette såg vi eit godt døme på i tilfellet Dominique Strauss Kahn (DSK), leiaren i det internasjonale pengefondet, som måtte gå av då han vart skulda for å ha valdteke ei ryddejente på eit hotell i New York. Om han valdtok henne eller ikkje, er ikkje poenget her. Poenget er at ingen diskuterer det pubertale grunnlaget for den intense medieinteressa rundt alt som har noko med sex å gjere. Kvifor er det interessant om Dominique Strauss Kahn har seg med andre enn kona si – Anne Sinclair? Det er visst ingen journalistar som er interesserte i å ta Sinclair på ordet når ho påstår seg å vere ei ekte frigjord kvinne, som underforstått ikkje er avhengig av suveren eigedomsrett til mannen sine kjønnsorgan for å føle seg elska og respektert. Sjå der, der er eit verkeleg interessant og provoserande tema!

Dessverre ligg det nærare refleksen frå Volda, Akersgata og Marienlyst å framstille Madame Sinclair som offer. Offer i den grad at ho ikkje sjølv skjøner kva for ei forsmådd lita kone ho er. Hei, sjå kor vi avdekkjer! Sjå kor vi grev! Kanskje kunne ei like vaksen innstilling som det Madame framsyner – vi kunne kanskje kalle det ei «avslappa desinteresse» – resultere i ein ny vår også for det norske fellesarealet? I staden kastar ein seg over den amerikanske fjortisvarianten av «nyheitsdekning».

Skal noko slikt skje, må vi i alle fall ta eit oppgjer med oss sjølve som tilskodarar til galskapen. Vi, stakkarane som må stille kvar ei eksistensiell uro straks ho melder seg, anten det er ved hjelp av mat, musikk, tv eller porno.

Seinare er det vel psykoterapien og sjølvhjelpsbøkene som skal lære oss å halde ut elendet, slik at vi skal sleppe å stoppe opp – sleppe å ta risikoen og ubehaget ved å bli vaksne. Sleppe å møte uroa med medvit og vekst. Sleppe å stige ut av den trygge, men akk så nevrotiske tilstanden i småjentegjengen. Når «væla er eit hus mæ fire vegger» – som i Prøysens god-barnslege vise – finst

SYN OG SEGN: 04.2012

Trykket frå all den publiserte puberteten ser ut til å tvinge heile offentlegheita over i det utelukkande pubertale.

81

ikkje noko gyldig korrektiv til den pubertale måten vår å tenkje og leve på. Det einaste som står att, er avtrykka etter anakronismar vi uansett ikkje lenger evnar å forstå.

DJUPT SÅRA OG VONBROTNE?

Kan respekten for Fellesarealet som ein arena for vaksen atferd få sin renessanse?

82

Arne Næss åtvarar som nemnt tidlegare mot å psykologisere, men her er det nettopp samfunnet sin psykologi som er «saka sjølv». I utviklingspsykologien snakkar ein om ulike stadium av moralsk utvikling, stadium som like gjerne kan fungere som markørar i overgangen mellom det pubertale og det vaksne.

For å hoppe til desserten med ein gong så reknar ein det postkonvensjonelle stadiet for å vere det høgste. Tydinga ligg i ordet, og moralfilosofisk uttrykt kan vi snakke om ei rørsle frå regeletikk til dygdsetikk: For å bli vaksne må vi sjølve bli i stand til å gjere reelle, moralske vurderingar, heller enn å la den mest populære (og eigentleg både konvensjonelle og ganske så dumme) typen i klassen definere svaret for oss.

Verken dei grunne blødmene eller dei like grunne, men like fordømt obligatoriske motreaksjonane representerer noko eigentleg steg oppover stigen mot vaksen veremåte og åtferd. Dei har eigentleg ingen plass i den opplyste delen av Fellesarealet. Om ikkje nokon av lærarane reagerer, burde i det minste vaktmeisteren kome inn frå pensjonisttilværet sitt, ta desse elementa etter øyra og hive dei ut.

Martha Nussbaum vart i Aftenposten før jul i 2010 sitert på at «det som utdanner hele mennesket er under press». I dette ljoset, finst det håp for at mennesket kan tolast å vere nettopp heile, komplekse menneske i eit samfunn som ser ut til å leve nettopp på og av dei mest pubertale og simple trekka våre?

Kan ein, utan noko fast å vende seg tilbake mot, sjå for seg at både samfunnskroppen og samfunnshovudet (trass i at Margaret Thatcher har bestemt at det ikkje finst slike kroppar!) hevar seg til det postkonvensjonelle nivået? Kan fellesarealet kome til å tole meir kompliserte ressonnement enn dei

SYN OG SEGN: 04.2012

reint tabloide og «politisk korrekte»? Kan respekten for Fellesarealet som ein arena for vaksen atferd få sin renessanse?

Eg trur dessverre at det grelle, einsrettande ljoset der ute er altfor gjennomtrengjande til at vi kan håpe på noko slikt. Når det heller ikkje lenger er eit ideal å få alle framtidige akademikarar, eller for den del journalistar, igjennom ex.phil. og ex.fac., må vi nok alle belage oss på å forbli både klovnar og tilskodarar i eigne liv, heller enn fullverdige, vaksne deltakarar.

Heller enn å stole på sjeldne glimt av vaksenfornuft får vi berre benkje oss for å få servert pubertal underhaldning og middelmådige refleksjonar, som gjennom ein lite heilag allianse av sosialdemokrati og marknadskrefter er avpassa slik at alle fjortisane kan få med seg poenga. På få område er visjonen om at alle skal med, oppfylt i same grad som her. Her er verkeleg alle med! Rettnok ikkje som deltakarar, men som brukarar.

I staden for å ta aktive grep får vi setje oss og vente på at Sigurd Sollien frå Oppgrader! på TV2 skal komme heim til oss for å informere om kva vi eigentleg treng og ynskjer oss. Som i tv-progammet kan prisen vere at vi blir sitjande att ribba for både verdigheit og makt i eigne liv. Når alt er gått til hundane, får vi tru det kjem nokon ifrå Luksusfellen som kan rydde opp etter dei pubertale disponeringane våre.

Jon Rognlien, Dagbladet

ASTRID S. DYPVIK

Kr 349,-

Det var DDR. Forteljingar om eit nedlagt land

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

«…en norskskrevet bok av internasjonalt format – dette er en bok som garantert lar seg eksportere, og som er verdt det.»

Med språket som innsats!

OTTAR GREPSTAD

Kr 429,-

Draumen om målet.

Tilstandsrapportar frå Norge og Noreg

-------------------------------------------------------------------------------------------------------

Ny bok om Bendik Uføre!

ARNFINN KOLERUD

Kr 359,-

Kom ikkje inn i mitt hus

«Røssland skriver … svært levende, der spesielt dialogene i Kirsebærsnø er bedre enn i romaner flest.»

Gro Jørstad Nilsen, Bergens Tidende INGELIN RØSSLAND

Kr 349,-

Kirsebærsnø

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - ------------------------Frå10 år

«I tillegg til å vere utruleg spennande er boka også lærerik. Om du er glad i dyr og kanskje går med ein liten veterinær i magen, så er dette den perfekte boka.»

Nana Riise-Lynum, Norsk Barneblad

ANNE VIKEN

Elise og mysteriet med dei døde hestane

Kr 199,-

---------------------Frå 2 år

Fabelaktig vri på Noahs Ark!

KENNETH STEVEN OG ØY VIND TORSETER (ill.)

Kr 229,-

Historia om korleis hunden fekk våt snute SYN OG SEGN: 04.2012

83

TIL GATENE: Demonstrantar samlar seg for 책 protestere mot den statlege sparepolitikken som g책r ut over dei fattigaste. Madrid, september 2012. Foto: Pedro Armestre/ AFP/Scanpix.

84

SYN OG SEGN: 04.2012

AV NORALV VEGGELAND

Internasjonale kriser kjem og går, men kapitalismen står.

Kriser i kapitalismen har i etterkrigsåra funne sine løysingar, men alltid slik at den eine krisa har blitt avløyst av ei ny. Der er politisk og sosial uro i Europa, og EU prøver ut løysingar som inneber meir overnasjonalitet.

KRISA I EUROPA ER no både ei statleg og privatisert gjeldskrise. Løysinga er økonomiske innstrammingar med auka arbeidsløyse og angrep på velferdsstaten. Løysinga på krisene opp gjennom åra har hatt kostnader av mange slag, og har alltid ramma vanlege folk hardast. Bankkapitalen vinn, men folk må bere børa.

Statsvitaren Wolfgang Streeck1 skriv i norske Le Monde diplomatique i januar 2012 at «Det går nesten ikke en dag uten at vi kan lese i avisene hvordan markedene dikterer hva antatt suverene og demokratiske stater kan og ikke kan gjøre for sine borgere.

Resultatet er at borgerne i stadig større grad ikke ser på regjeringene som sine represen-

tanter, men som representanter for interesser til andre stater eller internasjonale organisasjoner.»

Streeck har rett. Men eitt ord må bytast ut, det er ikkje «marknadene» som dikterer, det er det dei mange reguleringane som gjer. I Noreg kjenner vi verknadene i form av EØS-reguleringar som fylgje av EØS-avtala.

«Europautredningen»2, som handsamar forholdet mellom Noreg og EØS, leidd av juristen Fredrik Sejerstedt, la fram sin sluttrapport 17. januar 2012, «Utenfor og innenfor.

Norges avtaler med EU». Rapporten stadfestar den politiske avmakta som pregar Noreg som fylgje av EØS-avtala.

I dag står vi framfor ein stor resesjon i

SYN OG SEGN: 04.2012

Bankkapitalen vinn, men folk må bere børa.

85

ØKONOMI

DEN DEMOKRATISKE KAPITALISMEN I KRISE

Krisa blei teken alvorleg av regjeringane, med endring i pengepolitik­ ken som løysing.

den vestlege kapitalismen med eurokrisa som eit svært synleg utslag. Kollapsen i dei statlege finansane er blitt forstått og kan forståast som ein manifestasjon av ei grunnleggjande spenning i det kapitalistiske systemet, der ubalanse og ustabilitet er regelen heller enn unntaket.

Den vestlege demokratiske kapitalismen har i etterkrigstida gått suksessivt gjennom tre konfliktfulle fasar, og er nå inne i den fjerde. Det byrja med 1) ei stagflasjonskrise, så 2) ei offentleg gjeldskrise, deretter 3) ei privatisert gjeldskrise, og endeleg er vi nå i 2012 inne i 4) ein fase som er prega av både ei offentleg og privatisert gjeldskrise, altså ei kombinasjonskrise. Tilsvarande er tre løysingar blitt utprøvde, og vi er nå inne i eit fjerde løysingsforsøk, som ein berre i omriss kan vite kva vil bli. Alle tre løysingane har kvar for seg hatt konsekvensar som har leidd til ei anna krise som kom etterpå. I dag er det land som Hellas som lir, men også i andre europeiske land er arbeidsløysa på 20 % og meir. Arbeidsløysa blant ungdom er verst i land som Spania med bortimot 50 % ledige.

STAGFLASJONSKRISA Det byrja på 1970-talet med den såkalla stagflasjonskrisa. Omgrepet viser til at aukande stagnasjon og inflasjon ramma dei vestlege økonomiane samtidig. Globaliseringa, med påfylgjande avindustrialisering og svekt økonomisk vekst, skapte stigande arbeidsløyse samtidig som inflasjonsrata auka. Den demokratiske kapitalismen var i djup krise med streikar og opprør frå studentar og arbeidarar. Krisa blei teken alvorleg av regjeringane, med endring i pengepolitikken som løysing. For blant anna å halde ved like freden mellom arbeid og kapital, som var oppnådd i det fyrste tiåret etter krigen, tok ein pengepressa i bruk for å sikre pengemengda til investeringar i industri og arbeidsplassar, samtidig som velferdsstaten blei utbygd ved at ein heva lønningane for arbeidarklassen og bygde opp sosiale sikkerheitsordningar.

I byrjinga var nemleg ikkje inflasjonen noko stort problem for arbeidskrafta som var

86

SYN OG SEGN: 04.2012

organisert i sine fagorganisasjonar, for dei hadde makt til å få lønningane inflasjonsjusterte. Inflasjon betyr at pengeverdien taper seg, og det går som kjent i fyrste omgang utover kreditorane, dei med bankinnskot, og dei som ikkje er store eigarar av eigedommar eller driv med kapitalspekulasjon. Arbeidarklassen er normalt ikkje blant desse. Streeck skriv at det er grunn til å meine at inflasjonen på denne tida kan sjåast som ei pengepolitisk avspegling av ein fordelingskonflikt mellom ei arbeidarklasse som kravde trygge arbeidsplassar og ein større del av inntektene i landet, og ei spekulativ kapitalistklasse som ynskte å maksimere profitten på kapitalen sin. Inflasjon inneber i denne samanhengen normløyse, fordi arbeidarklassen og lønnsmottakarar hevdar sine velferdsrettar, mens kapitalistane held fram og ser mark­ nadslovene og den private eigendomsretten som ukrenkjeleg.

Stagflasjonskrisa ramma forholdet og balansen mellom arbeid og kapital, og dermed også dei tradisjonelle demokratiske prinsippa. Eit demokratisk underskot blei skapt, knytt til kampen mot inflasjon, ved at styresmaktene brukte både nasjonal og internasjonal regulering. I Noreg blei til dømes inflasjonsmålet sett til ikkje å overstige 2,5 %, og det blei Noregs Bank si oppgåve å handheve denne reguleringa, ikkje politikarane. Politikken blei rettsleggjord. I reguleringsstaten3 tyder omgrepet «demokratisk underskot» at dei valde og representative forsamlingane på ulike nivå er politisk svekte, mens teknokratiske iverksettande myndigheiter dominerer. Det gjer dei fordi dei set i verk reguleringar, og kan dokumentere resultat som motverkar stagnasjonen.

Dei har fått organisatorisk uavhengig sjølvregulerande makt ved lov. Dette kan vere internasjonal lovgjeving, offentleg lovgjeving eller privat aksjelovgjeving.

Dette blir eit dilemma når det gjeld demokratiform, fordi det blir lov og regulering som dikterer. Borgarane ser ikkje på regjeringa som sin representant, men som representant for uavhengig makt. Svekkinga

av dei representative politiske myndigheitene skapar eit underskot av parlamentarisk demokrati, kort sagt eit underskot av «government by the people» (folkestyre), mens outputdemokratiet overtar «government for the people» (styring for folket)4. I det siste tilfellet er det resultatoppnåing som tel, og ikkje om avgjerdene har folkeleg forankring. Regulatorar, fristilte armlengdeorgan, institusjonar og organ yter tenester for folket og erstattar representativ folkestyre og ordinær offentleg forvaltning. Michael Keating5 uttrykkjer det slik: «Governance is what exists when government is weak and fragmented.» (Styring som ikkje er folkeleg forankra, oppstår når folkestyret er svakt og oppsplitta.)

Det nye demokratiet etter stagflasjonskrisa er splitta i to ulike institusjonelle prinsipp – eit inputdemokrati og eit outputdemokrati. Inputdemokratiet får sin legitimitet frå nasjonens grunnlov og den parlamentariske vedtakskjeda, men outputdemokratiet får sin legitimitet for effektivitet og måloppnåing.

FRAMANDGJORDE FOLK Globaliseringa og dei transnasjonale nettverka som utvikla seg etter stagflasjonskrisa, har skapt reguleringstrong og dermed også det demokratiske underskotet.

Legitimitet skapt gjennom resultatoppnåing utfordrar dei tradisjonelle prinsippa for parlamentarisk demokrati og fører til politisk framandgjering. Det nye demokratiet i reguleringsstaten inneheld både avhengige og uavhengige variablar. Den inputdemokratiske sida, saman med reguleringsfunksjonen til Grunnlova, utgjer det parlamentariske demokratiet. Men funksjonen og legitimiteten til inputelementa er i stor grad avhengig av måten reguleringsmyndigheita er organisert på outputsida. Keatings påstand om at reguleringsregima er det som veks fram når inputdemokratiet er svekt og fragmentert, tyder på at han meiner at reguleringsstaten trugar den demokratiske orden. Men det treng ikkje vere meint i den

tydinga. Det kan heller vere at han er oppteken av balanse mellom arbeid og kapital.

Blir arbeidslivsorganisasjonane svekte, vinn marknaden og kapitalen på same tid meir outputdemokratisk makt. Det hende i kjølvatnet av stagflasjonskrisa. Reguleringsstaten utvikla ein ubalanse med ei tung out­ putdemokratisk side, mens den demokratiske inputsida blei svekt, og borgarane blei politisk framandgjorde.

Nå er det slik at EU grunnleggjande sett måtte halde fram med å kvile på ein omfattande outputdemokratisk orden, dvs. måloppnåing på grunn av unionens grenseoverskridande karakter – som ein mellomstatleg organisasjon med overnasjonale element. Nasjonalt demokrati blei ramma i EØS-området (Europautredningen 2012). Denne realiteten får Joseph H. Weiler6 fram i boka si The Constitution of Europe.

Her blir det lagt vekt på den kontekstuelle «dualismen», på paradokset i EUs styringsform. Ifylgje Weiler kjem EU også på lang sikt til å ha eit «demosproblem», framandgjorde folk (demos) knytte til eit sviktande demokrati med ei svak parlamentarisk styringskjede, det vil seie at EU ikkje kjem til å ha noko heilskapleg folk med ein europeisk identitet. Dette gjer organisering av eit tradisjonelt demokratisk føderalt Europa prinsipielt usannsynleg. Dualismen har på den måten si strukturelle forklaring, og han blir også styrkt av andre forhold. Grenselause nettverk som bind saman statar og regionar, forankra i avtalar, skapar globaliseringsprosessar og fleirnivåsamspel. Dette held ved like dualismen i reguleringsstaten7. Det byrja med stagflasjonskrisa i Europa som svekte det tradisjonelle demokratiet, og ei fylgje av krisa er at det har utvikla seg stadig meir overnasjonal makt sidan 1980-talet.

Dei nasjonale marknadene for investeringar var altså for små, og globalisering og marknadsintegrasjonen i Europa gjekk sin gang. Men nå var det også slik at ny digital teknologi skapte sektorar for vekst og stor prisstigning. Dei tradisjonelle bransjane gjekk derimot den motsette vegen og stag-

SYN OG SEGN: 04.2012

Globaliseringa og dei transnasjonale nett­ verka som utvikla seg etter stagflasjonskrisa, har skapt regulerings­ trong og dermed også det demokratiske underskotet.

87

nerte. Resultatet blei stagnasjon og inflasjon på same tid, altså «stagflasjon»8. Dette hende i skarp kontrast til keynesiansk teori, som anbefalte ein aktiv politisk stat. Ifylgje denne teorien var statens oppgåve å gripe inn i marknaden for å realisere sine politiske mål. Staten skulle stimulere økonomien gjennom budsjett og utbygging ved aukande arbeidsløyse, og det motsette ved tendens til inflasjon. Men Keynes’ teoriar verka kort sagt ikkje lenger. Det blei derfor viktig å finne ein ny veg ut av denne krisa.

Kamp mot inflasjonen blei målet for ei løysing. For å oppnå dette var eit av vilkåra å eliminere makta til fagrørsla ved fastsetting av lønn og tariff.

Marknadene måtte bli globale for å skape ein ny og utvida marknadsplass. For å oppnå det var det nødvendig med avtaler mellom statar og internasjonale organisasjonar, det vil seie marknadsintegrasjon. Det blei slik utvikla avtaler og reguleringar i stort omfang, og nødvendige kontrollinstansar blei etablerte. Klassiske døme på dette er styrkinga av EU, EU-kommisjonen og EUs introduksjon av den indre marknaden frå 1988 til 1992. Det blei også viktig å orientere offentleg sektor mot marknaden for å bidra nasjonalt og internasjonalt til å auke dei samla nasjonale inntektene. Organisatorisk fristilte offentlege selskap og føretak, målog resultatstyring som nytt offentleg styringsprinsipp, blei nyvinningar i tida. Den nye reguleringsstaten var eit faktum, boren fram av nyliberal ideologi som forkynte dei store fordelane med marknadskonkurranse, mål- og resultatstyring i alle sektorar og internasjonale avtaler for å opne nye marknader.

Svak vekst og høg arbeidsløyse gjorde både rike og fattige skattebetalarar skeptiske til å betale skatt.

OFFENTLEG GJELDSKRISE I kjølvatnet av stagnasjonskrisa tok dei aktive vestlege velferdsstatane opp store lån for å kompensere for inflasjon og stagnasjon, altså for å få inflasjonen under kontroll på eit stabilt lågt nivå ved auka verdiskaping.

Men årsakene til den stigande offentlege gjelda var fleire. Svak vekst og høg arbeids-

88

SYN OG SEGN: 04.2012

løyse gjorde både rike og fattige skattebetalarar skeptiske til å betale skatt, og ein nyliberal politikk for skattelette blei introdusert i mange vestlege land, særleg i USA og Storbritannia. I Noreg fekk vi «Anders Langes parti» (nå Framstegspartiet), som hadde reduksjon av skattar og avgifter som si hovudmålsetting. Uansett, utan inflasjon blei det automatisk slutt på at skatteinngangen til staten auka, ganske enkelt fordi lønnene etter kvart stagnerte og dermed også skattetilgangen til staten. Den svake veksten gjorde også slutt på nedskrivinga av den offentlege gjelda etter kvart som dei nasjonale valutaene fall i verdi. Denne nedskrivinga hadde vore eit supplement til den økonomiske veksten tidlegare, ved at inflasjonen reduserte verdien på gjelda. Statlege låneopptak var også nødvendige for å bevare tenestene frå velferdsstaten.

Inflasjonen blei overvunnen tidleg på 1980talet. Men arbeidsløysa blei verande høg i dei fleste vestlege land, med Noreg som eit unntak, fordi landet var råvareprodusent og hadde tilgang på store petroleumsinntekter.

Den høge arbeidsløysa truga arbeidsfreden i dei vestlege demokratiske landa, og var i ferd med å undergrave den politiske oppslutninga.

Meir offentleg gjeld blei sett på som ei praktisk og funksjonell løysing på problemet. Kort sagt, statsgjelda vaks til dels uhemma i land som USA og mange EU-land gjennom 1990og 2000-talet. Men som med inflasjonen kan ikkje staten pådra seg meir gjeld i det uendelege. Økonomar hadde lenge peika på det faktum at finansiering av offentleg forbruk med lån fjernar midlar frå private investeringar. Etter kvart kom rentenivået til å stige, og veksten i privat sektor kom til å gå ned. Den mellombels løysinga på dette og den fyrste statlege gjeldskrisa blei ei liberalisering av heile finansnæringa, som starta med fristilling av sentralbankane i mange land, også Noreg, på 1980-talet. Lånerammer blei heva, og sikkerheit og garanti for opptak av lån blei for både offentlege og private aktørar gjorde til minimale krav. Låg stabil rente lokka borgarane til

å ta opp lån både til privat forbruk og til risikoinvesteringar.

PRIVATISERT GJELDSKRISE Låg rente kunne naturlegvis ikkje bety at ein hadde funne ei endeleg løysing på det statlege gjeldsproblemet. Men den liberaliserte finansnæringa skapte ei ny moglegheit, nemleg at folk flest fekk høve til å dra nytte av den finanskapitalen som blei tilbydd dei. Låge renter på private lån blei eit verkemiddel. Subprime-lån blei eit substitutt for ein sviktande velferdsstatspolitikk. Bankar og personar satsa på ei varig prisstigning i eigedomsmarknaden. Verdien på ein eigedom blei vurdert til ein pris på, la oss seie kr 2 000 000 og deretter lånt på – utan anna sikkerheit enn huset, fordi trua var at same eigedomen året etter kunne seljast for ein verdi på 2 000 000 + 200 000, og både banken og lånetakaren var på den måten sikra. Streeck kallar denne utviklinga for «privatisert keynesianisme», det vil seie lånefinansiert vekst i privat sektor. Bobler som var skapte, sprakk etter kvart, som i 2008. Finanskrisa var eit faktum. Økonomen Raghuram G. Rajan9 legg vekt på det kulturelle aspektet ved denne finanskrisa og det han kallar «Fault Lines», brotne linjer. Han viser til politisk avmakt og mangelfull samanheng i den demokratiske kapitalismen. Særleg legg han vekt på det katastrofale ved den økonomiske og sosiale ulikskapen som over tid var sterkt stigande, og som utvikla seg til ei krise i mange vestlege land, særleg i USA. Vi har nemnt korleis bankane handla på risikable måtar og gav privat lånefinansiering før finanskrisa, og Rajan knyter dette til situasjonen i USA. Men denne handlemåten ser han berre på som siste ledd i ein fleirtrinnsrakett. Det dreier seg om feil kurs i omgjevnader prega av politisk avmakt i ei globalisert og stadig meir ukoordinert verd.

Styresmaktene oversåg at borgarane ser på regjeringane sine som garantistar for demokrati og rettferd, at dette er ein del av vår kultur. Rajan peikar på at for kvar dollar

i reell inntektsvekst mellom 1976 og 2007 gjekk 58 prosent til den rikaste prosenten av husstandane i USA, og at middel- og underklassens inntekter har stagnert eller gått tilbake, mens inntektene til dei rikaste ti prosentane har vakse enormt. Den uordenen dette skapte, blei oversett politisk, men rokka likevel ved politikken sin legitimitet.

Dette dilemmaet fekk politikarane til å kompensere for ulikskap og trussel mot eigen legitimiteten, ved å opne for forbruk finansiert med lån. Rajan skriv at politikarane, som alltid er kjenslege overfor veljarane, valde det dei meinte var ei universalløysing, nemleg å sikre billege lån til dei som ikkje hadde fått del i vekst og økonomisk utvikling. Bankane utnytta situasjonen til å tene pengar på usikre bustadlån, altså subprime-

SYN OG SEGN: 04.2012

URO I SPANIA: Den veksande arbeidsløysa i Spania har ført til stor uro og demonstrasjonar, som i Madrid tidlegare i år.

89

Med den stigande arbeidsløysa går verdi­ skapinga ned, det same gjer kjøpekrafta og etterspurnaden etter varer og tenester.

90

lån. Bustadmarknaden var i ein periode oppheta, og det blei selt bustadprodukt til stadig høgare prisar. Stadig fleire kjøpte stadig dyrare hus finansierte av banklån, i trua på at prisane ville halde fram med å stige til himmels. I dette uregulerte finansieringsspelet blei det teke store riskar. Då den amerikanske sentralbanken til slutt heva utlånsrenta eit hakk, var det stadig fleire som ikkje makta å betale avdrag og renter på låna sine, og bankane byrja å bryte saman. Finanskrisa spreidde seg raskt til andre delar av verda frå 2007/2008. I Europa i dag høyrer vi både om finanskrise og eurokrise som fylgje av gjeldskriser i dei ulike landa. Særleg Spania er blitt hardt ramma av ei bustadboble som sprakk.

KAPITALISMEN SKAL REDDAST Den krisa som rir USA, EU og andre vestlege land i dag, er ei dobbelkrise knytt til både offentleg og privat gjeld. Løysinga som regjeringane i USA og EU satsar på, er offentlege innskrenkingar og sparetiltak, og nedskjeringar i lønns- og pensjonsordningane til borgarane. Men dette medfører også lågare etterspørsel i samfunnet, noko som ytterlegare forsterkar krisa i form av aukande arbeidsløyse. Sosial og politisk uro er ein naturleg konsekvens, og er i dag eit trugande problem i mange land i Europa. Som Wolgang Streeck skriv: «I dagens krise er demokratiet like truga som økonomien, om ikkje meir.»

Som før kjem krisa til å finne si mellombels løysing, men ikkje utan konsekvensar.

Den alvorlege gjeldskrisa i Europa får blant anna fylgjer for den nasjonale sjølvråderetten. EUs medlemsland, 25 av 27, har signert den såkalla «Finanspakta», som gjev Europakommisjonen og Europadomstolen rett til å kontrollere om landa i EU held seg innanfor nærare gjevne reglar for økonomiske disposisjonar. Nasjonal sjølvråderett knytt til representative valde forsamlingar mistar makt. Målet med pakta er å stramme inn reglane for nasjonal finanspolitikk, og kor store budsjettunderskot landa kan ha. Pakta

SYN OG SEGN: 04.2012

gjeld i utgangspunktet for eurosona, men EU-landa utanfor kan også slutte seg til. Alle EU-landa med unntak av Storbritannia og Tsjekkia sa seg positive til å vere med, men det er usikkert kor mange som til slutt vil signere. Det er for tidleg å spå om pakta blir realisert, og om det kan bli ei pakt for ein kjerne kontinentale land som er innanfor, og med andre land utanfor.

Det skal i utgangspunktet vere overskot eller balanse i budsjetta til medlemsstatane.

Det strukturelle underskotet må ikkje overskride 0,5 prosent av det årlege bruttonasjonalproduktet. Land som allereie har for stort underskot, skal sende ein plan til EU-kommisjonen og EUs råd for kva reformer dei vil gjennomføre for å rette opp dette. Det skal gjennomførast automatiske sanksjonar mot statar der underskotet overskrid 3 prosent av brutto nasjonalprodukt (BNP). Verknader for EØS-avtala og Noreg er i dag uklare, men nokre konsekvensar blir det. Politikarane mistar makt, og reguleringsstaten rår.

Problemet er at det er vanskeleg å sjå EUs finanspakt som løysing på krisa. Det blir skapt ein vond sirkel. Med Hellas som døme ser vi korleis gjeldskrisa verkar: I EU pregar enorme lån situasjonen. I mange land utgjer lån 60–80 % av BNP. Låna er for ein stor del statsgjeld, men også privat gjeld er ein del av den samla gjeldsmengda. Låna er stort sett tekne opp i utanlandske banker, og dersom Hellas går konkurs, blir desse bankane hardt ramma. Dette likar ikkje EU, for også det prestisjetunge europrosjektet kjem til å bli truga, og dermed eit viktig ledd i ein integrert EU-kapitalisme.

For å hindre konkursar er troikaen med EU, Den europeiske sentralbanken (ESB) og det Internasjonale pengefondet (IMF) inne med redningspakkar. Men troikaen stiller krav til Hellas for at nye lån skal gjevast, og dei går alle ut på offentlege kutt og sparetiltak. Det inneber at arbeidsplassar fell bort, det blir lågare lønner for folk flest, og kutt i pensjonane for dei eldre.

Problemet er at denne sparepolitikken berre gjer den økonomiske situasjonen i lan-

det endå verre. Offentleg sektor minkar, og set tusenvis av tilsette ut av arbeidsmarknaden. Med den stigande arbeidsløysa går verdiskapinga ned, det same gjer kjøpekrafta og etterspurnaden etter varer og tenester. Dette rammar så næringslivet, som slit med å halde aktiviteten i gang. Det betyr endå fleire oppseiingar og folk utan produktivt arbeid, og den vonde sirkelen er eit faktum. Politisk uro er då ein naturleg reaksjon på situasjonen.

På den eine sida kan den politiske uroa på lengre sikt bli verre og ramme hardare enn den økonomiske krisa. På den andre sida intervenerer EU marknaden for å redde bankane frå konkurs og dei verknadene dette måtte ha for heile samfunnet. Ikkje berre Hellas nyt godt av EUs innsats, men også Spania, Portugal, Irland, Kypros, Slovenia ofl. Til og med Italia og Frankrike slit og kan etter kvart kome til å trenge hjelp frå EU. EU grip inn med å opprette eit stabilitetsfond, ESM (European Stabilization Mechanism) som er på € 500 milliardar (om lag på storleik med det norske oljefondet), og med eit mål om kan hende å bli på bortimot € 1000 milliardar etter kvart. Fondet blir administrert av ESB, som stiller strenge vilkår for å innvilge støtte til mottakarlanda. Den nasjonale sjølvråderetten minkar.

Sjølvråderetten blir òg hardt ramma om den før nemnde «finanspakta» blir sett i verk. Pakta gjev EU og ESB rett til å overvake og kontrollere at medlemslanda fører ein budsjettpolitikk som inneber at underskotet på dei årlege budsjetta ikkje overskrid 3 %, og at underskotet på betalingsbalansen ikkje overskrid 60 % av BNP. Forslaget er at dersom ikkje desse krava blir respekterte, skal EU ha ulike måtar å straffe desse landa på.

Nasjonal finanspolitikk blir i så fall underlagd overnasjonal overvaking og kontroll.

I 2011 presenterte ESB også eit anna program, ei førebels, men langsiktig løysing for å redde enkelte lands gjeldsproblem. Det blir kalla «The Long Term Re-financial Operation (LTRO)». Målet med LTRO var som sagt å forsyne bankane med pengar etter ein

bestemt prosedyre. Bankane sel dyre gjeldsobligasjonar som ber renter på 6–9 %, billig til ESB, og får friske pengar i retur. Bankane seier seg einige i å betale tilbake pengane som er mottekne i løpet av ein avtalt periode.

For pengane bankane mottek, betaler dei berre ei rente på 1 %, og overskotet på desse pengane er det forventa blir brukt til investeringar i jobbskapande industri. Det som gjeld, er at finanskapitalen skal reddast. I EU og i andre økonomiar ser vi konturane av ei nykeynesiansk bølgje med en aktiv og intervenerande stat. Den nyliberale staten med aktørar som har ei ubendig og blind tru på marknaden, tykkjest å vere i endring.

Mange spår også at mest sannsynleg går løysinga denne gongen ikkje i favør av dei spekulative og liberaliserte finansinteressene, dei blir i staden underlagde strengare internasjonale reguleringar. Finansinteressene kjem til å leve, men i tettare kontakt med realkapitalen, det vil seie med dei globale industrielle monopolinteresser. EUmakta blir styrkt, og borgarane kjem i endå mindre grad til å sjå på dei nasjonale regjeringane og politikarane som representantar og garantistar for demokrati.

NOTER 1 Streeck, W. 2012. Gjeldens byrde. Le Monde Diplomatique (norsk utgave), januar 2012.

2 Europautredning. 2012. Europautredning. Utanriks­departementet, Oslo: Oslo dep.

3 Veggeland, N. 2010. Den nye reguleringsstaten. Idébrytninger og styringskonflikter. Oslo: Gyldendal Akademisk.

4 Scharpf, F. 1999. Governing in Europe: Effective and democratic?

Oxford: Oxford University Press.

5 Keating, M. 1998. The new regionalism: Territorial restructuring and political change. Cheltenham, UK: Edward Elgar.

6 Weiler, J.H. 1999. The Constitution of Europe. Cambridge: Cambridge University Press.

7 Cumes, J.W.C. 1984. The Reconstruction of the World Economy.

Melbourne: Longman Cheshire.

8 Veggeland, N. 2009. Taming the regulatory state: Politics and ethics. Cheltenham, UK and Northampton, MA, US: Edward Elgar Publishing.

9 Rajan, R.G. 2010. Fault Lines: How Hidden Fractures Still Threaten the World Economy. Princeton: Princeton University Press.

SYN OG SEGN: 04.2012

91

KVAR VART DET AV OCCUPY-RØRSLA?

AKSJON: Aktivistar i Seattle, Washington gjer seg klare til å markere eittårsdagen for den fyrste Occupy-demonstrasjonen.

Foto: Nick Adams/Zuma Press/NTB Scanpix

92

SYN OG SEGN: 04.2012

AV BÅRD DRANGE

FLEIRE HUNDRETALS OKKUPANTAR MARKERTE

17. september i år eittårsdagen for den fyrste demonstrasjonen til Occupy-rørsla, som gjekk føre seg i New York i fjor haust. Sjølv om okkupantane gjerne ville kalla dette ein ny start, er nok omgrepet til The Economist, gjenforeining (reunion), eit meir dekkjande ord. Rørsla fekk verdsomspennande medie­ merksemd, men fekk likevel ikkje utretta stort. Kva handla Occupy-rørsla eigentleg om, og kvifor forsvann ho om lag like fort som ho kom? Det store spørsmålet no er om «dei nittini prosentane» har kome for å bli, eller om Occupy-rørsla var eit blaff i historia om rørsler som kjempar mot sosial, økonomisk og politisk ulikskap.

Etter den veldige mediemerksemda hausten 2011 har Occupy-rørsla sakte, men sikkert forsvunne frå mediebiletet både i Noreg, USA og elles i verda. Ifylgje ein analyse av «The Project for Excellence in Journalism» (New York Times, 2012) handla to prosent av innhaldet i amerikanske medium om Occupy-rørsla i siste veka av september 2011. Talet for fyrste veka i oktober var heile sju prosent. Hausten 2011 var i det store og heile stordomstida for Occupy-rørsla, men utpå nyåret har rørsla gradvis forsvunne ut or rampelyset. Trenden

POLITIKK

Berre eitt år har gått sidan Occupy-rørsla samla seg til sin fyrste demonstrasjon, og The New York Times omtalar allereie rørsla i fortid. Kva var det som ikkje gjekk etter planen? er udiskutabel, men det er ikkje rørsla i seg sjølv.

Sjølv om dei fleste vurderer Occupy-rørsla som eit avslutta kapittel, meiner mange – kanskje fyrst og fremst dei som framleis kategoriserer seg som okkupantar – at ho berre er i ein mellombels dvale. I kva grad rørsla er suksessfull eller ikkje, er det også stor usemje om. Mykje semje er det heller ikkje innanfor Occupy-rørsla, anna enn at dei er «dei nittini prosentane», og at dei er mot «den eine prosenten». Mange okkupantar understreka også at dei ikkje er mot personane denne prosenten består av, men heller det generelle systemet som har forårsaka denne økonomisk-politiske eliten. Til sjuande og sist er det ulikskap dei er mot: sosial ulikskap, politisk ulikskap, økonomisk ulikskap. Men uansett kor vide ord og uttrykk ein bruker for å beskriva rørsla og visjonane deira, er det mest alltid nokon som er usamd. Sett frå ein nøytral, uavhengig og demokratisk ståstad er det kanskje nett denne usemja som er det viktige med Occupy-rørsla: Dei bruker dei demokratiske rettane sine for å fremja meininga si.

EIN EGALITÆR SAMFUNNSSTRUKTUR Det er nok ikkje fyrst og fremst slik okku-

SYN OG SEGN: 04.2012

93

pantane ser det. Mange okkupantar ynskjer å kunna leva i eit samfunn der alle kan fremja meininga si, og der deira meiningar vert høyrde like godt som meiningane til leiarane for gigantiske multinasjonale selskap på Wall Street. Ein av veikskapane til okkupantane, som også er ein særs viktig karakteristikk av rørsla, er at dei ikkje legg fram spesifikke mål eller forslag til reformer. Dei ynskjer ikkje å leggja fram noko som ikkje alle er samde i.

Dei kjempar for ein meir egalitær samfunnsstruktur, og prøver å eksemplifisera denne samfunnsstrukturen i Occupy-rørsla. Men når Occupy-rørsla forsvinn frå avisene, forsvinn då også draumen om ein meir egalitær samfunnsstruktur? Vil bandet mellom pengar og makt, ei av dei viktigaste kampsakene til Occupy-rørsla, verta sterkare og sterkare, eller kan ei slik utvikling forhindrast?

Occupy-rørsla stiller store spørsmål, men færre og færre høyrer på. Framtida til Occupyrørsla ser for augneblinken svært svart ut: mediemerksemda går ned, og dei få gongene dei er i avisene, handlar det meir om ei enkeltsak enn om rørsla i seg sjølv. Sjølv om okkupantane har dei same visjonane dei hadde hausten 2011, står dei bokstavleg tala ikkje saman lenger. Det som var ei tidvis grandios rørsle, der mange demonstrantar samla seg under banneret «dei nittini prosentane», ser ut til å sprekka opp; okkupantane går kvar til sitt, anten det er til NATO-toppmøte i Chicago eller til California for å protestera mot høge skulepengar. Var Occupy-rørsla berre eit blaff, eller kjem ho tilbake? Det er vanskeleg å kunna gje eit klårt svar på dette spørsmålet, men me kan sjå på opphavet til rørsla, kvifor ho fekk merksemd, kva som karakteriserer ho, og korleis det heng saman med korleis Occupy-rørsla no forsvinn frå mediebiletet.

Ikkje minst kan me sjå om me har noko å læra av det heile.

Occupy-rørsla stiller store spørsmål, men færre og færre høyrer på.

KVA ER OCCUPY-RØRSLA? Blant dei mange tolkingane av kva Occupyrørsla er, er det kanskje New York Times sin versjon som gir eit enkelt, men klart bilete av rørsla. Dei understrekar grådigheit, korrup-

94

SYN OG SEGN: 04.2012

sjon og sosial ulikskap som dei store kampsakene. Det meir grunnleggjande problemet, ifylgje avisa, er den aukande makta bankane og multinasjonale selskap har over den demokratiske prosessen. Den amerikanske avisa understrekar med andre ord manglande fotfeste innanfor den demokratiske prosessen som hovudproblemet. Occupywallst.org, ei av mange Occupy-nettsider, seier at dei ikkje kan tolerera grådigheita og korrupsjonen den eine prosenten står for. Ifylgje ein okkupant, David Graeber, professor i sosialantropologi ved Universitetet i London, ynskjer okkupantane ein anarkistisk samfunnsstruktur basert på likskap og solidaritet. Sjølv om ikkje alle okkupantane nødvendigvis ser seg samde i bruken av ordet anarkisk, så er definitivt likskap og egalitær samfunnsstruktur viktige ord.

17. september 2011 var den fyrste Occupy Wall Street-demonstrasjonen. Demonstrasjonen byrja med kring 2000 menneske, medan berre 200 vart verande då natta fall på. Dei neste dagane og vekene vaks talet på okkupantar, og rørsla fekk gradvis meir merksemd. Ein viktig grunn til denne aukande merksemda var at politiet var til stades. Okkupantane braut ikkje nasjonal lov, men var det ein kallar sivilt ulydige. I denne situasjonen, både i New York, og seinare også i Oakland og andre stader, tydde politiet til vald for å spreia demonstrantane. Dette fekk stor merksemd over heile USA, og også i Noreg. Det har i ettertid vorte sagt at politiet kanskje gav demonstrantane ei handsrekking gjennom å bruka tåregass og liknande; ein strak motorveg til avisoverskriftene. At kjendisar som Michael Moore og Kanye West òg var til stades, hjelpte Occupy-snøballen til å rulla fortare.

VERDSOMSPENNANDE MERKSEMD Etter kvart som vekene gjekk, balla det på seg; demonstrasjonar blomstra opp i Los Angeles, Chicago, Washington, i fleire mindre byar rundt i USA og også til slutt utanlands. Blant desse er kanskje Occupy-demonstrasjonen utanfor St. Paul-katedralen i London den mest kjende. Den opphavlege protestaksjonen Occupy Wall Street var ikkje lenger nok;

rørsla har i aukande grad vorte kalla Occupy X, der x er bytt ut med namnet på byen der demonstrasjonen går føre seg. I seinare tid er nemninga Occupy Movement – eller Occupyrørsla – den mest dekkjande.

No som protestaksjonen vart spreidd verda rundt, vart rørsla høyrd. Kvar gong det var Occupy-demonstrasjonar, kvar gong demonstrantar og politiet kom i basketak, og kvar gong kjendisar besøkte ulike Occupy-demonstrasjonar, var det oppslag i aviser verda rundt.

Rørsla vart eit samtaleemne i lunsjpausar på arbeidsplassar, universitet, og truleg også på Wall Street. Også på Internett fekk ho bein å gå på – såkalla «memes» formidla meldinga til den yngre Internett-baserte generasjonen gjennom ei blanding av humor og politisk sarkasme. Trass i ei tidvis stor merksemd i nyhendebiletet verda over har lite skjedd.

Mange meiner at mangelen på konkrete forslag er hovudgrunnen. Korleis trur demonstrantane at myndigheitene vil respondera på usemje utan at dei legg fram forslag til løysing?

Okkupantane kan sjåast på som særs upragmatiske. Måten dei demonstrerer på, ser ikkje ut til å ha nokon effekt, utan at dei endrar framgangsmåten av den grunn. Sjølv om verda venta på okkupantane sine krav, var okkupantane tyste. Kvifor tok dei ikkje moglegheita då heile verda hadde auga retta mot dei? Det er ein logikk bak denne avgjersla.

Kan henda har verda vorte for pragmatisk innretta til å forstå ei rørsle som ikkje tar gulrota som heng rett framføre ho? Har me i dagens samfunn vanskar med å sjå gulrotåkeren lenger framme? På ein måte kan det sjå ut som om Occupy-rørsla har innsett at det ikkje hjelper å eta mange gulrøter. Ein treng meir enn gulrøter for å laga ein gulrotåker.

GULROTÅKEREN Occupy-rørsla sin måte å ta avgjersler på er ved konsensus – alle må vera samde. Kvar demonstrasjon har ei såkalla General Assembly – ei generalforsamling – der okkupantane vert samde om ynske og visjonar. Ved nokre tilfelle, dersom det er stor usemje, er

det akseptabelt med nitti prosent semje. Ein annan viktig karakteristikk er leiarprinsippet: Occupy-rørsla har ingen leiar. Biletet som vert skapt av desse to karakteristikkane, er eit veldig egalitært bilete: Okkupantane skulle vera samde og handla saman. Desse to karakteristikkane er svært samankopla med ein tredje karakteristikk som handlar om krav.

Occupy-rørsla set ikkje fram samlande og spesifikke krav, og har ikkje eit apparat for å setja fram eventuelle krav på ein effektiv måte.

Men det ligg meir bak denne mangelen på krav enn udugelegheit og usemje. For det fyrste ynskjer okkupantane å nå ein meir egalitær samfunnstruktur gjennom ei rørsle som speglar og eksemplifiserer dette samfunnet.

For det andre ynskjer okkupantane å vera uavhengige.

Okkupantane sitt ynske om eit samfunn utan «ulikskap og grådigheit» er lett å kategorisera som ynsketenking – som hippieinspirert idealisme. Dette samfunnet kan ein ikkje oppnå gjennom det noverande systemet, der korrupsjon, grådigheit og ein økonomiskpolitisk maktelite rår. Korleis kan ein «endra» dette systemet? Korleis kan ein driva bort «det vonde»? Når den burmesiske fridomskjemparen og nobelprisvinnaren Aung San Suu Kyi seier at absolutt fred er eit uoppnåeleg mål, korleis kan eit samfunn utan «ulikskap og grådigheit» vera mogleg? Om det ikkje er mogleg, så seier Suu Kyi vidare at det likevel er dette ein må arbeida mot, eitt steg om gongen. Likevel ser ikkje eitt steg om gongen – ei gulrot – ut til å vera godt nok for okkupantane.

I tillegg til ynsket om å skapa eit egalitært samfunn gjennom ei egalitær rørsle legg Occupy-rørsla også stor vekt på å vera uavhengig. Medan meir pragmatiske rørsler ville ha skapt relasjonar til politiske maktpersonar og ha funne aviser og organisasjonar med stor påverknadskraft og samarbeidd med dei, laga Occupy-rørsla sine eigne medium. The Occupied Wall Street Journal er eit eksempel. Andre eksempel finn ein for eksempel på Internett: både i form av nettsider som den nemnde occupywallst.org, og i form av eit utal Facebook-sider, brukte som forum for

SYN OG SEGN: 04.2012

Occupy-rørsla har ingen leiar.

95

meiningsytringar og brukte til å organisera demonstrasjonar. Denne uavhengigheita ligg rotfesta i Occupy-rørsla sitt ynske om eit nytt samfunn og deira kritiske haldning til «systemet». For å endra systemet – for å oppnå ein ny samfunnsstruktur – kan ein ikkje arbeida med og innanfor systemet.

EIT TEORETISK PERSPEKTIV

For å endra systemet – for å oppnå ein ny sam­ funnsstruktur – kan ein ikkje arbeida med og innanfor systemet.

96

I eit forsøk på å kategorisera, og dernest gi eit betre grunnlag for å forklara kvifor Occupyrørsla forsvann frå mediebiletet, kan ein ta i bruk teoriar om sosiale rørsler. «Cultural Theory» – ofte relatert til den kjende britiske antropologen Mary Douglas – plasserer og identifiserer rørsler ut frå rørslene sine særpreg. Dei fire kategoriane som vert brukte til å kategorisera rørslene, er ein egalitær kategori, ein hierarkisk kategori, ein individualistisk kategori og ein fatalistisk kategori (Verweij, 2011). Av desse kategoriane hamnar Occupy-rørsla med god margin innanfor den egalitære kategorien.

Blant dei viktigaste karakteristikkane som pregar egalitære rørsler, er ein måte å organisera eit samfunn på basert på kollektivitet, avgjersler ved konsensus og eit grasrotdemokrati der det offentlege er maksimert og det private minimert. Synet på mennesket er at alle er fødde gode, men at makt og pengar kan gjera ein korrupt. Egalitære rørsler legg også vekt på solidaritet med dei som har minst makt. Ingen vinn før alle vinn.

Desse karakteristikkane fell i stor grad saman med karakteristikkane av Occupyrørsla. Men korleis kan dette hjelpa oss til å forstå kvifor rørsla forsvann? Dette blir diskutert i Clumsy Solutions for a Wicked World: How to Improve Global Governance av professor Marco Verweij ved Jacobs University Bremen, Tyskland. Han argumenterer for at rørsler som er organiserte ved bruk av element innanfor fleire (eller alle fire) av dei nemnde kategoriane, er meir effektive enn rørsler som bruker element utelukkande frå ein kategori.

Som nemnt er Occupy-rørsla særs egalitær.

Slik blir Occupy-rørsla ei særs ineffektiv rørsle, og det kan vera grunnen til at ho ikkje lukkast.

SYN OG SEGN: 04.2012

ER RINGEN SLUTTA? Denne ineffektiviteten kan sjåast i lys av ein artikkel av Bill Keller i New York Times hausten 2011. Keller samanliknar ein indisk protestaksjon mot korrupsjon med Occupy-rørsla og finn mange veikskapar i den sistnemnde som den fyrstnemnde har overkome. Dei viktigaste grepa den indiske rørsla har tatt i bruk, er ein mykje meir sentralisert og hierarkisk struktur. Den indiske rørsla tek også sterkare middel i bruk enn det okkupantane gjer: Medan okkupantane slår opp telt midt i gata og viser plakatar som vidareformidlar usemja med den eine prosenten, sette Anna Hazare i den indiske rørsla i gang ein sveltestreik. Keller avsluttar artikkelen sin med å seia at den einaste prestasjonen til Occupy-rørsla så langt er å møta opp.

Hovudargumentet til Keller er at Occupyrørsla er ei svært upragmatisk rørsle som ikkje kan forventa mykje resultat. Det han argumenterer for, er at Occupy-rørsla treng ein meir hierarkisk innfallsvinkel. Dette hadde vore eit logisk grep dersom Occupy-rørsla ville ha ete alle gulrøtene ho kunne få. Likevel vel Occupy-rørsla altså ikkje å ta desse gulrøtene, av di slike val grev vekk grunnen dei står på: ei egalitær rørsle for ein egalitær samfunnsstruktur.

Ringen ser på mange måtar ut til å vera slutta: Okkupantane får ikkje merksemda og påverknaden som dei ynskjer, men dei ynskjer ikkje å endra taktikk for å oppnå måla sine delvis, av di det undergrev prinsippa deira. Kan ein difor seia at rørsla er ferdig? Ho har ikkje kome til gulrotåkeren sin, og ser heller ikkje ut til å klara det med dei framkomstmidla ho har.

EIT BLAFF Sett i eit historisk perspektiv er ikkje Occupyrørsla noko nytt. For det fyrste er ikkje kampen mot sosial, politisk og økonomisk ulikskap noko nytt. Sjølvsagt. Og logisk nok aukar sjansen for opprør ved økonomiske nedgangstider. Sjølv om den økonomiske krisa som starta i 2008, nok for augneblinken kjennest verst i søreuropeiske land, kjenner også

amerikanske borgarar til etterverknadene av krisa. Protestar som fylgje av den økonomiske krisa var inga overrasking. Likevel kan det verka litt tilfeldig at Occupy-protestane skulle koma såpass lenge etter at krisa byrja. Blant ei mengd andre faktorar må opprøra i Tunisia, Libya og Egypt nemnast. Som nemnt på occupywallst.org bruker dei taktikken til opprørarane i dei mange arabiske landa i fjor vår for å nå måla sine. Desse opprøra har også vore ein viktig motivasjonsfaktor og ei avgjerande inspirasjonskjelde. Likevel er ikkje amerikanarane ukjende med denne protestforma; ho har mange likskapar med for eksempel studentopprøret i 1968 og borgarrettsrørsla.

Trass i eit utal av trådar ein kan trekka mellom Occupy-rørsla og andre rørsler, er Occupy-rørsla noko nytt. Blant viktige element som skil ho frå mange andre rørsler, er den globale responsen protestane har fått.

Kan henda er aukande moglegheiter til å spreia rørsla på nettet grunnen til at dette var mogleg? Kan henda er det fordi mange folk i mange land og regionar kjende ein liknande irritasjon over den økonomisk-politiske makteliten? Det er kanskje dette breie omfanget som gjorde Occupy-rørsla spesiell. Ho klarte, på ein måte få rørsler har klart før ho, å samla eit hav av usemje under eitt banner: dei nittini prosentane.

Som det kanskje var forventa, heldt ikkje dette banneret rørsla saman lenger enn i seks månader. Ved NATO-toppmøtet i Chicago i midten av mai vart Occupy-rørsla nemnd som ein del av den større demonstrasjonen.

Heller ikkje då dei protesterte mot auka skulepengar i California, var det Occupy-rørsla som me kjende ho frå hausten 2011, som sto fram.

Occupy-rørsla samla mange røyster i nokre månader, men kollapsa då dei ikkje nådde fram. Litt som store og breie koalisjonsregjeringar er det vanskeleg å stå samla for ein felles politikk. I tillegg manglar Occupy-rørsla både ein klar leiar og ein klar hierarkisk struktur. Var prosjektet dømt til å mislukkast frå fyrste telt vart slått opp ved Wall Street i New York City i september i fjor?

FRAMTIDA FOR OCCUPY-RØRSLA Framtida for Occupy-rørsla har allereie vorte beskriven som svart. Betre er det ikkje når New York Times skriv om rørsla i fortid. Likevel kan rørsla vurderast ut ifrå ulike kriterium. Dersom ein ser på kva rørsla har utretta i praktiske tal på reformer, er resultat mest fråverande. Dersom ein ser på kva påverknad rørsla har hatt på folk flest – om rørsla har klart å endra synet til nokre menneske – må den massive mediemerksemda i fjor haust indikera at nokon har tatt til seg meldinga.

Pragmatiske menneske vil sannsynlegvis halda fram med å seia at det ikkje er nok å endra folks oppfatning, det er politikarane sine avgjersler som tel.

Som Occupy-rørsla ser ut til å understreka, er det ikkje gulrøtene dei går etter, men gulrotåkeren lenger framme. Det har vorte sagt at Occupy-rørsla berre er del ein. Del to kjem altså seinare, kanskje med ein meir pragmatisk innfallsvinkel og konkrete forslag til korleis ein kan oppnå det dei ynskjer? At framtidige protestar kjem, kan ein vera sikker på.

Kor mykje desse protestane har ei forankring i Occupy-rørsla sine visjonar, må framtida visa.

Om det er ein ting som kan seiast for sikkert, er det at rørsler mot sosial, politisk og økonomisk ulikskap, korrupsjon og grådigheit, mot den eine prosenten, det skal ein ikkje leita langt etter. Nittini prosent av oss utgjer trass alt dei nittini prosentane.

Var prosjektet dømt til å mislukkast frå fyrste telt vart slått opp ved Wall Street i New York City i september i fjor?

REFERANSAR Graeber, D. (30. november 2011). «Occupy Wall Street’s anarchist roots». Aljazeera, teke frå <www.aljazeera.com> .

Keller, B. (30. oktober 2011). «Beyond Occupy». The New York Times, teke frå <www.nytimes.com>.

The New York Times (2. mai 2012). «Occupy movement (Occupy Wall Street)». The New York Times, teke frå <www.nytimes.com>.

Verweij, M. (2011). Clumsy solutions for a wicked world: How to improve global governance (New York: Palgrave Macmillan).

SYN OG SEGN: 04.2012

97

BIDRAGSYTARAR GUDLEIV BØ (f.1939) professor i nordisk litte-

ratur ved Universitetet i Oslo fram til 2009.

Bøker og artiklar om Garborg, Ibsen, folkedikting, populærlitteratur mm. Siste bok: Å dikte Norge. Dikterne om det norske. (Bergen 2006.)

FRANK WILLY DJUVIK (f. 1979) er leiar for FrP i Sogn og Fjordane, sit i kommunestyret i Flora, og er førstekandidat til FrP si stortingsliste i Sogn og Fjordane. Aktiv bloggar.

OLE-KRISTIAN KRUKHAUG (f. 1974) er filosof og

forretningsdrivande. Har arbeidd fleire år i kommunepsykiatrien, og dessutan i eigen filosofisk samtalepraksis. Debattant med hovudinteresser innanfor samfunn, religion og psykologi.

KEN OPPRANN (f. 1958) er ein norsk fotograf

studerer internasjonal politikk og historie ved Jacobs University i Bremen, tidlegare student ved United World College USA, i New Mexico, USA.

som har reist og fotografert i over seksti land.

Han er utdanna ved Academy of Art-universitetet i San Francisco og har vunne ei rekkje prisar for verka sine, mellom anna Årets Bilde i 2001 og Fuji European Press Photographer Award 2002.

MUHAMMAD IQBAL (f. 1877) var poet, filosof

BENTE RIISE (f. 1962) er redaktør i Syn og

og politikar, fødd i Britisk India. Han er i dag rekna som den pakistanske nasjonalpoeten og vart i 1922 slegen til riddar av Kong Georg V. av Storbritannia.

Segn. Har vore journalist i NRK, Dagbladet, Dagens Næringsliv og redaktør i Psykisk helse. Medforfattar av bøkene Mor Russlands døtre (1992), og Livet med kreft (2007).

TORBJØRN KALBERG (f. 1944) er sosiolog og har

BRYNJULF JUNG TJØNN (f. 1980) er forfattar, bokmeldar i VG og senior kommunikasjonsrådgjevar i Den norske kyrkja. Siste roman er Kinamann (Cappelen Damm, 2011).

BÅRD DRANGE (f. 1992), frå Sand i Ryfylke,

mellom anna skrive «Fra flerkulturell sameksistens til hardhendt uttransportering» i Materialisten nr 3–4 2011 og «Santiago – helgendyrking og intoleranse» i Kirke og Kultur nr. 1, 2012.

JENS KIHL (f. 1986) er masterstudent i sosio-

logi ved Universitetet i Oslo, og aktiv i Nei til EU og SV. Han er tidlegare leiar i Norsk Målungdom og nestleiar i Noregs Mållag. Fødd og oppvaksen i Oslo.

ELLEN KRISTVIK (f. 1955) er antropolog med

sjukepleiarbakgrunn. Arbeider ved forskingssenteret ved Akershus universitetssjukehus.

Forskar på behandlinga av kreftpasientar i

98

sluttfasen av livet. Delar av dette arbeidet er publisert i vitskaplege tidsskrift og antologiar.

SYN OG SEGN: 04.2012

NORALV VEGGELAND (f. 1941) er professor i

offentleg politikk og planlegging ved Høg­ skolen i Lillehammer. Han har gjeve ut meir enn 30 akademiske bøker og over 200 publikasjonar.

ANNE VIKEN (f. 1979) er forfattar, frilansar,

dyrlege og master i statsvitskap om norsk nordområdepolitikk frå UiO. Har vore journalist og spaltist i fleire aviser. Gav ut boka Elise og mysteriet med dei døde hestane i 2012.

«Noko av det verste ein kommune kan gjere (bortsett frå å utsetje barnevernsbarn for omsorgssvikt), er å lage YouTube-videoar.»

Jens Kihl

978-82-521-8174-6

RETURADRESSE: SYN OG SEGN, POSTBOKS 4672 SOFIENBERG, 0506 OSLO