македонски
цркви и манастири
македонски
цркви и манас
и астири
МАЈА АНГЕЛОВСКА – ПАНОВА
Времеплов времеплов
Предизвиците на христијанството „Драги пријатели христијани во Коринт, сакаме да ве
1393–1521. известиме за Божјата милосрдна благонаклоност кон
црквите во Македонија. Тие поминаа низ големи искушенија и низ многу неволи, но нивната радост е толку голема што, и покрај нивната голема сиромаштија, тие се многу дарежливи. Јас сум сведок дека тие дадоа толку доброволни прилози колку што им се можностите, па и повеќе.... Направија повеќе отколку што очекувавме. Прво самите себе Му се предадоа на Господ, а потоа ни се предадоа и нам, следејќи ја Божјата волја.“ (2. Коринт 8: 1 – 5)
Христијанската религија длабоко вкорената во свеста на македонскиот народ во текот на долгиот историски континуитет отсекогaш претставувала неисцрпна инспирација, преточена во репрезентативниот број цркви и манастири, кои автентично ја демонстрираат духовната и материјалната култура на Македонија. Во оваа библиска земја на единствен и неповторлив начин се доживуваат архитектонските, сликарските и копаничарските визуелизации, дела на талентирани мајстори во чијашто експресија се обединуваат вредностите на византиската култура и традиционалната христијанска матрицa. Катедралната црква „Св. Софија“, манастирите Трескавец, Зрзе, комплексот Плаошник, композициите Оплакувањето Христово во „Св. Пантелејмон“, Неповторливиот ангел во „Св. Ѓорѓи“ во Курбиново или, пак, иконостасот во црквата „Св. Спас“ во Скопје, се само мал дел од богатата ризница, пред чијашто монументалност никој не останува рамнодушен. Врвните уметнички дострели и опитноста во стилските вештини на Михаил и Евтихиј, Дичо Зограф, Димитар Папрадишки, Андреј Дамјанов, Петар Филиповски-Гарката до денес поттикнуваат на емоции, во кои истовремено се испреплетуваат радоста, тагата, гордоста и спомените за едно минато. Токму во овие црковно – манастирски средишта во амбиент на духовен мир и спокој твореле книжевници и тихувале монаси, едните со перо, другите со молитва, славејќи го Бога, светителите на христијанскиот пантеон и подвизничките настани. Тука, настанале првите преводи и оригинални книжевните дела на браќата Кирил и Методиј, на Климент и Наум Охридски на преродбениците од XIX век и на многу други дејци, чија мисија била насочена кон интегрирање на начелата на христијанството и просветителските идеи. Оваа монографија, концепциски лесно восприемлива, инкорпорира културолошки наративи за над стотина цркви и манастири на територијата на Република Македонија од различни временски периоди, кои отсекогаш биле и ќе бидат молитвен дом за верниците, прибежиште за оние кои бараат утеха и незаобиколна дестинација за љубопитните. Уште повеќе што овие сакрални објекти, лоцирани во урбаните средини или, пак, во живописните предели на недопрената природа со својот богат историски предзнак претставуваат фундаментална придобивка за македонското и светското културно наследство. Маја АНГЕЛОВСКА – ПАНОВА
1 – 399 година Средина на I век од нашата ера Апостол Павле заедно со своите најблиски соработници Тимотеј, Сила и евангелистот Лука од Мала Азија се упатиле во Македонија, каде што за првпат на тлото на Европа започнале да го проповедаат христијанството.
Св. евангелист Лука
56 – 58 година Во овој период во два наврати апостол Павле повторно престојувал во Македонија, проповедајќи им на христијанските верници за вистинското толкување и практикување на христијанската религија.
Св. апостол Павле
313 година Константин I Август и Ликиниј Август во градот Милано го потпишале Едиктот за толеранција за припадниците на христијанството и останатите религиски конфесии. Со Миланскиот едикт се гарантирале човечките слободи за обожување, се гарантирале легалните права на христијаните, вклучително и правото да организираат цркви, да вршат обреди и да им бидат вратени конфискуваните имоти.
Константин I
Константин I и Елена
28 февруари 380 година Императорот Теодосиј I во градот Солун го издал Едиктот со кој христијанството било прогласено за официјална религија во Империјата.
400 – 870 година
871 – 899 година
535 година Византискиот император Јустинијан I во близина на родното место Таурисиум, во околината на Скопје, подигнал „величествен град“ кој бил промовиран во архиепископија, позната под името Јустинијана Прима.
6 аПрил 885 година Во Велика Моравија се упокоил св. Методиј, кој по смртта на Кирил доследно ја продолжил својата мисија за развој на црковниот систем и воведување богослужба на словенски јазик. Во согласност со податоците од Пространото житие на Методиј: „На Цветница, кога беа собрани сите луѓе, тој влезе во црквата и, макар изнемоштен, изрече благослов за императорот, за кнезот, за духовниците и за целиот народ и кажа: Чувајте ме деца, до третиот ден“. Тоа и се случи. На тредиот ден на разденување тој рече: Во твоите раце, господи го предавам својот дух и почина во рацете на свештениците во шестиот ден на месец април, индикт трети, во 6393 година од создавањето на целиот свет. Учениците го поставија во ковчег, му оддадоа соодветни почести, отслужувајќи погребна служба на латински, грчки и словенски, и го поставија во соборната цкрва. И тој се присоедини кај своите отци и кон патријарсите, пророците, апостолите и мачениците. Се собра неброен народ, луѓе, кои го испраќаа со свеќи, плачејќи за добриот учител и пастир: мажи и жени, мали и големи, богати и сиромашни, слободни и робови, вдовици и сираци, туѓинци и тукашни, болни и здрави – сите го оплакуваа оној, којшто беше сѐ за сите, за да ги победи сите“.
Таурисиум
Средината на IX век Словенските просветители, браќата Кирил и Методиј ја создале првата словенската азбука – глаголица и започнале со превод на светите книги за богослужба на словенски јазик. Светите Кирил и Методиј имале проминентна улога за целосно спроведување на христијанизацијата во Македонија и пошироко на Балканот и во Европа. 869 година Во Рим починал големиот сесловенски просветител Кирил. Бил погребан со највисоки почести во црквата „Св. Климент“ во Рим. Во согласност со податоците од Пространото житие на Кирил: „Го спопаднаа многу маки и тој се разболе. И боледувајќи така долго време, веднаш виде божјо видение и почна да пее: Од оние кои ми кажаа: „Да одам во домот Господов“, се возвесели мојот дух и ми се израдува срцето... И така почина со Господа, на 42 години, на четиринасеттиот ден од месец февруари, индикт втори, во 6377 година од создавањето на светот“.
Св. Кирил и Методиј
››
886 –893 година Климент Охридски, еден од најпознатите ученици на светите Кирил и Методиј, ја основал Охридска книжевна школа со статус на прв словенски универзитет во која се образувал кадар од 3500 свештеници. Покрај црковно – просветителската дејност Климент Охридски развил и богата книжевно – творечка активност. Имено, тој е автор на голем број поучни и пофални слова, од кои посебно се истакнуваат оние посветени на Пресвета Богородица, како и слова, што се однесуваат на настани од животот на Исус Христос.
893 година Климент Охридски е назначен за прв словенски епископ. Неговата епископија најверојатно се наоѓала во Струмичко – брегалничката област.
Св. Климент Охридски
Содржина
8
Содржина Времеплов 1 Силата на божествената премудрост Катедрален храм „Св. Софија“ – Охрид
2 Чудотворната икона во Бигорскиот манастир Манастир „Св. Јован Крстител“ – Ростуше
4 12
18 Визијата на аскетот
108
19 Солзите на Богородица
114
20 Духовност и книжевна емпирија
122
21 Светилиште во заборав
126
22 Aпокрифната икона Христово раѓање
130
Црква „Св. Ѓорѓи“ – Старо Нагоричане Манастир „Св. Богородица Пречиста“ – Кичево Манастир „Св. Никола“ – Шишево
16
Манастир „Св. Ѓорѓи“ – Кучково
3 Древното средиште на струмичките епископи
24
4 Македонската Голема лавра
30
23 Духовно-народносните идеи на Кирил Пејчиновиќ
134
5 На патот кон вечноста
44
24 Пред предизвиците на совремието
142
6 Во бездната на заборавот
50
25 Ктиторството на семејството Пасхач
148
26 Чудотворната икона на Богородица
152
27 Пркос пред историските предизвици
156
28 Духовните предизвици на Матка
162
29 Храмот мавзолеј
168
30 По долината на Кучевишка Река
174
Манастирски комплекс „Св. Леонтиј“ – Водоча Манастир „Св. архангел Михаил“ – Лесново Манастир „Св. Богородица Елеуса“ – Вељуса
Манастир „Воведение на Богородица“ – Карпино
Црква „Св. Никола“ – Челопек
Манастирски комплекс во Лешок
Манастир „Успение на св. Богородица“ – Матејче Црква „Св. Никола Чудотворец “ – Псача
7 Оплакувањето Христово – предвесник на ренесансата
56
8 Ангелот од Курбиново
60
9 Битословие на осаменоста
64
10 Култот кон Светецот
68
11 Бисерот на Охридското Езеро
72
12 Визијата на Гаврил Светогорец
76
31 Безвременска хармонија на духот и телото
180
13 Помеѓу земскиот свет и имагинацијата
80
32 Бог е еден за сите
188
14 Големиот воин на небесните сили
88
33 Во Болничкото маало
192
15 Навраќања кон старата Климентова црква
92
34 Чудотворната Одигитрија
196
35 Легенди што траат
204
36 Тајниот „Св. Никола“ во „Св. Спас“
210
Манастир „Св. Пантелејмон“ – Горно Нерези Црква „Св. Ѓорѓи“ – Курбиново
Mанастир „Св. Никола Мирликиски“ – Манастир Пештерска црква „Св. Еразмо“ – Охрид Црква „Св. Јован Богослов“ – Канео
Манастир „Св. Спиридон Чудотворец“ – Злетово Манастир „Успение на Пресвета Богородица“ – Трескавец
Пештерска црква „Св. архангел Михаил“ – Радожда
Црква „Св. Богородица Перивлепта“ – Охрид
16 Варошки светии
Црква „Св. Никола“ – Прилеп
17 Врската помеѓу Бога и верникот
Манастир „Св. Никита“ – Скопска Црна Гора
96 102
Манастир „Св. Стефан“ – Конче
Манастир „Св. Димитриј“ – Маркова Сушица Манастир „Св. Андреја“ – Матка
Полошки манастир „Св. Ѓорѓи“ – Тиквешки регион Манастир „Св. архангел Михаил“ – Кучевиште
Манастир „Св. Преображение“ – Зрзе
Црква „Св. Никола“ или Х’д’р-баба – Македонски Брод Православни храмови „Св. Никола“ и „Св. Богородица“ – Охрид Манастир „Св. Јован Претеча“ – демирхисарско Слепче Црква „Св. Богородица Заумска“ и манастир „Св. Стефан“ – околина на Охрид Црква „Воведение на Пресвета Богородица“ – Кучевиште
37 Визија за мајката Божја
214
58 Во градот на мостовите
328
38 Погледот на иконата
220
59 Ракописно наследство во неповрат
334
39 Раритетната икона на Богородица
224
60 Во селото на Богомилите
340
40 Среде стамениот молк
230
61 Македонската Mиланска скала
344
41 По долината на Брајчинска река
234
62 Градот под Кожуф
348
42 Духовни предизвици на Осоговието
238
63 Наративната експресија на Поречието
354
43 Во прегратките на Блатен даб
242
64 Во атарот на село Драчево
358
65 Зад градскиот Исар
364
66 Живоносен источник
370
67 Помеѓу видение и реалност
374
68 Приказна за скриениот манастир
380
69 Спомени за едно минато
384
70 Сонот на беговата ќерка
388
71 Светите води на Богородица
394
72 Сред татнежот на василичарите
400
73 Традиција што не изумира
404
74 Спомен за заборавените села
410
75 Во селата на зографите
414
76 Кога минатото и духовноста ќе се сплотат со сегашноста
420
Манастир „Успение на Пресвета Богородица“ – Матка Манастир „Св. Богородица“ – Побожје Манастирски комплекс „Св. Богородица“ – Калишта Манастирски комплекс Чебрен – Мариово Црква „Св. Петка“ – Брајчино Црква „Св. Никола“ – Трново
Манастир „Св. Никола Топлички“ – Демирхисарско
44 Покрај бујните извори Дуло Бања
246
45 Во атарот на напуштеното село
250
46 Верско-книжевни пројави
254
47 Кај изворот на Белото Езеро
258
48 На падините на Баба Планина
268
49 Во духот на раните подвизници
272
50 На падините на Бабуна
278
Црква „Св. Ѓорѓи“ – Бањани
Манастир „Св. Никола“ – Моклиште
Црква „Св. Ѓорѓи Победоносец“ – Младо Нагоричане Манастирски комплекс „Св. Наум“ – Охрид Манастир „Рождество на Пресвета Богородица“ – Сливница Манастир „Св. Атанасиј“ – Журче
Манастир „Св. Никола“ – прилепско Слепче
51 Во средиштето на европската цивилизација 282 Манастирски комплекс во Говрлево
52 Помеѓу Калето и Старата скопска чаршија 286 Црква „Св. Спас“ – Скопје
53 Во пазувите на Малеш Планина
292
54 Во градот на конзулите
298
55 Во духот на православните митри
304
56 Сред старата прилепска црква
312
57 Под закрила на Богомајката
318
Манастир „Св. aрхангел Михаил“ – Берово
Соборна црква „Св. великомаченик Димитриј“ – Битола Манастир „Св. Ѓорѓи Победоносец“ – Рајчица Храм „Св. Благовештение“ – Прилеп Црква „Св. Богородица“ – Скопје
Црква „Св. Јован Опсечен“ – Кратово Манастир „Св. Преображение“ – Буково
Црква „Св. Атанасиј Велики“ – Богомила Соборен храм „Св. Пантелејмон“ – Велес
Манастирска црква „Св. Спас“ – Гевгелија Манастир „Раѓање на Пресвета Богородица“ – Манастирец Црквите „Св. Спас“, „Св. Петка“ и „Св. Преполовение“ – Драчево
Црква „Успение на пресвета Богородица“ – Ново Село Соборен храм „Св. Никола“ – Куманово Манастир „Св. Никола Мириклиски“ – Љубанци Манастирски комплекс „Св. Димитриј“ – Велес Црква „Св. Петка“ – Маловиште
Манастир „Св. Ѓорѓи“ – Неготино
Манастир „Св. aрхангел Михаил“ – Варош Соборен храм „Св. Никола“ – Вевчани Соборен храм „Св. Никола“ – Штип Манастир „Св. Илија“ – Мелница
Цркви „Св. Петар и Павле“ и „Св. великомаченик Ѓорѓи“ – Мијачки крај
Манастирски комплекс „Св. Јоаким Осоговски“ – Калин Камен
Содржина
9
Содржина
10
77 Чудата помеѓу мистичноста и јавето Црква „Св. Димитриј“ – Скопје
78 Традицијата и култот кон сесловенските просветители
Црква „Св. Кирил и Методиј“ – Гевгелија
430
6 „Воведение на Богородица“, Карпино, 246 36 „Воведение на Пресвета Богородица“,
438
51 Говрлево, 282 23 Лешок, 134 63 „Раѓање на Пресвета Богородица“,
Кучевиште, 330
442
80 Во градот под Беласица
448
Цркви „Св. Никола“ и „Св. Јован“ – Крушево
Соборен храм „Св. Кирил и Методиј“ – Струмица
81 Помеѓу традицијата и старата градска архитектура Црквa „Св. Петар и Павле“ – Љубојно
82 Во подножјето на Балтепе Кале
Соборен храм „Св. Кирил и Методиј“ – Тетово
83 Светицата во црно
Црква „Св. Петка“ – Скопје
84 Во градот на калинките
Манастирски комплекс „Св. Ѓорѓи“ – Валандово
85 Средиште на богословска мисија
Манастирска црква „Св. Јован Крстител“ – Скопје
86 Неочекуваниот гром
Манастир „Успение на Пресвета Богородица“ – Берово
87 Од мачеништво до култ
Комплекс цркви посветени на „Св. 15 Тивериополски маченици“ – Струмица
88 Во манир на новите архитектонски трендови Соборен храм „Св. Климент Охридски“ – Скопје
452 456 460 470 474 478 484
490 498
90 Во средиштето на убавицата Шара
502
Манастир „Св. Наум Охридски Чудотвоец“ – Попова Шапка
91 Помеѓу верата и просветните идеи
Црква „Св. Климент и св. Пантелејмон“ – Плаошник
506
92 Кога верата ќе се сплоти со монументот
512
93 По трагите на потопената црква
518
Соборен храм „Св. Троица“ – Радовиш Храм „Св. Никола“ – Маврово
Објаснување на помалку познати термини Селективна библиографија
17 72 79 66 93 32
„Св. Никита“, Скопска Црна Гора, 102
„Св. Никола“, Моклиште, 250
„Св. Јован Богослов“, Канео, 72
45 33 16 50 42 22 20 73 67 9 43 25 61 7 81 75 41 64 69 83 59 31 64 1 62 64 52 12 26 35 92 86
„Св. Јован Крстител“ (Бигорски манастир), Ростуше, 16
37 „Успение на Пресвета Богородица“,
Сливница, 268
87 „Св. 15 Тивериополски маченици“, Струмица, 484
„Св. Андреја“, Матка, 162 „Св. архангел Михаил“, Берово, 292 „Св. архангел Михаил“, Варош, 394 „Св. архангел Михаил“, Кучевиште, 174 „Св. архангел Михаил“, Лесново, 30 „Св. архангел Михаил“, Радожда, 88 „Св. Атанасиј Велики“, Богомила, 340 „Св. Атанасиј Александриски“, Журче, 272 „Св. Благовештение“, Прилеп, 312 „Св. Богородица“, Калишта, 224 „Св. Богородица“, Охрид, 192 „Св. Богородица“, Побожје, 220 „Св. Богородица“, Скопје, 318 „Св. Богородица Елеуса“, Вељуса, 44 „Св. Богородица Заумска“, Охрид, 204 „Св. Богородица Перивлепта“, Охрид, 92 „Св. Богородица Пречиста“, Кичево, 114 „Св. великомаченик Ѓорѓи“, Мијачки крај, 414 „Св. великомаченик Димитриј“, Битола, 298 „Св. Ѓорѓи“, Бањани, 246 „Св. Ѓорѓи“, Валандово, 470 „Св. Ѓорѓи“, Курбиново, 60 „Св. Ѓорѓи“, Кучково, 126 „Св. Ѓорѓи“, Неготино, 388 „Св. Ѓорѓи“ (Полошки манастир), Тиквешки регион, 168
18 „Св. Ѓорѓи“, Старо Нагоричане, 108
89 Почивалиште на двајцата македонски поглавари
Манастир „Св. Наум Охридски“ – Радишани
„Св. Леонтиј“, Водоча, 24
48 „Рождество на Пресвета Богородица“,
28 53 71 30 4 14 60 49 56 39 33 38 57 5 35 15 19 75 54 44 84 8 21 70 29
524 526
46 „Св. Ѓорѓи Победоносец“, Младо Нагоричино, 254
55 68 27 77 10 74 76 79 11 2
Плаошник, 506
3 47 89 90
Манастирец, 354
79 Во највисокиот град на Балканот
82 „Св. Кирил и Методиј“, Тетово, 456 88 „Св. Климент Охридски“, Скопје, 490 91 „Св. Климент и св. Пантелејмон“,
„Св. Ѓорѓи Победоносец“, Рајчица, 304 „Св. Димитриј“, Велес, 380 „Св. Димитриј“, Маркова Сушица, 156 „Св. Димитриј”, Скопје, 430 „Св. Еразмо“, Охрид, 68 „Св. Илија“, Мелница, 410 „Св. Јоаким Осоговски“, Калин Камен, 420 „Св. Јован“, Крушево, 442
„Св. Наум“, Охрид, 258 „Св. Наум Охридски“, Радишани, 398 „Св. Наум Охридски Чудотвоец“, Попова Шапка, 502 „Св. Никола“, Вевчани, 400 „Св. Никола“, Крушево, 442 „Св. Никола“, Куманово, 370 „Св. Никола“, Маврово, 518 „Св. Никола“ (Х’д’р-баба), Македонски Брод, 188 „Св. Никола“, Охрид, 192 „Св. Никола“, Прилеп, 96 „Св. Никола“, прилепско Слепче, 278 „Св. Никола“, Трново, 272 „Св. Никола“, Челопек, 130 „Св. Никола“, Шишево, 122 „Св. Никола“, Штип, 404 „Св. Никола Мирликиски“, Љубанци, 374 „Св. Никола Мирликиски“, Манастир, 64 „Св. Никола Топлички“, Демирхисарско, 242 „Св. Никола Чудотворец“, Псача, 148 „Св. Пантелејмон“, Велес, 344 „Св. Пантелејмон“, Горно Нерези, 56 „Св. Петар и Павле“, Љубојно, 452 „Св. Петар и Павле“, Мијачки крај, 414 „Св. Петка“, Брајчино, 234 „Св. Петка“, Драчево, 358 „Св. Петка“, Маловиште, 384 „Св. Петка“, Скопје, 460 „Св. Преображение“, Буково, 334 „Св. Преображение“, Зрзе, 180 „Св. Преполовение“, Драчево, 358 „Св. Софија“, Охрид, 12 „Св. Спас“, Гевгелија, 348 „Св. Спас“, Драчево, 358 „Св. Спас“, Скопје, 286 „Св. Спиридон Чудотворец“, Злетово, 76 „Св. Стефан“, Конче, 152 „Св. Стефан“, Охрид, 204 „Св. Троица“, Радовиш, 512 „Успение на Пресвета Богородица“, Берово, 478 Матка, 214
85 „Св. Јован Крстител“, Скопје, 474 58 „Св. Јован Опсечен“, Кратово, 328 34 „Св. Јован Претеча“, демирхисарско
65 „Успение на Пресвета Богородица“,
78 „Св. Кирил и Методиј“, Гевгелија, 438 80 „Св. Кирил и Методиј“, Струмица, 448
24 „Успение на св. Богородица“, Матејче, 142 40 Чебренски манастир, Мариово, 230
Слепче, 196
Ново Село, 364
13 „Успение на Пресвета Богородица“, Трескавец, 80
55
72
39
14
2
75
47
35
35
91 15 11 33 1
10
75
93
90
19
82
22
23
8 41 81
48
69
43 34
63
49
79
32
20
54 59
28
37
21
31
27
51
50
60
24
71 56 16
64
13
52 89 77 7 57 88 83
85
67 17 38 44
36 30
40
9
66
74
61 68
46
18 6
29
45
70
73 65
58 4 12
25
76
26
42
92
62 78
84
5
3
80 87
53 86
Содржина
11
Манастир „Св. Богородица Елеуса“ - Велјуса
На патот кон вечноста Манастир „св. Богородица ЕлЕуса“ – вЕљуса
М
Поглед кон манастирската црква „Св. Богородица Елеуса“ во струмичкото село Вељуса
анастирот „Св. Богородица Елеуса“ во селото Вељуса бил основан од струмичкиот епископ Мануил, што се потврдува во двата мермерни архитрави поставени на влезот на манастирот. На првиот е напишано: „Се обнови од основа овој храм на Пресвета Богородица Милостива (Елеуса) од монахот Мануил, којшто стана епископ на Тивериопол во годината 6588 индикт 3“, додека на вториот стои записот: „Бидејќи ги положив сите мои надежи во тебе, о мајко непорочна и извору на милоста, јас пастир, монах Мануил, твој служител, Ти го принесувам Тебе, Владичице, овој храм“. Монахот Мануил претходно престојувал во манастирот „Св. Авксентиј“ во близината на Халкедон, каде што, како што и самиот констатира, го искусил аскетизмот и „доброто млеко“ на животот во осаменост.
Ангелот од Курбиново Црква „Св. ЃорЃи“ – курбиново
В
Скромните димензии на манастирската црква „Св. Ѓорѓи“ се занемарливи во споредба со извонредниот фрескоживопис, кој изобилува со реалистичност во претставувањето на емоциите на личностите, како и изобилството драматични сцени.
о непосредна близина на Преспанското Езеро, во атарот на селото Курбиново, се наоѓа црквата „Св. Ѓорѓи“, која без сомнение претставува врвно достигнување на византиската уметност. Во согласност со податокот од натписот над олтарот, храмот бил изграден во 1191 година. При неговата изградба користен е кршен камен, а во однос на архитектонското решение станува збор за еднокорабна црква со скромни димензии, која има полукружна олтарна апсида. Во XIX век биле преземени иницијативи за обновување, додека во првите децении на XX век, биле направени и поконкретни потфати во однос на дрвената таваница, проповедалницата и припратата. Сѐ до 1920 година во црквата се одвивал активен литуриски живот, чиешто реализирање подоцна било преместено во новата селска црква, посветена на „Рождество на Пресвета Богородица“.
С
поред преданието неког
Манастир „Успение на Пресвета Богородица“ – Трескавец
Манастир „Успение на пресвета Богородица“ – трескавец
Неповторлива синергија на земската реалност и духовната мистичност под закрила на моќниот Златоврв и панорамското шаренило на планините Јакупица, Пелистер, Бушева Планина, Бабуна и Пелагониската рамнина
В
о карпестиот предел на Златоврв, вгнезден меѓу планините Баба, Бабуна и Кајмакчалан, на височина од околу 1.300 метри, се наоѓа манастирот „Успение на Пресвета Богородица“, познат и како манастир „Трескавец“. За потеклото на името „Трескавец“ постојат повеќе преданија. Според едно од нив анамата на еден богат и виден османлиец, потурчената каурка Мара, наречена Бела Македонка сакала да се помоли и да се причести во христијанска црква. За да не биде забележана од правоверните муслиманите, таа побарала затскриено свето место. Го одбрала манастирот „Св. Богородица“, бидејќи бил затскриен од погледите на луѓето.
Манастир „Успение на Пресвета Богородица“ – Трескавец
Помеѓу земскиот свет и имагинацијата
Манастир „Успение на пресвета Богородица“ – трескавец
82
Манастирот Трескавец и околината имаат култно и религиско значење уште повеќе што според археолозите, тоа е можеби единствено место на Балканот, каде што животот се одвивал во 17 етапи, почнувајќи од II век пр.н.е.
к
ога дошла во близината, се задржала во селото дабница за да се одмори и пратила луѓе од придружбата да појдат во манастирот и да го прашаат манастирскиот старешина дали ќе ја прими да изврши неделна литургија во селото или ќе ја прими во манастирската црква за да се помоли и причести... потурчената каурка трипати ги испраќала своите придружници кај манастирскиот старешина и трипати го добивала истиот одговор. разгневена од постапката на игуменот таа ги проколнала манастирските луѓе и манастирот. еднаш фатило лошо време. оловните облаци се раскинувале од силните грмежи и татнежи токму над манастирот. во едно кубе на манастирската црква удрил гром и се забил во подот. Штетата била голема. Значи, се исполнила клетвата на потурчената христијанка. подоцна прилепчани и луѓето од околината го обновиле манастирот и го нарекле „трескавец“.
дотогаш бил познат како Златоврвски манастир, зашто, како што вели легендата, „стои на врвот на планината, до него има друг врв, повисок, на кој има застоена една голема камена плоча што се ниша, а никако не паѓа, а малку понагоре, друг, уште повисок врв, на кој стоело некогаш, во старо време златно јаболко“. Јаболкото, пак, толку светело што зраците отсјајувале дури во солунското Море, кое исто така се гледало од врвот. оттаму и името Златоврв. идентификувањето на гробовите издлабени во камен, како и артефактите, говорат во прилог на фактот дека тука постоеле населби уште од праисторијата, кога луѓето се населувале околу мистичните карпи, како што е онаа во форма на лав, или, пак, соседната околу која има концентрични кругови од камен, кои во тоа време најверојатно имале своја култна намена и значење.
Манастир „Успение на пресвета Богородица“ – трескавец
83
непосредно под Златоврв се наоѓаат две мермерни плочи од античкиот период, кои посредно упатуваат на претпоставката дека тука постоеле храмови посветени на артемида и аполон. откриени се и остатоци од ѕидини, кои ја опкружувале населбата колобаиса, чиешто име напишано на грчки јазик се среќава на мермерен споменик. Манастирот „Успение на пресвета Богородица“ претставува еден од најстарите манастири во Македонија, во чијшто комплекс покрај манастирската црква влегуваат уште трпезаријата, конакот и камбанаријата. во натписот на влезната врата се споменуваат имињата на византиските императори андроник II и Михаил IX, кои најверојатно биле и првите донатори во „трескавец“, а во својство на ктитори на манастирот се споменуваат уште и српскиот крал Милутин и царот стефан душан.
во однос на архитектонското решение на манастирската црква станува збор за еднокорабна градба, која во внатрешниот дел е расчленета со пиластри. куполата се издигнува во централниот дел, а на источната страна се наоѓа олтарната апсида. особено впечатлива во однос на автентичноста е манастирската трпезарија, која потекнува од XIV век со зачувани камени седишта и долги камени трпези во кои се вдлабени посебни места за нозете. Луѓето што биле ангажирани во нејзината изградба вложиле огромен труд и финансиски средства, обработувајќи ги камените блокови, тешки и повеќе од два тона. во трпезаријата има фрески што датираат од XVII век и од XIX век, под кои се наоѓаат остатоци од првобитниот фрескоживопис од XIV век. некаде кон крајот на XIV век манастирот најверојатно доживеал поголемо разурнување, додека првите знаци на обновувањето датираат од 1430 година, кога е
Манастирски комплекс „Св. Богородица“ – Калишта
228
Целиот комплекс едноставно зрачи со духовност и спокој, за кој дополнително придонесува прекрасната природа и величествениот поглед кон Охридското Езеро.
Празникот Мала Богородица за стружани има посебно значење и на тој ден мноштво верници од цела Македонија се собираат во дворот на манастирскиот комплекс за да се помолат за добро здравје и бериќет.
229 Манастирски комплекс „Св. Богородица“ – Калишта
испливала на површината и се вратила на брегот на езерото. како што раскажуваат постарите жители од овој крај, иконата имала исклучително лековита моќ и ги сплотувала луѓето од различни конфесии. пред неа се поклонувале и христијани, но со достојна почит кон неа се однесувале и припадниците на исламската вероисповед. до неодамна манастирот функционирал како женски, па сестринството, независно од литургиските задолженија, се занимавало и со изработка на темјан, кој се произведувал според оригинален светогорски рецепт. Застапени биле околу петнаесет вида темјан со мирис на зумбул, гарденија, кипарис, кедар, трендафил, јасмин, каранфил итн. денес тука престојува монашкото братство, кое ревносно се грижи за економијата и духовниот спокој. во манастирскиот комплекс со низа церемонии се чествува 21 септември – Мала Богородица, кога традиционално се собираат голем број верници од струшко-охридскиот регион и од целата држава, а се организира и голем панаѓур.
Покрај бујните извори Дуло Бања Црква „Св. Ѓорѓи“ – Бањани
Н
Демонските суштества како олицетворение на злото честопати биле инспирација за голем број народни приказни и легенди, но тие истовремено биле и визуелно претставувани како дел од фрескоживописот во македонските цркви и манастири.
а падините на Скопска Црна Гора, затскриено во живописната природа на планинското село Бањани, по должината на Бањанска Река се наоѓа црквата посветена на светиот воин Ѓорѓи Победоносец. Селаните раскажувале дека првобитно селото се наоѓало поисточно од денешната локација, зашто таму постоел голем термален извор, кој бил штетен за здравјето на луѓето. Според друга верзија, пак, турските аги и бегови ги поттикнувале своите поданици да го тероризираат локалното население, што резултирало со преселбата на жителите на Бањани на денешниов простор.
Кај изворот на Белото Езеро Манастирски комплекс „Св. Наум“ – Охрид
В
Прекрасно уредениот двор, кој дефинтивно оддава впечаток на духовен спокој и тишина, од време на време нарушена од звукот на пауните.
о непосредна близина на изворите на реката Дрим на јужниот брег на Охридското Езеро се наоѓа манастирскиот комплекс и црквата посветена на св. архангели Михаил и Гаврил. Во согласност со податоците од „Првото житие на св. Наум“ се дознава дека по назначувањето на Климент за епископ, тој го испратил „другарот му Наум да учителствува наместо него. И тој, вршејќи исто така богоугодни дела, остана невин од детството, па сѐ до крај. Изгради манастир – црквата Светите Архангели – кај изворот на Белото Езеро и учителствува седум години“.
Манастирски комплекс „Св. Наум“ – Охрид
266
околните села, оште от охрид, струга, ресен, Битоља, корча, прилеп и др.“ според раскажувањето на познатиот собирач на народни умотворби Марко Цепенков: „порано пред празникот манастирски луѓе оделе во поблиските и подалечните места да го канат населението да дојде на панаѓур. се канело со риби. во секоја куќа и на секого што ќе го сретнеле се давало по една риба велејќи: ’повели да дојдиш на панаѓур’. За канењето манастирот трошел со стотици риби. а на денот од панаѓурот на дојдените им се давало и јадење. секој земал од манастирското јадење за да добие благослов од св. наум“. Марко Цепенков исто така соопштува дека чојачко-абаџиските занаетчии од прилеп, а според други сознанија и во крушево, за свој патрон го имале св. наум. во старо време тие од манастирот „св. наум“ биле канети со риба за поклонение на празникот. Бидејќи во тоа време еснафот бил во целосен подем, мајсторите со калфите и семејствата оделе на поклонение на светецот. во преданијата и легендите меѓу другото се раскажува и за изборот на местото на манастирот: „кога починал свети наум, излегол пред Господа. поради големото добротворство што го правел свети наум на Земјата, Господ го одредил да биде во вечен рај. Бидејќи во небесниот рај немало толку убаво место што да одговара за свети наум, Господ со рака покажал кон неговиот манастир, велејќи му: ‘она е твојот рај. ти таму ќе бидеш засекогаш’. ете зошто свети наум и сега е во неговиот манастир покрај охридското езеро“. околу манастирот има повеќе свети води: „св. петка“, „св. атанасиј“, но според верувањето за најлековита се сметала онаа од изворот Јазма, зашто св. наум го благословил прво овој извор. посебна атракција во дворот на манастирот „св. наум“ се пауните или, како што уште ги нарекуваат, рајските птици, кои претставуваат симбол на христијанството. според раскажувањата на жителите од околните села тие биле донесени во манастирот уште пред 150 години и со својата убавина и богат колорит ја дополнуваат идиличната слика за манастирскиот комплекс. игумен на манастирот е отец нектариј, чиишто заложби и личен ангажман резултираа со сосема нов изглед на дворот на манастирот.
Во Службата посветена нему, св. Наум е идентификуван како „ѕвезда божествена и мизиски светилник“, а неговиот јасно-изразен култ се должи првенствено на катарсата и духовното спасение.
Манастирски комплекс „св. наум“ – охрид
267
Во духот на православните митри Манастир „Св. Ѓорѓи Победоносец“ – Рајчица
Н
Сестринството во манастирот „Св. Ѓорѓи“ во Рајчица прави уникатните митри, за чијашто изработка потребни се 10 дена од по осум часа интензивна работа.
а два километри од Дебар, во живописната природа на селото Рајчица, се наоѓа манастирската црква посветена на „Св. Ѓорѓи Победоносец“, метох на Бигорскиот манастир. Храмот бил изграден во 1835 година врз темелите на постара црква, за којашто се претпоставува дека потекнува од XVI век. Во тоа време игумен на манастирот „Св. Јован Бигорски“ бил архимандритот Арсениј, кој презел низа активности во однос на фрескоживописот и инвентарот во црквата „Св. Ѓорѓи Победоносец“. На фрескоживописот работеле зографите Михаил и Димитар (монашко име Данаил), кои ги насликале иконите посветени на св. Ѓорѓи Победоносец, св. Богородица, Вознесение на св. Илија, и на св. Харалампие.
Македонската Mиланска скала Соборен храм „Св. Пантелејмон“ – Велес
Ј
Велес – еден од повеќето градови во Македонија, лулка на македонската култура од каде што потекнуваат голем број преродбеници, револуционери и книжевни дејци
угозападно од градот Велес, помеѓу ридот Вршник и Велешката Клисура, со површина од 810 метри квадратни, се издига грандиозниот соборен храм посветен на св. Пантелејмон. Храмот во 1840 година го изградил Андреј Дамјанов заедно со своите браќа. Тој бил познат градител на сакрални објекти, којшто работел низ Македонија, Бугарија, Србија, Босна и Херцеговина итн. Негови позначајни архитектонски остварувања, покрај црквата „Св. Пантелејмон“, се: манастирската црква посветена на „Св. Јоаким Осоговски“ во близина на Крива Паланка, „Св. Богородица“ во Ново Село, Штипско, и „Св. архангел Михаил“ во село Чичево.
Соборен храм „Св. Пантелејмон“ – велес
346
За репрезентативниот ентериер на овој храм на православието бездруго придонесуват величествените столбови, монументалниот иконостас, полиелејот и разновидниот црковен инвентар.
в
о врска со градбата на манастирот се вели дека група велешки трговци заминале во Цариград со цел со поткуп да издејствуваат дозвола за градба. Имено, според тогашната турска законска регулатива христијански верски објект можело да се гради надвор од урбаните средини. велешани ја одбрале токму локацијата наречена Самовилска вода, каде што според преданието имало извор со вода околу кој се собирале самовили. храмот бил осветен во 1840 година од владиката Игнатиј и локалниот свештеник поп Грујо, а во однос
на ктиторството значаен е придонесот на хаџи јанко Кушев, Давче богданов, хаџи Ѓорѓи Дрндар и др. По својата диспозиција соборниот храм „Св. Пантелејмон“ во велес претставува трикорабна базилика со два влеза позиционирани на север и југ. во рамките на црковниот комплекс влегува и камбанаријата изградена во периодот помеѓу 1904 и 1905 година, како и неколку помошни простории за потребите на црквата. во соборниот храм „Св. Пантелејмон“ има пространа галерија на катот и прекрасен ентериер, кој во себе интегрира ориентални
Ѓорѓи Зографски Ѓорѓи Зографски потекнувал од познато зографско семејство. Тој уште од рана возраст го придружувал татка си со цел да го изучи зографскиот занает. Рускиот конзул во Призрен, Иван Јастребов, откако се запознал со неговиот сликарски потенцијал, сакал да го испрати на школување во Русија. По извесен престој во Русија и во Бугарија, Ѓорѓи Зографски се вратил во Македонија и продолжил да работи со татко му Јаков. Во неговата зографска кариера најплоден бил периодот помеѓу 1927 и 1929 година, кога освен со црковното почнал да се занимава и со профаното сликарство, за што бил одликуван со орден на св. Сава. Починал во 1945 година, на 74-годишна возраст. Црквата „Св. Пантелејмон“ се вбројува во најзначајните градителски потфати на талентираниот градител Андреј Дамјанов, кој за својот придонес во архитектурата добил признание од турскиот султан.
347 Соборен храм „Св. Пантелејмон“ – велес
и западни влијанија и особености. тука на автентичен начин се вкрстуваат византиските и барокните елементи. Иконите во иконостасот потекнуваат од периодот помеѓу 1843 и 1860 година и главно биле подарок за црквата од угледни велешки семејства. Само две од нив во десниот олтар се од постар период, од 1818 година. Фрескоживописот е насликан од внукот на андреј Дамјанов, Ѓорѓи Зографски, родум од село Папрадиште. една од карактеристиките на соборниот храм „Св. Пантелејмон“ е и високиот степен на акустичност, што се должи на имплементирање посебна техника во изградбата. Имено, во ѕидовите се вградувале грнчарски производи, а се користела и лушпа од јајца во малтерот. Поради својата акустичност храмот го добил епитетот „македонска миланска скала“, за што е снимен и документарен филм во режија на Данчо Стефков. во 2009 година светецот Пантелејмон бил прогласен за заштитник на градот велес, зашто постои верување дека токму овој исцелител ги штител жителите во време кога тука владеела епидемија од чума и колера. на 8 август граѓаните на велес масовно се собираат во црковниот храм за да му оддадат почит на светецот-заштитник.
Манастир „Св. Архангел Михаил“ – Варош
398
манастирот „св. архангел Михаил“. со овој празник, впрочем, ѝ се оддава признание на мајката Божја, зашто веднаш по велигден нема друг празник поврзан со нејзиното име. инспирирани од фактот што Богородица му ги миела раните на исус христос меѓу народот почнала да се негува традицијата за посета на црквите што се наоѓаат покрај извори, каде што луѓето за здравје си ги миеле очите и лицето. Монашкиот живот во манастирот е возобновен во 1998 година и за него се грижат петте монахињи: нектарија, Димитрија, варвара, лидија и игуменијата георгија. Манастирот „св. архангел Михаил“ претставува значајна туристичка дестинација, зашто во него се чуваат дел од моштите на светите Кузман и Дамјан, како и моштите на светиот стилијан. во непосредна близина на манастирот се наоѓа и тврдината Маркови Кули, локалитет што главно се поврзува со владеењето на кралот Марко, иако археолошките истражувања упатуваат на постоење остатоци од раноантичкиот период, како што е случајот со населбата Керамија. теренот е доста стрмен и се одликува со специфични форми на гранитни карпи. во контекст на овој природен куриозитет секако треба да се спомене и камената фигура во форма на слон, сместена во подножјето на Марковите Кули. станува збор за грандиозно здание со височина од над осум и широчина од пет метри.
Култот на св. Архангел Михаил е широко распространет во Прилеп и прилепскиот крај. Семејствата што го празнуваат овој ден како куќна слава уште во утринските часови заминуваат во манастирот во Варош за да присуствуваат на божествената литургија и да земат причест.
Манастир „Св. Архангел Михаил“ – Варош
399
Чудата помеѓу мистичноста и јавето Црква „Св. Димитриј“ – Скопје
В
Амбиентот во црквата доследно ја отсликува традицијата на верско-литургискиот живот во Скопје.
о подножјето на Скопското кале во непосредна близина на Камениот мост се наоѓа православниот храм посветен на светиот великомаченик Димитриј. Се претпоставува дека црквата континуирано опстојувала уште од периодот на средниот век, ревносно спротивставувајќи им се на последиците од природните катастрофи и на состојбите предизвикани од историските премрежја. Во прилог на тоа говорат и податоците од византискиот писател, државник и филозоф Теодор Метохит, кој живеел во периодот помеѓу 1260 и 1332 година. Импресиониран од изгледот на црквата, при една своја посета на Скопје тој запишал: „Под градската тврдина има предградие со најубава соборна црква што ја видов во овие краишта“.
Во манир на новите архитектонски трендови Соборен храм „Св. Климент Охридски“ – Скопје
В Монументалниот храм, посветен на великанот на словенската писменот св. Климент Охридски, чиј ден се чествува на 8 декември и од пред четири години е востановен за државен празник
о потесното централно подрачје на градот Скопје се наоѓа монументалниот соборен храм, посветен на големиот просветител и следбеник на кирилометодиевската традиција, „Св. Климент Охридски“. Камен-темелникот за изградба на храмот бил поставен на 23 април 1973 година во присуство на г.г. Доситеј, претставници на црковниот врв и голем број свештеници, а осветувањето е извршено на 12 август 1990 година, кога поглавар на Македонската православна црква бил г.г. Гаврил.
Соборен храм „Св. Климент Охридски“ – Скопје
492
в
о рамките на комплексот освен црквата влегуваат уште и камбанаријата со височина од 41 м и три камбани излеани во австрија, фонтаната, која е подарок од исламската верска заедница, како и бронзената статуа на првиот поглавар на возобновената македонска православна црква, г.г. доситеј, изработена од академскиот скулптор томе Серафимовски. во однос на архитектонското решение храмот „Св. Климент охридски“ претставува ротонда со централна купола од 41 м, четири помали куполи и повеќе лакови, со репрезентативна површина на амбиенталниот комплекс од 8000 метри квадратни. Функционалната површина во внатрешноста на црквата изнесува 1000 метри квадратни со капацитет да собере голем број верници. во рамките на црковниот комплекс постојат уште и долната црква, посветена на св. богородица, како и двете капели, од кои едната им е посветена на цар Константин и царицата елена, а другата на светиот великомаченик мина.
Куполниот простор со претстава на Исус Христос Седржител, кој во левата рака го држи Светото евангелие, а со десната благословува, опколен со мноштво ангели
од неодамна постои и посебен дограден дел наменет за палење свеќи. проектот за црквата своевремено го изработил Славко брезовски, професор на архитектонскиот факултет во Скопје, а во изградбата на црквата користен е делкан камен, печена тула, дрво и друг вид градежен материјал. ентериерот на црквата исто така оддава впечаток на монументалност, за што секако придонесува фрескоживописот и севкупниот црковен инвентар: иконостасот, владичкиот трон, полилејот итн. претставите на христос Седржител, небесната хиерархија и шеснаесетте пророци, насликани во куполниот простор, се дело на академскиот сликар јован петров. Фреската на исус Седржител е најголема од сите православни цркви и зазема површина од 75 м2. во централното кубе е претставата на исус христос, кој со десната рака благословува, а во левата рака го држи Светото евангелие. високо на аглите се претставени светите евангелисти матеј, марко, јован и лука со богородица и исус.
493 Соборен храм „Св. Климент Охридски“ – Скопје
Јован Петров Јован Петров е роден на 15 јуни 1936 година во село Бегниште, Тиквешко. Дипломирал на Академијата за ликовна уметност на Универзитетот во Љубљана во 1961 година, а во 1965 на истиот Универзитет го продолжил своето образование на постдипломските студии на конзерваторскиот оддел, каде што посебно се фокусирал на конзервација и реставрација на уметнички дела, како и на испитување на материјалите од кои тие се создадени. По завршувањето на постдипломските студии Јован Петров се вратил во Македонија и веќе од 1969 година станал член на Друштвото на ликовни уметници, активно партиципирајќи на сите изложби. Во периодот помеѓу 1977 и 1978 година престојувал во Италија како стипендист на Министерството за културни и амбиентални добра, апсолвирајќи ги сознанијата за научно-истражувачката и конзерваторско-рествраторската работа. Творештвото на сликарот Јован Петров претставува обемен и интересен творечки опус, кој несомнено извршил извонреден придонес во уметноста, особено од аспект на имплементирањето на конзерваторските техники при зачувувањето на македонското културно наследство.
Бронзената статуа на архиепископот охридски и македонски г.г. Доситеј, изработена од академскиот скулптор Томе Серафимовски
Седмочислениците се дел од фрескоживописот на југоисточниот ѕид, а на јужниот ѕид, пак, се наоѓаат фреските на св. еразмо, св. ахил лариски, св. иларион мегленски, како и пустиножителите св. Гаврил лесновски, св. прохор пчињски и св. јоаким осоговски. Големата композиција Деизис на која се претставени исус христос со богородица и св. јован Крстител се дел од фрескоживописот на североисточниот дел. на северозападниот ѕид доминираат великомаченичките св. Катерина, св. недела, св. текла, св. петка, св. варвара, св. ирина и св. Злата мегленска, а во непосредна близина е импресивната фреска на светиот великомаченик димитриј, претставен на коњ како го убива лиј, а над него божјата рака, која благословува. резбата на иконостасот, изработен од дабово дрво, на кој постојат декоративни елементи од флората и
Соборен храм „Св. Троица“ – Радовиш
514 Црквата, која несомнено плени со својот раскошен ентериер и монументалниот иконостас со распон од 22 метри, содржи елементи, карактериситчни за македонските, украинските, руските и грчките православни цркви.
За грандиозниот изглед на внатрешноста на црквата придонесува и подниот мозаик, изработен од разни видови декоративен мермер и прекрасните витражни стакла.
цах, владимир бовхун, Лариса мишченко, Ѓеорги Журавски. во централната купола е насликан исус христос Седржител, опкружен со мноштво ангели и композиции од старозаветните светци, распоредени помеѓу секои два прозорци. во овој дел се наоѓаат и четирите претстави на исус христос, како и ликовите на евангелистите матеј, марко, Лука и Јован. Програмата на сводната партија ја сочинуваат сцените Вознесение Христово, Страшниот суд, Слегување во адот и Преображение Христово. Фрескоживописот на источниот ѕид се состои од композициите: Патот на голготата, Исус Христос на престол, Симнување од крстот, Благовештение, Богородица со Исус на трон, а во апсидата насликано е Светото Тројство. на јужното ѕидно платно насликани се сцени од христовото распетие, христовто крштение и влегувањето во ерусалим, додека на северното ѕидно платно се претставите на воскресението на Лазар, христовото раѓање и Тајната вечера. Ликовите на светителите, светителките и светите воини се дел од програмата на
515 Соборен храм „Св. Троица“ – Радовиш
Ф
асадата на храмот во согласност со традиционалните градителски вредности е дополнително збогатена со витражно стакло на прозорците, обвиткани во бронзени профили. За изработка на витражот бил ангажиран архитектот митко Поповски од охрид, кој во своето уметничко студио веќе неколку години организира курсеви за совладување на оваа дисциплина, која за првпат се појавила во X век во европа. во XII и XIII век со посредство на оваа техника биле украсени прозорците на црквите „Св. Софија“ во цариград и „Св. Петар“ во рим. независно од монументалниот надворешен изглед црквата „Св. Троица“ плени и со својот ентериер, кој во себе интегрира особености од македонските цркви, но и од православните храмови во Украина, Грција и русија. во таа смисла, не случајно за внатрешното уредување биле ангажирани уметници од македонија, русија и Украина. на фрескоживописот работел тим од украински уметници во состав: димитри нагурни, владимир недајборч, виктор блинов, Јура Левченко, владимир
Објаснување на помалку познати термини
524
Објаснување на помалку познати термини АКАТИСТ Потекнува од грчкиот термин α’κάθιστος, што значи свечена црковна песна што се пее стоејќи. Постојат повеќе акатисти посветени на различни светци, но сепак најпознат е оној на св. Богородица, кој се состои од 24 строфи и вообичаено се изведува во саботата што ѝ претходи на последната недела од велигденскиот пост. АНАХОРЕТ Потекнува од грчкиот термин α’ναχωρέω, што значи човек што живее во целосна изолација, поддржувајќи ги принципите на радикалниот аскетизам во смисла на пост и интензивна контемплација сѐ со цел постигнување духовно-телесен пуризам како врвен дострел на религискиот ентузијазам и подвиг. За основоположник на анахоретското монаштво се смета св. Антониј Велики, кој се подвизувал во пустинските предели на Египет во периодот помеѓу III – IV век. АКРОТЕРИЈА Потекнува од суперлативната форма на грчката придавка α ’`κρος и го означува најгорниот дел од зградата на кој доминираат украси со растителни и животински мотиви. АПОКРИФИ Потекнува од грчкиот термин α ` πoκρυφος, што претставува парадигма за неканонски и неофицијални книги и како такви партиципираат во еден добар дел во корпусот средновековна книжевност во Македонија и пошироко на Балканот. Станува збор за библиски теми и легенди контаминирани со елементи што официјалната црква ги идентификувала како ерес, пред сѐ поради фактот што во изворите на апокрифите се препознаваат елементи од средновековните дуалистички учења. Афирмацијата на апокрифите била во тесна врска со потребата на луѓето за дополнителни објаснувања за светот и појавите во него. АПСИДА Потекнува од грчкиот термин αψίς, што значи полукружно обликуван простор на источната страна на олтарот, кој во горниот дел завршува со конха. АРХИТРАВ Потекнува од грчкиот збор α’ρχι и латинскиот trabs, кои заедно имаат значење на главна потпорна греда. Терминот воедно се користи и за означување на ѕидните декорации или украсните елементи на рамките од вратите, прозорците и воопшто отворите што имаат форма на квадрат. АТИКА Потекнува од латинскиот термин aticca, кој во принцип се користи во архитектонската терминологија за означување на декорацијата на столбовите. БАЗИЛИКА Потекнува од грчкиот термин βασιλική и со него се означува храм со правоаголна форма составен од три или повеќе кораби, при што оној во средишниот дел е поширок од страничните. Базиликите, всушност, претставувале најрана форма на црква во христијанската архитектура, кои имале
извонредно значење за понатамошниот развој на градењето цркви. БАЛДАХИН Свечена покривка над олтар изработена од скапоцен материјал. ГОЛЕМИ/ВЕЛИКИ ПРАЗНИЦИ Циклус што се состои од 12 сцени во кои влегуваат: Благовештение, Христовото раѓање, Сретение, Крштевање, Преображение, Воскресението на Лазар, Цветници, Распетие, Воскресение, Вознесение, Слегување на Св. Дух и Успение на Богородица. ДЕИЗИС Иконографска претстава на која е насликан Исус Христос со Богородица и св. Јован Крстител, кој стои настрана во молитвена поза. ДИПТИХ Потекнува од грчкиот термин δίπτυχος, што значи двојна табла на склопување, слика во два дела. ЃАКОНИКОН Простор во јужниот дел на олтарот, каде што се чуваат свештеничките одежди и книгите за богослужба. ЕГЗОНАРТЕКС Доградба што се наоѓа на западната страна на нартексот. ЕПИТРАХИЛ Терминот потекнува од грчкото ε`πιτραχήλιον и означува одежда што свештеникот задолжително мора да ја носи за време на извршувањето на секаков црковно-религиски обред. Епитрахилот се става околу вратот и се спушта преку градите и најчесто е изработен во различни бои, во зависност од богослужбените потреби. ЕРМИНИЈА Сликарски прирачник, кој содржи иконографски и технички белешки за начинот на работата на иконите и фрескоживописот. ИКОНОСТАС Потекнува од гркиот термин ε`ικονοστάσιο со којшто, всушност, се означува преграда на која се насликани икони, најчесто изработена од дрво, камен, а понекогаш и од метал. Со иконостасот, всушност, се дели просторот наменет за свештениците од оној дел каде што вообичаено за време на богослужбите стојат верниците. Како преграда, која го одвојува делот на олтарот од наосот, иконостасот во симболична смисла ја претставува границата помеѓу материјалниот и духовнорелигискиот свет. КАЛОТА Вид купола, која не се гледа од надворешната страна. КУПОЛА/КУБЕ Потекнува од латинскиот термин cuppula и означува архитектонски елемент што има форма на полутопка. ЛИТИЈА Црковен бајрак што се носи во процесија. ЛИТУРГИЈА Потекнува од грчкиот термин λειτουργία, што значи вршење богослужба во храм и е во тесна врска со чинот на
Селективна библиографија
526
Селективна библиографија Б. Алексова, Епископијата на Брегалница. Прилеп, 1989 Б. Алексова, Loca Sanctorum Macedonia: култот на мартирите во Македонија од IV до VI век. Скопје 1995 Г. Ангеличин Жура, Пештерните цркви на брегот на Охридското Езеро. Охрид 2000 Г. Ангеличин Жура, Христијански храмови и свети места во охридско, Охрид 2007 Г. Ангелиќин Жура, Пештерските цркви во Охридско-преспанскиот регион (Р. Македонија, Р. Албанија, Р. Грција). Струга 2004 М. Ангеловска-Панова, Монаштвото во Велјуса: Ранохристијанските импликации во средновековиет. Зборник: „Струмица и Струмичко: Историја, култура и традиција“. Струмица 2008
М. Георгиевски, Општохристијански светци во Македонија. Макавеј: Скопје 2008 М. Георгиевски, Македонски црковни псалти од 19 век. Македонска реч: Скопје 2013 А. Гиревски, Манастир Св. Наум Радишани. Скопје 2006 Ц. Грозданов, Охридско ѕидно сликарство. Охрид 1980 Ц. Грозданов, Најстарите портрети на Климент Охридски. Зборник: Климент Охридски 1986 Ц. Грозданов, Св. Наум Охридски. Скопје 1996 Р. Гроздановски, Св. Апостол Павле и Македонија. Скопје 2007 Л. Гушевска, Лекарственикот на архимандритот Јоаникиј. Зборник: „Свети Наум Охридски и словенската духовна, културна и писмена традиција“. Охрид 2010
М. Ангеловска-Панова, Религиските формации и родовите идентитети. Сак-стил: Скопје 2010
В. Десподова, Студии за македонското средновековно книжевно наследство. Прилеп – Скопје 2000
М. Ангеловска-Панова, Апокрифното наследство во словенската книжевна и народна традиција. Зборник:„Свети Наум Охридски и словенската духовна, културна и писмена традиција“. Охрид 2010
E. Dimitrova, Средновековни фрески во Македонија. Ѓурѓа: Скопје 2000
М. Ангеловска-Панова, Монаштвото во духовно-историскиот континуитет на Македонија. Спектар, год. XXIX, бр. 57. Скопје 2011 M. Angelovska-Panova, The Macedonian Orthodox Church. Eastern Christianity and Politics in Twenty First Century. Rootledge 2014 (во коавторство со Т. Чепреганов и Д. Зајковски) M. Angelovska-Panova, Saint Jovan Bigorski – Cult Place. Cult Places on the Border. Niš 2014 (во коавторство со Ружица Цацановска) Б. Бабиќ, Црквата Св. Никола во село Варош (Прилеп). Споменици за средновековната и поновата историја на Македонија, т. IV. Скопје 1981 К. Балабанов, Богатствата на Македонија – Охрид. Матица македонска: Скопје 2010 Ј. Белчовски, Охридската архиепископија од основањето до паѓањето на Македонија под турска власт. Скопје 1997 И. Велев, Преглед на средновековни цркви и манастири во Македонија. Скопје 1990 И. Велев, Култот на Св. Гаврил Лесновски во книжевната традиција. Скопје 1996 И. Велев, Лесновскиот книжевен центар. Скопје 1997 И. Велев, Кирило-Методиевската традиција и континуитет. Скопје 1997 Т. Вражиновски, Убавините на Македонија низ преданија и легенди. Матица македонска: Скопје 1995 Т. Вражиновски, Речник на народната митологија на Македонците. Прилеп – Скопје 2000 Т. Вражиновски, Македонска народна библија. Матица македонска: Скопје 2006 Т. Вражиновски, Дарувањето на светците и манастирите. Зборник: „Свети Наум Охридски и словенската духовна, културна и писмена традиција“. Охрид 2010
E.Dimitrova, Манастир Матејче, Каламус: Скопје 2002 E. Dimitrova, Византиска Македонија, Детска радост: Скопје 2006 (во коавторство со С. Коруновски) E. Dimitrova, Охрид Sub specie aeternitates. Данте, Makedonia Prima, Ѓурѓа: Охрид 2010 (во коавторство со П. Кузман) E. Dimitrova, Матка. Културно наследство. Охрид 2011 (во коавторство со В. Лилчиќ, К. Антевска, А. Василевски) Н. Ѓурчиноски, Манастирот на преподобен Наум и развојот на словенското богослужение во Охридско. Зборник: „Свети Наум Охридски и словенската духовна, културна и писмена традиција“. Охрид 2010 Д. Зајковски, Христијанството во Македонија I – IV век. Институт за национална историја. Скопје 2010 Д. Зајковски, Христијанството во Македонија од 313 до 700: векови на консолидација, етаблирање и дефинирање. Тримакс: Скопје 2013 И. Заров, Портрети и натписи во олтарскиот простори на наосот во Св. Богородица во Охрид. Патримониум. Мк, год. 2, бр. 3 – 4, 5 – 6, 2008 – 2009 Историја на македонскиот народ, т. I (редактор Б. Панов). Институт за национална историја: Скопје 2002 М. Јакимовска-Тошиќ, Кирилометодиевски книжевни традииции. Институт за македонска литература: Скопје 2007 М. Јакимовска-Тошиќ, Книжевни и културни модели во македонската средновековна литература. Скопје 2013 Т. Јанчовски, Историја на монаштвото во современа Македонија. Сигмапрес: Скопје 2010 С. Јовчев, Соборен храм Рождество на Пресвета Богородица во Скопје. Скопје 1997 И. Йорданова-Гергова, Триптих поменик от Слпченския манастир „Св. Никола“ Прилепско. Балканославика, бр. 25. Прилеп 1998
Т. Вражиновски, Манастирите и црквите во народната традиција, Матица македонска, Скопје 2011
М. Китевски, Светители-пустиножители во македонските народни преданија и легенди. Спектар, бр. 38. Скопје 2001
М. Георгиевски, Прилози од старата македонска книжевност и култура. Менора: Скопје 1997
М. Китевски, Македонските празници и празнични обичаи. Камелеон: Скопје 2013