Afgiftekantoor 8000 Brugge 1-2de afdeling
P408620
Museumbulletin driemaandelijks tijdschrift ÂŹ 27ste jaargang
Langs digitale wegen Met Erfgoedcel Brugge en Partners Site Oud Sint-Jan doorgelicht Op zoek naar een toekomst voor het verleden Een stadsgezicht van Brugge als aanwinst voor het Groeningemuseum
4
nr
okt-nov-dec 2007
directie aan het woord langs digitale wegen
3 4-11
site oud sint-jan
12-15
jan karel verbrugge
16-19
de keuze van
20-21
gelezen en aangeklikt
22
vrienden van de musea
23
4
nr
Een zaalzicht op de SuvĂŠe-tentoonstelling in het Groeningemuseum.
directie aan het woord
_ Beste museumvriend, beste lezer, ontbreekt
p
_ Langs digitale wegen met Erfgoedcel Brugge en partners In het hedendaagse erfgoedlandschap wordt vaak en veel gedigitaliseerd. Ook Erfgoedcel Brugge laat zich op dit vlak niet onbetuigd. Het gedigitaliseerde materiaal (foto’s, verhalen, kaarten, handschriften…) wordt ontsloten aan de hand van verschillende websites. De rijkdom van het Brugse erfgoed wordt zo – mét de nodige duiding - binnengebracht in de huiskamer van de bezoeker. De websites vormen echter start- noch eindpunt van het verhaal. Het parcours dat de Erfgoedcel met verschillende partners aflegt tijdens een digitaliseringsproject staat telkens garant voor een boeiende en leerrijke ervaring, en houdt dikwijls beloftes voor de toekomst in. Een blik op de werking, met als bijzonder aandachtspunt het digitale platform voor Brugse historische bronnen dat door de Erfgoedcel gecoördineerd wordt.
Erfgoedcel Brugge is een onderdeel van
verschillende erfgoedbewaarders en andere
Musea Brugge en wil het cultureel erfgoed in
culturele partners uit de stad.
en rond Brugge beter bekend maken bij het publiek. Hiertoe worden projecten ontwikkeld
Veelzijdigheid troef
zoals websites, tentoonstellingen, publicaties, onderzoek en evenementen.
De verschillende projecten zijn moeilijk
p
Door het experimenteren met vernieuwende
onder één noemer te vatten. Er wordt samen
methodieken en door het cultureel erfgoed op
gewerkt met uiteenlopende partners, dikwijls
een hedendaagse en aantrekkelijke manier
collectiebeheerders. Naargelang het opzet
te presenteren wil de Erfgoedcel een breed
krijgen zij de kans om een deel van hun ver
publiek bereiken. Erfgoedcel Brugge realiseert
zameling of één bijzonder (kwetsbaar) stuk te
dit alles niet alleen, maar in samenwerking met
digitaliseren.
langs digitale wegen
1
Memorielijst van de Brugse Schilders, eerste bladzijde met versierde initiaal, eind vijftiende eeuw, Brugge, Stadsarchief (www.historischebronnenbrugge.be)
2
Tentoonstelling ‘Dood maar niet vergeten’ naar aanleiding van de restauratie van de Memorielijst, Brugge, Stadsarchief (2001)
1
2
Een overzicht www.adornesachterna.be Een educatieve website die de hoogdagen van de Brugse handel tot leven brengt met Anselm Adornes als gids. www.beeldbankbrugge.be Duizenden foto’s, prentkaarten, glasnegatieven en dia’s geven een veelzijdig beeld van de stad in evolutie. www.beeldbankbrugge.brugsebuurten.be Een ‘handleiding’ om buurtcomités op weg te helpen bij hun verkenning van de Beeldbank. www.historischebronnenbrugge.be Een digitaal platform voor het publiceren en ontsluiten van Brugse historische bronnen die van groot historisch of kunsthistorisch belang zijn voor de stad. www.hoebevaltbrugge.be Een site rond bijzonder erfgoed, die kaderde binnen het festival Corpus ‘05: zwangerschap en geboorte in Brugge vanaf de negentiende eeuw tot heden. www.huizenonderzoekbrugge.be Deze site ontsluit de geschiedenis van huizen en andere gebouwen in het Brugse stadscentrum. De bezoeker consulteert historische kadasterkaarten in combinatie met gegevens over vroegere eigenaars en/of bewoners van een pand. www.verhalenbankbrugge.be Een virtueel klankarchief vol herinneringen aan de recente Brugse geschiedenis.
p
3
4
Partners van het eerste uur zijn het Stadsarchief
brugsebuurten.be, een digitale handleiding bij de
maar ook opgelijst, beoordeeld, geselecteerd
Brugge, de Dienst Monumentenzorg en Stads
Beeldbank Brugge die buurtcomités aanmoedigt
en beschreven te worden. Een degelijke op
vernieuwing, de Openbare Bibliotheek Brugge
om deze te ontdekken en zelf aan de slag te
leiding en regelmatige opvolging zijn dus onont
en Musea Brugge. Ten gepaste tijde verenigen
gaan met de schat aan fotomateriaal. Op termijn
beerlijk.
zich daarnaast per domein (fotografie, mon
wordt er naar gestreefd om ook bijzondere
delinge geschiedenis, historische bronnen en
foto’s uit collecties van de buurtbewoners zelf
Gelukkig kan Erfgoedcel Brugge ook hiervoor
kaarten, educatie…) stuurgroepen die richting
op te nemen in de Beeldbank, zodat ook ‘hun’
terecht bij de vertrouwde partners, die de
helpen geven aan selectie van en duiding bij
Brugge steeds meer deel uitmaakt van het
broodnodige know-how in huis hebben. Bij
het basismateriaal.
totaalplaatje.
gelegenheid wordt ook geïnvesteerd in gespe
Erfgoedcel Brugge coördineert en gaat soms
Een grote betrokkenheid, ook van de niet-
delinge geschiedenis die dezer dagen haar
ook op zoek naar nieuw materiaal.
Mooie
professionele erfgoedwerker en de ‘gewone’
krachten hoofdzakelijk wijdt aan enkele grote
voorbeelden hiervan zijn de projecten mon
Bruggeling, was van bij het begin een belangrijke
projecten voor de Verhalenbank Brugge. Een
delinge geschiedenis waarbij Bruggelingen wor
bekommernis bij de digitaliseringsprojecten.
dergelijk engagement schept uiteraard meer
den aangespoord om hun verhaal te vertellen en
Zo kunnen bijvoorbeeld de vrijwilligers van
mogelijkheden met het oog op begeleiding en
die getuigenis ook meteen digitaal wordt vast
de werkgroepen Enter en Huizenonderzoek
opvolging van vrijwilligers.
gelegd (Hoe bevalt Brugge?, Cinema Bruges,
(Stadsarchief Brugge) een deel van hun noeste
Expo ’58).
arbeid kwijt op www.huizenonderzoekbrugge.
cialiseerd personeel, zoals de consulente mon
be.
Kruisbestuiving en interactie
p
Jong geleerd…
De samenwerking met al dan niet bestaande
Een evenmin te onderschatten partner bij
vrijwilligersinitiatieven vereist uiteraard een
de digitaliseringsprojecten is het onderwijs.
Naast de ‘klassieke’ partners en samenwer
bijzondere aanpak. Is het voor de ‘traditionele’
Onderwijs en erfgoed vonden mekaar naar
kingsverbanden verschijnen er steeds meer
partners vaak al geen evidentie om collecties en
aanleiding van ‘Adornes achterna’, het edu
nieuwe ten tonele.
bovenal mankracht ter beschikking te stellen,
catieve project waaraan verschillende Brugse
Een samenwerking met www.brugsebuurten.
dan is dat voor het niet-professionele veld nog
secundaire scholen en één hogeschool deel
be
minder het geval. Materiaal dient verzameld,
namen. Samen met het Stadsarchief werd
resulteert
in
www.beeldbankbrugge.
langs digitale wegen
3
Ovide Moralisé, houtsnede met de Allegorie van de gevelde eik, met uiterst rechts wellicht de voorstelling van drukker Colard Mansion
4
Ovide Moralisé, houtsnede met de Schaking van Helena
5
Ovide Moralisé, houtsnede met de voorstelling van Pyramus en Thisbe, eind vijftiende eeuw, Brugge, Openbare Bibliotheek (www.historischebronnenbrugge.be)
materiaal verzameld, op maat gesneden, geëvalueerd en gepresenteerd. En kijk, de middeleeuwse archiefstukken zien er een stuk minder saai en droog uit als ze aangeboden worden in een aantrekkelijke vorm en via een hedendaags en interactief medium (dvd, website). Intussen staan verschillende nieuwe projecten met het onderwijs in de steigers (rond mondelinge geschiedenis, oude foto’s en een middeleeuws handschrift). De interviews voor het project mondelinge geschiedenis ‘Back to the future’ (Expo ’58) werden grotendeels afgenomen door studenten van de Katholieke Hogeschool Brugge en Oostende, Departement Lerarenopleiding. Steeds meer vinden scholen spontaan de weg naar dit soort samenwerking, zonder dat er aangedrongen hoeft te worden. 5
Rode draad De digitaliseringsinitiatieven van Erfgoedcel Brugge en partners worden gesmaakt en smaken naar méér, tenminste als we de reacties van het publiek bij evenementen van uiteenlopende
p
6
7
aard mogen geloven (Erfgoeddag, presentatie
(erfgoed-)spelers, en geen onbekende blijven
Buurtensite, Open Dorp Zwankendamme…).
voor de Bruggeling.
Nog te veel bewoners van deze stad kennen
Maar
de websites en het achterliggende verhaal
bezoeker!) mag geen onbekende zijn voor de
echter niet, en tonen zich aangenaam verrast
erfgoedwerkers: een publieksonderzoek en
bij een sporadische confrontatie. Nochtans
grondige doorlichting van de sites dringen zich
blijkt precies uit de samenwerking met
op.
ook
die
Bruggeling
(of
andere
stedelijke instellingen, vrijwilligersverenigin gen, buurt- en feestcomités en het onderwijs dat de erfgoedwebsites veelzijdig zijn, en
Zorgzaam en trots
relatief makkelijk in te schakelen binnen de werking van zeer verscheiden groepen
Datzelfde publiek is uiteraard één van
Bruggelingen.
de belangrijke drijfveren bij de digitalise ringsprojecten. Materiaal dat vroeger moeilijk
Daartoe worden door de Erfgoedcel eind 2007
of zelfs helemaal niet ontsloten kon worden, is
multimedia-consoles ontwikkeld, die voor het
nu voor het grote publiek makkelijk bereikbaar.
eerst zullen ingeschakeld worden tijdens het
Al moet men steeds in het achterhoofd houden
‘Cinema Bruges’-project. Vanaf 2008 wordt er
dat niet iedereen thuis over een computer en
stapsgewijs aan een traject voor de consoles
internetverbinding beschikt.
gewerkt, waarbij ze scholen, parochiecentra,
p
heemkundige kringen of rusthuizen kunnen
Een andere motivatie is natuurlijk de zorg voor het
aandoen, maar ook door partners ontleend
kwetsbare erfgoed. Authentieke stukken kunnen
kunnen worden om hun erfgoed in de kijker te
veilig opgeborgen blijven in archief, bibliotheek
plaatsen.
of museum als dat is wat de collectiebeheerder
Op die manier zullen de websites steeds meer
verkiest, ze hoeven in elk geval niet meer
als een steunpunt en rode draad fungeren
frequent gemanipuleerd te worden door
binnen de publiekswerking van verschillende
bezoekers in bijvoorbeeld een leeszaal. En toch
langs digitale wegen
8
9
kunnen ze met de nodige trots getoond worden
een middeleeuws handschrift (De Volucribus
aan de vele erfgoedliefhebbers.
of De Avibus) uit het Grootseminarie Brugge
6
Ovide Moralisé, kleine houtsnede met de god Mercurius
7
Ovide Moralisé, kleine houtsnede met de godin Diana
8
Ovide Moralisé, kleine houtsnede met de god Vulcanus
9
Ovide Moralisé, colofon
voorzien. In het redactiecomité van www.
Ingezoomd: www. historischebronnenbrugge.be
historischebronnenbrugge.be
zetelen
naast
deskundigen uit het Stadsarchief, de Openbare Bibliotheek en Musea Brugge dan ook ver tegenwoordigers van het Bisschoppelijk Archief
Bovenstaand scenario is in het bijzonder van
Brugge, het Algemeen Rijksarchief Brugge
toepassing op het digitaal platform voor het
en de KULAK (K.U. Leuven campus Kortrijk).
publiceren en ontsluiten van Brugse historische
Naargelang het onderwerp wordt deze groep
bronnen, www.historischebronnenbrugge.be.
uitgebreid met specialisten uit andere (ook internationale) hoek.
Er zijn vandaag vijf bronnen van groot historisch en/of kunsthistorisch belang voor de stad
De publicatie van de Memorielijst van de Brugse
ontsloten op deze site. Twee ervan komen uit
Schilders (of ‘beeldenmakers’) op het internet
de collectie van het Stadsarchief Brugge (de
in 2001 betekende de eigenlijke start van het
Memorielijst van de Brugse Schilders en het
bronnenproject. De Memorielijst, waarvan de
Cartularium van de Drie Santinnen), twee uit de
tekst in de negentiende en de twintigste eeuw
Openbare Bibliotheek Brugge (het Handschrift De
al werd gepubliceerd, is onontbeerlijk voor de
Hooghe en de Ovide Moralisé) en één uit Musea
studie van Brugse schilders van de vijftiende tot
Brugge (het Winckelbouck uit de apotheek van
en met de achttiende eeuw. Het gerestaureerde
het Sint-Janshospitaal). Ze worden dus alle in
document werd niet enkel online geplaatst,
Brugge bewaard.
toegelicht en makkelijk consulteerbaar ge maakt. Er werd ook een tentoonstelling in het
Publicatie en ontsluiting van deze bronnen
Stadsarchief aan gewijd. Een documentaire
zijn echter geen privileges voor stedelijke
op dvd en brochure vervolledigden het beeld.
partners. Zo wordt eind 2008 de publicatie van
Het consulteren van de Memorielijst op het
p
10
internet kan nu op drie manieren: via een
door Colard Mansion en bevat met de hand
zoekwoordenlijst, via de afbeeldingen van het
geschilderde randdecoraties.
origineel en via een nieuwe transcriptie uit 2001.
Het boek kan op de website bewonderd worden
Een bijzonder interessant instrument dus voor
aan de hand van verschillende toegangen. De
onderzoekers die zich in deze materie willen
bezoeker kan vrij bladeren, maar kan evenzeer op
verdiepen.
zoek naar een bepaald verhaal aan de hand van een inhoudstafel (in het Frans én in Nederlandse
11
Na de Memorielijst volgden het Cartularium
vertaling). Een register helpt bij het terugvinden
van de Drie Santinnen en het Winckelbouck als
van plaats- of persoonsnamen. Het iconografisch
‘nieuwe’ bronnen.
register biedt uitkomst voor wie één van de
Beide werden gekoppeld aan een tentoonstelling,
prachtige houtsneden wil terugvinden en in
respectievelijk de Topstukkententoonstelling in
detail bekijken. Verdere duiding bij de incunabel
het Stadsarchief (2003) en Goed Gekruid, een
wordt verzorgd in een vijftal artikels door auteurs
erfgoedproject naar aanleiding van Open Monu
uit zowel historische, kunsthistorische als
mentendag in het Sint-Janshospitaal (2005).
taalkundige hoek.
Het Handschrift De Hooghe, gedurende jaren veelvuldig geraadpleegd in de leeszaal van de
Voor 2008 staan twee nieuwe bronnen op stapel.
Bibliotheek, is tot op heden de meest bekeken
In februari wordt, in het licht van het Chinees
bron op de website. Het bevat een schat aan
Nieuwjaar, het Oosters album (eind achttiende -
informatie met betrekking tot genealogie en
begin negentiende eeuw) uit het Steinmetzkabinet
heraldiek in Brugge.
gepubliceerd. Het album werd een jaar geleden naar aanleiding van Open Monumentendag
10
p
12
In 2006 werd de Ovide Moralisé, de meest
gedigitaliseerd en tentoongesteld in de expositie
kostbare
Openbare
Veelvuldige Chineesche gezichten. Het illustreert
Bibliotheek, toegevoegd. Deze middeleeuwse
op schitterende wijze het exotisch mecenaat van
(Franse) bewerking van de Metamorfosen van
Joseph Van Huerne. Tegelijkertijd opent in het
Publius Ovidius Naso werd in Brugge gedrukt
Arentshuis een collectiepresentatie met werk
wiegendruk
van
de
langs digitale wegen
10 Oosters Album, ‘Chinese brief’, achttiende eeuw, Musea Brugge (Steinmetzkabinet) (in februari 2008 op www.historischebronnenbrugge.be) 11 Oosters Album, Chinese figuren 12 Oosters Album, wierookstokjes 13 De Volucribus, een encyclopedie met fraaie miniaturen en moraliserende inslag, 12de eeuw, Brugge, Grootseminarie (in november 2008 op www.historischebronnenbrugge.be)
van ondermeer Ledoulx en Verbrugge, twee kunstenaars die meewerkten aan het album. In 2008 viert het Grootseminarie zijn 175ste verjaardag. De digitale ontsluiting van De Volucribus past mooi binnen dat verhaal. In deze ‘encyclopedie van het vogelrijk’ worden een vijfentwintigtal vogels met hun karakteristieken in toegankelijk middeleeuws Latijn beschreven. De publicatie op het internet gaat samen met een educatief parcours. Laatstejaars Latijn van het Sint-Lodewijkscollege vertalen (voor het eerst!) de middeleeuwse teksten naar het Nederlands, en maken naar aanleiding van het project kennis met het Grootseminarie en de Erfgoedkoffer van de Openbare Bibliotheek. Of hoe een oud boek een tweede jeugd beleeft.
13
te schakelen bij projecten van uiteenlopende
Tot slot Dit korte overzicht maakt hopelijk duidelijk dat Erfgoedcel Brugge en partners niet in een virtuele ivoren toren willen werken. Men blijft verder inzetten op de uitbouw van verschillende websites en probeert ze ook steeds meer in
aard. De kern van het verhaal blijft echter het werkproces, en de grote verrijking die ontstaat uit de samenwerking tussen vertrouwde en nieuwe partners. I n a Ve r r e p t Erfgoedconsulent Erfgoedcel Brugge
11
p
_ Site Oud Sint-jan doorgelicht Op zoek naar een toekomst voor het verleden
DAGELIJKS TREKKEN DUIZENDEN TOERISTEN LANGS DE KATELIJNESTRAAT HET STADSCENTRUM BINNEN. DOOR HUN AANTAL DREIGT DE ERVARING VAN DE BRUGSE BINNENSTAD ALS BIJZONDER ERFGOEDSITE AL VLUG TE VERVLAKKEN TOT DIE VAN EEN DRUKBEZOCHT ‘OPENLUCHTMUSEUM’ WAAR ‘BALAST’ DE TOON ZET – RICHTINGWIJZERS, CHOCOLATIERS, SHOPS EN SOUVENIRS ALLERHANDE. DE ROUTE WAARLANGS DE GROTE MENIGTE ZICH BEGEEFT, GERAAKT GEBANALISEERD EN KRIJGT STILAAN HET KARAKTER VAN EEN CONSUMPTIERUIMTE.
Herinneren en (be)leven Site Oud Sint-Jan blijft goeddeels van deze
Janshospitaal, aan de Reie bij het zgh. Koetshuis of in de boomgaard – heersen nog altijd stilte en rust.
ontwikkeling gespaard, al dreigt ook hier
12
p
vervlakking. Auto’s, fietsers en wandelaars
Al is de historische en ruimtelijke beleving van
zoeken er kriskras door en langs elkaar hun
de site erg gefragmenteerd en als geheel moei-
weg. Toch weet deze ‘open ruimte’ in de stad
lijk te vatten, voor vele Bruggelingen of toeval-
– gedomineerd door het centraal gelegen ne-
lige bezoekers beklijft Site Oud Sint-Jan als een
gentiende-eeuwse ziekenhuis dat vandaag als
‘plek met een ziel’. Alsof er nog een bedding van
internationaal congrescentrum dienst doet – als
gastvrijheid en zielzorg is, die zich blijft voeden
door toeval te ontglippen aan de golven van de
aan het eeuwenlange ‘hospitaalverleden’. De
massa. Ondanks het gebrek aan een globale
veelal argeloze voorbijganger zal van de oor-
visie en een bijbehorend beheersplan bezit de
spronkelijke functie of van de continuïteit op de
site nog heel wat kwaliteiten. Het zicht op de
site echter weinig merken. De inhoudelijke en
Brugse skyline is er adembenemend. Op som-
historische verbanden tussen de verschillende
mige plaatsen – zoals bij de kruidenperkjes voor
elementen in het complex zijn immers weinig
het broederklooster nabij het voormalige Sint-
vanzelfsprekend en slechts met moeite ‘lees-
site oud sint-jan
baar’. Alleen de oudere stadsbewoners hebben
erfgoed en actuele alledaagsheid, kan de Sint-
nog persoonlijke herinneringen aan het zieken-
Janssite opnieuw begrijpelijk worden gemaakt
huis van weleer.
voor het publiek als een karaktervolle plek die een geheel vormt. Een open plek in het stede-
Het terrein is haast volledig ommuurd, kan via
lijke weefsel waar mensen op verhaal kunnen
vijf totaal verschillende ‘poorten’ of toegangs-
komen, waar het tempo van alledag vervloeit tot
wegen worden betreden en biedt naargelang
tijdloze ritmes. Een plek waar erfgoed, artistieke
van het moment in de dag of het seizoen ruimte
expressie en het dagelijkse leven elkaar – in
voor vele vormen van gebruik en beleving. In die
alle eenvoud – treffen. Een gemene grond van
zin is Site Oud Sint-Jan niet alleen een ‘geheu-
gekoesterde rust en stilte in de stad.
genplek’, maar ook – en vooral – een waardevol
Een groot deel van Site Oud Sint-Jan zal binnen
‘landschap van alledag’.
afzienbare tijd grondig worden heringericht. Als partner in deze onomkeerbare, stedenbouwkundige ontwikkeling wil het Hospitaalmuseum
Stilte en rust als hefboom
een positieve bijdrage leveren. Hiertoe werd in de loop van 2007 in het kader van een prak-
Een toekomstgerichte benadering voor Site Oud
tijkproject binnen de opleiding ‘Culturele Stu-
Sint-Jan wil de ervaring van de bezoeker een
dies’ (K.U.Leuven) een verkennend onderzoek
handje helpen. Door de aloude thema’s van ziel-
verricht naar het actuele belevingspatroon van
zorg en gastvrijheid als sfeer en waarde uit te
de site en de nog aanwezige cultuurhistorische
dragen, zal zelfs de oppervlakkige of niets ver-
sporen en elementen op het terrein. Daarbij wer-
moedende passant haast ongemerkt zijn tred
den nieuwe visies, methodes en praktijken uit
aanpassen of zijn stem dempen wanneer hij
de wereld van erfgoed- en milieumanagement
over de site wandelt. Via enkele subtiele, cre-
gebruikt. Zo werd niet langer uitgegaan van een
atieve ingrepen op de site, visuele vertalingen
traditionele benaderingswijze waarbij alleen de
en symbolische bruggen tussen heden en ver-
‘intrinsieke kwaliteiten’ van het erfgoed centraal
leden, tussen open en besloten ruimtes, tussen
staan, maar is ook rekening gehouden met ‘de
13
p
beleefde waarden en de toegekende betekenis-
Sinds 2005 is TAPIS PLEIN VZW op vraag van
sen’ door de verschillende gebruikers ervan.
het Hospitaalmuseum betrokken bij de reflectie
Ook de recent in Groot-Brittannië ontwikkelde
over de herprofilering van het museum en de
methodiek van tranquillity mapping om stilte,
site. Met de komst van een nieuwe conservator
rust en ruimte op het platteland in kaart te bren-
in september 2006 spitste deze samenwerking
gen, werd voor het eerst in een stedelijke con-
zich verder toe op de ontwikkeling van een
text uitgetest.
doordacht en gethematiseerd beheer van het hele erfgoedlandschap. Opzet is om vanuit een grondige mapping en een kritische doorlichting
TAPIS PLEIN stapt mee
van de site in de nabije toekomst een totaalvisie en een haalbaar voorstel uit te werken voor
Van bij de start in 2004 – met een openings-
waarderend behoud, duurzaam beheer en aan-
project in het zogeheten koetshuis op Site
gepaste publieksontsluiting van de site.
Oud-Sint-Jan! – is TAPIS PLEIN actief rond tal van ‘existentiële’ vragen waarmee Brugge als werelderfgoedstad kampt. Hoe kunnen we oppervlakkig sfeertoerisme overstijgen? Hoe kunnen we beter leren omgaan met het dagelijkse gewicht van dat alomtegenwoordige erfgoed? TAPIS PLEIN vertekt vaak vanuit het ‘koekendozenimago’ van Brugge voor haar verfrissende
14
p
initiatieven. Zo is Brugge niet alleen de broeden ankerplek van haar werking, maar ook het uitgangspunt voor projecten die uitgerekend het onderwerp aanpakken dat het erfgoedcollectief al jarenlang bezighoudt: de beeldvorming van en op Brugge.
Joris Capenberghs, Laurens Dhaenens en Jorijn Neyrinck
site oud sint-jan
2 kolommen tekst extra
15
p
1
Jan Karel Verbrugge, Puin van het Steen achter Heilig-Bloedkapel.
_ Een stadsgezicht van Brugge als aanwinst voor het Groeningemuseum SINDS MEERDERE EEUWEN WERDEN ZOWEL BINNEN- ALS BUITENZICHTEN VAN EN ROND DE DRUK BEZOCHTE WEST-VLAAMSE STAD BRUGGE DOOR ZOWEL LOKALE ALS BINNEN- EN BUITENLANDSE KUNSTENAARS VOOR HET NAGESLACHT VASTGELEGD. DIT GEBEURDE AAN DE HAND VAN SCHILDERIJEN OP PANEEL OF OP DOEK, MET TEKENINGEN, ETSEN EN STEENDRUKKEN OF LITHO’S, ALSOOK VANAF DE NEGENTIENDE EEUW IN MENIGVULDIGE FOTO’S. SINDS ENIGE TIJD ZIJN DE COLLECTIES VAN HET GROENINGEMUSEUM OVEREENKOMSTIG DE TESTAMENTAIRE WENS VAN EEN LID VAN DE FAMILIE COPPIETERS UIT OOSTENDE VERRIJKT MET EEN INTERESSANT SCHILDERIJ OP DOEK VAN DE HAND VAN NIET MINDER DAN DE BRUGSE KUNSTENAAR JAN KAREL VERBRUGGE.
Jan Karel Verbrugge Jan Karel Verbrugge zag anno 1756 het
dien in opdracht of op bestelling van de rijke lokale kunstverzamelaar Joseph van Huerne de Schiervelde.
levenslicht in Brugge en overleed eveneens in onze stad in het jaar 1831. Als leerling van Jan
De aanwinst
Garemijn (1712-1799) ging hij ook in de leer bij Jean- François Legillon (1739- 1797) van wie wat de beide kunstenaars betreft de Brugse
Op de keerzijde van het zopas verworven
musea zowel tekeningen als schilderijen in het
schilderij, met afmetingen 62,5 x 47,5 cm, staat
bezit hebben.
het opschrift “LA CHAPELLE DU St. SANG A BRUGES tel qu’elle fut 1804” en op de voorzijde
16
p
Verbrugge liet een vrij omvangrijk oeuvre na dat
onderaan is het stadsgezicht gesigneerd “J.C.
in grote mate bestaat uit landelijke taferelen,
Verbrugge F 1805”.
stadsgezichten van Brugge, voorstellingen van allerhande dieren, aquarellen van archeo
De titel van deze aanwinst is eigenlijk maar
logische vondsten, oosterse curiosa en meer
gedeeltelijk juist. Het betreft immers niet alleen
dere rariteiten. Hij tekende en schilderde boven
een gezicht op de Heilig-Bloedbasiliek in de
verbrugge
17
p
1
2
3
zuidwestelijke hoek van het Burgplein.
hebben nieuwe interessante gegevens aan
bekommernis van de stadsmagistraat is zo snel
Van links naar rechts bemerken wij nog een
het licht gebracht die in dat jaar gepubliceerd
mogelijk een onderkomen voor de gevangenen
klein gedeelte van de Sint-Donaaskerk die
werden.
in te richten. Het Rasphuis in het Pandreitje komt
op zondag 28 april 1799 als nationaal goed
in 1671 vrij en ter beschikking van de stad. In
openbaar verkocht en nadien werd gesloopt,
De oudste geschriften waarin sprake is van het
dit gebouw dat eertijds ingericht was door de
waarna het terrein met bomen werd beplant.
Steen gaan terug tot het jaar 1305. In de daarop
Staten van Vlaanderen, brachten de gevangenen
Rechts daarvan bevindt zich het Landhuis van
volgende en decennia worden dakwerken
hun tijd door met het raspen van zogeheten
het Brugse Vrije, dat van 1794 tot in 1984 dienst
uitgevoerd (1310); in 1340 worden betalingen
Campêchehout en Braziliaans hout. Het werd in
deed als gerechtshof en waarin thans meerdere
aan een metselaar, een loodgieterij en een
1827 tijdens het Hollands bewind vergroot en
administratieve stadsdiensten gevestigd zijn. In
tegeldekker genoteerd (er is wel een lacune
verbouwd om als staatsgevangenis te dienen.
het midden achteraan steken er drie puntige
voor de rekeningboeken in de periode 1318-
traptorens uit van het door andere gebouwen
30). Na 1355 komen er alleen opgaven van
Het op de Burg gelegen Steen werd in 1752
verborgen
onderhoudswerken in de archivalia voor.
officieel door het Keizerlijk Hof aan de stad
zogenaamde
“Ghyselhuus”
of
Stadhuis.
18
p
toegekend. Alhoewel er nog overwogen wordt het
In de zuidwestelijke hoek van het Burgplein
Op het einde van de veertiende eeuw, meer
gebouw te herstellen komt de stadsmagistraat
is een gebouwencomplex geschilderd met de
bepaald in 1397-’98, worden er verbouwings
evenwel op die beslissing terug. De oude
torens van de Sint-Basiliskapel en de daarboven
werken uitgevoerd aan de zogenaamde “Donker
gevangenis zou op 6 juni 1782 voor de som van
gelegen Heilig-Bloedbasiliek enerzijds en de
Camer” waar de niet-betalende gedetineerden
tweehonderd pond verkocht zijn geworden en
ruïnes van het “Steen” of de vroegere stads
werden opgesloten.
tijdens de aanvang van de negentiende eeuw
gevangenis van Brugge anderzijds.
Op het einde van de vijftiende eeuw wordt
kunnen de vrijgekomen gronden eindelijk
er met toestemming van Maximiliaan van
opnieuw bebouwd worden.
Oostenrijk een onder het Steen gelegen kelder
Het Brugse Steen Tot in 1983 was er over deze vroegere Brugse gevangenis vrij weinig geweten. Navorsingen van Brigitte Beernaert in meerdere archieven
als uitbreiding van het gebouw, dat slechts gedeeltelijk stadseigendom was, aangekocht. Op 27 november 1689 wordt het gebouw deels door een brand beschadigd. De belangrijkste
Het Steen afgebeeld De
Brugse
stadsgevangenis
moet
een
groot gebouw zijn geweest, waarvan enige
verbrugge
2
????
3
?????
1 4
Jan Karel Beerblock, Verbrugge, Zicht op Puin devan Burg. het Steen achter Heilig-Bloedkapel. Marcus Gerards, Stadsplan van Brugge (detail met het Steen).
5
6
Jan Karel Verbrugge, Zicht op de Burg.
4
5
iconografische documenten bewaard bleven.
constructies en gebruikte materialen opgegeven
rechts van het Stadhuis en de vervallen Heilig
Volgens het stadsplan dat in 1562 door Marcus
werd.
Bloedkapel ook de ruïnes van het voormalig
Gerards werd getekend, ging het om een
Steen.
hoge smalle bakstenen constructie van twee
In stedelijk museumbezit is een verwante
bouwlagen, met een zadeldak afgedekt. Deze
tekening aanwezig die waarschijnlijk gemaakt
Hoewel het afgebeelde onderwerp, ‘een zicht op
tweebeukige ruimte was door kolommen in
werd door de Bruggeling Jan Beerblock (1739-
de Burg’ zeg maar, op het eerste gezicht dus
meerdere traveeën ingedeeld. Men beschikte
1806). Deze kunstenaar is bekend voor zijn
eerder banaal lijkt, blijkt het werk toch heel wat
over afzonderlijke afdelingen voor zowel
genrestukken, interieurs en stadsgezichten.
te vertellen. Met deze recente schenking van
mannen als vrouwen. In de “Donkere Kamer”
Een andere prent van Verbrugge toont de ruïne
Verbrugge is het Groeningemuseum een mooi
werden de arme gevangenen opgesloten en op
van het Steen in 1781. Deze tekening komt
kunstwerk rijker. Het werk van Verbrugge zal,
de verdieping hadden de rijkere gevangenen de
in grote mate overeen met de voorstelling op
samen met werk van Legillon en Ledoulx, begin
mogelijkheid om tegen betaling over een eigen
het zopas verworven schilderij. De waterpartij
2008 te bewonderen zijn in het Arentshuis.
kamer te beschikken.
onderaan is verdwenen en de oever is van hoger S t é p h a n e Va n d e n b e r g h e
gezien. Uit 1480 dateren allerhande reglementen waaraan de gevangenen zich moesten houden,
Op het recent verworven schilderij dat gemaakt
maar ook voor het personeel zoals cipiers, koks,
werd voor jonkvrouw Marie van Huerne, is
meiden en gevangenisbewaarders waren er
de stadsgevangenis eveneens gedeeltelijk in
strikte bepalingen. Tegen het Steen bouwde men
afbraak, maar enige aangebouwde gebouwtjes
zowel voor- als achteraan één- of tweelaagse
bleven nog bewaard. Vooraan zijn er enige
constructies. Zowel van het grondplan met de
personen aanwezig, zoals een jongeling met
aanpalende gebouwen als van de doorsnede
een bokje, een wandelende man met stok,
van het geheel bleven tekeningen bewaard in
een vrouw die een emmer draagt, een gezeten
het Rijksarchief te Brussel.
man naast een hoop stenen en een wit bokje.
Mogelijk van dezelfde kunstenaar is een
Een andere gewassen pentekening uit de
gezicht op de westkant van het Burgplein be
Steinmetzcollectie uit het jaar 1814 van de
kend, waarop de functie van de verschillende
hand van Serafijn Vermote (1788-1837) toont
19
p
6
_ De keuze van Dit jaar heeft de museumbibliotheek een semi handgeschreven publicatie van Magda Cafmeyer aangekocht. Het boek is een compilatie van teksten gepubliceerd in het tijdschrift ‘Biekorf’ en bevat handgeschreven teksten van Magda Cafmeyer zelf, als mogelijke aanvulling op de teksten uit Biekorf. Mogelijk is dit boek een voorloper op een later door haar uit te geven of gegeven publicatie, ontstaan volgens een manier van werken in een tijd zonder computer.
20
p
Voor de regionale volkskundewereld is deze publicatie een belangrijke bron. Het boek herbergt een stukje mens: Magda Cafmeyer als auteur én bezielde persoon en wijze vrouw. Het herbergt tevens een immateriële wereld, die zelf grotendeels is verdwenen. De publicatie zelf is bovendien materieel. Het is een museumobject vermits de Museumbibliotheek de publicatie vanwege de intrinsieke waarde ervan heeft toegewezen aan de collectie van het Museum voor Volkskunde. Het is een koesterobject. Wie is Magda Cafmeyer dan wel, vraagt u zich waarschijnlijk af. Zij was een volkskundige in een volkskundewereld die omstreeks de Tweede Wereldoorlog en tot in
de jaren 1970 werd geregeerd door mannen. Zij blijft een pionier van de volkscultuur als menswetenschap. Magda wordt als een van de twaalf kinderen van een Brugse Kostersfamilie in 1899 te Sint-Kruis geboren. Net als haar vader en broer kiest ze voor een job in het onderwijs en belandt ze bij de papnonnen. Maar zij oefent dit beroep uit met een oog voor het leven van de mensen, groot en klein, die haar omringen beroepshalve en privé. Zij beoefent de volkskunde zonder er zelf bij stil te staan. Ik denk dat dit een typisch gegeven is voor alle volkskundigen. Ik herinner me dat ik in de wereld van de volkscultuur ben binnengeslopen zonder zelf te beseffen dat mijn interesse stilaan die weg uitging. Ik denk trouwens dat men, eenmaal door die virus gegrepen, nooit meer zonder volkscultuur kan. In 1938 leert Magda het tijdschrift ‘Biekorf’ kennen, en ook E.H. Viaene. Hij stimuleert haar om volksspreuken en zegswijzen te noteren. Liedjes, rondedansen, spelen, interesseren haar bijzonder. De kinderen op school zijn haar inspiratiebron. Magda moet reeds zeer vroeg hebben beseft dat het bewaren van dergelijke bronnen van immaterieel erfgoed – iets waar
de keuze van
men nu volop mee bezig is, denk maar aan de Unesco Conventie ter bescherming van het immaterieel cultureel erfgoed – zeer belangrijk is omdat het om een leefwereld gaat die helemaal niet in objecten is te vatten en dus bijzonder kwetsbaar is. Ze publiceert liedjes en nog zoveel andere dingen in ‘Biekorf’. Magda neemt de liedjes ook op op band. Het Museum voor Volkskunde heeft er enkele van in bezit. Maar niet alleen haar school- en leefmilieu vormen een inspiratiebron. Zij gaat als pionier op stap in de streek. Tussen 1957 en 1975 doorkruist ze samen met haar zus Alice West-Vlaanderen om bij mensen thuis opnames te maken. Haar opnames worden een bonte mengeling in kleurrijk West-Vlaams. In totaal bestaan er 43 uren opnames, door dr. Dirk Callewaert gedigitaliseerd en in een zoeksysteem verwerkt. Zo leeft anno 2007 het universum van Magda Cafmeyer voort. Magda’s interesse strekt verder dan liedjes en rijmpjes. De oorlogsperiode zet haar er bijvoorbeeld toe aan moppen over de oorlog te noteren. Tijdens de Tweede Wereldoorlog leert zij Professor Egidius Strubbe kennen die haar uitnodigt op de vergadering van de Bond van West-Vlaamse Folkloristen. Zij wordt prompt lid, gelijktijdig met Hervé Stalpaert, dat andere boegbeeld van de vereniging. Op uitnodiging van Professor Peeters wordt zij
– in haar hoedanigheid van conservator van het op dat ogenblik kleinschalige Museum voor Volkskunde - gehuisvest in het Belfort sedert 1 juli 1939 - in 1967 stichtend lid van de Vereniging voor Volkskunde. Daarnaast wordt zij ook gewestelijk medewerker van de Vlaamse sectie van de Koninklijke Belgische Commissie voor Volkskunde (het huidige Vlaams Centrum voor Volkscultuur) en is ze actief lid van verscheidene verenigingen, waaronder de Gidsenbond en het historische berek van ‘Biekorf’. Magda Cafmeyer sterft in 1983. Het belang van de informatie die Magda Cafmeyer haar leven lang heeft verzameld is voor velen reeds lang duidelijk. Ze heeft een in stroomversnelling veranderende wereld beleefd en er de elementen van het dagelijks leven uit gepuurd en neergepend. We moeten haar meer dan erkentelijk zijn voor haar respect voor het materiële en immateriële erfgoed van het dagelijks leven. Zij put hiervoor uit een directe bron: de mensen zelf. Magda’s volksculturele kennis vindt zijn neerslag in teksten, lang en kort, anekdotisch, weetjes, interviews, wetenschappelijke schrijf sels. Zij voelt zich op verschillende fronten thuis: religieuze volkscultuur, ambachten en nijverheden, volksmuziek… Ze spreekt een eenvoudige en duidelijke taal, to the point, direct en niet gecompliceerd.
Zoals het een volkskundige betaamt staat zij open voor het leven om zich heen. Zij ontwikkelt een arendsoog voor dingen die zich vroeger en nu afspelen; zij anticipeert op wat de toekomst voor de volkskunde brengen zal. Zij heeft als geen ander beseft dat een museum voor volkskunde een museum is van het verlangen naar het verleden waarbij het romantiseren van het volksculturele ideeëngoed niet als uitgangspunt wordt gesteld. Zij schat het belang van een objectief beschouwen van de volkskunde goed in. Het behouden en beheren van het fragiele, volkscultureel erfgoed, daar gaat het om. Sedertkortoefenikdetaakvanadjunct-conservator van het Hospitaalmuseum uit. Vanuit mijn nieuwe functie en na zeven jaar ervaring als adjunctconservator van het Museum voor Volkskunde, zie ik het als evident dat ik de wetenschap van de volkscultuur introduceer in de hospitaal- en pelgrimsgeschiedenis, onderzoeksclusters van het Hospitaalmuseum. Binnenkort merkt u het, beide cultuurwetenschappen sluiten waanzinnig goed bij elkaar aan. Sibylla Goegebuer Adjunct-conservator H o s p i t a a l m u s e um
21
p
uit de museumbibliotheek
_ Voor u gelezen Joseph Benoît Suvée in de museumbibliotheek.
Toch bleken we één zeer boeiende veilingcata-
We vulden geen wand met recente informatie
logus niet te hebben: deze van de veiling van de
over de Brugse neoclassicist, maar bij voor-
kunstwerken die Suvée in zijn bezit had bij zijn
bereiding van de nog steeds lopende tentoon-
overlijden, en die is georganiseerd in november
stelling kon toch aangename lectuur worden
1807. Een rondvraag bij Vlaamse kunstbiblio-
verzameld.
theken leverde niets op, maar de Bibliothèque Nationale de France bezorgde de Brugse mu-
Zo schreef Dominiek Dendooven in 1994 zijn
seumbibliotheek met plezier een fotokopie van
De Brugse academie in de achttiende eeuw
eindverhandeling over de Brugse academie
hun exemplaar. Voor ons zeker even waardevol
/ Dominiek Dendooven. - Onuitgegeven licenti-
in de achttiende eeuw. Deze (onuitgegeven)
als het origineel.
aatsverhandeling, 1994.
rekken, maar ook online! Op www.ethesis.
De inspanningen van adjunct-conservator
Catalogue de tableaux et esquisses… après
net (waarop licentiaatsverhandelingen online
Janssens resulteerden in een splinternieuwe
le décès de M. Suvée… Vente 4-7 novembre
worden aangeboden) vind je de ganse tekst
(collectie)catalogus over Suvée en zijn Brugse
1807. - Parijs, 1807. - 24 p. (kopie)
en de studie is vlot leesbaar. Zeker als klerk
tijdgenoten. Vol kwaliteitsvolle afbeeldingen,
Reyngout eraan te pas komt, en niet alleen
een mooie aanwinst voor ieders huisbiblio-
Brugge - Parijs - Rome: Joseph Benoît Su-
conciërge maar ook model blijkt te zijn en zijn
theek.
vée en het neoclassicisme / Sandra Janssens
scriptie vind je trouwens niet enkel in onze
dagen aan de academie opfleurt door allerlei
en Paul Knolle. - Gent: Snoeck, 2007. - ISBN Ve r o n i q u e D e B o i
regeltjes te omzeilen.
978-90-5349-663-3 - 207 p.
_ Voor u aangeklikt Wanneer u dit leest, zal de benedenverdieping
van oude manuscripten en laat-middeleeuwse
van het Bruggemuseum-Gruuthuse na tien
literatuur een echt festijn! Naast wat gebeden
maanden sluiting voor restauratie opnieuw
en gedichten vindt u er vooral (minne)liederen:
voor het publiek opengaan.
sommige daarvan zijn zelfs online te beluiste-
Wat u er in elk geval niet te zien krijgt is het
ren!
fameuze Gruuthusehandschrift uit omstreeks
22
p
1400, dat enige tijd terug tot grote ergernis van
U vindt er natuurlijk ook het alom bekende
velen door de West-Vlaamse eigenaars aan de
en ietwat zwaarwichtige “Egidius, waer be-
We kunnen alleen betreuren dat dit manuscript
Koninklijke Bibliotheek van Den Haag verpatst
stu bleven?”, maar er is veel lichtvoetiger
niet te zien was vorig jaar op de tentoonstelling
werd.
poëzie die ons een onbevangen blik gunt in
‘Geloof en Geluk’: het had er in alle opzichten
de middeleeuwse seksualiteit. U leest er wat
op zijn plaats gelegen, in de keuken van Gruu-
Positief aan het hele verhaal is wél dat het
‘de capelaen van Hoedelem’ zowal uitsteekt
thuse, midden de erotische pins…
manuscript ondertussen integraal gescand
‘’s nuchtens voor de messe’ en hoe de mer-
en getranscribeerd werd zodat iedereen via
senier (naaldenverkoper) Annin Tutebier door
enkele simpele muisklikken nu gewoon thuis
een jonkvrouw gevraagd wordt te vullen ‘hare
in het boek kan bladeren. Voor de liefhebbers
cleine cokerkijn’…
Rudy de Nolf www.kb.nl/galerie/gruuthuse/
Onze balievrijwilligers vol aandacht bij de opleidingsessies.
VIB: we zijn gestart!
Vriendenuitstap naar Douai en Roubaix
_ Beste museumvriend(in), De VIB (Vrienden-Info-Balie) Eindelijk is hij er. Enkele weken later dan voor zien maar met niet minder enthousiasme zijn we gestart met onze informatiebalie in het Groeningemuseum. Onder de dynamische impuls van bestuurslid Marie-Hélène Hanssens en in samenwerking met de musea werden de laatste praktische problemen opgelost en konden onze vrijwilligers half oktober aan de slag. De eerste maanden zal er nog constant bijgestuurd moeten worden zodat ons ankerpunt op de meest efficiënte manier kan functioneren. Uit de eerste reacties van de bezoekers en van de vrijwilligers blijkt alvast dat onze actieve aanwezigheid aan een behoefte beantwoordt en erg op prijs gesteld wordt. Wie als vrijwilliger in dit project ook wil instappen, neemt best contact op met ons secretariaat.
Vriendennocturne in de unieke tentoonstelling
We zullen het natuurlijk niet bij die ene
De Schoonheid en de Waanzin in het Brugge
dag houden. Een verjaardag is altijd een
museum-Onthaalkerk Onze-Lieve-Vrouw, is
moment van reflectie. Over verleden en
zo goed als voorbij. De exclusieve lezingen
toekomst: in een halve eeuw is de rol van een
en causerieën, de culturele uitstappen en de
museumvriendenvereniging sterk geëvolueerd
speciale rondleidingen in de eigen tentoon
van een eerder select gezelschap met vrij
stellingen hebben u zeker waar voor uw (lid)geld
specifieke doelstellingen tot een groep met een
gegeven.
breed maatschappelijk draagvlak. In 2008 is de rol van de Vrienden binnen de werking van de
Omstreeks deze tijd ontvangt u van ons het We zijn ervan overtuigd dat u uw vereniging
Ondertussen wensen wij bij de komende
trouw zal blijven zodat u ook in de toekomst kan
jaarwende al onze leden en hun dierbaren een
genieten van de vele speciale activiteiten die we
vreugdevol 2008.
in, rond en samen met de Brugse musea zullen organiseren.
De Raad van Bestuur
2008 wordt ten andere een heel uitzonderlijk Vriendenjaar: dan wordt onze vereniging vijftig. Reden te over om duchtig te feesten: noteer nu al zaterdag 18 oktober 2008 in uw agenda. We nodigen op die dag al onze leden uit op een wervelende ‘museumvriendendag’ vol boei
2007 & 2008
Musea meer dan ooit van belang.
betalingsformulier voor het nieuwe jaar 2008.
ende activiteiten voor jong en oud en met als apotheose een feestelijke zitting in de Brugse
Het werkjaar 2007, dat we waardig in
Hallen. U hoort er ongetwijfeld later nog meer
gezet hebben met een druk bijgewoonde
over!
23
p
Colofon Museumbulletin is een driemaandelijks tijdschrift, uitgegeven door de Vrienden van de Stedelijke Musea VZW, een ondersteunende VZW voor de Brugse Stedelijke Musea Verantwoordelijke uitgever: Bertil van Outryve d’Ydewalle, Torhoutse Steenweg 412, 8200 Brugge Ontwerp: d-Artagnan, Brugge Opmaak en druk: De Windroos, Beernem (Eind)Redactie: Musea Brugge Contactgegevens redactie: museumbulletin.redactie@brugge.be Alle reacties op de bijdragen in dit Museumbulletin zijn welkom op dit adres. Foto’s: Stadsfotografen Jan Termont en Dirk Van der Borght, Pictura Publishing Database, Steven Kersse, Hugo Maertens en Rudy de Nolf
Musea Brugge Dijver 12, 8000 Brugge T 050 44 87 11 F 050 44 87 78 www. museabrugge.be musea@brugge.be
BIJZONDERE BEGUNSTIGERS: