Over kussen en zoenen in de kerk

over kussen en zoenen in de kerk. paxtafels en zoenplaten in o.l.v.-ter-potterie

Het Hospitaalmuseum – O.L.V.-ter-Potterie stelt een 18de-eeuws borstbeeld van de Heilige Catharina van Alexandrië tentoon. In dit beeld is een zoenplaat met een reliek van Sint-Catharina gevat. De zusters Augustinessen van O.L.V.-ter-Potterie en de Hospitaalzusters van Sint-Jan bewaren gelijkaardige 18de-19de-eeuwse reliek houders. Wat is hun functie en betekenis? Door Kath y Van den Bergh en Marc Roelandts , stagiaires opleiding Kunstwetenschappen KULeuven - Hospitaalmuseum 2013

De namen zoenplaat of kusreliekhouder klinken functioneel. Dit type reliekhouders heeft een handvat aan de achterzijde waarmee de priester de reliek aan de gelovige presenteert zodat deze de heilige met een kus kan eren. Het gebruik ervan lijkt sterk op een ander kerkelijk ritueel, waarbij de vredeskus wordt uitgewisseld door middel van de kus- of paxtafel (osculatorium). De kusreliek van de H. Catharina is 18de-eeuws; O.-L.-V. ter Potterie stelt ook twee koperen paxtafels tentoon, uit de 16de en de 17de eeuw. Hoewel de rituelen waarbij de kusreliekhouders en de paxtafels gebruikt worden gelijkend zijn, blijken de symbolische betekenissen dit niet.

vredeskus Thans is het uitwisselen van de vredeskus in de liturgie meestal vervangen door de vredeswens, begeleid door een handdruk. Het gaat om een

1 Anoniem, Borstbeeld van Catharina van Alexandrië met kusreliekhouder, gepolychromeerd hout en zilver, Zuidelijke Nederlanden, 18de eeuw, Brugge, Hospitaalmuseum - OnzeLieve-Vrouw-ter-Potterie, inv. 0.P601.V en 0.P709.X Foto: auteurs

gebruik van Bijbelse oorsprong dat teruggaat tot het begin van het christendom. Een kus gekoppeld aan een vredeswens was bij de joden in gebruik, maar de christenen hechtten er nog meer belang aan en breidden ook de betekenis uit. Bij de Romeinen bestaat de gedachte dat de adem de drager is van de ziel. Bijgevolg vindt bij het kussen een vermenging van de zielen plaats. Deze betekenis nemen de christenen over. Voor de apostel Paulus symboliseert de kus eenheid en liefde tussen de leden van de geloofsgemeenschap die samen een collectief lichaam vormen: de Kerk. In de loop der eeuwen hebben kerkvaders en theologen steeds getracht om het gebruik van de liturgische kus als symbool van eenheid en vrede theologisch te onderbouwen. Ze baseren zich hiervoor op nog meer Bijbelpassages waar- onder Hooglied 1,2: Dat hij mij kusse met de kus van zijn mond. De smachtende uitroep van de bruid om een kus van haar bruidegom, is op velerlei wijzen geïnterpreteerd. Daarbij speelt Christus onveranderlijk de rol van de bruide- gom, terwijl de bruid zowel Maria (symbool voor de Kerk), als de ziel van de individuele gelovige kan zijn. De kus symboliseert de vereniging van Christus met zijn Kerk of in de mystieke beteke- nis: de vereniging van de ziel met het goddelijke wezen. Tot de 4de eeuw moet de kus het gebed beze- gelen. Later wordt dit gebaar in de eucharistie overgenomen. De kus wordt een voorwaarde voor de communie. De gelovigen moeten door middel van een kus tonen dat ze één zijn in geest om zo de liefde tussen God en de kerk- gemeenschap te bekrachtigen. Pas daarna kun- nen ze de hostie ontvangen: het ogenblik van eenwording met God.

paxtafel Meerdere bronnen bevestigen dat de kus die wordt uitgewisseld tijdens de mis, een mondkus betreft. Zo waarschuwt Clemens van Alexandrië (†215) voor al te passioneel kussen in de kerk. Hij raadt aan om te kussen met kuise en geslo- ten mond. Vanaf de 4de eeuw mogen nog enkel

2 Anoniem, Paxtafel, Zuidelijke Nederlanden, begin 17de eeuw(?), Brugge, Hospitaalmuseum - OnzeLieve-Vrouw-ter-Potterie, inv. 0.P624.XI Foto: cel Stadsfotografen, Stad Brugge

3 Anoniem, Paxtafel, Zuidelijke Nederlanden, 16de eeuw, Brugge, Hospitaalmuseum - Onze-LieveVrouw-ter-Potterie, inv. 0.P623.XI Foto: auteurs 2

1

kussen worden uitgewisseld tussen personen van hetzelfde geslacht. In de loop van de middeleeuwen verstrengt de regelgeving steeds meer en uiteindelijk zal de rechtstreekse kus een tussenstap vinden in het gebruik van de paxtafel. Het Latijnse woord pax betekent vrede. Een andere benaming, osculatorium, verwijst naar het Latijnse osculum of kus. De priester is de eerste in rangorde die een kus op de paxtafel drukt. Vervolgens geeft hij de paxtafel door aan de aanwezige leden van de clerus. Pas daarna kunnen ook leken vredeskussen uitwisselen. Ten slotte ontvangen zij de hostie. Paxtafels bestaan in allerhande vormen en materialen en worden veelal gedecoreerd met afbeeldingen van het Passieverhaal, heiligen of voorstellingen uit het leven van Maria. Een 16deeeuws exemplaar uit O.L.V.-ter-Potterie toont een Madonna in de Rozenkrans, onder een gotische boogstructuur. Een andere kustafel, waarschijnlijk uit het begin van de 17de eeuw, is met een Calvariescène versierd.

kusreliekhouder Tijdens de middeleeuwen wordt de reliekverering alsmaar belangrijker. Gelovigen voelen vaak een sterke behoefte om relieken te kussen. Vanaf de 11de eeuw bestaat de gewoonte om ter afsluiting van de mis de zegen te geven met de relieken die op het altaar staan. Soms wordt deze reliekzegen ook bij de offerande gegeven. Op dat moment wordt de reliek vaak ook gekust. Excessen in reliekverering geven aanleiding tot het aan banden leggen ervan. Het vierde Lateraans Concilie (1215) schrijft een aantal veiligheidsmaatregelen uit. Relieken mogen niet meer onverhuld worden getoond. Bijgevolg worden veel relieken in een reliekhouder geplaatst. Verschillende types van reliekhouders worden ontwikkeld. In de 18de eeuw verschijnt het model met handvat. O.L.V.-ter-Potterie bezit verscheidene kusreliekhoudertjes. In de bidbank voor het schrijn van de Zalige Idesbald steekt een koperen exemplaar met een kleine reliek van Idesbald. Ook in het offerblok in de kerk is nog een kusreliekhouder gemonteerd.

1 Anoniem, kusreliekhouder, Zuidelijke Nederlanden, 19de eeuw, Brugge, Kerk Onze-Lieve-Vrouwter-Potterie Foto: auteurs

2

Anoniem, kusreliekhouder van de Zalige Idesbald van der Gracht, Zuidelijke Nederlanden, 19de eeuw, Brugge, Kerk Onze-LieveVrouw-ter-Potterie Foto: auteurs

kruisbestuiving De paxtafel is een object dat zijn oorsprong vindt in het gebaar van de vredeskus. De zoen die op de kusreliekhouder wordt gegeven is in eerste instantie een symbool van eerbied en devotie. Vaak hoopt de gelovige ook op tussenkomst van de heilige om een gunst of voorspraak te bekomen en speelt de reliekhouder zowat de rol van ex voto. Hoewel de rituelen waarbij paxtafels en kusrelieken worden gebruikt qua uiterlijk vertoon erg gelijkend zijn, blijken ze inhoudelijk minder met elkaar gemeen te hebben. De symbolische betekenis van beiden verschilt. Toch is het niet ondenkbaar dat er sprake is geweest van een kruisbestuiving tussen beide rituelen. In de loop van de middeleeuwen ontwikkelt zich een bijzondere devotie voor de eucharistie. De hostie wordt vereerd als een reliek. Het aanschouwen van de hostie wordt (bijna) evenwaardig aan het consumeren ervan. Hij wordt in een monstrans getoond. De priester kust de hostie voor en na de consecratie. Binnen de reliekverering is ook het kussen van de kruisreliek van bijzonder belang. Op Goede Vrijdag wordt op bepaalde plaatsen niet alleen het kruisbeeld, maar ook de kruisreliek gekust. Vaak wordt op een paxtafel een Calvarie voorgesteld. De gelovige die er zijn vredeskus op drukt, betoont ook eerbied en devotie voor Hij die aan het kruis is gestorven en met wiens lichaam hij vervolgens zal worden verenigd door middel van de hostie. De altaarkus door de priester aan het begin en het einde van de mis, is een begroeting van en een eerbetoon aan de Tafel van de maaltijd van de Heer. Het is op dit altaar dat de hostie geconsacreerd wordt en waarin of waaronder zich de relieken kunnen bevinden van een vereerde heilige. De altaarkus is in dat geval ook een groet en een gebaar van devotie aan de heilige in kwestie. De kus op de paxtafel bij het eucharistisch ritueel en de kus in de reliekverering blijken soms zeer gelijkaardig te zijn. Soms wordt zelfs naar kusreliekhouders verwezen met het woord pax. Vermoedelijk worden paxtafels, die niet langer gebruikt worden omdat de vredeskus vervangen is door de vredeswens, op dezelfde manier gehanteerd als de kusreliekhouders. Thans is het gebruik van paxtafels en kusreliekhouders voor velen onbekend. Dit artikel vestigt de aandacht op een vaak minder gekend stukje immateriële, religieuze geschiedenis.