Το παιχνίδι στην Αρχαία Ελλάδα by Museum of Cycladic Art

-2-

-3-

ΜΟΥΣΕΊΟ ΚΥΚΛΑΔΙΚΉΣ ΤΈΧΝΗΣ Αθήνα 2020

Κείμενα: Ελένη Μάρκου Επιμέλεια κειμένου: Αγγελής Τσότρας Επιμέλεια έκδοσης: Μαρίνα Πλατή Σχεδιασμός έκδοσης, εικονογράφηση: mulo creative lab

ΊΔΡΥΜΑ ΝΙΚΟΛΆΟΥ ΚΑΙ ΝΤΌΛΛΗΣ ΓΟΥΛΑΝΔΡΉ ΜΟΥΣΕΊΟ ΚΥΚΛΑΔΙΚΉΣ ΤΈΧΝΗΣ Τμήμα Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων Νεοφύτου Δούκα 4 106 74 Αθήνα τηλ.: +30 210 7228321-23, fax: +30 210 7239382 www.cycladic.gr email: info@cycladic.gr ISBN 978-618-5060-29-9 Το παρόν έργο προστατεύεται κατά τις διατάξεις της ελληνικής νομοθεσίας περί πνευματικής ιδιοκτησίας (Ν. 2121/1993) όπως έχουν τροποποιηθεί και ισχύουν σήμερα, καθώς και από τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται απολύτως η με οποιονδήποτε τρόπο ή μέσο (ηλεκτρονικό, μηχανικό ή άλλο) αντιγραφή, φωτοανατύπωση και εν γένει αναπαραγωγή μέρους ή όλου του έργου χωρίς γραπτή άδεια του εκδότη.

-4-

-6-

Παίζοντας στην αρχαία Ελλάδα... Το παιχνίδι, διαχρονικά, έχει τη δική του θέση στην καθημερινή ζωή, τόσο των παιδιών όσο και των ενηλίκων. Πολλά από τα παιχνίδια που παίζονται σήμερα, όπως οι κούκλες, το γιο-γιο, η μπάλα, τα κότσια, η τυφλόμυγα, το κουτσό, το κρυφτό και τα αγάλματα, θυμίζουν πολύ τα παιχνίδια των αρχαίων· μόνο οι ονομασίες αλλάζουν. Τα κείμενα των αρχαίων συγγραφέων, οι παραστάσεις των πήλινων αγγείων, τα ανάγλυφα και τα ειδώλια, καθώς και τα παιχνίδια που έχουν βρεθεί, αποτελούν πολύτιμες πηγές που μας επιτρέπουν να μάθουμε ποια ήταν τα αρχαία παιχνίδια και πώς παίζονταν, και να κατανοήσουμε την εκπαιδευτική και ψυχαγωγική τους αξία. Μέσα από περιγραφές, σχέδια και εικόνες παιχνιδιών, από εκθέματα μουσείων της Ελλάδας και του εξωτερικού, ο αναγνώστης μπορεί να μάθει για τα παιχνίδια που παίζονταν στην αρχαία Ελλάδα. Τέλος, σε κάθε ενότητα του βιβλίου, δίνονται προτάσεις και ιδέες για τη δημιουργία παιχνιδιών με διάφορα υλικά και πολλή φαντασία. Οι φωτογραφίες των εκθεμάτων προέρχονται από Μουσεία της Ελλάδας και του εξωτερικού και τα δικαιώματα ανήκουν αποκλειστικά σε αυτά τα Μουσεία.

-7-

Το πρώτο παιχνίδι Τα πρώτα παιχνίδια που συνδέονται με τη βρεφική ηλικία των παιδιών είναι, μεταξύ άλλων, οι κουδουνίστρες ή σείστρα και τα κουδουνάκια. Οι κουδουνίστρες, διαφορετικά πλαταγόνες ή πλαταγές, κατασκευάζονταν από πηλό ή μέταλλο, καμιά φορά και από ξύλο, και περιείχαν πετραδάκια ή σπόρους. Ο έντονος ήχος που έκαναν, ηρεμούσε και διασκέδαζε τα μωρά και, επιπλέον, οι αρχαίοι πίστευαν ότι μπορούσε να απομακρύνει τα κακά πνεύματα που παραμόνευαν γύρω από την κούνια των μωρών. Ο Πολυδεύκης, Έλληνας ρήτορας και λεξικογράφος, γράφει τον 2ο αι. μ.Χ. ότι οι τροφοί με την κουδουνίστρα παρήγαν έναν ήχο μονότονο κι έτσι κατόρθωναν να ηρεμούν τα βρέφη (Ονομαστικόν, ΙΧ, 127).

Πήλινη κουδουνίστρα, 3ος αι. π.Χ. Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα

-8-

Πήλινο κουδουνάκι, 4ος αι. π.Χ. Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα

-9-

Αθύρματα Από πολύ μικρή ηλικία, τα παιδιά έπαιζαν και με άλλα αγαπημένα παιχνίδια, όπως οι συρίκτρες (σφυρίκτρες), τα αμαξάκια και τα πήλινα ομοιώματα ζώων. Μεγαλώνοντας σε ηλικία, τα παιδιά είχαν την ανάγκη της παρέας και των ομαδικών παιχνιδιών, καθώς η διαδικασία του παιχνιδιού ήταν και μία μορφή κοινωνικοποίησης για τα παιδιά.

Πήλινο παιχνίδι με τροχούς σε μορφή περιστεριού, 5ος αι. π.Χ. Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα

Πήλινο ειδώλιο σκύλου, 5ος αι. π.Χ. Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα

-10-

-11-

φτιάξε κι εσύ

Τα παιδιά στα αρχαία χρόνια έπαιζαν με παιχνίδια, όπως ζωάκια, που ήταν κατασκευασμένα από διάφορα υλικά, όπως πηλό, ξύλο κ.ά. Δημιούργησε κι εσύ το δικό σου ξεχωριστό παιχνίδι φτιάχνοντας το αγαπημένο σου ζωάκι από πηλό. ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΑ ΕΡΓΑΛΕΙΑ

Κουπάτ

μολύβι σπάτουλα

οδοντογλυφίδα

λούπες

πιρούνι

Ρολό μεμβράνης

Πλάστης

γλυφίδες μπίλια χαλκού

-12-

Πήλινο ειδώλιο χοίρου, 5ος αι.π.Χ. Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα -13-

Η Αμαξίς (το αμαξάκι)* Τα Ανθεστήρια ήταν μία θρησκευτική γιορτή που γινόταν στην αρχαία Αθήνα προς τιμήν του θεού Διονύσου. Σε αυτή τη γιορτή συμμετείχαν και αγόρια ηλικίας τριών ετών, τα οποία, στεφανωμένα, γίνονταν δεκτά στις ομάδες ελεύθερων πολιτών της Αθήνας, που ονομάζονταν φρατρίες. Στα αγόρια έδιναν από ένα μικρό αγγείο, που λεγόταν χους. Τα αγγεία αυτά απεικονίζουν θέματα σχετικά με την παιδική ηλικία.

Μικρογραφία πήλινης οινοχόης (χους) που παριστάνει παιδί με αμαξάκι, περ. 420 π.Χ. Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης, Νέα Υόρκη. Rogers Fund, 1906. The Metropolitan Museum of Art, New York * Στην παρένθεση αναγράφεται η σημερινή ονομασία του παιχνιδιού

-14-

Οι χόες, συχνά απεικονίζουν παιδιά που παίζουν με ένα από τα αγαπημένα τους παιχνίδια, το αμαξάκι ή καροτσάκι, όπως το ονομάζουμε. Τα αμαξάκια τα έσερναν συνήθως ζώα, συχνά όμως τα παιδιά διασκέδαζαν σέρνοντας τα ίδια το αμαξάκι. Πολλά από αυτά ήταν πιστά αντίγραφα εκείνων που χρησιμοποιούσαν στους αγώνες που διοργανώνονταν για τους νέους κατά τις διονυσιακές γιορτές.

Μικρογραφία πήλινης οινοχόης (χους) που παριστάνει παιδί με αμαξάκι, περ.400 π.Χ. Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης, Νέα Υόρκη. Rogers Fund, 1921. The Metropolitan Museum of Art, New York

-15-

Κάλαμον επιβαίνειν (το αλογάκι) Το αλογάκι, που παίζουν και σήμερα τα παιδιά καβαλώντας ένα καλάμι, έχει και αυτό τις ρίζες του στα αρχαία χρόνια. Από τις φιλολογικές μαρτυρίες γνωρίζουμε ότι ονομαζόταν «κάλαμον επιβαίνειν». Το μόνο που χρειαζόταν ήταν ένα μακρύ κοντάρι ή καλάμι, ένα μικρό μαστίγιο και πολλή φαντασία.

-16-

φτιάξε κι εσύ Μπορείς να χρησιμοποιήσεις ένα ραβδί ή ένα ξύλο σκούπας. Μετάτρεψέ το σε αλογάκι, βάζοντας στην μία άκρη ένα αυτοσχέδιο κεφάλι αλόγου, ή σε αμαξάκι, βάζοντας μία ρόδα ή ένα άλλο αντικείμενο που να θυμίζει τροχό. ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΑ ΕΡΓΑΛΕΙΑ για το ΑΛΟΓΑΚΙ και για το ΑΜΑΞΑΚΙ:

σκουπόξυλο νήμα ή σκοινί χαρτόνι κόλλα

ψαλίδι

ρόδες

-17-

Πλαγγόνες (κούκλες) Ανάμεσα στα αγαπημένα παιχνίδια των κοριτσιών, οι κούκλες, οι πλαγγόνες ή νευρόσπαστα, είχαν ξεχωριστή θέση. Ήταν κατασκευασμένες από διάφορα υλικά, από πηλό, ξύλο, ύφασμα, ελεφαντοστό κ.ά. Οι περισσότερες πήλινες κούκλες που σώζονται μέχρι τις μέρες μας είναι αρθρωτές, με κινητά χέρια και πόδια, προσαρμοσμένα στο σώμα με σύρμα ή νήμα, έτσι ώστε να κινούνται ελεύθερα. Αντίγραφα επίπλων, καρεκλίτσες, κρεβάτια, αλλά και μικρογραφίες αγγείων, παπούτσια και άλλα εξαρτήματα έκαναν το παιχνίδι με τις κούκλες πιο διασκεδαστικό και συγχρόνως διδακτικό, μια και τα κορίτσια, παίζοντας, αντέγραφαν τον κόσμο των μεγάλων. Ο Παυσανίας στις περιηγήσεις του γράφει ότι «ανάμεσα στους θησαυρούς στο Ιερό της Ήρας στην Ολυμπία είδε και ένα κρεβατάκι, παιχνίδι της Ιπποδάμειας» (Παυσανίας, V, 20, II). Πολλά κοριτσίστικα παιχνίδια, κούκλες, μπάλες, αστράγαλοι, αλλά και άλλα αντικείμενα, συνυφασμένα με τα παιδικά χρόνια, έχουν βρεθεί σε Ιερά ως αφιερώματα από τα κορίτσια τις παραμονές του γάμου τους, όπως αναφέρεται και στο επίγραμμα της Τιμαρέτης στην Παλατινή Ανθολογία (VI, 280).

Πήλινη πλαγγόνα (κούκλα) με κινητά χέρια και πόδια, περ. 490 π.Χ. Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα

-18-

Μικρογραφίες πήλινων αγγείων, 550-525 π.Χ. Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα

-19-

φτιάξε κι εσύ Χρησιμοποιώντας υλικά που υπάρχουν στο σπίτι μπορείς κι εσύ να φτιάξεις μία κούκλα. Τα υλικά που θα χρειαστείς είναι ύφασμα, βαμβάκι, κουμπιά, νήματα και κλωστές, ξυλάκια, κόλλες και χρώματα. Κατασκεύασε μία χάρτινη κούκλα με κινητά χέρια και πόδια, τα οποία μπορείς να προσαρμόσεις στο υπόλοιπο σώμα με κλωστή ή δίκαρφα. Κόλλησε στις παλάμες και στα πέλματα κλωστή ή ξυλάκια, και παίξε με τους φίλους σου θέατρο σκιών. ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΑ ΕΡΓΑΛΕΙΑ για την ΠΛΑΓΓΟΝΑ: κλωστή

δίκαρφα ξυλάκια

νήμα

κουμπιά κόλλα ύφασμα

χρώματα

βαμβάκι

-20-

-21-

Ο στρόμβος ή στρόβιλος (η σβούρα) Η σβούρα ήταν ένα παιχνίδι ιδιαίτερα αγαπητό στην αρχαία Ελλάδα, στη Ρώμη και στο Βυζάντιο, είναι όμως αγαπητό και στις μέρες μας. Η πρώτη αναφορά στο παιχνίδι αυτό, γίνεται από τον Όμηρο στην Ιλιάδα (Ξ, 413) και στην Παλατινή Ανθολογία (VI, 309), όπου ο «ελικτός ρόμβος» περιγράφεται ως ένα από τα παιχνίδια που ο Φιλοκλής αφιέρωσε στον Ερμή.

Στρόβιλος, 5ος αι. π.Χ. © Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού – ΤΑΠ Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Φωτογραφικό αρχείο, Αθήνα

Οι στρόμβοι ήταν κατασκευασμένοι από πηλό, ξύλο ή ορείχαλκο και το μέγεθός τους διέφερε ανάλογα με το υλικό. Οι πήλινοι είχαν ύψος 4 έως 11 εκατοστά, ενώ οι ορειχάλκινοι ήταν μικρότεροι, περίπου 4 εκατοστά. Τη μορφή που είχαν στα αρχαία χρόνια, τη γνωρίζουμε από τα αρχαιολογικά ευρήματα, αλλά και από απεικονίσεις σε αγγεία. Το παιχνίδι ήταν πολύ αγαπητό, τόσο στα αγόρια όσο και στα κορίτσια. Το συνέδεαν μάλιστα και με τη μαντεία -όπως άλλωστε και άλλα παιχνίδιαλόγω του ήχου που προκαλούσε η περιστροφή. -22-

Εσωτερικό πήλινης κύλικας που παριστάνει γυναίκα που παίζει σβούρα, 5ος αι. π.Χ. Βασιλικά Μουσεία Τέχνης και Ιστορίας, Βρυξέλλες ©RMAH, Brussels

-23-

Γνωρίζεις ότι... Στα αρχαία χρόνια η σβούρα είχε διάφορες ονομασίες: στρόμβος, στρόβιλος ή ρόμβος (από το στροβιλισμό του αντικειμένου), βέμβηξ (από το βουητό που παρήγε), κώνος (από το σχήμα που είχε).

Β Μ Ο Ρ Τ Σ

βη

ς ο

Ρό μ β

βέμ

Περικλής Πανταζής (1849-1884), Το παιδί με τη σβούρα. Ιδιωτική Συλλογή

-24-

ΣΤΡΟΒ

Ι ΛΟ

κώ

νο

ς Κάθε φορά που επισκέπτεσαι μουσεία και πινακοθήκες ή ξεφυλλίζεις ένα βιβλίο τέχνης, παρατήρησε πώς είναι και με πόσους τρόπους απεικονίζεται η σβούρα σε αρχαία εκθέματα, σε πίνακες ζωγραφικής ή σε άλλα έργα καλλιτεχνών. -25-

Το γιο-γιο Την αρχαία ονομασία του παιχνιδιού που παίζει ο νεαρός στην παράσταση του αγγείου δεν τη γνωρίζουμε, μια και δεν υπάρχει καμία φιλoλογική αναφορά σε αυτό, παρά μόνο παραστάσεις σε αγγεία και αυτές ελάχιστες. Είναι όμως φανερό ότι πρόκειται για το γιο-γιο που παίζεται ακόμα στις μέρες μας με ενθουσιασμό από τα παιδιά και όχι μόνο! Στην αρχαία Ελλάδα τα γιο-γιο ήταν ξύλινα ή μετάλλινα. Τα πήλινα γιο-γιο που έχουν βρεθεί πρέπει να ήταν αφιερώματα, επειδή όπως γνωρίζουμε, οι έφηβοι πριν το γάμο τους αφιέρωναν τα παιχνίδια τους σε θεότητες που προστάτευαν το γάμο.

Εσωτερικό πήλινης αττικής ερυθρόμορφης κύλικας που παριστάνει νέο που παίζει γιο-γιο, περ. 440 π.Χ. Κρατικά Μουσεία, Antikensammlung, Βερολίνο © bpk/Antikensammlung,SMB/Johannes Laurentius

-26-

-27-

Η κρικηλασία (το τσέρκι) Η κρικηλασία ή τροχός, από τα πιο αγαπητά και διασκεδαστικά παιχνίδια στην αρχαία Ελλάδα, παίζεται ακόμα και σήμερα και είναι γνωστό ως τσέρκι ή στεφάνι. Ο τροχός ήταν συνήθως ξύλινος και σπανιότερα ορειχάλκινος. Για να κυλάει, τον χτυπούσαν ελαφρά με μία βέργα. Το παιχνίδι αυτό αποτελούσε και μια εξαιρετική άσκηση για τους ενήλικες που ήθελαν να έχουν καλή φυσική κατάσταση, όπως μάλιστα γράφει και ο Ιπποκράτης στο «Περί Διαίτης». Ο Αρτεμίδωρος στα «Ονειροκριτικά» (2ος αι. μ.Χ.,II,L,VII) γράφει ότι «όταν ονειρευτείς ότι κυλάς τον τροχό, θα συναντήσεις δυσκολίες που όμως θα οδηγήσουν σε μεγάλη ευτυχία». Φαίνεται πως ο Αρτεμίδωρος είχε στο νου του από τη μια την κούραση που προκαλεί το τρέξιμο και από την άλλη τα οφέλη της άσκησης.

Πήλινη μικρογραφία οινοχόης (χους) που παριστάνει νέο με τσέρκι, περ. 470 π.Χ. Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης, Νέα Υόρκη. Rogers Fund, 1923. The Metropolitan Museum of Art, New York -28-

φτιάξε κι εσύ Στην κουζίνα του σπιτιού, στην παλιά αποθήκη και στην αυλή κρύβονται συνήθως πολύτιμοι «θησαυροί». Ψάξε και ανακάλυψε αντικείμενα με τα οποία θα μπορούσες να φτιάξεις το δικό σου αυτοσχέδιο τσέρκι. ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΑ ΕΡΓΑΛΕΙΑ βρες ένα ΤΣΕΡΚΙ και μία ΒΕΡΓΑ στην κουζίνα του σπιτιού σου:

-29-

Oι

αστράγαλοι (τα κότσια)

Ο αστραγαλισμός ή το «αστραγαλίζειν», τα παιχνίδια δηλαδή με τους αστραγάλους, ήταν από τα πιο αγαπημένα των παιδιών αλλά και των ενηλίκων. Η ονομασία του παιχνιδιού προέρχεται από τα κόκαλα των αρθρώσεων ανάμεσα στην κνήμη και στη φτέρνα διαφόρων ζώων, αλλά κυρίως προβάτων και κατσικιών. Στην αρχαία Ελλάδα ο αστραγαλισμός ήταν κυρίως παιχνίδι για κορίτσια που παιζόταν με πολλούς τρόπους. Ο πιο συνηθισμένος ήταν να ρίχνουν τέσσερις αστραγάλους και να παρατηρούν την όψη που έδειχνε ο καθένας. Κάθε πλευρά του αστραγάλου είχε ιδιαίτερη σημασία και διαφορετική ονομασία, όπως κώος, χίος, ύπτιος, πρανής. Σημασία στο παιχνίδι είχε η πλευρά που ακουμπούσε στο έδαφος και η βαθμολογία ήταν ανάλογη. Οι αστράγαλοι μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν και σε άλλα παιχνίδια δεξιοτεχνίας που απευθύνονταν σε παιδιά μικρότερης ηλικίας, αλλά και σε τυχερά παιχνίδια, κυρίως από τα ρωμαϊκά χρόνια και εξής, όπου οι αστράγαλοι αντικαθιστούσαν τα ζάρια (τους κύβους). Στα παιχνίδια δεξιοτεχνίας οι αστράγαλοι μπορούσαν να αντικατασταθούν από βότσαλα, καρύδια ή αμύγδαλα.

-30-

-31-

Από τα παιχνίδια δεξιοτεχνίας που έπαιζαν τα μικρότερα παιδιά τα πιο γνωστά είναι ο αρτιασμός, το «εις ώμιλλαν», η τρόπα και τα πεντέλιθα. Οι κανόνες τους έχουν καταγραφεί από τον Πολυδεύκη στο Ονομαστικόν. Αρτιασμός ή αρτιάζειν αστραγάλους ή ποσίνδα. Το παιχνίδι αυτό αντιστοιχεί στα μονά-ζυγά που παίζουν τα παιδιά στις μέρες μας. Στόχος του παιχνιδιού είναι να μαντέψει κανείς αν ο αριθμός των αστραγάλων που κρύβει ο αντίπαλος είναι μονός ή ζυγός. Στην περίπτωση που μάντευε τον ακριβή αριθμό, το παιχνίδι λεγόταν/ονομαζόταν ποσίνδα.

«Είναι μονός ή ζυγός ο αριθμός που κρύβουν στα χέρια τους;»

«Εις ώμιλλαν». Το παιχνίδι αυτό θυμίζει τις αμάδες. Τα παιδιά χάραζαν στο χώμα έναν κύκλο ή ένα τρίγωνο και το καθένα με τη σειρά του προσπαθούσε να βάλει τον αστράγαλο μέσα στον κύκλο ή να σπρώξει έξω από τον κύκλο τους αστραγάλους των αντιπάλων.

-32-

Τρόπα. Η ονομασία προέρχεται από την τρύπα στο χώμα που προσπαθούσαν τα παιδιά να πετύχουν με τον αστράγαλο και ήταν παιχνίδι για τις πολύ μικρές ηλικίες.

Πεντέλιθα. Στο παιχνίδι αυτό, που παιζόταν με πολλούς τρόπους, χρησιμοποιούσαν πέντε μικρούς λίθους ή αστραγάλους ή μικρά επίπεδα όστρακα (κομμάτια από σπασμένα αγγεία). Ο βασικός σκοπός του παιχνιδιού ήταν να πετάξεις ψηλά τους αστραγάλους και να τους συγκρατήσεις στη ράχη του χεριού.

-33-

Η Ίυγξ Η Ίυγξ ήταν ένα από τα παιχνίδια που στην αρχαία Ελλάδα ταυτιζόταν με την ερωτική μαντεία. Σύμφωνα με τον μύθο, η Ίυγξ ήταν το όνομα μιας νύμφης, κόρης του Πανός και της Ηχούς, που με τα τραγούδια της είχε γοητεύσει τον Δία. Η Ήρα για να τη εκδικηθεί την μεταμόρφωσε σε πουλί, τη σουσουράδα.

Σουσουράδα

Το παιχνίδι αποτελείται από έναν τροχίσκο, ξύλινο συνήθως, στον οποίο άνοιγαν δύο ή τέσσερις οπές, από τις οποίες περνούσαν νήμα και έδεναν τα άκρα του. Αφού περιέστρεφαν την κλωστή, μια τραβούσαν και μια άφηναν κουνώντας γρήγορα τα χέρια, λέγοντας συνήθως τη φράση «’Ιυγξ, ω μαγικό πουλί μου εσύ, τον άντρα αυτόν φέρε μου στο σπίτι». Ο ήχος που παραγόταν θύμιζε το φτερούγισμα της σουσουράδας και γι’ αυτό το παιχνίδι πήρε το όνομα της νύμφης. Το παιχνίδι αυτό παίζεται και σήμερα, χρησιμοποιώντας ένα κουμπί στη θέση του τροχίσκου.

-34-

-35-

Γνωρίζεις ότι: Το παιχνίδι με την ίυγγα αντιστοιχεί σήμερα στο παιχνίδι με το κουμπί; Ο ήχος που παράγεται από την κίνηση του κουμπιού με το σκοινί διασκεδάζει τα παιδιά, δεν ταυτίζεται όμως σήμερα με την ερωτική μαντεία.

φτιάξε κι εσύ Φτιάξε κι εσύ μία ίυγγα από κουμπί και άκουσε προσεκτικά τον ήχο που κάνει. ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΑ ΕΡΓΑΛΕΙΑ για την ΙΥΓΓΑ:

κλωστή

κουμπί

-36-

ΟΜΑΔΙΚΑ ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ Πολλά από τα ομαδικά παιχνίδια που άρεσαν στα παιδιά, παίζονται και σήμερα. Οι κανόνες είναι οι ίδιοι· οι ονομασίες μόνο άλλαξαν στα χρόνια που πέρασαν.

-37-

Ησκαπέρδα (η διελκυστίνδα) Ήταν παιχνίδι άμιλλας και συναγωνισμού για παίκτες με δύναμη και αντοχή που παιζόταν από δύο άτομα ή από δύο ομάδες. Η οριοθέτηση του χώρου κάθε ομάδας γινόταν με μία γραμμή που χαρασσόταν στο έδαφος. Στο σημείο που ήταν η γραμμή καρφωνόταν στο χώμα ένα δοκάρι που στο μέσο είχε μία τρύπα, από όπου περνούσαν ένα σκοινί. Το σκοινί το κρατούσαν και το τραβούσαν οι παίκτες της κάθε ομάδας. Στην περίπτωση που έπαιζαν μόνο δύο παίκτες, δένονταν από τις άκρες του σκοινιού. Στόχος των παικτών της κάθε ομάδας ήταν να τραβήξουν τους αντιπάλους τους κοντά στη δοκό ή και να τους κάνουν να περάσουν τη γραμμή και να μπουν στο δικό τους χώρο.

-38-

-39-

Παραλλαγές του παιχνιδιού Όταν παίζεται από δύο παίκτες, συνήθως πρόκειται για προπόνηση... Ο καθένας δένεται από το σκοινί που είναι περασμένο μέσα από τη δοκό. Όταν παίζεται από περισσότερους παίκτες συνήθως οι παίκτες της κάθε ομάδας κρατούν όλοι το σκοινί (η μία ομάδα τη μία πλευρά και η άλλη ομάδα την άλλη πλευρά). Στην ίδια περίπτωση, με τους πολλούς παίκτες, ο ένας κρατάει τον άλλον από τη μέση και ο πρώτος από κάθε ομάδα κρατάει τον αντίπαλό του από τα χέρια.

-40-

-41-

Ηχυτρίνδα (η χύτρα) Το ομαδικό παιχνίδι χυτρίνδα ή χύτρα παιζόταν με διάφορες παραλλαγές. Ανάμεσα σε μία ομάδα παικτών κληρωνόταν ένας, ο οποίος στεκόταν στο κέντρο κρατώντας μια χύτρα στο κεφάλι του ή κάνοντας ο ίδιος τη χύτρα. Οι υπόλοιποι παίκτες έτρεχαν γύρω του και προσπαθούσαν να τον χτυπήσουν. Η «χύτρα» προσπαθούσε να βάλει τρικλοποδιά ή να πιάσει από το πόδι κάποιον συμπαίκτη και τότε εκείνος έκανε τη χύτρα.

-42-

-43-

Ηχαλκή μυία (η τυφλόμυγα) Ένα παιχνίδι συναγωνισμού που αντιστοιχεί στη σημερινή τυφλόμυγα. Ένας παίκτης από την ομάδα έδενε τα μάτια του με ένα πανί ή μαντήλι και προσπαθούσε να πιάσει έναν από τους συμπαίκτες του και να μαντέψει ποιος είναι. Ο παίκτης που έπιανε έπαιρνε τη θέση του.

-44-

-45-

ακινητίνδα (τα αγάλματα)

Στην ακινητίνδα οι παίκτες κινούνται στο χώρο και όταν δοθεί το σύνθημα πρέπει να μείνουν ακίνητοι σε όποια στάση βρίσκονται. Από το παιχνίδι βγαίνει εκείνος που θα κουνηθεί.

-46-

-47-

Το

κολλαβίζειν (το μπιζ)

Ένας παίκτης στέκεται όρθιος και με το χέρι του σκεπάζει τα μάτια του. Ένας άλλος τον κτυπά και συγχρόνως τον ρωτά ποιος είναι. Αν μαντέψει σωστά τον παίκτη, τότε αυτός ο παίκτης παίρνει τη θέση του και το παιχνίδι συνεχίζεται.

-48-

-49-

Η αποδιδρασκίνδα (το κρυφτό) Στην αποδιδρασκίνδα ένας παίκτης έκλεινε τα μάτια του και οι άλλοι έτρεχαν να κρυφτούν σε ορισμένο χρόνο. Όταν ο παίκτης ολοκλήρωνε το μέτρημα, άνοιγε τα μάτια του και έψαχνε να τους βρει. Κάθε φορά που θα έβρισκε έναν, έπρεπε να προλάβει να τρέξει πρώτος πίσω στη θέση του, αλλιώς έχανε. Το παιχνίδι παίζεται και σήμερα με τον ίδιο τρόπο. Έχει αλλάξει μόνο η ονομασία του. Γνωρίζεις ότι: Από τα δημοφιλέστερα ομαδικά παιχνίδια σήμερα είναι το κρυφτό και το κυνηγητό. Από τα αρχαία χρόνια έχουμε πληροφορίες για το κρυφτό, δεν έχουμε όμως καμία μαρτυρία για το κυνηγητό και τον τρόπο που παιζόταν. Είναι πιθανό κάποια ομαδικά παιχνίδια, όπως η τυφλόμυγα, ή ακόμη και το κρυφτό και άλλα, να κατέληγαν σε κυνηγητό.

-50-

-51-

ασκωλιασμός (το κουτσό)

Στον ασκωλιασμό, οι παίκτες πηδούσαν στο ένα μόνο πόδι. Το παιχνίδι όμως είχε περισσότερους κανόνες: Ποιος θα τρέξει μακρύτερα πηδώντας στο ένα πόδι; Ποιος θα κάνει περισσότερα πηδήματα; Ένας παίκτης κυνηγούσε τους άλλους που έτρεχαν στο ένα πόδι.

-52-

-53-

Η σφαίρα (η μπάλα) Από τα πιο αγαπημένα στην αρχαία Ελλάδα και στη Ρώμη ήταν τα παιχνίδια με τη σφαίρα, τη μπάλα ή το τόπι. Οι μπάλες, πολύχρωμες ή διακοσμημένες με γεωμετρικά σχέδια, ήταν κατασκευασμένες από δέρμα ή κομμάτια ύφασμα ραμμένα μεταξύ τους και παραγεμισμένες με διάφορα υλικά. Το μέγεθος, το βάρος αλλά και το υλικό από το οποίο ήταν κατασκευασμένη η μπάλα είχαν απόλυτη σχέση με τα διαφορετικά παιχνίδια, καθώς και την ηλικία των παιδιών.

Πήλινο αγγείο με πώμα που παριστάνει κορίτσια που παίζουν μπάλα, περ. 425-400 π.Χ. Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης, Νέα Υόρκη. Rogers Fund, 1906. The Metropolitan Museum of Art, New York

-54-

-55-

φτιάξε κι εσύ Φτιάξε κι εσύ μία μπάλα από: πανιά δεμένα με σκοινί χαρτιά τσαλακωμένα και ενωμένα με κόλλα ή χαρτοταινία ζύμη πλαστελίνη και ό,τι άλλο σε εμπνέει

-56-

-57-

Παιχνίδια με τη σφαίρα Η ουρανία σφαίρα, παιχνίδι ιδιαίτερα αγαπητό στους εφήβους, σήμαινε «μπάλα στον ουρανό», δηλαδή στον αέρα. Ένας από τους παίκτες πετούσε την μπάλα προς τα πάνω, όσο πιο ψηλά μπορούσε, και οι άλλοι, πηδώντας στον αέρα, έπρεπε να την πιάσουν πριν πατήσουν ξανά στη γη.

-58-

Η επίσκυρος σφαίρα ήταν ένα ομαδικό παιχνίδι με μπάλα, αρκετά βίαιο και γι’ αυτό παιζόταν μόνο από εφήβους. Με μια μυτερή πέτρα, το «σκύρον», χάραζαν στο έδαφος μια γραμμή, την επίσκυρο γραμμή, πάνω στην οποία τοποθετούσαν την μπάλα. Σε απόσταση δέκα έως είκοσι μέτρα, και από τις δύο πλευρές της γραμμής, χάραζαν δύο ακόμη γραμμές κι έτσι όριζαν τα γήπεδα μέσα στα οποία έπρεπε να κινείται η κάθε ομάδα. Στόχος του παιχνιδιού ήταν οι παίκτες της μιας ομάδας, πετώντας μακριά τη μπάλα, πέρα από την πίσω γραμμή, να υποχρεώσουν τους αντιπάλους να βγουν έξω από το γήπεδό τους για να πιάσουν τη μπάλα, ενώ εκείνοι με τη σειρά τους μπορούσαν να ανακόψουν την πορεία της μπάλας. -59-

Το «κερητίζειν» είναι ένα παιχνίδι σφαίρισης που θυμίζει το χόκεϊ. Οι κανόνες δεν είναι γνωστοί και οι πληροφορίες, ακόμα και για την ονομασία, είναι ελάχιστες. Φαίνεται πως οι παίκτες χωρίζονταν σε δύο ομάδες και με καμπυλωτά ραβδιά έσερναν τη μπάλα προς το μέρος τους.

Μαρμάρινη ανάγλυφη βάση από επιτύμβιο μνημείο με παράσταση νέων που παίζουν το «κερητίζειν». Περ. 510 π.Χ., © Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού – ΤΑΠ Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Φωτογραφικό αρχείο, Αθήνα

-60-

-61-

Η απόρραξις πήρε το όνομά της από το αρχαίο ρήμα απορράσειν που σημαίνει «κάνω κάτι να αναπηδήσει κτυπώντας το κάτω». Ήταν ένα παιχνίδι με μπάλα που έπαιζαν αγόρια και κορίτσια. Τα παιδιά χτυπούσαν με δύναμη τη μπάλα στο έδαφος ώστε να αναπηδήσει και μετά την ξαναχτυπούσαν. Νικητής του παιχνιδιού ήταν αυτός που πετύχαινε τα περισσότερα χτυπήματα και ονομαζόταν «βασιλιάς», ενώ ο ηττημένος «όνος». Ο ηττημένος έπρεπε να κάνει ό,τι πρόσταζε ο «βασιλιάς». Η τιμωρία του ηττημένου ήταν ο λεγόμενος εφεδρισμός. Ήταν υποχρεωμένος να φέρει στους ώμους του τον νικητή έως ένα σημείο. Κατά τη διάρκεια της μεταφοράς, ο νικητής έκλεινε με τα χέρια του τα μάτια του ηττημένου για να μη βλέπει.

Πήλινο ερυθρόμορφο αγγείο από τη Νότια Ιταλία με παράσταση γυναίκας που παίζει με μπάλα, Ελληνιστική Εποχή. Μουσείο Τέχνης και Αρχαιολογίας, Λαόν (Γαλλία)

-62-

Πήλινο σύμπλεγμα ειδωλίων που παριστάνει δύο κορίτσια που παίζουν εφεδρισμό, περ. 300 π.Χ. Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης, Νέα Υόρκη. Rogers Fund, 1907. The Metropolitan Museum of Art, New York

-63-

Επιτραπέζια παιχνίδια Στην αρχαία Ελλάδα, παίζονταν και επιτραπέζια παιχνίδια, κυρίως από ενήλικες. Σε πολλές παραστάσεις αγγείων απεικονίζονται πολεμιστές οι οποίοι, όταν ξεκουράζονταν από τις μάχες, έπαιζαν επιτραπέζια παιχνίδια. Στα αρχαία χρόνια πίστευαν ότι αυτού του είδους τα παιχνίδια ήταν εφεύρεση των θεών. Μάλιστα, επειδή τα επιτραπέζια θεωρούνταν «πνευματικά» παιχνίδια, τα συνέδεαν και με τη θεά Αθηνά, η οποία απεικονίζεται συχνά σε παραστάσεις αγγείων, όρθια ανάμεσα στους παίκτες. Τα επιτραπέζια παιχνίδια που παίζονταν στην αρχαία Ελλάδα ήταν παιχνίδια στρατηγικής, δεξιοτεχνίας, αλλά και τύχης. Σε ορισμένα παιχνίδια χρησιμοποιούσαν πεσσούς ως πιόνια, σε άλλα κύβους για ζάρια και σε κάποιες περιπτώσεις πεσσούς και κύβους μαζί. Πληροφορίες για επιτραπέζια παιχνίδια στην αρχαία Ελλάδα έχουμε από τα προϊστορικά χρόνια. Αρχαιότερο εύρημα μπορεί να θεωρηθεί το ζατρίκιο από το ανάκτορο της Κνωσού. Το ζατρίκιο είναι ο πρόδρομος του σημερινού σκακιού. Ο άβαξ, η πόλις ή πόλεις, η εννεάδα, η πεσσεία είναι ορισμένα από τα επιτραπέζια που παίζονταν στην αρχαία Ελλάδα.

Πήλινη υδρία. Ο Αχιλλέας και ο Αίαντας παίζουν επιτραπέζιο παιχνίδι στην Τροία, περ. 510 π.Χ. Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης, Νέα Υόρκη. Fletcher Fund, 1956. The Metropolitan Museum of Art, New York

-64-

Άβαξ

Πόλις ή Πόλεις

Εννεάδα

-65-

Ζατρίκιον

Γρίφοι ή αινίγματα Ήξερες πως στον Ηρόδοτο άρεσε να φτιάχνει αινίγματα; Ο Αρχιμήδης επίσης διασκέδαζε συχνά με γρίφους που έφτιαχνε ο ίδιος και μοιραζόταν με τους φίλους του και τους μαθητές του. Ο Αίσωπος επίσης αγαπούσε να βάζει στις ιστορίες του αινίγματα, όπως «Τρέχει σαν πουλί, μα πουλί δεν είναι, έχει αυτιά γαϊδάρου, μα γάιδαρος δεν είναι. Τι είναι;» Ο λαγός.

φτιάξε κι εσύ Μπορείτε λοιπόν:

Να δημιουργήσετε ένα σταυρόλεξο που οι ερωτήσεις να είναι διατυπωμένες σαν αινίγματα

Να χωριστείτε σε δυο ομάδες, η μια να βάζει τα αινίγματα και η άλλη να προσπαθεί να βρει τη σωστή απάντηση και έτσι να κερδίσει πόντους

Να κάνετε ένα διαγωνισμό στο σχολείο, για το ποιος θα γράψει το καλύτερο αίνιγμα

-66-

Η Σφίγγα στην αρχαία Θήβα σταματούσε τους περαστικούς και τους ρωτούσε: “ΠΟΙΟ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΟΝ... ...που όταν γεννιέται έχει τέσσερα πόδια,...

...στη συνέχεια είναι δίποδο...

...και όταν γερνά αποκτά και τρίτο πόδι;”

Ο Οιδίποδας απάντησε σωστά και έτσι η πόλη γλύτωσε από τη Σφίγγα. Εσύ ξέρεις τη σωστή απάντηση; -67-

Βιβλιογραφία: Αργυριάδη Μ., 1994, Το ημερολόγιο μιας κούκλας, Εκδόσεις Χελώνα, Αθήνα Γκουγκούλη Κ., Καρακατσάνη Δ. (επιμ.), 2008, Το ελληνικό παιχνίδι. Διαδρομές στην ιστορία του, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης-Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο, Αθήνα Flacelière R., 2007, Ο δημόσιος και ιδιωτικός βίος των αρχαίων Ελλήνων, Εκδόσεις Παπαδήμα, Αθήνα Κλιάφη Μ. – Βαλάση Ζ., 1988, Ας παίξουμε πάλι, Εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα Κροντηρά Λ., 2002, Ελάτε να παίξουμε, Εκδόσεις Φυτράκη, Αθήνα Κωστελέτου Μ., 2014, Το παιχνίδι στην αρχαία Ελλάδα, στο Βυζάντιο και στη σύγχρονη Ελλάδα, Andy’s Publishers, Αθήνα Λάζος Χρ., 2010, Παιχνίδια των αρχαίων Ελλήνων, Εκδόσεις Αίολος, Αθήνα Λάζος Χρ., 2002, Παίζοντας στο χρόνο. Αρχαία Ελληνικά και Βυζαντινά παιχνίδια, Εκδόσεις Αίολος, Αθήνα Πλατή Μ. - Μάρκου Ε., 2018, Λέων και Μελίτη. Η καθημερινή ζωή στην Αρχαία Αθήνα, Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα Eugène C., 1990, La Mouche De Cuivre. Jouer comme les enfants d’ Athènes et de Rome, Hatier, Paris Jenkins I., 1993 (3rd impression), Greek and Roman Life, British Museum Press, London Kidd St., 2019, Play and Aesthetics in ancient Greece, Cambridge University Press -68-

-69-

-70-

-71-

Πολλά από τα παιχνίδια που παίζονται σήμερα, όπως οι κούκλες, το γιο-γιο, η μπάλα, τα κότσια, η τυφλόμυγα, το κουτσό, το κρυφτό και τα αγάλματα, θυμίζουν πολύ τα παιχνίδια των αρχαίων· μόνο οι ονομασίες αλλάζουν. Μέσα από περιγραφές, σχέδια και εικόνες παιχνιδιών, από εκθέματα μουσείων της Ελλάδας και του εξωτερικού, ο αναγνώστης μπορεί να μάθει για τα παιχνίδια που παίζονταν στην αρχαία Ελλάδα. Σε κάθε ενότητα του βιβλίου δίνονται προτάσεις και ιδέες για τη δημιουργία παιχνιδιών με διάφορα υλικά και πολλή φαντασία.

ISBN 978-618-5060-29-9

-72-