Jan Bułhak by Muzeum Narodowe w Gdańsku

Vilna/Wilno/Vilnius i Wileńszczyzna w obrazach fotograficznych Jana Bułhaka Vilna/Wilno/Vilnius et sa région dans les images photographiques de Jan Bułhak

6–9

10–13

16–33

Wstęp Introduction Wojciech Bonisławski Wstęp Introduction Anna CzarnoCka Jan Bułhak – artysta i miejski dokumentalista Wilna Jan Bułhak: l’artiste et le documentaliste de la ville de Vilnius Mariola Balińska

34–163

Katalog CatalOgue

164–165

BIOGRAFIA BIOGRAPHIE

SPIS TREŚCI Table des matières

Bułhak w Paryżu

Biblioteka Polska w Paryżu jest miejscem niezwykle ważnym dla polskiej kultury. Obecność w tej szacownej instytucji dzieł znakomitych artystów powoduje, że skupiają się tu jak w soczewce polskie losy, tragedie i sukcesy. Unikatowe zbiory powstały dzięki darczyńcom, kolekcjonerom zaangażowanym w służbę społeczeństwu. W podobny sposób – oczywiście w innym otoczeniu politycznym i społeczno-kulturalnym – powstawały w XIX wieku kolekcje Muzeum Miejskiego w Gdańsku, a po II wojnie światowej Muzeum Narodowego. O randze naszych zbiorów zadecydowała pasja kolekcjonerska zamożnych gdańszczan. Współpraca obu naszych instytucji, trwająca już wiele lat, jest spowodowana świadomością konieczności zabezpieczenia i udostępnienia społeczności europejskiej dzieł sztuki ważnych dla naszej kulturowej tożsamości. W Muzeum Narodowym w Gdańsku prezentujemy najcenniejsze zbiory artystyczne Biblioteki Polskiej w Paryżu. Obecnie po raz pierwszy pokazujemy nasze zbiory we Francji. Artystyczne fotografie Jana Bułhaka, jego kresowe klimaty, stanowiły źródło inspiracji dla wielu odbiorców, były dokumentem dawnej epoki. Wielu artystów rzuconych przez wichry historii na paryską emigrację zostawiło swoje serce właśnie na Kresach. To jeden z powodów prezentacji tego właśnie artysty. Innym powodem były jego związki z paryskim środowiskiem artystycznym. Fotograficzne obrazy Jana Bułhaka działają na wyobraźnię, wprowadzając odbiorcę do zaginionego świata pogranicza kultur. Są poetycką opowieścią o historii materialnej i duchowej krainy zwykłych ludzi i wybitnych artystów.

Bardzo dziękuję za wieloletnią współpracę Prezesowi Polskiego Towarzystwa Historyczno-Literackiego/Biblioteki Polskiej w Paryżu C. Pierre Zaleskiemu. Współpraca ta byłaby niemożliwa bez ogromnej ofiarności i wsparcia ze strony Pani Anny Czarnockiej odpowiedzialnej za zbiory artystyczne Biblioteki. Podziękowania składam wszystkim pracownikom Muzeum Narodowego w Gdańsku na czele z Kuratorką wystawy Panią Mariolą Balińską. Słowa wdzięczności kieruję do Instytutu im. Adama Mickiewicza za udzieloną pomoc w realizacji projektu. Bardzo dziękuję Ministrowi Kultury i Dziedzictwa Narodowego Bogdanowi Zdrojewskiemu za wieloletnią pomoc w budowaniu współpracy pomiędzy Biblioteką Polską w Paryżu a Muzeum Narodowym w Gdańsku.

WOJCIECH BONISŁAWSKI Dyrektor Muzeum Narodowego w Gdańsku

Bułhak à Paris

La Bibliothèque Polonaise de Paris est un lieu très important pour la culture polonaise. La présence dans cet endroit d'œuvres d'artistes polonais remarquables fait que les destins polonais, leurs tragédies et leurs succès s'y concentrent, comme dans une lentille. Ses collections uniques ont été créées grâce à des donateurs, collectionneurs engagés dans le service de la société. C'est de façon similaire, bien que dans un autre milieu politique et socio-culturel, que sont nées au XIXème siècle les collections du Musée de la Ville de Gdańsk, devenu Musée National de Gdańsk après la Deuxième Guerre Mondiale. La passion des collectionneurs issus de la grande bourgeoisie de Gdańsk décida de la qualité de nos collections. La prise de conscience de la nécessité de sauvegarder et rendre accessible à l'ensemble de la société européenne des œuvres importantes pour notre identité culturelle est à l'origine d'une coopération entre nos deux institutions qui dure depuis de nombreuses années. Nous présentons les collections les plus précieuses de la Bibliothèque Polonaise de Paris au Musée National de Gdańsk. C'est la première fois que nous montrons aussi nos collections en France. Les photographies artistiques de Jan Bułhak, des images caractéristiques des paysages des confins de l'est de l’ancienne Pologne, ont été une source d’inspiration et un document sur le passé pour des nombreux récepteurs. De nombreux artistes jetés par les turbulences de l’histoire sur les pavés de Paris ont laissé leur cœur justement dans ces régions. C’est là une des raisons qui nous a guidé dans le choix de cet artiste pour cette présentation. Ses liens avec le milieu artistique de Paris en sont une autre.

Les tableaux photographiques de Jan Bułhak agissent sur l'imagination et donnent le sentiment de visiter un monde à la frontière des cultures désormais disparu. Ils constituent une narration poétique sur l'histoire de la vie quotidienne et la vie spirituelle du pays de gens du commun comme d'artistes remarquables. Je remercie chaleureusement pour les nombreuses années de travail commun le président de la Société Historique et Littéraire Polonaise/Bibliothèque Polonaise de Paris, Monsieur C. Pierre Zaleski. Notre collaboration n’aurait pas été possible sans le grand engagement de Madame Anna Czarnocka, responsable des collections artistiques de la SHLP/BPP. Je remercie tous les collaborateurs du Musée National de Gdańsk et surtout Madame Mariola Balińska, commissaire de l’exposition. Je remercie egalement Madame Barbara Miechówka, membre de la SHLP, pour son engagement bénévole concernant les traductions de nos textes. Ma gratitude va aussi à l'Institut Adam Mickiewicz qui nous a aidé dans la réalisation du projet d'exposition. Je remercie chaleureusement le Ministre de la Culture et du Patrimoine National, Bogdan Zdrojewski, pour l'aide apportée depuis plusieurs années à l'établissement d'une coopération entre la Bibliothèque Polonaise de Paris et le Musée National de Gdańsk.

WOJCIECH BONISŁAWSKI Directeur du Musée National de Gdańsk

Drodzy Państwo! Współpraca naszej instytucji z Muzeum Narodowym w Gdańsku rozwija się owocnie już od wielu lat. Dzięki uprzejmości dyrekcji Muzeum i funduszom uzyskanym dla naszej instytucji z Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego mogliśmy poddać konserwacji i zaprezentować publiczności gdańskiej wybrane zbiory malarstwa i rzeźby, przede wszystkim artystów Szkoły Paryskiej pierwszej połowy XX wieku. Wśród odrestaurowanych i wystawionych dzieł znalazły się także cenne prace graficzne, jak Sąd Ostateczny Pietera de Joode I czy portrety królów polskich. Pomoc instytucji gdańskiej dla Biblioteki Polskiej jest ogromna, zarówno w zakresie fachowych kosultacji, jak i organizacji, na każdym kroku spotykamy się z życzliwym i otwartym podejściem do naszych problemów. Jesteśmy za to zespołowi gdańskiego muzeum niesłychanie wdzięczni. W tym roku mamy przyjemność gościć Muzeum Narodowe w Gdańsku po raz pierwszy w naszych murach.Wystawa, przygotowana przez panią Mariolę Balińską z Gdańskiej Galerii Fotografii, zatytułowana jest Vilna/Wilno/Wileńszczyzna w obrazach fotograficznych Jana Bułhaka. Jana Bułhaka zaliczamy do najważniejszych fotografów polskich. Urodzony i wychowany na Wileńszczyżnie składa hołd swej ziemi rodzinnej w obrazach fotograficznych. Słowo „obraz” jest tu jak najlepiej dobrane, jako że Jan Bułhak, pozostając neutralny wobec otaczającego go świata, układa kompozycje, nie zmieniając i nie ingerując w otaczający go świat. Wilno i jego okolice to ziemia ojczysta wielu polskich uchodźców, wśród nich Adama Mickiewicza. Syn wieszcza, Władysław, odwiedził ziemie rodzinne ojca już w 1861 roku, w czasie jednej ze swych pierwszych podróży. Pisał o ojcu: Z wszystkich miast naszych Wilno i Nowogródek najdroższe były sercu Mickiewicza, największe

więc prawa mają do pamiątek po nim. Opowiadał też, że nad biurkiem, przy którym poeta pisał „Pana Tadeusza” wisiał jego ulubiony widok Wilna. Z kolei Władysław Mickiewicz, założyciel i pierwszy dyrektor Muzeum Adama Mickiewicza w domu Biblioteki Polskiej w Paryżu, w 1919 roku został mianowany honorowym obywatelem tego miasta. Jesteśmy wdzięczni organizatorom wystawy prac Jana Bułhaka za trafny dobór czarno-białych fotografii, przenoszących nas w pełen poezji, swoistego uroku świat. Pejzaże, zabytki Wilna przemawiają do nas na fotografiach wykonanych przez artystę w latach 1910–1934. Tak widzieli Wilno uchodźcy polscy niemal wiek wczesniej, taki obraz zachowajmy i my. Dziękujemy panu dyrektorowi Wojciechowi Bonisławskiemu, pani dyrektor Annie Fortunie oraz komisarzowi wystawy pani Marioli Balińskiej za umożliwienie ekspozycji tego wyjątkowego zbioru w naszej instytucji. Anna Czarnocka Polskie Towarzystwo Historyczno -Literackie/ Biblioteka Polska w Paryżu

Mesdames et Messieurs!

C'est depuis de nombreuses années déjà que notre collaboration avec le Musée National de Gdansk se développe de façon fructueuse. L'amabilité de la direction du Musée et les fonds qui nous ont été accordés par le Ministère de la Culture et du Patrimoine National nous ont permis de restaurer et de présenter au public de Gdansk une sélection de nos collections de peinture et de sculpture, avant tout des œuvres d'artistes de l'École de Paris de la première moitié du 20ème siècle. Parmi les œuvres restaurées et exposées, il y avait également de précieux dessins, comme Le Jugement Dernier de Pieter de Joode I ou des portraits des rois de Pologne. L'aide que le Musée National de Gdansk apporte à la Bibliothèque Polonaise de Paris est considérable, qu'il s'agisse de consultations techniques, d'organisation ou tout simplement d'une approche bienveillante et ouverte de nos problèmes. Nous en sommes très reconnaissants envers l'équipe du Musée de Gdansk. Cette année, pour la première fois, nous avons le plaisir de recevoir dans nos murs le Musée National de Gdansk. L'exposition organisée par Mariola Balińska, de la Galerie de Photographie, est intitulée Vilnius et sa région dans les tableaux photographiés de Jan Bulhak. Jan Bulhak est un des plus grands photographes polonais. Né et éduqué dans la région de Vilnius, dans ses tableaux photographiés, il rend hommage à sa terre natale. Le mot "tableau" est ici approprié, car, restant neutre envers le monde environnant, Bulhak organise la composition de ses photographies sans modifier ou s'ingérer dans l'organisation du monde réel. Vilnius et sa région est la terre natale de bien des émigrés polonais, dont Adam Mickiewicz. En 1861, au cours d'un de ses premiers voyages, le fils du poète, Ladislas, visita les terres familiales de son père. Il écrivit alors De toutes nos villes, c'est Vilnius

et Nowogródek qui étaient les plus chères au cœur de Mickiewicz, c'est donc elles qui ont le plus de droits sur les souvenirs qu'il a laissés. Il racontait aussi qu'au-dessus du bureau sur lequel il écrivait Messire Thaddée se trouvait son tableau préféré "Vue de Vilnius". Mais c'est Ladislas Mickiewicz, fondateur et premier directeur du Musée Adam Mickiewicz de la Bibliothèque Polonaise de Paris qui fut nommé citoyen d'honneur de cette ville. Nous sommes reconnaissants aux organisateurs de l'exposition des œuvres de Jan Bułhak de leur choix de photographies en noir et blanc qui nous transportent dans un monde plein de poésie et de charme spécifique. Les paysages et les monuments de Vilnius nous parlent sur ces œuvres que l'artiste fit dans les années 1910–1930. C'est ainsi que les émigrés voyaient Vilnius près d'un siècle plus tôt. Nous aussi, gardons cette image. Nous remercions Monsieur Wojciech Bonisławski et Madame Anna Fortuna, directeurs du Musée de Gdansk, ainsi que Madame Mariola Balińska, commissaire de l'exposition, de nous avoir offert la possibilité d'exposer dans notre institution cette collection exceptionnelle.

Anna Czarnocka Société Historique et Littéraire Polonaise/ Bibliothèque Polonaise de Paris traduction: Barbara Miechówka

Jan Bułhak – artysta i miejski dokumentalista Wilna MARIOLA BALIŃSKA

Prezentowana w Bibliotece Polskiej w Paryżu wystawa zawiera wykonane w technice bromowej fotografie, karty pocztowe oraz multimedialne wizerunki szklanych diapozytywów autorstwa Jana Bułhaka z kolekcji Działu Fotografii Muzeum Narodowego w Gdańsku. Wszystkie prace pochodzą z lat 1910–1934 i ukazują piękno podwileńskich krajobrazów oraz architekturę Wilna, zwłaszcza okolic Ostrej Bramy. Jan Bułhak to wybitny teoretyk i pedagog, który wniósł ogromny wkład w organizację polskiego życia artystycznego skupionego na medium fotograficznym. Uznawany jest za jednego z czołowych polskich piktoralistów i twórcę polskiej fotografii artystycznej. Dzięki jego kontaktom (od 1909 r.) z głównymi przedstawicielami piktoralizmu, zrzeszonymi w Foto-Klubie w Paryżu, Polska zyskała pierwsze teoretyczne rozprawy poświęcone fotografii. W 1929 r. artysta ogłosił termin fotografika, który uznano za równoznaczny z pojęciem fotografii artystycznej. Użyte w tytule wystawy sformułowanie obrazy fotograficzne sugeruje malarskość prezentowanych fotografii, zdjęcia te są bowiem niczym malowane obrazy, cechują się doskonałą kompozycją kadru, mistrzowsko uchwyconą grą światła i stopniowaniem tonów. Tymi walorami Bułhak wprowadził fotografię w obszar sztuk pięknych. Z bogatego zbioru fotografii Jana Bułhaka w zbiorach Działu Fotografii Muzeum Narodowego w Gdańsku zostały wybrane te, które dotyczą Wilna

i Wileńszczyzny i wchodzą w skład kolekcji Fotografii Kresowej. Prezentowany zbiór przedstawia dwa tematy: pejzaż Wileńszczyzny oraz dokumentację architektury Wilna. Romantyczne pejzaże przedstawiające unoszące się nad polami kłęby chmur, wiejskie chałupy ze słomianymi dachami, dworki to niemal malarskie obrazy, które przenoszą widza w idylliczną krainę podwileńskich okolic. Fotografie te są odbiciem towarzyszącej artyście tęsknoty za czasem i atmosferą dzieciństwa, które spędził w Ostaszynie koło Nowogródka. Tradycja mickiewiczowska Ziemi Nowogródzkiej – „ów kraj lat dziecinnych” [...] wywarły ogromny wpływ na kształtowanie osobowości przyszłego mistrza fotografii1. Sam Bułhak w swoich wspomnieniach pisze: Dusza dziecięca była wrażliwą kliszą fotograficzną, na której wiernych odbiciach utrwalały się doznania i emocje, kształty i barwy, przychodzące z otoczenia2. Ta romantyczna perspektywa postrzegania rzeczywistości oraz niezwykła wrażliwość na piękno natury wyznaczyły w późniejszych latach estetyczne reguły komponowania obrazu fotograficznego. Bułhak nawoływał do „fotografowania sercem”, a z drugiej strony bezkompromisowo wskazywał zasady tworzenia fotografii opartej na ścisłej kompozycji i dążeniu do uzyskania wrażenia „barwności”. Artysta w fotografii pejzażowej, określanej początkowo „krajoznawczą”, odwoływał się przede wszystkim do emocji, najważniejsze było „wrażenie” i odpowiedni moment utrwalenia widoku. W broszurze wydanej w 1939 r. Bułhak poszerzył znaczenie fotografii krajoznawczej o cele społecznopatriotyczne3 i nazwał ją „fotografią ojczystą”. Jej zadaniem miała być pochwała polskiego kraju, krajobrazu wsi i miast. 1 Joanna B. Kucharska, Jan Bułhak. Życie i twórczość, [w:] Kraj lat dziecinnych, Gdańska Oficyna Wydawnicza „ASP Rymsza”, Gdynia 2003, s. 264. 2 Kraj lat dziecinnych, Gdańska Oficyna Wydawnicza „ASP Rymsza”, Gdynia 2003, s. 69. 3 Jan Bułhak, Fotografia ojczysta, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1951, s. 39.

Część zaprezentowanej na wystawie kolekcji poświęconej pejzażowi okolic Wilna pochodzi z archiwum Jana Borowskiego i Janiny Jesipowicz. Teka zawierająca 15 kart z fotografiami ma na okładce dedykację: Miłemu towarzyszowi podróży Janowi Borowskiemu „nasze” wspólne zdjęcia przesyłam, lipiec 1930. Jan Bułhak. Odręcznie napisana przez artystę informacja wskazuje, że zdjęcia te są rejestracją miejsc odwiedzonych podczas wspólnej wyprawy po Borejkowczyźnie. Trójka mężczyzn została uwieczniona w konwencji zdjęcia pamiątkowego przy stole Władysława Syrokomli, od lewej: mężczyzna z zasłoniętą twarzą przez gałąź drzewa, prawdopodobnie Jan Bułhak, Stanisław Lorentz – konserwator zabytków i wykładowca na Uniwersytecie Stefana Batorego, w latach 1936–1982 (przerwa w czasie wojny) Dyrektor Muzeum Narodowego wWarszawie4 i Jan Borowski – wykładowca historii architektury na Uniwersytecie Stefana Batorego, od 1945 r. zatrudniony na Wydziale Architektury Politechniki Gdańskiej, od 1946 r. Główny Konserwator Zabytków w Gdańsku5. W kadrach dokumentujących Wilno oglądamy precyzyjną kompozycję, uchwycony odpowiedni moment oświetlenia bryły budynków, często wyłaniającej się z cienia. Architektura miasta w obiektywie Bułhaka jest również impresyjnym obrazem, sprawia, że nie mamy wątpliwości, iż autor był bardziej wrażliwym artystą niż reporterem dokumentalistą. Wilno było wielką pasją Bułhaka, malownicze położenie i architektura miasta dostarczały artyście ciągłej inspiracji do szukania nowych motywów wartych upamiętnienia. Wilno, jak pisze artysta, łączy w sobie wdzięk pejzażu z majestatem architektury, mądrze podkreślając naturalne zalety położenia i wyzyskując je dla okazałych kompozycji dekoracyjnych. A na swojej malowniczej palecie posługuje się najchętniej trzema 4 Grażyna Goszczyńska, O zbiorze fotografii Jana Bułhaka w Muzeum Narodowym w Gdańsku - kominikat, odczyt na konferencji , Wileńska szkoła fotograficzna. Kwestie ciągłości i nowych strategii, Muzeum Sztuki, Wilno, 2007, s. 1. 5 Tamże, s. 1.

Jan Bułhak – artysta i miejski dokumentalista Wilna

naczelnymi barwami: świecącą bielą murów, spatynowaną czerwienią dachów i soczystą zielenią roślinnej szaty6. Warto wspomnieć, że duży wpływ na kształt poglądów Bułhaka dotyczących „malarskości” fotografii oraz na sposób postrzegania architektury miasta wywarł wileński malarz Ferdynad Ruszczyc. To właśnie on namówił Bułhaka do archiwizowania zabytków Wilna i dzięki jego namowom artysta przyjął posadę fotografa miejskiego (1912–1915), który stworzył dokumentację miasta dla Zarządu Miasta Wilna. Znaczna część prezentowanych na wystawie fotografii jest poświęcona widokom Ostrej Bramy i jej okolic. Na przestrzeni lat 20. i 30. XX w. Bułhak pracował nad dokumentacją remontu i wystroju kaplicy Ostrobramskiej; zdjęcia eksponowane na wystawie pochodzą prawdopodobnie z lat 20. XX w. Jedna z fotografii przedstawiająca klęczącego przed obrazem mężczyznę jest zapisem widoku kaplicy jeszcze sprzed jej remontu. Artysta chciał pokazać to miejsce w różnych odsłonach: od „bezemocjonalnego dokumentu” uwidaczniającego bryłę świątyni, detal architektoniczny, wystrój kaplicy Matki Boskiej Ostrobramskiej z wotami i figurami świętach po obu stronach obrazu (św. Anna i Joachim – rodzice Marii) aż po nieznane i nieuczęszczane zakamarki. Jedna z fotografii z tego cyklu ukazuje rosnące przy murze Ostrej Bramy drzewo, które artysta uchwycił w momencie wyjątkowego oświetlenia. Zarówno dokument bryły architektonicznej i wnętrza świątyni, jak i samotnie rosnące drzewo są dwoma równoważnymi obrazami, skłania to do stwierdzenia, że wrażliwość artysty była tym elementem jego osobowości, który nie pozwolił na mechaniczne i odruchowe wykonanie rejestracji. Liczył się przemyślany kadr, właściwe oświetlenie i odpowiedni proces w sposobie wywoływania obrazu fotograficznego, dzięki któremu artysta osiągał założony cel. 6 Jan Bułhak, Wędrówki fotografa w słowie i obrazie. Zeszyt VIII–IX. Pejzaż Wilna, Wilno 1936, s. 14–15.

Obok kart pocztowych z widokami Wilna z lat 20. XX w. autorstwa Jana Bułhaka przedstawiających m.in. były Ratusz, Pałac Biskupi czy kościół św. Jana, prezentujemy serię zdjęć mniejszego formatu, ukazującą powódź w Wilnie w 1931 r. Na fotografiach zostały utrwalone wielokrotne ujęcia tego samego miejsca, z wyjątkiem jednej fotografii pochodzącej z 1930 r. Seria tych zdjęć stanowi odrębny temat wystawy, jest dokumentem i jednocześnie poetycką narracją, odsłaniającą piękno przyrody i zarazem ukazującą jej destrukcję przez żywioł, wobec którego człowiek jest bezradny. Oprócz fotografii na wystawie zostały pokazane w formie prezentacji multimedialnej wizerunki 40 szklanych diapozytywów z cyklu Polska w obrazach fotograficznych. 1910–1920, które stanowią niezwykle cenny zbiór prac Bułhaka w kolekcji Gdańskiej Galerii Fotografii. Większość szklanych diapozytywów oznaczona jest odręcznie wprowadzoną numeracją wraz z naniesionym na papier atramentowym stemplem „Pracownia przeźroczy Jana Bułhaka. Wilno. Jagiellońska 8”. Diapozytywy przedstawiają widoki okolic podwileńskich (jezioro Zielone, Zamek w Trokach) oraz fasady i wnętrza kościołów z ukazanymi detalami architektonicznymi. W tej części prac Jana Bułhaka znajdują się również wizerunki Ostrej Bramy, Pałacu Biskupiego, Uniwersytetu Stefana Batorego z przyległym dziedzińcem Piotra Skargi i Marcina Poczobutta oraz widok Sali Smuglewicza, w której znajdowały się uniwersyteckie czytelnia i biblioteka. Wystawa polskiego artysty dokumentuje Kresy, tereny terytorialnie należące do Polski w czasach II RP (1918–1945), a które po drugiej wojnie światowej zostały wcielone do ZSRR jako część republik Ukrainy, Białorusi i Litwy. Fotografowanie Wilna i okolic było największą pasją artysty, jednak z powodu zawirowań wojennych Bułhak zmuszony był opuścić Wilno i zamieszkał w Warszawie. Wspólnie z synem pracował nad dokumentacją zniszczeń

Jan Bułhak – artysta i miejski dokumentalista Wilna

powojennych miast polskich, ale jego fotografie po 1945 r. nigdy nie osiągnęły takiego artystycznego kunsztu jak prace z okresu wileńskiego. Z tej perspektywy prezentowany na wystawie zbiór fotografii kresowej możemy uznać za wyjątkowy. Wystawa ta posiada wartość dokumentalną, historyczną i sentymentalną. Jest narracją o minionym świecie z początków XX w., po którym pozostały tylko fotograficzne obrazy rejestrujące piękno dawnego Wilna, Troków, Zabłocia. Wybrane na wystawę fotografie Jana Bułhaka z kolekcji Gdańskiej Galerii Fotografii mają duże walory artystyczne. Na podstawie tak różnorodnych motywów Wilna i okolic utrwalanych przez artystę odkrywamy osobowość artysty – to przede wszystkim sentymentalny i wrażliwy artysta, który doskonale funkcjonuje w roli miejskiego dokumentalisty. Twórczość Jana Bułhaka była doceniana i podziwiana przez ówczesnych mu znawców sztuki, on sam był uznawany za prekursora fotografii piktoralnej, autora pierwszych rozpraw na temat polskiej fotografii i piewcę piękna ojczystego krajobrazu. Współcześni krytycy wyżej cenią prace dokumentacyjne z początku jego działalności artystycznej niż późniejsze zbiory prac zaliczanych do „fotografii ojczystej”. William A. Ewing o Bułhaku pisze tak: jego pierwsze zdjęcia form i detali architektonicznych, jednocześnie bezpośrednie i czyste, są jego najlepszymi fotografiami. Prace te wykraczają poza ramy zwykłej dokumentacji i tworzą ekspresyjną czy wręcz surrealistyczną całość7. Urszula Czartoryska dopatruje się największej wartości zdjęć z początkowego okresu działalności jako fotografa: triumf artystyczny osiągnął Bułhak już na początku twórczości: w dokumentacji Wilna (około tysiąca trzystu zdjęć, 1912–1919). Ową zorkiestrowaną całość (panoramy, detale, ujęcia w obramieniu pierwszego planu, ujęcia harmonii światła, muru i drzew) Bułhak od tamtego czasu kontynuował przez dziesięciolecia8. 7 Wstęp do katalogu wystawy La Photographie polonaise, Paris 1981, za Wojciech Nowicki, Dno oka. Eseje o fotografii., Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2010. 8 Urszula Czartoryska, 150 lat polskiej fotografii (1839–1989), lata 1918–1939, [w:] Fotografia – mowa ludzka. Perspektywy historyczne, Gdańsk 2006, za Wojciech Nowicki, Dno oka. Eseje o fotografii, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2010.

Kwestią dyskusyjną staje się próba wartościowania, który fragment kolekcji ma większą wartość artystyczną – czy są nią romantyczne pejzaże Wileńszczyzny, czy ujęcia zabytków Wilna wraz ze szczegółami detalu architektonicznego. W obu przypadkach artysta posługiwał się tą samą estetyką malarską i ścisłymi regułami kompozycyjnymi. Odbiorcy wystawy sami ocenią, które bułhakowskie „fotograficzne obrazy” przemawiają do nich najbardziej. Czy przesycony romantyzmem pejzaż, czy artystyczny – ale jednak chłodny – dokument będzie tym, który poruszy ich wyobraźnię? Miejsce prezentacji dzieł fotograficznych Jana Bułhaka nie jest przypadkowe, od wielu lat Biblioteka Polska w Paryżu prezentuje i wspiera polską kulturę za granicą. Długoletnia współpraca Biblioteki z Muzeum Narodowym w Gdańsku jest doskonałą okazją do zaprezentowania niezwykle cennego fragmentu kolekcji znajdującej się w zbiorach Działu Fotografii. Wystawa jest pierwszą szerszą prezentacją tego fragmentu kolekcji Gdańskiej Galerii Fotografii za granicą.

MARIOLA BALIŃSKa kuratorka wystawy

Jan Bułhak, Wędrówki fotografa w słowie i obrazie. Zeszyt VII. Ruszczycowe dożynki, Wilno 1935. Jan Bułhak, Wędrówki fotografa w słowie i obrazie. Zeszyt VIII–IX. Pejzaż Wilna, Wilno 1936. Jan Bułhak, Fotografia ojczysta, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1951.

Dr P. Śledziewski i St. Turski, Jan Bułhak. Trzydziestolecie pracy artystycznej, wydano staraniem Fotoklubu Wileńskiego i „Przeglądu Fotograficznego”, Wilno 1936. Vilnius Photographers, International Conference on The History of Lithuanian Photography, Lietuvos Nacionalinis Muziejus, 2005.

Jan Bułhak, Kraj lat dziecinnych, Gdańska Oficyna Wydawnicza „ASP Rymsza”, Gdynia 2003. Wilno, 20 widoków z fotografii J. Bułhaka, nakładem firmy Władysław Borkowski w Wilnie, Wilno 1937. Lech Grabowski, Jan Bułhak, Wydawnictwo Arkady, Warszawa 1961. Jolanta Kucharska, Magdalena Skrejko, Andrzej Rybicki, Wilno Jana Bułhaka, Muzeum Historii Fotografii w Krakowie, Kraków 1996. Wojciech Nowicki, Dno oka. Eseje o fotografii, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2010. Jan Bułhak. Fotografik, Muzeum Narodowe w Warszawie, Warszawa 2007.

BIBLIOGRAFIA

Jan Bułhak: l’artiste et le documentaliste de la ville de Vilnius MARIOLA BALIŃSKA

L’exposition des œuvres de Jan Bułhak présentée à la Bibliothèque Polonaise de Paris est composée de photographies réalisées avec le procédé au gélatinobromure d’argent, de cartes postales et d’images multimédia de diapositives qui proviennent de la collection du Département de Photographie du Musée National de Gdańsk. Ces œuvres réalisées entre 1910 et 1934 montrent la beauté des paysages de la région de Vilnius et de l’architecture de la ville, plus particulièrement celle des alentours de la Porte de l’Aurore. Jan Bułhak fut un théoricien et un pédagogue éminent; sa contribution à l’organisation de la vie artistique polonaise centrée sur le média photographique fut immense. Il est considéré comme un des principaux représentants du pictorialisme polonais et le créateur de la photographie artistique polonaise. Grâce aux contacts qu’il noua en 1909 avec les principaux représentants du pictorialisme du Photo-Club de Paris, il fit bénéficier les Polonais des premiers travaux théoriques consacrés à la photographie. En 1929, il introduisit dans la langue polonaise le terme «fotografika», qui est devenu synonyme de «photographie artistique». L’expression «tableaux photographiques» utilisée dans le titre de l’exposition suggère l’aspect pictural des photographies présentées. En effet, ces photographies sont en quelque sorte des images peintes qui se caractérisent par la perfection de la

composition de leur cadrage, par une saisie magistrale du jeu de la lumière et par la gradation des tons. Ces qualités permirent à Bułhak d’introduire la photographie dans le domaine des beaux arts. Dans la riche collection de photographies de Jan Bułhak du Département de Photographie du Musée National de Gdańsk, nous avons choisi celles qui représentent Vilnius et sa région et entrent dans la collection de Photographie des Confins. Elles abordent deux thèmes: le paysage de la région et la documentation sur l’architecture de Vilnius. Les paysages romantiques qui représentent des tourbillons de nuages s’élevant au-dessus des champs, des cabanes de paysans aux toits de chaume et des manoirs constituent une sorte de tableaux qui transportent le spectateur dans l’idyllique région de Vilnius. Ces photographies reflètent la nostalgie de l’époque et de l’atmosphère de son enfance que Bułhak avait vécue à Ostaszyn, près de Nowogródek. La tradition de la terre de Nowogródek propre à Mickiewicz, «ce pays des années d’enfance» [...], a exercé une influence très importante dans la constitution de la personnalité du futur maitre de la photographie1. Bułhak lui-même écrivait dans ses souvenirs: Mon âme d’enfant était une plaque photographique sensible sur laquelle les expériences et les émotions, les formes et les couleurs qui provenaient de son environnement s’imprimaient de façon tout aussi fidèle que durable2. Cette façon romantique de percevoir la réalité et une extraordinaire sensibilité à la beauté de la nature ont ultérieurement déterminé les principes de la composition du tableau photographique. Bułhak incitait à «photographier avec le cœur», tout en préconisant des principes très rigoureux de création photographique fondés sur une composition précise et sur la recherche de l’effet de couleur. Dans la photographie paysagère, qu’à l’origine 1 Joanna B. Kucharska, Jan Bułhak, La vie et l’œuvre, in Kraj lat dziecinnych [Le pays de mon enfance], Gdańska Oficyna Wydawnicza «ASP Rymsza», Gdynia 2003, p. 264. 2 Kraj lat dziecinnych [Le pays de mon enfance], Gdańska Oficyna Wydawnicza «ASP Rymsza», Gdynia 2003, p. 69.

il qualifiait de «documentaire», l’artiste se référait avant tout à l’émotion: le plus important était «l’impression» et le choix du moment opportun pour fixer la vue. Puis, dans la brochure éditée en 1939, Bułhak élargit la portée de la photographie documentaire en lui conférant des buts sociaux et patriotiques3 et l’appela «photographie de la terre natale». Il lui donnait pour fonction de faire l’éloge de la Pologne, du paysage de ses campagnes et de ses villes. La partie des œuvres de Bułhak consacrée aux paysages des alentours de Vilnius que nous présentons dans l’exposition provient des archives de Jan Borowski et Janina Jesipowicz. La couverture du dossier contenant 15 planches avec des photographies présente la dédicace suivante: J’adresse à Jan Borowski, mon aimable compagnon de voyage, «nos» photographies communes, juillet 1930, Jan Bułhak. Cette information manuscrite de l’artiste indique que ces photographies constituent un registre des lieux qu’ils visitèrent au cours de leur expédition à Berejkowczyźna. Une photographie-souvenir immortalise trois hommes debout à côté de la table sur laquelle écrivait Władysław Syrokomla, de gauche à droite: un homme au visage caché par une branche d’arbre (vraisemblablement Jan Bułhak), Stanisław Lorentz, conservateur des monuments et enseignant à l’Université Stefan Batory, directeur du Musée National de Varsovie de 1936 à 1982 (avec une interruption au cours de la guerre)4, ainsi que Jan Borowski, enseignant en histoire de l’architecture à l’Université Stefan Batory, puis à partir de 1945 à l’Université Polytechnique de Gdańsk et Conservateur en chef des Monuments de Gdańsk à partir de 19465. 3 Jan Bułhak, Fotografia ojczysta [La photographie de la terre natale], Zakład Narodowy im. Ossolińskich [Institut National Ossoliński], Wrocław 1951, p. 39. 4 Grażyna Goszczyńka, O zbiorze fotografii Jana Bułhaka w Muzeum Narodowym w Gdańsku – komunikat, odczyt na konferencji, Wileńska Szkoła Fotograficzna. Kwestie ciągłości i nowych strategii [La collection des photographies de Jan Bułhak du Musée National de Gdańsk –communiqué, conférence du colloque L’école de photographie de Vilnius, Continuité et nouvelles stratégies], Muzeum Sztuki [Musée des arts], Wilno 2007, p. 1. 5 Ibidem, p. 1.

Jan Bułhak: l’artiste et le documentaliste de la ville de Vilnius

Dans les représentations documentaires de Vilnius, nous pouvons remarquer une composition réfléchie et une saisie de l’instant où la masse des bâtiments est éclairée, le plus souvent de façon à les faire surgir de l’ombre. Les images de l’architecture de la ville dans l’objectif de Jan Bułhak sont elles aussi impressionnistes et nous apportent la preuve que leur auteur était bien plus un artiste sensible qu’il n’était un reporter-documentaliste. Bułhak avait la passion de Vilnius: le pittoresque du site de la ville et son architecture étaient une source d’inspiration permanente pour la recherche de nouveaux motifs méritant d’être fixés dans la mémoire. Il écrivait que Vilnius allie les charmes du paysage à la majesté d’une architecture qui souligne avec intelligence les qualités du site, en les utilisant dans de majestueuses compositions du décor. Pour ma part, dans ma palette picturale, j’utilise le plus volontiers trois couleurs principales: le blanc lumineux des murs, le rouge patiné des toits et le vert intense du décor végétal6. Soulignons ici que les idées de Bułhak concernant le caractère «pictural» de la photographie et sa façon de voir l’architecture de la ville viennent en grande partie de l’influence du peintre de Vilnius, Ferdynand Ruszczyc. C’est lui qui incita Bułhak à constituer les archives des monuments de Vilnius, à accepter le poste de photographe de la ville (1912–1915) et à établir une documentation pour les services de la Mairie de Vilnius. Une grande partie des photographies que nous exposons est consacrée à des vues de la Porte de l’Aurore et ses alentours. Dans les années 1920 et 1930, Bułhak constituait une documentation sur la restauration et sur la décoration de la chapelle de la Porte de l’Aurore; les photographies présentées datent vraisemblablement des années 1920. L’une d’entre elles, celle sur laquelle nous voyons un homme agenouillé devant l’icône de la Vierge, est une vue de l’état de 6 Jan Bułhak, Wędrówki fotografa w słowie i obrazie. Zeszyt VIII-IX. Pejzaż Wilna [Les voyages d’un photographe dans les mots et les images. Les paysages de Vilnius], Wilno 1936, p. 14–15.

la chapelle avant la restauration. L’artiste a voulu montrer différents aspects de ce lieu, du «document dépourvu d’émotion» montrant la masse du sanctuaire, le détail de son architecture et de la décoration de la chapelle de la Vierge de la Porte de l’Aurore, avec ses ex-voto et les figures de saints qui se trouvent des deux côtés de l’icône: Sainte Anne et Joachim, les parents de la Vierge, jusqu’à des recoins inconnus et non-fréquentés. Une des photographies de ce cycle montre un arbre poussant près du mur de la Porte de l’Aurore que l’artiste a saisi à un moment où l’éclairage était exceptionnel. Le fait que le document montrant la masse architecturale ou l’intérieur de la chapelle et la photographie représentant l’arbre solitaire soient deux tableaux d’égale importance nous amène à constater que la sensibilité était une composante de la personnalité de l’artiste qui lui interdisait de faire des documents de façon mécanique. La composition du cadrage, l’harmonie de l’éclairage comptaient pour lui, tout comme comptait le processus de développement de l’image photographique qui lui permettait d’atteindre le but qu’il s’était fixé. À côté des cartes postales représentant des vues de Vilnius des années 1920, entre autres l’ancien Hôtel de Ville, le Palais de l’Évêché ou l’Église SaintJean, nous présentons une série de photographies de plus petit format montrant l’inondation de Vilnius en 1931. Elles présentent des prises de vue variées du même lieu, à l’exception d’une photo datant de 1930. Cette série de vues aborde un thème particulier de l’exposition: elles constituent un document mais aussi une narration poétique qui dévoile la beauté de la nature et, en même temps, montre sa destruction par un élément face auquel l’homme est impuissant. Outre des photographies,l’exposition propose,sous forme de présentation multimédia, des images provenant de 40 diapositives sur verre que Bułhak réalisa dans les années 1910–1920. Cet ensemble particulièrement précieux appartient à la collection de la Galerie de Photographie de Gdańsk. Presque chacune des

Jan Bułhak: l’artiste et le documentaliste de la ville de Vilnius

diapositives porte un numéro manuscrit et un cachet «Atelier de diapositives de Jan Bułhak. Wilno. Jagiellońska 8.” L’ensemble comporte des vues de la région de Vilnius: le lac Zielone, le Palais de Trakai (Troki en pol.) ainsi que des façades et des intérieurs d’églises qui mettent en relief des détails architecturaux. Dans cette partie de l’exposition se trouvent également des vues de la porte de l’Aurore, du Palais de l’Évêché, de l’Université Stefan Batory avec la cour Piotr Skarga et celle de Marcin Poczobutt qui lui sont adjacentes, ainsi qu’une vue de la salle Smuglewicz où se trouvaient la salle de lecture et la bibliothèque. L’exposition des photographies de Jan Bułhak constitue un document sur les Confins, des territoires qui appartenaient à la Pologne à l’époque de la Deuxième République (1918–1945) et qui, après la seconde guerre mondiale, furent rattachés à l’URSS en tant que partie des républiques d’Ukraine, de Biélorussie et de Lituanie. Photographier Vilnius et ses environs fut la plus grande passion de Bułhak. Mais les turbulences de la guerre le contraignirent à quitter Vilnius et à s’installer à Varsovie. Après la guerre, il travailla avec son fils à la constitution d’une documentation sur les destructions des villes polonaises. Cependant, les œuvres qu’il réalisa après 1945 n’atteignirent jamais le degré de maitrise des techniques artistiques des œuvres de la période de Vilnius. Vu sous cet angle, l’ensemble de photographies des Confins présenté dans l’exposition peut être considéré comme exceptionnel. Ces photographies ont une très grande valeur documentaire et historique. Elles forment une sorte de récit sur la culture des anciens territoires polonais. Elles ont également un caractère sentimental, car elle raconte le monde passé du début du XXème siècle, un monde dont il ne nous reste que des tableaux photographiques qui constituent un registre des beautés de l’ancien Vilnius, de Trakai et de Zabłocie.

Ces photographies ont également une grande valeur artistique. Les motifs très variés de Vilnius et de ses environs nous permettent de découvrir la personnalité de l’artiste: un artiste sentimental et sensible qui se réalise pleinement en tant que documentaliste de la ville. L’œuvre de Jan Bułhak était appréciée et admirée par les connaisseurs en art de son époque. Il était considéré comme le précurseur de la photographie pictorialiste, l’auteur des premières études sur la photographie polonaise et le chantre de la beauté du paysage de la terre natale. Les critiques actuels apprécient plus les œuvres à caractère documentaire de ses débuts que les ensembles de travaux du cycle de la «photographie de la terre natale» qu’il réalisa ultérieurement. William A. Ewing écrit à propos de Bułhak: ses premières photographies de formes et de détails architecturaux, à la fois directes et pures, sont les meilleures. Ces travaux dépassent le cadre de la documentation ordinaire et forment un ensemble expressif, voire surréaliste7. Urszula Czartoryska considère que ce sont les œuvres de la première période de son activité de photographe qui ont la plus grande valeur: Bułhak connut son triomphe en tant qu’artiste dès ses débuts: dans la documentation de Wilno (environ mille trois cents photos, 1912–1919). À partir de cette époque, pendant des décennies, Bułhak ne fit que continuer à exécuter un ensemble orchestré (des panoramas, des détails, des vues encadrées par un premier plan, des vues de l’harmonie entre la lumière, les murs et les arbres) 8. Les tentatives pour évaluer quelle partie de la collection a la plus grande valeur artistique donnent matière à discussion: on peut considérer que ce sont 7 Introduction du catalogue de l’exposition La photographie polonaise, Paris 1981, cité par Wojciech Nowicki in Dno oka. Eseje o fotografii [Le fond de l’œil. Essais sur la photographie], Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2010. 8 Urszula Czartoryska, 150 lat polskiej fotografii (1839–1989), lata 1918–1939 [150 ans de photographie polonaise (1839–1989), les années 1918–1939], in Fotografia – mowa ludzka. Perspektywy historyczne [La photographie – un langage humain. Perspectives historiques], Gdańsk 2006, cité par Wojciech Nowicki, in Dno oka. Eseje o fotografii [Le fond de l’œil. Essais sur la photographie], Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2010.

Jan Bułhak: l’artiste et le documentaliste de la ville de Vilnius

les paysages de la région de Vilnius ou bien les vues des monuments de la ville ainsi que des détails architecturaux. Dans les deux cas, l’artiste a utilisé la même esthétique picturale et des règles de composition rigoureuses. Les visiteurs de l’exposition pourront évaluer eux-mêmes quels «tableaux photographiques» leur parlent le plus et touchent leur imagination. Les paysages saturés de romantisme, ou le document artistique – il est vrai un peu froid? Le lieu d’exposition des œuvres photographiques de Jan Bułhak n’est pas l’effet du hasard. Depuis de nombreuses années, la Bibliothèque Polonaise promeut la culture polonaise à l’étranger. La collaboration qu’elle a instaurée depuis plusieurs années avec le Musée National de Gdańsk permet de présenter en France un fragment particulièrement précieux de la collection réunie dans le Département de Photographie. L’exposition des photographies de Jan Bułhak à la Bibliothèque Polonaise de Paris est la première présentation d’importance de ce fragment que nous faisons à l’étranger. MARIOLA BALIŃSKa commissaire de l’exposition traduction: Barbara Miechówka

Jan Bułhak, Wędrówki fotografa w słowie i obrazie. Zeszyt VII. Ruszczycowe dożynki [Les voyages d’un photographe à travers les mots et les images. Cahier VII. La moisson de Ruszczyc], Wilno 1935. Jan Bułhak, Wędrówki fotografa w słowie i obrazie. Zeszyt VIII-IX. Pejzaż Wilna [Les voyages d’un photographe à travers les mots et les images. Cahier VIII-IX. Le paysage de Vilnius], Wilno 1936. Jan Bułhak, Fotografia ojczysta [La Photographie de la terre natale], Zakład Narodowy im. Ossolińskich [Institut National Ossoliński], Wrocław 1951. Jan Bułhak, Kraj lat dziecinnych [Le pays de mon enfance], Gdańska Oficyna Wydawnicza «ASP Rymsza», Gdynia 2003. Wilno, 20 widoków z fotografii J. Bułhaka [Vilnius, 20 vues choisies parmi les photographies de J. Bułhak], nakładem firmy Władysław Borkowski w Wilnie [édité par la maison Władysław Borkowski à Vilnius], Wilno 1937.

Jolanta Kucharska, Magdalena Srejko, Andrzej Rybicki, Wilno Jana Bułhaka [Le Vilnius de Jan Bułhak], Muzeum Historii Fotografii w Krakowie [Musée d’Histoire de la Photographie de Cracovie], Kraków 1996. Wojciech Nowicki, Dno oka. Eseje o fotografii [Le fond de l’œil. Essais sur la photographie], Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2010. Jan Bułhak. Fotografik [Jan Bułhak, l’artiste photographe], Muzeum Narodowe w Warszawie [Musée National de Varsovie], Warszawa 200.7 Dr P. Śledziewsk i St. Turski, Jan Bułhak. Trzydziestolecie pracy artystycznej [Jan Bułhak. Trente ans de travail artistique], wydano staraniem Fotoklubu Wileńskiego i Przeglądu Fotograficznego [édité par les soins du Photo-Club de Vilnius et de la Revue Photographique], Wilno 1936. Vilnius photographers, International Conference on The History of Lithuanian Photography, Lieutuvos Nacionalinis Muziejus, 2005.

Lech Grabowski, Jan Bułhak, Wydawnictwo Arkady, Warszawa 1961.

bibliographie

KATALOG CATALOGUE

Polska w obrazach fotograficznych Jana Bułhaka. KRESY La Pologne dans les tableaux photographiques de Jan Bułhak. LES CONFINS

Jan Bułhak. Okolice Wilna, ok. 1930, brom tonowany, z archiwum Jana Borowskiego i Janiny Jesipowicz, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 11,4 x 16,5 cm, sygnowana

Jan Bułhak. Environs de Vilnius, vers1930, tirage au gélatino-bromure d’argent, archives de Jan Borowski et Janina Jesipowicz, Musée National de Gdańsk, 11,4 x 16,5 cm, tirage signé

Jan Bułhak. Okolice Wilna, ok. 1930, brom tonowany, z archiwum Jana Borowskiego i Janiny Jesipowicz, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 11,3 x 16,4 cm

Jan Bułhak. Environs de Vilnius, vers1930, tirage au gélatino-bromure d’argent, archives de Jan Borowski et Janina Jesipowicz, Musée National de Gdańsk, 11,3 x 16,4 cm

Jan Bułhak. Okolice Wilna, ok. 1930, brom tonowany, dar Janiny Jesipowicz, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 11,3x15,8cm

Jan Bułhak. Environs de Vilnius, vers1930, tirage au gélatino-bromure d’argent, don de Janina Jesipowicz, Musée National de Gdańsk, 11,3 x 15,8 cm

Jan Bułhak. Okolice Wilna, ok. 1930, brom tonowany, z archiwum Jana Borowskiego i Janiny Jesipowicz, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 16,3 x 11,3 cm Jan Bułhak. Environs de Vilnius, vers 1930, tirage au gélatino -bromure d’argent, archives de Jan Borowski et Janina Jesipowicz, Musée National de Gdańsk, 16,3 x 11,3 cm

Jan Bułhak. Okolice Wilna, ok. 1930, brom tonowany, z archiwum Jana Borowskiego i Janiny Jesipowicz, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 11 x 16,3 cm

Jan Bułhak. Environs de Vilnius, vers1930, tirage au gélatino-bromure d’argent, archives de Jan Borowski et Janina Jesipowicz, Musée National de Gdańsk, 11 x 16,3 cm

Jan Bułhak. Okolice Wilna, ok. 1930, brom tonowany, z archiwum Jana Borowskiego i Janiny Jesipowicz, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 11 x 16,4 cm

Jan Bułhak. Environs de Vilnius, vers1930, tirage au gélatino-bromure d’argent, archives de Jan Borowski et Janina Jesipowicz, Musée National de Gdańsk, 11 x 16,4 cm

Jan Bułhak. Okolice Wilna, ok. 1930, brom tonowany, z archiwum Jana Borowskiego i Janiny Jesipowicz, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 10,8 x 16,3 cm

Jan Bułhak. Environs de Vilnius, vers1930, tirage au gélatino-bromure d’argent, archives de Jan Borowski et Janina Jesipowicz, Musée National de Gdańsk, 10,8 x 16,3 cm

Jan Bułhak. Okolice Wilna, ok. 1930, brom tonowany, z archiwum Jana Borowskiego i Janiny Jesipowicz, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 11,1 x 16,5 cm

Jan Bułhak. Environs de Vilnius, vers1930, tirage au gélatino-bromure d’argent, archives de Jan Borowski et Janina Jesipowicz, Musée National de Gdańsk, 11,1 x 16,5 cm

Jan Bułhak. Okolice Wilna, ok. 1930, brom tonowany, z archiwum Jana Borowskiego i Janiny Jesipowicz, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 10,1 x 16,1 cm

Jan Bułhak. Environs de Vilnius, vers1930, tirage au gélatino-bromure d’argent, archives de Jan Borowski et Janina Jesipowicz, Musée National de Gdańsk, 10,1 x 16,1 cm

Jan Bułhak. Okolice Wilna, ok. 1930, brom tonowany, z archiwum Jana Borowskiego i Janiny Jesipowicz, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 10,8 x 16,5 cm

Jan Bułhak. Environs de Vilnius, vers1930, tirage au gélatino-bromure d’argent, archives de Jan Borowski et Janina Jesipowicz, Musée National de Gdańsk, 10,8 x 16,5 cm

Jan Bułhak. Okolice Wilna, ok. 1930, brom tonowany, z archiwum Jana Borowskiego i Janiny Jesipowicz, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 10,8 x 15,8 cm

Jan Bułhak. Environs de Vilnius, vers1930, tirage au gélatino-bromure d’argent, archives de Jan Borowski et Janina Jesipowicz, Musée National de Gdańsk, 10,8 x 15,8 cm

Jan Bułhak. Okolice Wilna, ok. 1930, brom tonowany, z archiwum Jana Borowskiego i Janiny Jesipowicz, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 11,2 x 16,2 cm

Jan Bułhak. Environs de Vilnius, vers1930, tirage au gélatino-bromure d’argent, archives de Jan Borowski et Janina Jesipowicz, Musée National de Gdańsk, 11,2 x 16,2 cm

Jan Bułhak. Okolice Wilna, ok. 1930, brom tonowany, z archiwum Jana Borowskiego i Janiny Jesipowicz, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 11,3 x 16,6 cm

Jan Bułhak. Environs de Vilnius, vers1930, tirage au gélatino-bromure d’argent, archives de Jan Borowski et Janina Jesipowicz, Musée National de Gdańsk, 11,3 x 16,6 cm

Jan Bułhak. Zabłocie, dwór Dmochowskich, ok. 1930, brom tonowany, z archiwum Jana Borowskiego i Janiny Jesipowicz, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 11,4 x16,5 cm

Jan Bułhak. Zabłocie, manoir des Dmochowski, vers 1930, tirage au gélatino-bromure d’argent, archives de Jan Borowski et Janina Jesipowicz, Musée National de Gdańsk, 11,4 x16,5 cm

Jan Bułhak. Okolice Wilna, Borejkowszczyzna – przy stole Władysława Syrokomli, od lewej prawdopodobnie Jan Bułhak, Jan Borowski, Stanisław Lorentz, ok. 1930, brom tonowany, z archiwum Jana Borowskiego i Janiny Jesipowicz, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 10,9 x 16,5 cm Jan Bułhak. Environs de Vilnius, Borejkowszczyzna – près de la table de Władysław Syrokomla, de gauche à droite: probablement Jan Bułhak, Jan Borowski, Stanisław Lorentz, vers 1930, tirage au gélatino-bromure d’argent, archives de Jan Borowski et Janina Jesipowicz, Musée National de Gdańsk, 10,9 x 16,5 cm

Polska w obrazach fotograficznych Jana Bułhaka. ARCHITEKTURA La Pologne dans les tableaux photographiques de Jan Bułhak. architecture

Jan Bułhak. Wilno. Uniwersytet Stefana Batorego, 1934, brom tonowany, dar Wandy Rukóyżo, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 6,3 x 11,3 cm Jan Bułhak. Vilnius. Université Stefan Batory, 1934, tirage au gélatino-bromure d’argent, don de Wanda Rukóyżo, Musée National de Gdańsk, 6,3 x 11,3 cm

Jan Bułhak. Wilno. Okolice Ostrej Bramy, ok. 1920–1930, brom tonowany, z archiwum Jana Borowskiego i Janiny Jesipowicz, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 16,8 x 10 cm Les environs de la Porte de l’Aurore (en pol. Ostra Brama) vers 1920-1930, tirage au gélatino-bromure d’argent, archives de Jan Borowski et Janina Jesipowicz, Musée National de Gdańsk, 16.8 x 10 cm

Jan Bułhak. Wilno. Okolice Ostrej Bramy, ok. 1920–1930, brom tonowany, z archiwum Jana Borowskiego i Janiny Jesipowicz, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 16,6 x 11 cm Jan Bułhak. Vilnius. Les environs de la Porte de l’Aurore (en pol. Ostra Brama), vers 1920-1930, tirage au gélatino-bromure d’argent, archives de Jan Borowski et Janina Jesipowicz, Musée National de Gdańsk, 16,6 x 11 cm

Jan Bułhak. Wilno. Okolice Ostrej Bramy, ok. 1920–1930, brom tonowany, z archiwum Jana Borowskiego i Janiny Jesipowicz, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 16,8 x 11 cm Jan Bułhak. Vilnius. Les environs de la Porte de l’Aurore (en pol. Ostra Brama) vers 1920-1930, tirage au gélatino-bromure d’argent, a rchives de Jan Borowski et Janina Jesipowicz, Musée National de Gdańsk, 16,8 x 11 cm

Jan Bułhak. Wilno. Okolice Ostrej Bramy, ok. 1920–1930, brom tonowany, z archiwum Jana Borowskiego i Janiny Jesipowicz, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 11 x 15,8 cm

Jan Bułhak. Vilnius. Les environs de la Porte de l’Aurore (en pol. Ostra Brama), vers 1920-1930, tirage au gélatino-bromure d’argent, archives de Jan Borowski et Janina Jesipowicz, Musée National de Gdańsk, 11 x 15,8 cm

Jan Bułhak. Wilno. Ostra Brama, ok. 1920–1930, brom tonowany, z archiwum Jana Borowskiego i Janiny Jesipowicz, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 11,2 x 16,8 cm

Jan Bułhak. Vilnius. La Porte de l’Aurore (en pol. Ostra Brama), vers 1920-1930, tirage au gélatino-bromure d’argent, archives de Jan Borowski et Janina Jesipowicz, Musée National de Gdańsk, 11,2 x 16,8 cm

Jan Bułhak. Wilno. Ostra Brama – detal architektury – herb Ostrej Bramy ok. 1920–1930, brom tonowany, z archiwum Jana Borowskiego i Janiny Jesipowicz, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 11 x 15,8 cm Jan Bułhak. Vilnius. La Porte de l’Aurore (en pol. Ostra Brama) – détail de l’architecture – blason de la Porte de l’Aurore, vers 1920-1930, tirage au gélatino-bromure d’argent, archives de Jan Borowski et Janina Jesipowicz, Musée National de Gdańsk, 11 x 15,8 cm

Jan Bułhak. Wilno. Okolice Ostrej Bramy, ok. 1920–1930, brom tonowany, z archiwum Jana Borowskiego i Janiny Jesipowicz, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 16,9 x 11,2 cm Jan Bułhak. Vilnius. Les environs de la Porte de l’Aurore (en pol. Ostra Brama), vers 1920-1930, tirage au gélatino-bromure d’argent, archives de Jan Borowski et Janina Jesipowicz, Musée National de Gdańsk, 16,9 x 11,2 cm

Jan Bułhak. Wilno. Okolice Ostrej Bramy, ok. 1920–1930, brom tonowany, z archiwum Jana Borowskiego i Janiny Jesipowicz, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 16,7 x 11,2 cm Jan Bułhak. Vilnius. Les environs de la Porte de l’Aurore (en pol. Ostra Brama), vers 1920–1930, tirage au gélatino-bromure d’argent, archives de Jan Borowski et Janina Jesipowicz, Musée National de Gdańsk, 16,7x11,2 cm

Jan Bułhak. Wilno, Ostra Brama, kaplica z obrazem Matki Boskiej Ostrobramskiej, ok. 1920–1930, brom tonowany, z archiwum Jana Borowskiego i Janiny Jesipowicz, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 15,8 x 10,2cm Jan Bułhak. Vilnius. La Porte de l’Aurore (en pol. Ostra Brama) – la chapelle avec la Vierge de la Porte de l’Aurore, vers 1920–1930, tirage au gélatino-bromure d’argent, archives de Jan Borowski et Janina Jesipowicz, Musée National de Gdańsk, 15,8 x 10,2 cm

Jan Bułhak. Wilno. Ostra Brama, detal kaplicy – figura św. Anny, ok. 1920–1930, brom tonowany, z archiwum Jana Borowskiego i Janiny Jesipowicz, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 11,2 x 16,5 cm Jan Bułhak. Vilnius. La Porte de l’Aurore (en pol. Ostra Brama) – détail de la chapelle, Sainte-Anne vers 1920-1930, tirage au gélatino-bromure d’argent, archives de Jan Borowski et Janina Jesipowicz, Musée National de Gdańsk, 11,2 x 16,5 cm

Jan Bułhak. Wilno, Ostra Brama – detal kaplicy z wotami, ok. 1920–1930, brom tonowany, z archiwum Jana Borowskiego i Janiny Jesipowicz, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 15,8 x 10,2 cm Jan Bułhak. Vilnius. La Porte de l’Aurore (en pol. Ostra Brama) – détail de la chapelle avec des ex-voto, vers 1920–1930, tirage au gélatino-bromure d’argent, archives de Jan Borowski et Janina Jesipowicz, Musée National de Gdańsk, 15,8 x 10,2 cm

Jan Bułhak. Wilno. Wnętrze kościoła św. Jana 1920–1930, brom, z archiwum Jana Borowskiego i Janiny Jesipowicz, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 23 x 16,5 cm Jan Bułhak. Vilnius. Intérieur de l’Église Saint-Jean, 1920–1930, bromure, archives de Jan Borowski et Janina Jesipowicz, Musée National de Gdańsk, 23 x 16,5 cm

Polska w obrazach fotograficznych Jana Bułhaka. POWÓDŹ W WILNIE La Pologne dans les tableaux photographiques de Jan Bułhak. L’inondation de Vilnius

Jan Bułhak. Powódź w Wilnie, 1931, brom, dar Julii Kryszewskiej, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 8 x 11,5 cm

L’inondation de Vilnius, 1931, tirage au gélatino-bromure d’argent, don de Julia Kryszewska, Musée National de Gdańsk, 8 x 11,5 cm

Jan Bułhak. Powódź w Wilnie, 1931, brom dar Julii Kryszewskiej, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 8,2 x 11,5 cm

Jan Bułhak. L’inondation de Vilnius, 1931, tirage au gélatino-bromure d’argent, don de Julia Kryszewska, Musée National de Gdańsk, 8,2 x 11,5 cm

Jan Bułhak. Powódź w Wilnie, 1931, brom, dar Julii Kryszewskiej, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, wys. 8,1 x 11,2 cm

Jan Bułhak. L’inondation de Vilnius, 1931, tirage au gélatino-bromure d’argent , don de Julia Kryszewska, Musée National de Gdańsk, 8,1 x 11,2 cm

Jan Bułhak. Powódź w Wilnie, 1931, brom, dar Julii Kryszewskiej, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 11 x 8 cm Jan Bułhak. L’inondation de Vilnius, 1931, tirage au gélatino-bromure d’argent, don de Julia Kryszewska, Musée National de Gdańsk, 11 x 8 cm

Jan Bułhak. Powódź w Wilnie, brom, dar Julii Kryszewskiej, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, wys. 7,8 x 11,2 cm

Jan Bułhak. L’inondation de Vilnius, 1931, tirage au gélatino-bromure d’argent, don de Julia Kryszewska, Musée National de Gdańsk, 7,8 x 11,2 cm

Jan Bułhak. Powódź w Wilnie, ok. 1930, brom, dar Julii Kryszewskiej, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 7,8 x 11,1 cm

Jan Bułhak. L’inondation de Vilnius, 1930, tirage au gélatino-bromure d’argent, don de Julia Kryszewska, Musée National de Gdańsk, 7,8 x 1,1 cm

Polska w obrazach fotograficznych Jana Bułhaka. KARTY POCZTOWE La Pologne dans les tableaux photographiques de Jan Bułhak. CARTES POSTALES

Jan Bułhak. Wilno. Wilja i Pałac Słuszków, karta pocztowa, 1922, dar Wandy Rukóyżo, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 9,1 x 14 cm

Jan Bułhak. Vilnius. La Wilia et le Palais des Słuszki, carte postale, 1922, don de Wanda Rukóyżo, Musée National de Gdańsk, 9,1 x. 14 cm

Jan Bułhak. Wilno. Ul. Wielka, karta pocztowa, ok. 1920, dar Wandy Rukóyżo, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 9 x 14 cm

Jan Bułhak. Vilnius. La rue Wielka, carte postale, 1922, vers 1920, don de Wanda Rukóyżo, Musée National de Gdańsk, 9 x 14 cm

Jan Bułhak. Wilno. Były Pałac Biskupi, karta pocztowa, 1922, dar Wandy Rukóyżo, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 13,9 x 9 cm Jan Bułhak. Vilnius. Ancien Palais de l’Évêché, carte postale, 1922, don de Wanda Rukóyżo, Musée National de Gdańsk, 13.9 x 9 cm

Jan Bułhak. Wilno. Były Ratusz, karta pocztowa, 1922, dar Wandy Rukóyżo, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 9 x 14 cm

Jan Bułhak. Vilnius. Ancien Hôtel de Ville, carte postale, 1922, don de Wanda Rukóyżo, Musée National de Gdańsk, 9 x 14 cm

Jan Bułhak. Wilno. Ul. Zamkowa, kościół św. Jana, karta pocztowa, ok. 1920, dar Julii Kryszewskiej własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 8,6 x 13,6 cm Jan Bułhak. Vilnius. La rue Zamkowa et l’Église Saint-Jean, carte postale, vers 1920, don de Julia Kryszewska, Musée National de Gdańsk, 8,6 x 13,6 cm

Polska w obrazach fotograficznych Jana Bułhaka, 1910–1920, Pracownia Przezroczy J. Bułhaka, Wilno, Jagiellońska 8 La Pologne dans les tableaux photographiques de Jan Bułhak, 1910–1920, Atelier de diapositives de Jan Bułhak, Vilnius, Jagiellońska 8

Jan Bułhak. Wilno. Uniwersytet Stefana Batorego – Dziedziniec Sarbiewskiego, 1910–1920, diapozytyw szklany, dar Henryka Marzeckiego, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 84 x 84 mm Jan Bułhak. Vilnius. Université Stefan Batory, Cour Sarbiewski, 1910-1920, diapositive sur verre, don de Henryk Marzecki, Musée National de Gdańsk, 84 x 84 mm

Jan Bułhak. Wilno. Katedra Wileńska, 1910–1920, diapozytyw szklany, dar Henryka Marzeckiego, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 84 x 84 mm

Jan Bułhak. Vilnius. Cathédrale de Vilnius, 1910–1920, diapositive sur verre, don de Henryk Marzecki, Musée National de Gdańsk, 84 x 84 mm

Jan Bułhak. Okolice Wilna. Jezioro Zielone, 1910–1920, diapozytyw szklany, dar Henryka Marzeckiego, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 84 x 84 mm

Jan Bułhak. Environs de Vilnius. Lac Zielone, 1910–1920, diapositive sur verre, don de Henryk Marzecki, Musée National de Gdańsk, 84 x 84 mm

Jan Bułhak. Wilno. Pomnik pamięci Szymona Konarskiego, 1910–1920, diapozytyw szklany, dar Henryka Marzeckiego, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 84 x 84 mm Jan Bułhak. Vilnius. Monument à la mémoire de Szymon Konarski, 1910–1920, diapositive sur verre, don de Henryk Marzecki, Musée National de Gdańsk, 84 x 84 mm

Jan Bułhak. Wilno. Pałac Biskupi, 1910–1920, diapozytyw szklany, dar Henryka Marzeckiego, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 84 x 84 mm

Jan Bułhak. Vilnius. Palais de l’Évêché, 1910–1920, diapositive sur verre, don de Henryk Marzecki, Musée National de Gdańsk, 84 x 84 mm

Jan Bułhak. Okolice Wilna. Jezioro Zielone, 1910–1920, diapozytyw szklany, dar Henryka Marzeckiego, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 84 x 84 mm

Jan Bułhak. Environs de Vilnius. Lac Zielone, 1910–1920, diapositive sur verre, don de Henryk Marzecki, Musée National de Gdańsk, 84 x 84 mm

Jan Bułhak. Wilno. Kościół św. Piotra i Pawła – detal architektoniczny, 1910–1920, diapozytyw szklany, dar Henryka Marzeckiego, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 84 x 84 mm

Jan Bułhak. Vilnius. Église Saint-Pierre et Saint-Paul – détail de l’architecture, 1910–1920, diapositive sur verre, don de Henryk Marzecki, Musée National de Gdańsk, 84 x 84 mm

100

Jan Bułhak. Wilno. Kościół Misjonarzy, 1910–1920, diapozytyw szklany, dar Henryka Marzeckiego, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 84 x 84 mm Jan Bułhak. Vilnius. Église des Missionnaires, 1910–1920, diapositive sur verre, don de Henryk Marzecki, Musée National de Gdańsk, 84 x 84 mm

102

Jan Bułhak. Wilno. Uniwersytet Stefana Batorego – Biblioteka, 1910–1920, diapozytyw szklany, dar Henryka Marzeckiego, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 84 x 84 mm

Jan Bułhak. Vilnius. Université Stefan Batory – Bibliothèque, 1910–1920, diapositive sur verre, don de Henryk Marzecki, Musée National de Gdańsk, 84 x 84 mm

104

Jan Bułhak. Wilno. Kościół Ewangelicko-Augsburski – detal architektoniczny, 1910–1920, diapozytyw szklany, dar Henryka Marzeckiego, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 84 x 84 mm

Jan Bułhak. Vilnius. Temple de l’Église protestante de la Confession d’Augsbourg – détail de l’architecture, 1910–1920, diapositive sur verre, don de Henryk Marzecki, Musée National de Gdańsk, 84 x 84 mm

106

Jan Bułhak. Wilno. Kościół św. Jana Chrzciciela, 1910–1920, diapozytyw szklany, dar Henryka Marzeckiego, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 84 x 84 mm Jan Bułhak. Vilnius. Église Saint-Jean-Baptiste, 1910–1920, diapositive sur verre, don de Henryk Marzecki, Musée National de Gdańsk, 84 x 84 mm

108

Jan Bułhak. Okolice Wilna. Jezioro Zielone, 1910–1920, diapozytyw szklany, dar Henryka Marzeckiego, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 84 x 84 mm

Jan Bułhak. Environs de Vilnius. Lac Zielone, 1910–1920, diapositive sur verre, don de Henryk Marzecki, Musée National de Gdańsk, 84 x 84 mm

110

Jan Bułhak. Okolice Wilna, 1910–1920, diapozytyw szklany, dar Henryka Marzeckiego, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 84 x 84 mm

Jan Bułhak. Environs de Vilnius, 1910–1920, diapositive sur verre, don de Henryk Marzecki, Musée National de Gdańsk, 84 x 84 mm

112

Jan Bułhak, Wilno, Mury klasztorne kościoła św. Michała, 1910–1920, diapozytyw szklany, dar Henryka Marzeckiego, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 84 x 84 mm

Jan Bułhak. Vilnius, Murs du couvent de l’Église Saint-Michel, 1910–1920, diapositive sur verre, don de Henryk Marzecki, Musée National de Gdańsk, 84 x 84 mm

114

Jan Bułhak. Wilno. Plac Katedralny, 1910–1920, diapozytyw szklany, dar Henryka Marzeckiego, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 84 x 84 mm

Jan Bułhak. Vilnius. Place de la Cathédrale, 1910–1920, diapositive sur verre, don de Henryk Marzecki, Musée National de Gdańsk, 84 x 84 mm

116

Jan Bułhak. Wilno. Pałac Biskupi, 1910–1920, diapozytyw szklany, dar Henryka Marzeckiego, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 84 x 84 mm

Jan Bułhak. Vilnius. Palais de l’Évêché, 1910–1920, diapositive sur verre, don de Henryk Marzecki, Musée National de Gdańsk, 84 x 84 mm

118

Jan Bułhak. Wilno. Kościół św. Jana Apostoła, 1910–1920, diapozytyw szklany, dar Henryka Marzeckiego, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 84 x 84 mm Jan Bułhak. Vilnius. Église Saint-Jean l’Évangéliste, 1910–1920, diapositive sur verre, don de Henryk Marzecki, Musée National de Gdańsk, 84 x 84 mm

120

Jan Bułhak. Wilno. Uniwersytet Stefana Batorego, Dziedziniec Piotra Skargi, 1910–1920, diapozytyw szklany, dar Henryka Marzeckiego, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 84 x 84 mm

Jan Bułhak. Vilnius. Université Stefan Batory, Cour Piotr Skarga, 1910–1920, diapositive sur verre, don de Henryk Marzecki, Musée National de Gdańsk, 84 x 84 mm

122

Jan Bułhak. Okolice Wilna. Jezioro Zielone, 1910–1920, diapozytyw szklany, dar Henryka Marzeckiego, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 84 x 84 mm

Jan Bułhak. Environs de Vilnius. Lac Zielone, 1910–1920, diapositive sur verre, don de Henryk Marzecki, Musée National de Gdańsk, 84 x 84 mm

124

Jan Bułhak. Troki. Zamek, 1910–1920, diapozytyw szklany, dar Henryka Marzeckiego, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 84 x 84 mm

Jan Bułhak. Trakai. Le Château, 1910–1920, diapositive sur verre, don de Henryk Marzecki, Musée National de Gdańsk, 84 x 84 mm

126

Jan Bułhak. Wilno. Sala Franciszka Smuglewicza – czytelnia Biblioteki Uniwersytetu Stefana Batorego, 1910–1920, diapozytyw szklany, dar Henryka Marzeckiego, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 84 x 84 mm

Jan Bułhak. Vilnius. Salle Franciszek Smuglewicz – salle de lecture de l’Université Stefan Batory, 1910–1920, diapositive sur verre, don de Henryk Marzecki, Musée National de Gdańsk, 84 x 84 mm

128

Jan Bułhak. Wilno. Widok na kamienicę Bitnerowską przy ul. Zawalnej, 1910–1920, diapozytyw szklany, dar Henryka Marzeckiego, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 84 x 84 mm

Jan Bułhak. Vilnius. Vue sur l’immeuble Bitner de la rue Zawalna, 1910–1920, diapositive sur verre, don de Henryk Marzecki, Musée National de Gdańsk, 84 x 84 mm

130

Jan Bułhak. Wilno. Pałac Biskupi, 1910–1920, diapozytyw szklany, dar Henryka Marzeckiego, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 84 x 84 mm Jan Bułhak. Vilnius. Palais de l’Évêché, 1910–1920, diapositive sur verre, don de Henryk Marzecki, Musée National de Gdańsk, 84 x 84 mm

132

Jan Bułhak. Wilno. Kościół św. Anny, 1910–1920, diapozytyw szklany, dar Henryka Marzeckiego, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 84 x 84 mm Jan Bułhak. Vilnius. Église Sainte-Anne, 1910–1920, diapositive sur verre, don de Henryk Marzecki, Musée National de Gdańsk, 84 x 84 mm

134

Jan Bułhak. Wilno. Uniwersytet Stefana Batorego – Dziedziniec Marcina Poczobutta, 1910–1920, diapozytyw szklany, dar Henryka Marzeckiego, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 84 x 84 mm Jan Bułhak. Vilnius. Université Stefan Batory – Cour Marcin Poczobutta, 1910–1920, diapositive sur verre, don de Henryk Marzecki, Musée National de Gdańsk, 84 x 84 mm

136

138

Jan Bułhak. Wilno. Ostra Brama, 1910–1920, diapozytyw szklany, dar Henryka Marzeckiego, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 84 x 84 mm Jan Bułhak. Vilnius. La porte de l’Aurore, 1910–1920, diapositive sur verre, don de Henryk Marzecki, Musée National de Gdańsk, 84 x 84 mm

140

Jan Bułhak. Wilno. Kamienica Bitnerowska przy ul. Zawalnej – rysunek Ferdynanda Ruszczyca, 1910–1920, diapozytyw szklany, dar Henryka Marzeckiego, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 84 x 84 mm Jan Bułhak. Vilnius. Vue sur l’immeuble Bitner de la rue Zawalna – dessin de Ferdynand Ruszczyc, 1910–1920, diapositive sur verre, don de Henryk Marzecki, Musée National de Gdańsk, 84 x 84 mm

142

Jan Bułhak. Wilno. Wnętrze kościoła Ewangelicko-Augsburskiego, 1910–1920, diapozytyw szklany, dar Henryka Marzeckiego, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 84 x 84 mm

Jan Bułhak. Vilnius. Intérieur du Temple de l’Église protestante de la Confession d’Augsbourg, 1910–1920, diapositive sur verre, don de Henryk Marzecki, Musée National de Gdańsk, 84 x 84 mm

144

Jan Bułhak. Wilno. Kościół EwangelickoAugsburski – detal ołtarza, 1910–1920, diapozytyw szklany, dar Henryka Marzeckiego, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 84 x 84 mm

Jan Bułhak. Vilnius. Temple de l’Église protestante de la Confession d’Augsbourg – détail de l’autel, 1910–1920, diapositive sur verre, don de Henryk Marzecki, Musée National de Gdańsk, 84 x 84 mm

146

Jan Bułhak. Wilno. Wnętrze sali w miejscu kościoła EwangelickoReformowanego przy ul. Wolana, 1910–1920, diapozytyw szklany, dar Henryka Marzeckiego, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 84 x 84 mm Jan Bułhak. Vilnius. Intérieur de la salle où se trouvait le Temple de l’Église Réformée de la rue Wolana, 1910–1920, diapositive sur verre, don de Henryk Marzecki, Musée National de Gdańsk, 84 x 84 mm

148

Jan Bułhak. Wilno. Biblioteka Uniwersytetu Stefana Batorego, 1910–1920, diapozytyw szklany, dar Henryka Marzeckiego, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 84 x 84 mm Jan Bułhak. Vilnius. Bibliothèque de l’Université Stefan Batory, 1910–1920, diapositive sur verre, don de Henryk Marzecki, Musée National de Gdańsk, 84 x 84 mm

150

Jan Bułhak. Wilno. Wnętrze kościoła św. Piotra i Pawła, 1910–1920, diapozytyw szklany, dar Henryka Marzeckiego, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 84 x 84 mm Jan Bułhak. Vilnius. Intérieur de l’Église SaintPierre et Saint-Paul, 1910–1920, diapositive sur verre, don de Henryk Marzecki, Musée National de Gdańsk, 84 x 84 mm

152

Jan Bułhak. Wilno. Kaplica św. Kazimierza w Katedrze Wileńskiej, 1910–1920, diapozytyw szklany, dar Henryka Marzeckiego, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 84 x 84 mm Jan Bułhak. Vilnius. Chapelle Saint-Casimir dans la Cathédrale de Vilnius, 1910–1920, diapositive sur verre, don de Henryk Marzecki, Musée National de Gdańsk, 84 x 84 mm

154

Jan Bułhak. Wilno. Kościół św. Piotra i Pawła – fragment stiuków, 1910–1920, diapozytyw szklany, dar Henryka Marzeckiego, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 84 x 84 mm Jan Bułhak. Vilnius. Église Saint-Pierre et Saint-Paul – fragment des stucs, 1910–1920, diapositive sur verre, don de Henryk Marzecki, Musée National de Gdańsk, 84 x 84 mm

156

Jan Bułhak. Wilno. Widok na Pohulankę, 1910–1920, diapozytyw szklany, dar Henryka Marzeckiego, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 84 x 84 mm

Jan Bułhak. Vilnius. Vue sur Pohulanka, 1910–1920, diapositive sur verre, don de Henryk Marzecki, Musée National de Gdańsk, 84 x 84 mm

158

Jan Bułhak, Wilno. Kościół św. Piotra i Pawła, 1910–1920, diapozytyw szklany, dar Henryka Marzeckiego, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 84 x 84 mm

Jan Bułhak. Vilnius. Église Saint-Pierre et Saint-Paul, 1910–1920, diapositive sur verre, don de Henryk Marzecki, Musée National de Gdańsk, 84 x 84 mm

160

Jan Bułhak. Wilno. Alumnat Papieski – dziedziniec, 1912, diapozytyw szklany, dar Henryka Marzeckiego, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 84 x 84 mm

Jan Bułhak. Vilnius. Séminaire Papal – La cour, 1912, diapositive sur verre, don de Henryk Marzecki, Musée National de Gdańsk, 84 x 84 mm

162

Jan Bułhak. Wilno. Alumnat Papieski – dziedziniec, 1912, diapozytyw szklany, dar Henryka Marzeckiego, własność Muzeum Narodowe w Gdańsku, 84 x 84 mm

Jan Bułhak. Vilnius. Séminaire Papal – La cour, 1912, diapositive sur verre, don de Henryk Marzecki, Musée National de Gdańsk, 84 x 84 mm

164

165

166

Jan Bułhak (1876–1950) ur. w Ostaszynie na Nowogródczyźnie. Ukończył Gimnazjum Klasyczne w Wilnie. W Krakowie rozpoczął studia na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego, z powodów rodzinnych nie ukończył studiów i powrócił do majątku rodzinnego. Fotografią zainteresował się przypadkowo, pomagając żonie przy kopiowaniu zdjęć z aparatu fotograficznego (1905 r.), wkrótce założył swoją ciemnię fotograficzną w domu. Warsztat fotograficzny doskonalił podczas podróży po ośrodkach artystycznych Niemiec, m.in. w Dreźnie u portrecisty Hugona Erfurtha. W Wilnie przyjaźnił się z Ferdynadem Ruszczycem, z którym wspólnie otworzyli pracownię fotografii artystycznej. W 1915 r. na zamówienie Zarządu Miasta Wilna fotografował najciekawsze obiekty architektury Wilna. Objął stanowisko kierownika Zakładu Fotografii Artystycznej naWydziale Sztuk Pięknych Uniwersytetu Stefana Batorego. W 1922 r. stworzył oparty na zasadach Foto-Klubu Paryskiego Fotoklub Wileński. Na II zjeździe Związku Polskich Towarzystw Fotograficznych powierzono mu zadanie stworzenia Fotoklubu Polskiego, który ukształtował się w 1929 r.W 1946 r. wraz z Leonardem Sempolińskim powołał Związek Artystów Fotografików, który później został przekształcony w Związek Polskich Artystów Fotografików. Dzięki aktywności Bułhaka powstało Polskie Towarzystwo Fotograficzne. Publikacje Jana Bułhaka były drukowane w najpopularniejszych czasopismach okresu międzywojennego: „Fotograf polski”, „Fotograf warszawski”, „Nowości Fotograficzne”, „Polski Przegląd Fotografii”. Jest autorem książek dotyczących teorii i technik fotograficznych, m.in. Fotografika (1931), Technika bromowa (1933), Bromografika (1934) i Estetyka światła (1935), Wędrówki fotografa w słowie i obrazie (1935) oraz Fotografia Ojczysta (1951).

167

Wybrane wystawy: Krajobraz Polski (ponad 80 fotografii) – Salon Warszawskiego Ratusza,Warszawa (1912); Wystawa sztuki polskiej – Paryż, Francja (1912); Wystawa sztuki polskiej – Paryż, Francja (1923); XX Salon International d’Art Photographique 2ème Salon de Photographie – Paryż, Francja (1925); I Międzynarodowy Salon Fotografii Artystycznej – Warszawa (1927); Międzynarodowa Wystawa Fotografii – Warszawa (1930); 4 Międzynarodowa Wystawa Fotografii – Wilno (1936); I Wystawa Fotografii Ojczystej – Warszawa (1938); I Ogólnopolska Wystawa Fotografiki – Warszawa (1947); Polska fotografia artystyczna do roku 1939 – Muzeum Narodowe, Wrocław (1977); Fotografia polska 1839–1979 – Nowy Jork, USA (1979); Photographie Polonaise 1900–1981 – Centre Georges Pompidou, Paryż, Francja (1981); Jan Bułhak. Fotografik – Muzeum Narodowe, Warszawa (2007); Jan Bułhak. Zagadkowa podróż – Gdańska Galeria Fotografii, Gdańsk (2007). Prace artysty znajdują się m. in. w kolekcjach Muzeum Narodowego w Gdańsku, Muzeum Narodowego w Warszawie i we Wrocławiu, w Muzeum Historii Fotografii w Krakowie, Muzeum Sztuki w Łodzi i w Bibliotece Narodowej w Warszawie, w zbiorach Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu, Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, w Zakładzie Narodowym im. Ossolińskich we Wrocławiu i Zamku Królewskim na Wawelu, jak również w Bibliotece Polskiej w Paryżu.

168

Jan Bułhak (1876–1950), né à Ostaszyn dans la voïvodie de Nowogródek. Il fit ses études secondaires au Lycée Classique de Vilnius, puis commença des études de philosophie à l’Université Jagiellonne de Cracovie. Des raisons familiales l’obligèrent à les interrompre et à revenir dans la propriété de ses parents. C’est par hasard qu’il fut amené à s’intéresser à la photographie en 1905, en aidant sa femme à faire des reproductions de photos. Peu après, il installa une chambre noire à son domicile. Il perfectionna sa maîtrise des techniques lors de voyages dans les centres artistiques d’Allemagne, entre autres à Dresde, chez le portraitiste Hugo Erfurth. À Vilnius, il se lia d’amitié avec Ferdinand Ruszczyc et ouvrit avec lui un atelier de photographie artistique. En 1915, à la demande de la municipalité de Vilnius, il photographia les constructions de la ville les plus intéressantes sur le plan architectural. Il devint directeur de l’Atelier de Photographie Artistique de la Section des Beaux Arts de l’Université Stefan Batory. En 1922, il créa le PhotoClub de Vilnius, en s’inspirant des principes du Photo-Club de Paris. Lors du deuxième congrès de l’Association des Sociétés de photographie, il se vit confier la tâche de créer le Photo-Club de Pologne qui fut formé en 1929. En 1946, avec Léonard Sempoliński, il fonda l’Association des Artistes Photographes qui fut ensuite transformée en Association des Artistes Photographes Polonais. C’est grâce à l’action de Jan Bułhak que naquit la Société Polonaise de Photographie. Les textes de Jan Bułhak furent publiés dans les périodiques les plus populaires de l’entre-deux-guerres: „Fotograf polski” [Le photographe polonais], „Fotograf warszawski” [Le photographe de Varsovie], „Nowości Fotograficzne” [Les nouveautés photographiques], „Polski Przegląd Fotografii” [La revue polonaise de photographie]. Il est l’auteur de plusieurs livres concernant la théorie et les techniques photographiques, dont: Fotografika [La photo-gravure] (1931), Technika bromowa [La technique du brome] (1933), Bromografika [La bromo-gravure] (1934) et Estetyka światła [Esthétique de la lumière] (1935), Wędrówki fotografa w słowie

169

i obrazie [Randonnées d’un photographe à travers les mots et les images] (1935) ainsi que Fotografia Ojczysta [Photographier la terre natale] (1951). Principales expositions: Le paysage polonais (plus de 80 photographies de J. Bułhak) – Salon de l’Hôtel de Ville de Varsovie, Varsovie (1912), Exposition d’art polonais – Paris (1912), Exposition d’art polonais – Paris (1923), XXème Salon International d’Art Photographique 2ème Salon de Photographie – Paris (1925), Ier Salon International de Photographie Artistique – Varsovie (1927), Exposition Internationale de Photographie – Varsovie (1930), 4ème Exposition Internationale de Photographie – Vilnius (1936), Ière Exposition de Photographie de la Terre natale – Varsovie (1938), Ière Exposition Nationale de Photographie Artistique – Varsovie (1947), La photographie artistique polonaise jusqu’en 1939 – Musée National de Wrocław (1977), La photographie polonaise 1839–1979 – New-York (1979), Photographie Polonaise 1900–1981 – Centre Georges Pompidou, Paris (1981), Jan Bułhak. Un artiste – photographe – Musée National, Varsovie et Musée Lituanien des BeauxArts, Vilnius (2007). Jan Bułhak. Un voyage énigmatique – Galerie de Photographie de Gdańsk (2007). Les œuvres de Jan Bułhak sont conservées dans les collections du Musée National de Gdańsk, du Musée National de Varsovie et de Wrocław, du Musée d’Histoire de la Photographie de Cracovie, du musée d’Art de Łódź et à la Bibliothèque Nationale de Varsovie ainsi que dans les collections de l’Université Adam Mickiewicz à Poznań, de l’Université Nicolas Copernic de Toruń, de l’Établissement des Ossoliński de Wrocław et au Palais Royal du Wawel, ainsi qu’à la Bibliothèque Polonaise de Paris.

Organizator / Organisateur

Współorganizator / Co-organisateur

Société Historique et Littéraire Polonaise Bibliothèque Polonaise de Paris 6, quai d’Orléans - 75004 Paris

Mecenasi Muzeum Narodowego w Gdańsku / Mécènes du Musée National de Gdańsk

Patroni Medialni / Mécènes

Partnerzy / Partenaires

171

JAn bułhak JAn bułhak Vilna/Wilno/Vilnius i Wileńszczyzna Vilna/Wilno/Vilnius et sa région w obrazach fotograficznych Jana Bułhaka dans les images photographiques de Jan Bułhak Przedmowy avant-propos Wojciech Bonisławski, Anna CzarnoCKa Tekst texte © Mariola Balińska Redakcja Rédaction Mariola Balińska Redakcja i korekta Correction Hanna Negowska Tłumaczenia TraDUCTION BARBARA MIECHÓwka Współpraca I konsultacje Collaboration et consultation Anna CzarnoCKa, Anna Gosławska-Fortuna, Grażyna Goszczyńska, Stefan Figlarowicz, Małgorzata Posadzka, Maria Szymańska-Korejwo, Małgorzata Taraszkiewicz-Zwolicka, Uniwersytet Wileński Projekt i skład Maquette © Joanna Michniewska Fotografie PhotographIE © Jan Bułhak © Muzeum Narodowe w Gdańsku Musée National de Gdańsk, 2013 r. www.mng.gda.pl

172