DWA EGIPSKIE STOŻKI GROBOWE ZE ZBIORÓW MUZEUM NARODOWEGO W GDAŃSKU GRZEGORZ FIRST (KRAKÓW)
N
ader skromne, ale interesujące zbiory egiptologiczne w Polsce znajdują się w kolekcjach muzealnych Warszawy, Krakowa oraz Poznania i mniejszych ośrodków gromadzących pojedyncze obiekty, które w większej części są przedmiotem publikacji i analiz1. Na tym tle niezwykle interesująco prezentuje się skromny, szerzej niepublikowany zbiór, obejmujący zabytki antyczne, które w toku badań zinwentaryzowano w zbiorach Muzeum Narodowego w Gdańsku. Zbiór ten obejmuje w głównej mierze zabytki egipskie, w tym dwa stożki grobowe, datowane na Nowe Państwo oraz XXV dynastię2.
STOŻEK GROBOWY NR INW. MNG/SD/354/RZ3
Muzeum Narodowe w Warszawie, Muzeum Archeologiczne w Krakowie, Kolekcja Książąt Czartoryskich w Muzeum Narodowym w Krakowie, zbiory Instytutu Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego, Muzeum Archeologiczne i Muzeum Narodowe w Poznaniu. 2 Pozostałe zabytki egipskie to: pokrywa urny kanopskiej, grobowa statuetka Ptaha – Sokarisa – Ozyrysa oraz ręka mumii. Zbiór starożytności obejmuje także obiekty etruskie. Obiekty te, szerzej niepublikowane, są tematem odrębnego opracowania. 1
Wymiary: dł. 18,5 cm, średnica 8,5 cm Materiał: glina lepiona, brunatna Stan zachowania: powierzchnia inskrypcyjna w połowie zniszczona Pozostałe starsze, widoczne nalepki inwentarzowe: Gdańsk; 519; K.W.10337; 795. Numer 138423 MN jest pozostałością po przechowywaniu obiektu jako depozyt w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie (por. I. Pomorska, Les cônes funéraires des collections polonaises, Rocznik Orientalistyczny 1965, t. 29, z. 1, nr 7).
3
1
« STOŻEK POGRZEBOWY, MNG/S/354/RZ »
Inskrypcja: hieroglificzna, pierwotnie trzy rzędy, zachowane dwa Transkrypcja: A. B. C. ////////// Transliteracja: A. jmAxy xr B. Asjr sA-mwt Tłumaczenie: A. Uszanowany przed B. Ozyrysem, Samut Datowanie: Nowe Państwo (prawdopodobnie XVIII dynastia – ok. 1539–1292 p.n.e.)
2
Proweniencja: brak danych, prawdopodobnie nekropolia tebańska Klasyfikacja: typ 141 wg Davies – Macadam4 oraz 122 wg Daressy5 Komentarz: Jedynym pewnym źródłem informacji dotyczącym pochodzenia stożka jest imię właściciela grobu6. Niestety, jednoznacznie nie zidentyfikowano grobu Samuta, z którego stożek pochodził. Stożki z imieniem Samuta znajdują się również w Brooklyn Museum (37.1848E), Musée National de Céramique à Sèvres (MNC 2270 1), Narodowym Muzeum Irlandii (L1030:75 – 30/002/2924)7 oraz Luwrze (E 861-N 707, E 862-N 707)8. Na tej podstawie można w pełni zrekonstruować inskrypcję hieroglificzną: uszanowany przed Ozyrysem, Samut, Nebnefer(et). Nebnefer(et) była prawdopodobnie żoną lub matką Samuta9. Na nekropoli tebańskiej dotychczas zidentyfikowano cztery groby, których właścicielem była osoba o imieniu Samut10, dane prosopograficznie nie wykazują jednak powiązania z kobietą o imieniu Nebnefer(et). Imię Samuta pojawia się także na kilku zabytkach, ale również w tym wypadku trudno o powiązanie z właścicielem stożka11. Obok danych językowych podłużny kształt stożka wskazuje na jego datowanie na czasy Nowego Państwa – prawdopodobnie okres panowania XVIII dynastii.
N. de Garis Davies, M.F. Laming Macadam, A corpus of inscribed Egyptian funerary cones, Griffith Institute, Oxford 1957 (= Davies Macadam), typ 141. 5 G. Daressy, Recueil de cones funéraires, [w:] Memoires publiés par les membres de la mission archéologique française au Caire VIII.2, Paris 1893 (=Daressy), 145–352. 6 H. Ranke, Die ägyptischen Personennamen, Glückstadt 1935 (=Ranke), I 282,3. 7 http://www.globalegyptianmuseum.org/record.aspx?id=2924 (dostęp 31.01.2018). Stożek pochodzi z kolekcji Lady Harriet Kavanagh, która przebywała w Egipcie w latach 40. XIX w. 8 https://sites.google.com/site/dataonfunerarycones/home (dostęp 31.01.2018) 9 Ranke I 185, 21. 10 TT 142, 247, 409, oraz niezidentyfikowany A24 w Dra Abu al-Nega – por. http://www.tmpbibliography.com/ (dostęp 31.01.2018). 11 Por. stelę z Muzeum Egipskiego w Berlinie nr inw. 2312, XVIII dyn. 4
« STOŻEK POGRZEBOWY, MNG/E/11/EL »
STOŻEK GROBOWY NR INW. MNG/E/11/EL Wymiary: dł. 15 cm, średnica 8,5 cm Materiał: glina lepiona, jasnoczerwona, na stronie inskrypcyjnej szara powłoka, po bokach ślady palców Stan zachowania: powierzchnia inskrypcyjna nieznacznie zniszczona, hieroglify wyraźne Inskrypcja: hieroglificzna w sześciu rzędach, pierwszy nieczytelny Transkrypcja: A. B. C. D. E. F.
Transliteracja: A. ///// sw /// B. bjtj smr /// C. jrtj nswt anxwj bjtj jmj /// D. nb tAwj thrq mAa-xrw ra-ms E. mAa-xrw jrt n nbt pr Ts-mHt F. pr mAa-xrw Tłumaczenie: A. ///// króla /// B. Króla Dolnego Egiptu, towarzysz /// C. oczy Króla Górnego Egiptu, uszy Króla Dolnego Egiptu, przełożony /// D. Pana Dwóch Ziem Taharki, usprawiedliwionego (głosem) Ramose E. usprawiedliwiony (głosem), urodzony z Pani Domu TesmehetF. – per, usprawiedliwionej (głosem)
3
« STOŻEK POGRZEBOWY, MNG/E/11/EL »
Datowanie: XXV dynastia – okres panowania Taharki (690–664 p.n.e.) Proweniencja: Teby, grób nr 132 (TT 132) Klasyfikacja: typ 3 wg Davies – Macadam12, 2 wg Daressy13 Komentarz: W odróżnieniu od stożka Samuta ten stożek jest dobrze datowany i powiązany z ważnym urzędnikiem faraona Taharki z XXV dynastii. Grób Ramose – pisarza królewskiego i nadzorcy skarbu – znajduje się w Tebach
Davies Macadam, typ 3. Daressy, 145–352.
12 13
4
w części Scheich Abd el-Qurna14, jego wnętrze jest zdobione tekstami i eschatologicznym programem ikonograficznym15. Matka Ramose to kobieta o imieniu Tesmehetper(t)16. Z jej grobu pochodzi znaczna liczba stożków o bliźniaczym wyglądzie, które znajdują się w wielu muzeach (49 egzemplarzy, w tym jeden w Muzeum Narodowym w Warszawie17). W czasie prac wykopaliskowych prowadzonych od roku 2005 przez B. Porter, R. Moss, Topographical Bibliography of Ancient Egyptian Hieroglyphic Text, Reliefs, and Paintings. I, 1. The Theban Necropolis: Private Tombs, Oxford: Clarendon Press, 1960, 247. 15 Ch. Greco, The forgotten tomb of Ramose (TT132), [w:] E. Pischikova, J. Budka, K. Griffin, Thebes in the First Millennium BC, Cambridge Scholars Publishing 2014, 173–199. 16 Ranke I 394, 1. 17 Nr 199416 – I. Pomorska, Les cones funeraires ..., op. cit., nr 1. 14
polską misję w Tebach Zachodnich, na terenie eremu ulokowanego w grobie MMA 1152 okryto między innymi stożek z inskrypcją Ramose, który został tutaj najprawdopodobniej przyniesiony i był używany jako zatyczka do amfory18. HISTORIA OBIEKTÓW Brak bezpośrednich i pewnych danych, które wyjaśniałyby to, w jaki sposób oba obiekty dostały się do Gdańska. Obecne Muzeum Narodowe w Gdańsku kontynuuje tradycje powstałego w 1872 roku Stadtmuseum, które w 1884 roku połączyło się z Kunstgewerbemuseum, oddziałem Westpreussisches Provinzional-Museum. Zbiory muzealne obejmowały głównie obiekty związane z prahistorią, historią, sztuką i przyrodą Prus i Gdańska. Oprócz pokaźnej kolekcji zbioru monet antycznych (2221 monet w 1904 r.), stanowiącej część Städtisches Münzkabinett, brak z tego czasu pewnych wzmianek o obiektach starożytnych, w tym egipskich, które mogłyby się znajdować w gdańskich zbiorach muzealnych. Wydany w 1904 roku bardzo drobiazgowy informator miejski nie wspomina o tego typu obiektach, choć odnosi się do wszystkich placówek muzealnych Gdańska19. Należy pamiętać, że Gdańsk jako miasto morskie było miastem otwartym i nie brak w nim było licznych podróżników oraz kolekcjonerów, którzy drogą morską mogli handlować czy też darować zbiorom publicznym pojedyncze obiekty z dalekomorskich podróży. Na tym tle pewne poszlaki mogą wskazywać na kolekcję należącą do szwajcarskiego historyka sztuki, archeologa, badacza i kolekcjonera, późniejszego długoletniego dyrektora Muzeum w Strasburgu Roberta Forrera (1866–
18 T. Górecki, ‘It Might Come in Useful’ – Scavenging among the Monks from the Hermitage in MMA 1152, Études et Travaux [du Centre d’Archéologie Méditerranéenne de l’Académie Polonaise des Sciences], 2014, 27, 129–150, fig. 12. 19 Die Stadt Danzig ihre geschichtliche Entwicklung und ihre öffentlichen Einrichtungen, herausgegeben im Auftrage des Magistrats, Danzig 1904, 188–202.
–1947)20. W 1891 roku wspomniane Kunstgewerbemuseum zakupiło od kolekcjonera zespół 29 tkanin koptyjskich, które eksponowane były w Stadtmuseum21. Tkaniny te pochodziły z wykopalisk prowadzonych przez Forrera w 1891 roku w Achmim (starożytne Panopolis), on sam zresztą w sposób szczególny interesował się zabytkami Egiptu koptyjskiego22. Forrer znany był nie tylko jako badacz i kolekcjoner, ale także handlarz obiektami starożytnymi23. W roku 1899 nowo powstałe Muzeum Sztuk Pięknych w Budapeszcie zakupiło kolekcję 70 tkanin koptyjskich, podobne zakupy uczyniły w tym czasie Muzeum Uniwersyteckie w Wurzburgu (1894-1895), Muzeum w Brukseli (1916) i Berlinie (1926)24. W swej relacji z podróży do Egiptu w dwunastym liście Forrer szeroko się rozpisuje o zjawisku handlu antykami w Egipcie25. Brak jednakże pewnego, jednoznacznego źródła potwierdzającego, że gdańskie stożki zostały także zakupione od Forrera. Prześledzenie współczesnych dziejów obu zabytków jest utrudnione ze względu na okres II wojny światowej, kiedy to zbiory muzealne i gdańskie archiwalia uległy rozproszeniu. Po wojnie w ramach akcji scalania zabytków antycznych w Polsce stożek Samuta został umieszczony w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie (1947), skąd w ostatnich latach powrócił do Gdańska26. Stożek 20 E. Faral, Éloge funèbre de M. Robert Forrer, correspondant de l’Académie, [w:] Comptes-rendus des séances de l’Académie des Inscriptions et Belles-Lettres, 91e année, no 2, 1947, 289–292. 21 K. Urbaniak-Walczak, I. Pannenko, Tkaniny późnoantyczne z Egiptu ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie: wybrana grupa tkanin = Spätantike Textilien aus Ägypten in der Sammlung des Nationalmuseums in Warschau: eine ausgewählte Gruppe aus der Textilsammlung, Muzeum Narodowe, Warszawa 2003. 22 R. Forrer, Römische und byzantinische Seiden-Textilien aus dem Gräberfelde von Akhmim-Panopolis, Strassburg, 1891; Die Gräber und Textilfunde von AchmimPanopolis. Strassburg 1892; Mein Besuch in el-Achmim. Reisebriefe aus Aegypten, Strasbourg 1895. 23 B. Schnitzler, Robert Forrer (1866–1947): archéologue, écrivain et antiquaire, Strasbourg 1999. 24 L. Török, Coptic Antiquities II. (Monumenta Antiquitatis Extra Fines Hungariae Reperta 3.) Roma, L’Erma di Bretschneider 1993, 13–14. Autor chyba błędnie wspomina, że Forrer zgromadził kolekcję koptyjską w 1885 r. Także tkaniny koptyjskie ze zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie pochodzą z zakupu od R. Forrera. 25 R. Forrer, Mein Besuch in el-Achmim. Reisebriefe aus Aegypten ...., op. cit., 97–104. 26 Utworzonego w 1972 r. Muzeum Narodowego (wcześniej w latach 1945–1948 Muzeum Miejskiego, a w latach 1948–1972 – Muzeum Pomorskiego).
5
NALEŻY PAMIĘTAĆ, ŻE GDAŃSK JAKO MIASTO MORSKIE BYŁO MIASTEM OTWARTYM I NIE BRAK W NIM BYŁO LICZNYCH PODRÓŻNIKÓW ORAZ KOLEKCJONERÓW, KTÓRZY DROGĄ MORSKĄ MOGLI HANDLOWAĆ CZY TEŻ DAROWAĆ ZBIOROM PUBLICZNYM POJEDYNCZE OBIEKTY Z DALEKOMORSKICH PODRÓŻY
Ramose został zidentyfikowany w zbiorach etnograficznych Muzeum – Oddziale w Oliwie dopiero w roku 1974 i początkowo mylnie określono go jako pieczętnicę. Obiekt ten nie jest opatrzony innymi nalepkami inwentarzowymi jak stożek Samuta i być może dostał się do Gdańska inną drogą27. Jak już wspomniano, tebański grób Ramose dostarczył około 50 stożków, w tym 12 było zidentyfikowanych już przez Richarda Lepsiusa w latach 40. XIX wieku, kolejne odkrywano jeszcze w latach 70. XX stulecia w czasie prac drogowych prowadzonych w pobliżu grobowca28. Warto w tym miejscu zasygnalizować, że stożek Ramose, który znajduje się w Muzeum Narodowym w Warszawie (nr inw. 199416), pochodzi prawdopodobnie z kolekcji Heinricha Menu von Minutoli (1772–1846) i jego syna Alexandra
(1806–1887)29. Zbiory warszawskie, których zrębem były obiekty z prowadzonych przez Kazimierza Michałowskiego i jego uczniów od 1937 roku wykopalisk, w okresie powojennym zostały uzupełnione zabytkami pozyskanymi z muzeów i kolekcji niemieckich z terenu Śląska, Pomorza i Prus. Nie można zatem wykluczyć, że stożki wraz z innymi egipskimi obiektami dostały się do Gdańska (być może via Warszawa) z jakiejś kolekcji niemieckiej. Bez względu jednak na źródło pozyskania stożków do Gdańska, identyfikacja obu obiektów czyni je najstarszymi zabytkami znajdującymi się obecnie w zasobach Muzeum Narodowego w Gdańsku30.
H. Nehls, Minutoli, Johann Heinrich, [w:] Neue Deutsche Biographie, Band 17, Duncker & Humblot, Berlin 1994, 549–551. Ze zbiorów Alexandra pochodzi także znajdujący się w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie papirus mitologiczny tancerki Tahemenmut (nr inw. 199628). Alexander von Minutoli swoje zbiory przechowywał w Legnicy, później w Friedersdorf am Queis (Biedrzychowicach nad Kwisą). 30 Autor składa podziękowania dyrektor Muzeum Narodowego w Gdańsku pani Annie Gosławskiej-Fortunie oraz pani kustosz Wiktorii Blacharskiej z Oddziału Etnografii tegoż Muzeum za umożliwienie publikacji obu obiektów. 29
Pozostałe zabytki egipskie i etruskie są podobnie oznaczone jak stożek Samuta. R. Lepsius, Denkmaeler aus Aegypten und Aethiopien, 1849–1859, Band III, 284–285. 27 28
6