Boris Kowadlo
toekomst. Voor het eerst is nu een breed overzicht van zijn oeuvre samengesteld, met onder andere weemoedige, aangrijpende foto’s van de geruïneerde en verlaten Amsterdamse Jodenbuurt en krachtige, optimistische beelden van het opbloeiende leven in Israël. Tijdens zijn onderduik (1942-1945) schreef Kowadlo zijn memoires, waarin hij terugkijkt op zijn veelbewogen jeugdjaren in Polen en zijn bittere ervaringen als berooide immigrant in Amsterdam in de jaren dertig. De memoires werden onlangs teruggevonden en voor deze publicatie uit het Jiddisj naar het Nederlands vertaald door Ariane Zwiers.
Fotograaf tussen herinnering en toekomst
Boris Kowadlo (1911-1959) was een Pools-joodse fotograaf die in 1931 naar Nederland emigreerde. In de jaren veertig en vijftig van de vorige eeuw volgde hij als enige fotojournalist intensief hoe de gedecimeerde Nederlandsjoodse gemeenschap na de oorlog de draad van het gewone leven weer probeerde op te pakken. Ook maakte hij als een van de eerste Nederlandse fotografen uitgebreide reportages van de opbouw van de jonge staat Israël. Zijn werk geeft op indrukwekkende wijze visuele uitdrukking aan de twee belangrijkste thema’s van de joodse geschiedenis na 1945: de herinnering aan wat verloren is gegaan en het werken aan een nieuwe
Boris Kowadlo
Fotograaf tussen herinnering en toekomst
< Boris Kowadlo, zelfportet, 1945-1950 [RK] Boris Kowadlo (staand, uiterst links) met zijn ouders (zittend, midden) en andere familieleden, Plock, Polen, 1936-1937 [RK]
Boris Kowadlo Fotograaf tussen herinnering en toekomst
Bernadette van Woerkom
Uitgeverij Waanders, Zwolle / Joods Historisch Museum, Amsterdam
een foto van Kowadlo in Amsterdam tijdens den honger winter. Ruim 100 foto’s met een inleiding van Max Nord, Uitgeverij Contact in samen werking met De Bezige Bij, Amster dam 1947. 5 Aan deze arrestatie wordt gerefereerd in de in noot 4 vermelde verklaring van Nederland Archief.
> Pagina uit het schrift met de memoires van Boris Kowadlo [RK]
rond de bevrijding, is enkel een ringalbum van 57
Kowadlo kroop op 24 april 1945 door het oog van de
foto’s bewaard gebleven, dat zich nu in het Neder-
naald, toen hij tijdens het fotograferen werd betrapt
lands Fotomuseum te Rotterdam bevindt. Het be-
door Duitsers. Hij vluchtte terwijl er op hem werd
staat uit een door Kowadlo zorgvuldig gemaakte
geschoten. Uiteindelijk werd hij toch gegrepen en
en gecomponeerde selectie foto’s van 11 x 17,5 cm,
opgebracht naar de Groote Club op de hoek van de
waarin hij themagewijs en bijna filmisch het verhaal
Kalverstraat en de Dam, een van de gebouwen waar-
vertelt eerst van een stad in de greep van honger,
in de Duitsers zich hadden genesteld. Er volgde een
dood en verwoesting, en dan van de uitzinnige
zwaar verhoor, maar Kowadlo kwam met de schrik
vreugde van de bevrijding: van foto’s van hongerige
vrij, geholpen door goede valse papieren (zijn schuil-
mensen die wanhopig vuilnisbakken uitschrapen
naam was Bernard van der Linden) en zijn lichte
voor iets eetbaars, naar de beelden van de eerste Ca-
uiterlijk.5
nadese tanks op de Berlagebrug. Daartussen foto’s van de aftocht van Duitse soldaten, de trots rondpa-
De oorlogsfotografie van Kowadlo maakt deel uit
raderende jongens van de Binnenlandse Strijdkrach-
van het gezamenlijke werk van de fotografen van
ten, het verwijderen van de Duitse wegwijzerborden,
De Ondergedoken Camera en is in die zin van groot
het besmeuren van een bronzen kop van Hitler en
historisch belang, maar de meeste van zijn beelden
allerlei andere incidenten en gebeurtenissen die
zijn niet uniek. Veel van zijn onderwerpen zijn ook
Kowadlo tegenkwam op zijn tochten door de stad.
door anderen gefotografeerd. Wel uniek is de repor-
Ook nam Kowadlo in dit album zijn eerste foto’s
tage die hij als enige aanwezige fotograaf maakte
van de puinhopen in de geruïneerde Jodenbuurt op.
van de eerste gebedsdienst na de bevrijding in de
Wat het album duidelijk maakt is dat Kowadlo, na
Portugese Synagoge. De grote 17de-eeuwse Snoge
jaren van opsluiting en gedwongen nietsdoen, toen
aan het Jonas Daniël Meijerplein was het enige jood-
hij de situatie maar enigszins veilig achtte, direct de
se gebouw in Amsterdam dat redelijk ongeschonden
straat is opgegaan en met een enorme gedrevenheid
de oorlog door was gekomen. Hier kwamen op 9 mei
is gaan fotograferen. Net als zijn collega-fotografen
1945 een duizendtal overlevenden bijeen, van wie
van De Ondergedoken Camera wilde hij voor de toe-
sommigen van ver te voet waren gekomen. De foto’s
komst vastleggen wat nooit meer vergeten mocht
van Kowadlo brengen ook nu nog een sterke ontroe-
worden, overigens niet zonder risico en met gevaar
ring teweeg in het besef van de emoties van de foto-
voor eigen leven. Ook al was de grip van de Duitsers
graaf en de aanwezigen op dat historische ogenblik.
op de stad in de laatste maanden voor de bevrijding
(p. 88 en p. 116)
zwakker, er vonden nog steeds razzia’s en arrestaties plaats.
16
Inleiding op de memoires van Boris Kowadlo
17
zin had met de koetsiers mee te rijden. Ik vond het
hangt de uithangborden op met dikke handen die
wel goed me verder in mijn vak te bekwamen en
uit de mouwen steken van zijn tot de ellebogen op-
ik reed mee om de doden te fotograferen. Zo kwam
gerolde hemd. De zon gloeit al warm, de dauw is al-
ik langzamerhand steeds verder in mijn werk.
lang verdwenen en zo loop ik verder. Een enkele paard-en-wagen, beladen met zakken, beweegt zich
[ca. 1930] De opstand in Plock Plock is een stad
moeizaam over de straat met de harde stenen keien.
van een kleine veertigduizend inwoners. Het ligt in
Ik ga mijn werkplaats binnen en daar loop ik door
een prachtige omgeving op een berg en het heeft ka-
naar de donkere kamer. Mijn werk zal vandaag niet
thedralen en kloosters, die op de top van de berg lig-
zijn als anders. Ik moet steeds aan van alles denken.
gen en deze top bedekken. Aan de voet van de berg
Mijn werk, alsof de duivel ermee speelt, wil niet
stroomt de rivier de Weichsel, de grootste rivier van
gaan zoals zou moeten.
Polen. Wanneer je vanaf de berg naar beneden naar de Weichsel kijkt, zie je hoe die zich breed en lang
Als de klok nog geen elf heeft geslagen, hoor ik een
uitstrekt tot in de oneindigheid. En de stoomboten
geschreeuw en lawaai op straat en er vliegen scher-
bewegen alsof het speelgoedscheepjes zijn. Vanaf de
ven door de lucht. Mensen roepen: ‘Weg met de re-
berg voeren trappen ons naar de stad en als je over
gering! Wij willen werk en brood!’ Het geschreeuw
die trappen gaat, kom je in de hoofdstraat. Op de
komt steeds dichterbij. Een massa mensen heeft
straathoeken staan arbeiders zich in de zon te war-
zich in beweging gezet en snel als de bliksem zijn
men. Ze staan te wachten, in de hoop dat deze dag
ze opeens vlakbij mij. Ramen vliegen aan scherven
ze iets te verdienen zal brengen. Gezonde mannen,
en mensen sluiten haastig hun winkels. Maar het
in de kracht van hun leven, staan daar maar, spugen
helpt niet, want de ruiten zijn al gebroken. De massa
op de grond en kijken naar iedereen die voorbijgaat.
stroomt zo snel als water en gaat steeds sneller.
Ze krabben zich onder hun vuile hemd op de borst.
Zo lopen ze langs de cafés waar de rijkelui van hun
Op straat hangen ook een paar joodse speculanten
koffie met gebak genieten, maar ze eten er niet van.
rond, en marktkooplui, sjacheraars, geldhandelaren
‘Leve de revolutie!’ hoor je. En ‘Weg met Pilsudski’s
en geldwisselaars. De speculanten lopen over straat
regering!’ ‘Wij verlangen werk en brood!’
en maken allerlei gebaren.
En zo loopt de stoet naar het stadhuis en ze gooien alles kapot. Glas breekt en grote stenen zijn helaas
Op de weg naar mijn werk zijn de winkels nog geslo-
de wapens van de arbeiders. Uit de verte komen po-
ten. In de verte zie je de slager zijn winkel opendoen.
litieagenten aan, maar die zijn in de minderheid en
Zijn jasje heeft hij nog niet aangetrokken en zijn
kunnen de massa niet tot staan brengen en ze moe-
broek wordt opgehouden door een paar bretels. Hij
ten zich terugtrekken.
30
Gezicht op het Poolse stadje Plock aan de rivier de Weichsel, jaartal onbekend, foto Boris Kowadlo [RK]
Boris Kowadlo met vrienden en familieleden, Plock, Polen, 1926-1931, fotoâ&#x20AC;&#x2122;s uit het Poolse familiealbum van Boris Kowadlo [RK]
31
84
85
86
87
88
Leven en werk van Boris Kowadlo 1945-1959
89
12 Door toeval waren de foto’s van Kowadlo bij de eerste die werden inge schreven in het inventarisboek van de nieuwe fotocollectie. Zijn foto’s hebben onder andere de nummers 3 tot en met 5, en 7 tot en met 17. Zie een afbeelding van de eerste in schrijvingen in: Fotografie in het Stedelijk. De ge schiedenis van een collectie, Stedelijk Museum Amsterdam/ Nai Uitgevers, 2009, p. 93-94.
> Boris Kowadlo aan het werk in Israël, 1950-1952, foto Zwi Sadan [RK]
to’s behoren tot zijn series van Israël en van de Am-
Na Kowadlo’s dood werd een comité opgericht dat
sterdamse Jodenbuurt.
zich, aldus een bericht in het NIW van 5 juni 1959,
In mei 1959 ging Kowadlo op reis naar Spanje en
‘ten doel heeft gesteld aan het nagelaten werk van
Portugal, mogelijk om het erfgoed van de sefardi-
Boris Kowadlo zo groot mogelijke bekendheid te ge-
sche joden te fotograferen. Het werd zijn laatste
ven. De revenuen die hieruit zullen voortvloeien zul-
reis.
len ten goede komen aan de nagelaten betrekkingen,
Op 24 mei verdronk hij in de buurt van Porto, onder
zijn vrouw en dochter.’ Het comité bestond uit een
omstandigheden die nooit duidelijk zijn geworden.
zeer divers gezelschap van maar liefst zeventien
De kranten berichtten dat het bootje waarin hij zat
leden, waarvan de samenstelling veel zegt over de
was omgeslagen, waardoor Kowadlo, die niet kon
reputatie van Kowadlo als fotograaf en de sympathie
zwemmen, verdronken was. Het kan ook zijn dat
voor zijn persoon: ‘Mej. Ro Mogendorff, tekenares,
Kowadlo, die al een tijd voor zijn dood hartklachten
mej. Theresia van der Pant, beeldhouwster,
had, een hartinfarct heeft gekregen en daardoor
mej. Liesb. van Weezel, journaliste,
te water is geraakt.
prof. dr. M.A. Beek, hoogleraar, W.S. Borchardt,
Zijn dood bracht een schok teweeg in joods Neder-
dir. Afd. H.B.U., mr. E. Elias, journalist, L. Fuks,
land. In het NIW werden Kowadlo’s persoon en zijn
conservator Rosenthaliana, prof. dr. E.D. Hirsch
werk lovend gememoreerd: ‘Zijn werk waaruit de
Ballin, bijz. Hoogleraar, W. Hijmans, journalist,
laatste jaren een steeds grotere innerlijke groei
dr. H.L.C. Jaffé, conserv. Stedelijk Museum,
sprak, had een duidelijke sociale gerichtheid. Ko-
A.F.K. Parée, journalist, dr. Arthur Polak, arts,
wadlo was een fotograaf met hart en ziel: in elke
Edw. Rottenberg, fabrikant, prof. mr. dr. J. Valkhoff,
ontmoeting, in elk, nog zo onbeduidend straattafe-
hoogleraar, Ph. Vos, accountant, mr. R. Veltman
reeltje, zag hij een plaatje; het kon hem spijten wan-
Fruin, directeur Kon. Ned. Uitgeversbond,
neer hij op straat liep, zonder zijn camera om te
Ad Windig, fotograaf.’
hebben. […] Wij zullen zijn foto’s missen, maar
Er zijn geen nadere gegevens over de activiteiten van
meer nog zijn zonnige kameraadschap.’
dit comité gevonden. Alle goede intenties ten spijt
Onder grote belangstelling werd Kowadlo, volgens
heeft het in ieder geval niet kunnen voorkomen
zijn wens, begraven op de joodse begraafplaats van
dat de naam van Boris Kowadlo na zijn dood lang
Muiderberg. Hoewel hij allang niet meer leefde vol-
zamerhand in de vergetelheid raakte.
gens de letter van de joodse wet, en hij zijn joodse identiteit vooral ontleende aan de Jiddisje cultuur, had hij altijd affiniteit behouden met de tradities en rituelen van het joodse geloof.
100
101
< Poolse landarbeider, Plock, Polen, 1936-1937 [UBL] > Kinderen van Sch. An-Ski tijdens een feestelijke bijeenkomst, Amsterdam, 1937 [JHM]
102
103
< Jacob Weislitz, Jiddisj acteur van de Vilna Troupe uit Litouwen tijdens een bezoek aan Amsterdam, 19351936 [JHM] > Brug tussen de Markensteeg en de Valkenburgerstraat in de oude Jodenbuurt, Amsterdam, 1932 [JHM]
104
105
106
< Hoek Jodenbreestraat en Uilenburgersteeg, Amsterdam, 1948 [JHM] > Jodenbreestraat, Amsterdam, ca. 1950 [JHM]
107
Houtkopersdwarsstraat, gezien van het Waterlooplein naar de Jodenbreestraat, Amsterdam, 1948 [JHM]
108
> Belendingsmuur van een afgebroken huis in de Jodenbreestraat, Amsterdam, ca. 1950 [JHM]
109
< Bloemen en herdenkingskransen, waaronder die van het Nieuw IsraĂŤlietisch Weekblad, voor de Hollandsche Schouwburg, mei 1948 [NIW] > Gezicht op de Zuiderkerk vanuit een raam, 1958 [JHM]
114
115
De eerste dienst in de Portugese Synagoge na de oorlog, Amsterdam, 9 mei 1945. De spreker is I.D. Rodrigues de Miranda, voorzitter van het voorlopig bestuur. [JHM]
116
> Bestuurders en rabbijnen van de Joodse Gemeente Amsterdam op de joodse begraafplaats te Muiderberg tijdens de herbegrafenis van iemand die is vermoord in het concentratiekamp Mauthausen, juni 1948 [NIW]
117
Het bestuur van Sch. An-Ski tijdens de jaarlijkse herdenking van de opstand in het getto van Warschau, 19 april 1946 of 1947 [JHM]
Het nieuwe gebouw van de Joodse Gemeente Amsterdam aan de Plantage Parklaan 9, Amsterdam, oktober 1947 [NIW]
Inwijding van het nieuwe gebouw van de Joodse Gemeente Amsterdam aan de Plantage Parklaan 9, Amsterdam, oktober 1947. De spreker is voorzitter Jaap Parsser, links van hem opperrabbijn Justus Tal. [NIW]
118
De Kerkeraad van de Joodse Gemeente Amsterdam in zitting bijeen, Amsterdam, 3 januari 1949 [NIW] Heropening van het Joods Historisch Museum op de bovenverdieping van het Waaggebouw aan de Nieuwmarkt door minister-president dr. Willem Drees (midden), Amsterdam, 14 juli 1955 [JHM]
Het bestuur van de Joodse Gemeente Haarlem en het feestcomitĂŠ ter gelegenheid van de inwijding van de nieuwe synagoge aan het Kenaupark 7 te Haarlem, 18 december 1949 [NIW]
119
Opening van het nieuwe gebouw van de Joodse Invalide aan de Henri Polaklaan te Amsterdam, 23 oktober 1952. Tweede van rechts is de actrice Rika Hopper. [NIW]
120
< Studiezaal van de Bibliotheca Rosenthaliana, Amsterdam, jaren vijftig [NIW] > Timmerles in kinderdorp Ilaniah, tijdelijk opvangcentrum voor Roemeensjoodse weeskinderen uit displaced persons kampen, Apel足doorn, 1948 [NIW]
121
Arabische man met waterpijp, Israël, 1950-1952 [JHM] > Schaftuurtje in een cementen irrigatiebuis, Israël, 1950-1952 [SMA]
148
149
Straattafereel in de orthodoxjoodse wijk Mea Sjeariem met links een loofhut, Jeruzalem, Israël, 1950-1952 [UBL] > Drie manden met eieren, Israël, 1950-1952 [UBL]
150
151
Moderne architectuur in Jeruzalem, IsraĂŤl, 1950-1952 [UBL] > Fabrieksterrein, IsraĂŤl, 1950-1952 [UBL]
152
153
Boris Kowadlo
toekomst. Voor het eerst is nu een breed overzicht van zijn oeuvre samengesteld, met onder andere weemoedige, aangrijpende foto’s van de geruïneerde en verlaten Amsterdamse Jodenbuurt en krachtige, optimistische beelden van het opbloeiende leven in Israël. Tijdens zijn onderduik (1942-1945) schreef Kowadlo zijn memoires, waarin hij terugkijkt op zijn veelbewogen jeugdjaren in Polen en zijn bittere ervaringen als berooide immigrant in Amsterdam in de jaren dertig. De memoires werden onlangs teruggevonden en voor deze publicatie uit het Jiddisj naar het Nederlands vertaald door Ariane Zwiers.
Fotograaf tussen herinnering en toekomst
Boris Kowadlo (1911-1959) was een Pools-joodse fotograaf die in 1931 naar Nederland emigreerde. In de jaren veertig en vijftig van de vorige eeuw volgde hij als enige fotojournalist intensief hoe de gedecimeerde Nederlandsjoodse gemeenschap na de oorlog de draad van het gewone leven weer probeerde op te pakken. Ook maakte hij als een van de eerste Nederlandse fotografen uitgebreide reportages van de opbouw van de jonge staat Israël. Zijn werk geeft op indrukwekkende wijze visuele uitdrukking aan de twee belangrijkste thema’s van de joodse geschiedenis na 1945: de herinnering aan wat verloren is gegaan en het werken aan een nieuwe
Boris Kowadlo
Fotograaf tussen herinnering en toekomst