De ondergang van Abraham Reiss 9 schilderijen door Jeroen KrabbĂŠ
2
De ondergang van Abraham Reiss
De ondergang van Abraham Reiss 9 schilderijen door Jeroen KrabbĂŠ
3
The Dark Series
6
De ondergang van Abraham Reiss
Een ode aan mijn grootvader, eigenlijk aan al die familieleden die ik nooit gekend heb, dat stond mij voor ogen. Jarenlang zat het in mijn hoofd, jarenlang wist ik niet hoe het te verbeelden, maar dat het op een dag moest gebeuren, dat was duidelijk. Ik had een schat aan informatie, aan foto’s, brieven, etc. geërfd van mijn moeder. De beelden die al lezend en kijkend naar boven kwamen heb ik omgezet in deze negen schilderijen. Het is een erfenis die ik wil doorgeven. Jeroen Krabbé
7
8
9
Spanderswoud – 1904 Gemengde technieken | 150 x 220 cm | 2010
12
13
Amsterdam – april 1942, Jekerstraat 14-3 Gemengde technieken | 150 x 220 cm | 2010
14
Westerbork – 20 juni 1943 Gemengde technieken | 150 x 220 cm | 2010
15
Westerbork – 6 juli 1943, ’s morgens 4.30 uur Gemengde technieken | 150 x 220 cm | 2010
18
19
Sobibor – 9 juli 1943, omstreeks 10.30 uur Gemengde technieken | 150 x 220 cm | 2010
Westerbork – 20 juni 1943
Westerbork – 6 juli 1943 ’s morgens 4.30 uur
6, 7, 8 juli 1943
Op 20 juni 1943 werd in Amsterdam-Zuid een onverwacht grote razzia gehouden. Alle ‘sperren’ waren ingetrokken en ook mijn vader werd weggehaald uit zijn huis. Zo kwam hij ook in Westerbork terecht.
Het erge is gebeurd. (...) Hij heeft op mijn aanraden (nadat hij eerst niet wilde) 2 Jaeger-pakken over elkaar aan en 3 paar sokken. Alle fotoos van jou en Tim die ik prachtig vind heeft hij mee. Zijn overhemden heeft hij vuil mee, daar was niets aan te doen. (...) Arm pappetje, dat hij nu al zo gauw door moest gaan. Hij vond het hier zo ontzettend dat hij eigenlijk kwaad was dat ik hier gewend was. Daar begreep hij niets van, omdat ik toch nog al veeleisend ben. Het ergste vond hij hier de stofmassa’s die in een barak opwaaien.Dat hield hij niet uit. Men beweert hier dat de hygiëne in het oosten beter is omdat dit tenslotte een durchgangslager is. Laten we het hopen.
Om ongeveer half elf vertrokken we. Toen begon het pas goed tot ons door te dringen dat de tocht in een mysterieuze plaats zou eindigen. Misschien Auschwitz, want daar hadden we van gehoord. Er zou, dat was wel zeker, veel van ons uithoudingsvermogen gevergd worden. (...) Drie dagen en bange nachten vol onzekerheid heeft de tocht geduurd, vol wanhoop en geruzie.
Margreet Reiss over haar vader.
Els Reiss – brief vanuit Westerbork over haar vader.
26
Inspiratie
Jules Schelvis uit zijn boek ‘Sobibor’
Sobibor – 9 juli 1943 omstreeks 10.30 uur
Sobibor – 9 juli 1943 omstreeks 11.00 uur
Sobibor – 9 juli 1943 omstreeks 11.30 uur
Het was na 72 uur rijden vrijdag omstreeks half elf geworden toen de trein in de nabijheid van een kamp stopte. Het bleek Sobibor te zijn.
Vervolgens kwam het moment dat men opdracht gaf dat men zich moest uitkleden, dat gebeurde in de open lucht, zowel in de zomer als in de winter bij storm, sneeuw en strenge vorst. (...) Het was voor de meeste mannen de eerste keer dat zij zich naakt aan hun kinderen en vreemden vertoonden. (...) Als iedereen naakt stond te wachten klonk het bevel naar het ‘badhuis’ te gaan.
Kort nadat hij op de eerste dag aan het werk was gegaan hoorde Petsjerski (de gevangene) in de verte het gesnater van ganzen, die vanuit een stal in Lager 2 naar Lager 3 werden opgejaagd. Er was een transport binnengekomen. De dieren werden daar gehouden om het schreeuwen van de slachtoffers in de gaskamer te overstemmen.
Jules Schelvis uit zijn boek ‘Sobibor’
Jules Schelvis uit zijn boek ‘Sobibor’
27
Inspiratie
Jules Schelvis uit zijn boek ‘Sobibor’
The Dark Series Joosje Lakmaker
29
Pagina 1
Het enige beeld dat ik van mijn grootvader had, jarenlang, was een foto; de laatste die van hem is genomen, in 1943. Hij stond thuis met de andere portretten van haar verdwenen familie op het bureau van mijn moeder. Abraham kijkt heel somber, door zorg overmand, maar ik vond de foto altijd mooi. Ik maakte een beeld van die man, met alleen maar dat portret in mijn hoofd. Mijn moeder, Greet, zei wel eens: je lijkt op je grootvader of op oom Jo, zijn broer. Dan liet ze een foto zien van oom Jonas en riep ik: ‘Ja leuk!’ In de hoop dat ik nog iets kon vertegenwoordigen van wat verloren was gegaan. Ik heb ontzettend lang gehoopt dat ik dat kon doen. Als ik haar vroeg om iets over haar vader te vertellen, zei ze dat hij intelligent was, een hele leuke man én dat hij zichzelf helemaal had opgewerkt. Verder niets. Mijn moeder was zwijgzaam. Ik zag vooral het verdriet over haar zusje Els, dat al het andere overschaduwde. Els was jonger en lichamelijk niet sterk en mijn moeder moest als klein meisje beloven dat ze altijd voor haar zusje zou zorgen. Els heeft bijna twee jaar in Westerbork gezeten en is met het een na laatste transport van september 1944 gedeporteerd. Na de bevrijding ging mijn moeder maanden lang elke week naar het Victorieplein om haar naam te zoeken op de lijsten van teruggekomen joden. Vergeefs. Toen mijn moeder in 2002 overleed hebben we haar in de kist een foto van Els meegegeven. Ik heb haar nooit horen zeggen: ‘O, ik ben zo verdrietig en ik mis ze zo verschrikkelijk.’ Maar het was er altijd. Voor de generaties van nu is die stilte volkomen onbegrijpelijk; voor de tweede generatie is het een vertrouwd gegeven. Behalve de foto’s was er de koffer die onder haar bed lag. Met allerlei spullen erin, uit 1940-1945. Een grote bruine koffer die ik af en toe openmaakte. Ik herinner me een kartonnen bordje: Voor Joden Verboden, dat ze kennelijk in 1945 zo ergens vandaan had gerukt. Meerdere Jodensterren zaten erin, kranten en geld uit Westerbork [speciaal voor het kamp gemaakt papiergeld waarmee je iets kon kopen]. Ik speelde ermee en mijn moeder zei: ‘Ja dat is geld uit Westerbork.’ Ik wist heel goed wat Westerbork was, daar moest je ook verder niet over praten. Ik vond een linnen arm-
30
The Dark Series
band met Verwaltung 16 en een ronde stempel: Lager Westerbork. De verloofde van Pagina 49 Els, Helle, die het overleefde, had deze spullen uit het kamp meegenomen. In een andere koffer zat de Spaanse flamencojurk waarin Els voor de oorlog danste bij Pagina 50-51 Florrie Rodrigo, de linkse danseres en choreografe. Het dansen is haar goed van pas gekomen in het cabaret in Westerbork, waarin ze meerdere keren heeft opgetreden. In die doos lag bovendien een stapel brieven van Els aan mijn moeder. Als ik zie hoe zij alles gerubriceerd heeft, vermoed ik dat ze tijdens de oorlog dacht: ‘Ik leef in een periode die geschiedenis wordt.’ Iets rubriceren, geeft het een andere betekenis, denk ik, dan als je het alleen maar beleeft. Als gevoelig jongetje durfde ik nauwelijks iets te vragen, maar er waren spaarzame momenten dat ze iets uit zichzelf vertelde. Zo kwam ik bij flarden steeds meer te weten van het verhaal van mijn grootvader, Abraham Reiss. Mijn moeder adoreerde hem. Een jongen uit de arme jodenbuurt, uit de Lange Houtstraat [verdwenen met de bouw van de Stopera] die zich had weten op te werken tot diamantair. In 1873 werd hij geboren als eerste in een orthodox gezin van zes kinderen, zijn vader stond met fournituren op de Nieuwmarkt. Na zijn bar-mitzwah, na zijn dertiende verjaardag, ging hij in de leer bij een diamantklover. Ondanks een oogziekte waardoor hij een periode niet kon werken, werd Abraham al gauw een klover van naam en hoorde daardoor bij de elite in het diamantvak. Later kocht hij – meestal in Londen – zelf de ruwe diamant in die hij kloofde en weer doorverkocht. Hij was nu diamanthandelaar met een eigen kantoor in de Diamantbeurs op het Weesperplein. Een man van aanzien, die zichzelf bovendien Engels en Duits had geleerd. Zijn milieu had hij achter zich gelaten en daarmee ook de joodse religie met al zijn tradities. Abraham Reiss had niets meer op met het geloof, hij was volkomen geassimileerd. Na zijn huwelijk met de joodse Kaatje Bon werd in 1914 mijn Pagina 39 moeder, Margreet, geboren, Els een jaar later. Een jongetje, Max, stierf na een dag, in 1918. Nu zeg je: goddank.
31
The Dark Series
40
Vakantie in Oostende. vlnr: 1917 met hun nanny | 1918 | 1919. Onder vlnr: 1922 | 1923 met een vriendinnetje | 1924.
41
Vakantie in Oostende: 1919, Margreet rechts, Els links.
46
Amsterdam april 1942. Jekerstraat. Laatste familiefoto vlnr Abraham Reiss, Magreet, Els, Kaatje Reiss-Bonn.
47
Algemeen Handelsblad, woensdag 29 april 1942, in de derde kolom van links de bekendmaking.
48
Amsterdam, april 1943, Abraham Reiss met kleinzoon Tim.
49
Geld en een armband uit Kamp Westerbork.
52
Briefkaart van Abraham Reiss uit Kamp Westerbork aan Margreet KrabbĂŠ-Reiss.
53
54
De ondergang van Abraham Reiss
Na de stilte Ralph Keuning Directeur Museum de Fundatie
55
The Dark Series
56
Champagne Beach (Espirito Santo, Vanuatu) Olieverf op doek | 90 x 70 cm| 1989 | Collectie Lorna en Robert Kamen Dalfsen II Olieverf op doek | 50 x 40 cm | 2007 Collectie Museum de Fundatie, Heino/Wijhe en Zwolle (schenking vrienden van Museum de Fundatie)
Toen wij in januari 2008 honderden schilderijen van Jeroen Krabbé in het Paleis aan de Blijmarkt in Zwolle ontvingen voor zijn eerste grote overzichtstentoonstelling, veranderde ons statige museum in een kleurenparadijs. Jeroen Krabbé is telg uit een schildersgeslacht maar ook behept met een passie voor het acteursvak. Na zijn succes in vele toneelstukken en in de film Soldaat van Oranje toog hij onmiddellijk naar de Rijksacademie om zijn andere grote liefde, de schilderkunst, te volgen. Het oeuvre van Krabbé bevatte de eerste jaren experiment, van portret naar Popart en variëren van hyperrealistische minuscule doeken in de stijl van de door hem bewonderde Melle, tot reuzenschilderijen van de vier jaargetijden in een tuin van vrienden. De laatste jaren leek zijn schilderschap zich exclusief te bewegen rond landschappen. Zijn geliefde Dalfsen, alle plekken waar zijn filmcarrière hem voerde en Frankrijk waar hij iedere zomer schildert. Hij zelf afficheerde zich met enige nadruk als schilder van het geluk. Geen wonder, zijn we haast geneigd te denken. Deze alleskunner die met zijn gave techniek de mooiste plekken van de wereld vastlegt, gevangen in een positieve levensenergie, zijn schilderijen grif verkopend bij zijn tweejaarlijkse tentoonstellingen bij zijn Londense galerie Francis Kyle. Het publiek reageert even enthousiast als de kunstenaar zelf. Het zwelgt in zijn kleuren, laat zich betoveren door de verre kusten en verwondert zich misschien terloops over het ontbreken van mensen in de schilderijen. Jeroen Krabbé, schilder van het geluk laat geen mensen toe in zijn arcadia. Een enkel streng gestileerd hert, levende have bij wijze van hoge uitzondering, maar geen mensen. Desgevraagd meldt hij dat in zijn paradijzen geen mensen thuishoren. Mensen verstoren paradijzen, ze bewonen ze niet. Jeroen Krabbé die zich in zijn filmwerk, zowel als acteur en regisseur, zo intensief inlaat met de menselijke gesteldheid, ook de duistere kanten daarvan, vlucht in zijn schilderijen in de stilte van paradijzen. Zelfs zijn veel afgebeelde huis in de bossen bij Dalfsen lijkt onbewoond. Dat hij ook een meester is in het verbeelden van menselijke wanhoop en verdriet bewees hij op voornoemde tentoonstelling met een schilderij dat hij maakte naar aanleiding van de begrafenis van een kind van
57
Na de Stilte
60
61
62
63
Met veel dank aan: Ralph Keuning Herman Gordijn Ko en Wilma van Geemert Cor Niekel Pieter-Jan Brugge Jules Schelvis mijn vrouw Herma Martijn Krabbé Jasper Krabbé Jakob Krabbé, en mijn kleinkinderen.
Foto pagina 1: Abraham Reiss 28 april 1943 De ondergang van Abraham Reiss is voor het eerst aan het publiek getoond tijdens de gelijknamige tentoonstelling in Museum de Fundatie, Paleis aan de Blijmarkt, Zwolle, 05-09 t/m 05-12-2010. Uitgave Uitgeverij Waanders, Zwolle www.waanders.nl Museum De Fundatie, Zwolle en Heino/Wijhe www.museumdefundatie.nl Tekst Joosje Lakmaker Ralph Keuning Jeroen Krabbé Ontwerp MV LevievanderMeer, Amsterdam Fotografie omslag, pagina 2, 28 en 54 Hans de Bruijn, Haarlem Lithografie en druk Drukkerij Waanders
64
© 2010 Uitgeverij Waanders B.V. / Museum De Fundatie / de auteurs Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere wijze, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. De uitgever heeft ernaar gestreefd de rechten met betrekking tot de illustraties volgens de wettelijke bepalingen te regelen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden. © Jeroen Krabbé 2010 De schilderijen uit de reeks De ondergang van Abraham Reiss: courtesy Francis Kyle Galeries - Londen ISBN 978 90 400 7742 5 NUR 646