Tijdschrift Taal, jaargang 8, nummer 12
Nepnieuws & Taalontwikkeling Auteur: Mieke van Os Alle landelijke en regionale dagbladen publiceerden vorige maand de waarschuwing van Minister Kajsa Ollogren voor nepnieuws. 'Wees alert. Brede verspreiding van desinformatie kan makkelijk, anoniem, snel en goedkoop’, aldus de minister. Dat is niet zonder gevaar en gaat ons
allemaal aan. Het fabriceren van nepnieuws op bedrieglijk echt ogende nieuwssites is eenvoudiger dan ooit. En ook het verspreiden ervan is kinderspel. De redactie ging op zoek naar een antwoord op de vraag: wat is de impact van nepnieuws en kan het onderwijs een rol spelen in de omgang daarmee. Onder meer via taalonderwijs.
Impact groot Waarom is wapening tegen nepnieuws van belang? De actualiteit toont dat nepnieuws grote impact heeft op het publieke debat. De opstellers ervan nemen een loopje met de feiten en willen de publieke opinie ermee naar hun hand zetten. Nepnieuws polariseert en zet groepen tegenover elkaar of kan tussen groepen vijandigheden veroorzaken of versterken. Het werkt maatschappelijk ontwrichtend en brengt onrust.
“Nepnieuws is misleidende informatie die wordt verspreid om geld te verdienen of om de publieke opinie te beïnvloeden. Desinformatie is nieuws dat speciaal is bedoeld om iemand in diskrediet te brengen” Bron: Mediawijsheid.nl
20
Nepnieuws stoelt grotendeels op overdrijving, generalisering, onjuiste vergelijkingen en impliciete aannames.
Bertholee van de AIVD zou Rusland ook de Nederlandse verkiezingen op het oog hebben gehad.
Stoorzenders Leraren hebben soms hun handen vol aan het ontkrachten van nepnieuws of het ontzenuwen van complottheorieën. Ook in de klassen zingt nepnieuws zich snel rond. Zo beweerden leerlingen in mijn klas en masse dat Gerard Joling was opgepakt voor het hebben van een wietplantage. Hoewel erg vervelend voor de BNer is dit redelijk onschuldig. Nepnieuws kan echter diep invloed uitoefenen op het leven van veel mensen. Zo loopt er een onderzoek naar de rol van Rusland als groot nepnieuwsfabrikant tijdens de Amerikaanse presidentscampagne. Mogelijk zou dit de uitslag hebben vertroebeld. Volgens Rob
Beeldvorming Veelvuldig mikpunt zijn ook asielzoekers. Met opzet worden bijvoorbeeld verkeerde cijfers rondom hun betrokkenheid bij diefstallen verspreid of krijgen zij een wandaad in de schoenen geschoven. Trump retweette onlangs nog een bericht van de omstreden Jayda Fransen van ‘Britain First’. Het ging daarna razendsnel rond dat een moslimvluchteling in Nederland een weerloze jongen op krukken in elkaar had geslagen. De dader bleek echter een 16-jarige blanke jongen uit Edam-Volendam die daags erna al was opgepakt. Het betrof een gefingeerd Facebookbericht. Het kwaad was echter al geschied, want wat blijft hangen is
Tijdschrift Taal, jaargang 8, nummer 12 een negatief beeld over vluchtelingen in ons land.
Belang taalonderwijs Is er een rol weggelegd voor het onderwijs? Je kunt misschien zeggen dat vaardigheden in het omgaan met nepnieuws bijdragen aan de democratische kwaliteiten van een samenleving. Dat is ook in grote mate een mediasamenleving. Mediawijsheid.net stelt dat de term Mediawijsheid staat voor de verzameling van competenties die men nodig heeft om actief en bewust deel te kunnen nemen aan de mediasamenleving. De meeste onderwijsinstellingen hebben inmiddels een visie hierop en geven hieraan invulling met eigen schoolspecifieke onderwijsdoelen. Veilig mediagebruik Nagenoeg alle onderwijsinstellingen hanteren richtlijnen voor een gezonde mediaveilige leeromgeving. Veelal ingegeven door ervaringen in het land met de risico’s en meer negatieve aspecten van het mediagebruik. Denk hierbij aan cyberpesten, sexting en de ongewenste verspreiding van persoonlijk beeldmateriaal. De aandacht gaat dan vooral uit naar veilig mediagebruik en het maken van afspraken over privacy en respect, het bewustzijn van het eigen mediagebruik - de meer opvoedkundige kant - en het vaardig gebruik van mediatoepassingen. Deze items vallen onder de twee hoofdgroepen Gebruik en Communicatie van het Mediawijsheid Competentie-
21
model; meer informatie hierover is te vinden op de website van Mediawijzer.net. De genoemde problemen zijn ernstig en de vaardigheden zijn zeer zeker van belang.
“Bij ‘media’ denk ik meer aan ‘social media’ gewone dingen die ik op mijn telefoon heb staan” Luc, 14 jaar havo
Wat betekent mediabewustheid dan nog meer? In vergelijking komen Begrip en Strategie, de andere twee hoofdgroepen in het model, (te) weinig aan bod. Amber Walraven, verbonden aan de Radbout Universiteit, geeft aan dat de strategische en kritische denkvaardigheden weinig aandacht krijgen in het mediaonderwijs. Het gaat dan om het nadenken over welke keuzes worden gemaakt en waarom. Tijdens een tafelgesprek in de lerarenkamer wordt dit erkend. “Leerlingen onderschatten hun informatievaardigheden zwaar”. Mediahandig maakt nog niet mediawijs Mariska Kleemans, onderzoeker aan de Radboud Universiteit, schrijft: "Ze leren niet goed hoe ze met nieuws om moeten gaan, terwijl dat cruciaal is als je leerlingen straks wil laten deelnemen aan de democratische samenleving". Ook dat is namelijk onderdeel van mediawijsheid. We weten uit cijfers van de Monitor Jeugd en Media 2017 van Kennisnet dat minder dan de helft van alle leerlingen informatie op websites kritisch kan beoordelen.“
Het goed nagaan van de bron wordt steeds belangrijker, gezien de discussie rond fake news", zegt Remco Pijpers, expert op het gebied van digitale geletterdheid. "Als de basis goed is, kun je volgende stappen zetten. Die basis is belangrijk voor hun toekomstige werk in de maatschappij. En dat vraagt meer dan alleen handig zijn online. Je moet je informatie kunnen vinden en verifiëren." Kleemans bepleit een multidiciplinaire aanpak.
Bewustwording leerlingen Moet elke leerling alle competenties ontwikkelen? Het is wel handig als iedere leerling een basisuitrusting heeft, zodat - mocht het nodig zijn - ze desinformatie aan de kaak kunnen stellen. Volgens Pijpers is het belangrijk dat scholen daar aandacht aan besteden. In de veelheid aan nieuws is het steeds lastiger om feit van fake te onderscheiden. Het is lang niet altijd duidelijk waar informatie vandaan komt, welke krachten het nieuws beïnvloeden of welke journalistieke principes zijn gehanteerd. Diversiteit en variatie Mediawijsheid bij adolescenten is echter geen kwestie van ‘wanneer kunnen we welk niveau verwachten’, maar ‘wat verwachten wij van onze leerlingen op welk moment?’ zo stelt Walraven in haar onderzoek. In principe kan iedereen op hetzelfde niveau uitkomen. De ervaringen, de omgeving, de
Tijdschrift Taal, jaargang 8, nummer 12
benadering en aanpak bepalen dit voor een heel groot deel. “ ‘Reflectie en strategisch denken zijn voor veel vmbo-ers niet weggelegd.’ Die gedachte verklaart mogelijk dat sturing en steun op deze onderdelen achterblijven”. Bron: tafelgesprek lerarenkamer vmbo
In de klas Trap er niet in, hoe dan? Je kunt dan denken aan zaken als inzicht hebben in de medialisering van de samenleving, zien hoe de media de werkelijkheid kleuren, begrijpen hoe media worden gemaakt en reflecteren op het eigen mediagebruik. Hieronder valt ook het begrijpen en doorzien van mediatrucs. Daar kan taalonderwijs een rol in spelen. Al schrijvend en lezend kunnen de leerlingen hun mening leren vormen. Ze kunnen daarnaast argumentatietypen en drogredenen leren herkennen en hun gevoel voor retorische trucs scherpen. Ze leren onderscheid te maken tussen standpunten en op een productieve manier in te spelen op geschillen. Je kunt kijken welke didactische werkvormen de omgang met desinformatie vergemakkelijken. Interactieve componenten Een van de manieren om leerlingen alerter te maken op nepnieuws is ze zelf nepnieuws te laten fabriceren. Door zelf de trucs toe te passen, leer je de manieren van het maken van nepnieuws te herkennen. Dat maakt je alerter. 22 2
Tijdens mediavaardigheden gaan leerlingen aan de slag met het produceren van een eigen nieuwsitem of bericht en kiezen daarbij ook een strategie. Leerlingen buigen zich over vragen als welke invalshoek kies je voor je nieuwsitems? Wat ga je opnemen, opstellen en hoe ga je het monteren, bewerken en vormgeven? Zet je de headlines stevig aan? Hoe nauw neem je het met de waarheid? Wat is de beste manier om het te verspreiden? Bij CKV kun je het bijvoorbeeld hebben over beeldgeletterdheid en bij Burgerschap of Maatschappijleer experimenteren leerlingen met het oplossen van conflicten via betoog en discussie. Bij geschiedenis praat je over de herkomst en gekleurdheid van bronnen. Diversiteit en variatie.
opvattingen over het bericht? Al doende krijgen ze instrumenten in
Neus voor nep
invalshoeken, verschillende
makkelijker gezegd dan gedaan. Oosterwoud lanceerde daarom begin november een online spel voor jeugdigen om desinformatie te herkennen met de naam “Slecht Nieuws”. Beeld en Geluid
gedachten en ideeën. Méér dan
in Hilversum heeft speciaal
wanneer ze het allen enkel individueel denken. De docenten voegen kennis toe en laten net wat meer zien dan waar ze zelf op
rondom nepnieuws een tentoonstelling ingericht voor het
Trainen van een zesde zintuig? Leerlingen verkennen met elkaar verschillende dimensies en
zouden komen. Door delen verandert de betekenis, want
handen die ze ook buiten de school kunnen hanteren bij maatschappelijk gevoelige dilemma’s of commerciële toenaderingen. Domeinen waarop bedrijven hun desinformatie in stelling brengen. Ze scherpen een zesde zintuig. Een (online) wereld te ontdekken Hagenaar Ruurd Oosterwoud van Drog.nl houdt zich al een paar jaar bezig met nepnieuws. Omdat steeds moeilijker is te zien wat misleiding is en wat niet, moeten mensen volgens hem weten hoe het werkt. Hieraan handen en voeten geven, is echter
onderwijs onder de titel “Nieuws of Nonsens. #demediamindfuck. Bezoekers krijgen de werkingsprincipes door en
iedereen reageert vanuit zijn eigen ‘ik’ en omgevingscontext op
beseffen dat alles in het nieuws betekenis heeft en dat
een bericht. Vanuit die reacties ontstaan weer nieuwe zienswijzen.
nieuwsmakers zich bewust zijn van wat ze doen.
Herkent de klas de keuzes? En op basis van wat delen ze hun
Tijdschrift Taal, jaargang 8, nummer 12 TIPS
Een bericht doordrenkt met emoties en meningen kan een teken zijn dat het bericht (gedeeltelijk) nep is. Het gaat dan niet om het nieuwsfeit, maar het doel van het verhaal is om de publieke opinie te beïnvloeden.
Check bij twijfel deskundigen die worden aangevoerd in het bericht. Wie zijn ze? Bestaan ze echt? Kijk bij websites altijd in de disclaimer of bij ‘over ons. Of kijk naar de reacties onder het bericht. Zijn deze sturend of opvallend positief, dan kan het weleens een misleidend bericht zijn.
Het is altijd goed om na te gaan waar het bericht vandaan komt: wie is de bron en hoe betrouwbaar is deze? Wordt het nieuws maar door één partij gemeld, dan kan dat een teken zijn dat het niet klopt.
Kijk goed naar het internetdomein. Vooral de belangrijkste wereldwijde nieuwssites worden nagebouwd, waarbij bijvoorbeeld de ‘m’ in een naam wordt vervangen door ‘rn’. Of door een andere extensie te gebruiken. In plaats van LeSoir.be bijvoorbeeld LeSoir.info.
Over de auteur: Mieke van Os was lange tijd werkzaam als preventiemedewerker met aandachtsveld communicatie binnen het sociale domein. Daarnaast is ze docent Beeldende Vorming en als zodanig werkzaam binnen en buiten het onderwijs. Momenteel volgt ze de verkorte opleiding tot docent Nederlands aan de HAN Njmegen. E-mail: mvomieke@gmail.com / M.C.vanOs@student.han.nl
Literatuurlijst -
-
-
23
A l g e m e n e I n l i c h t i n g e n e n V e i l i g h e i d s d i e ns t. M i n i s te r i e v a n B i n ne nl a nd s e Z a k e n e n K o ni nk r i j k r e l a t i e s . ( 2 0 1 7 , 1 4 n o v e m b e r ) . Kamerbrief over heimelijke politieke beïnvloeding en digitale aanvallen. Geraadpleegd op 1 december 2017, van https://www.aivd.nl/publicaties/kamerstukken/2017/11/13/kamerbrief-over-heimelijke-politiekebeinvloeding-en-digitale-aanvallen B e u k e r s , G . ( 2 0 1 7 , 2 9 n o v e m b e r ) . Trump verspreidt met Nederlands filmpje zelf nepnieuws: mishandeling door moslimmigrant klopt niet. De Volkskrant. Geraadpleegd op 30 november 2017, van https://www.volkskrant.nl/buitenland/trump-verspreidt-met-nederlands-filmpje-zelf-nepnieuws-mishandeling-doormoslimmigrant-klopt-niet~a4542274/ E A V I M E D I A L I T E R A C Y fo r C I T I Z E N S H I P . ( z . d . ) . Beyond Fake News – 10 Types of Misleading News [Infographic Dutch]. Geraadpleegd op 25 november 2017, van https://eavi.eu/beyond-fake-news-10-types-misleading-info/ Gipson, M. (2016). Burgerschapsvorming en taalontwikkeling. Tijdschrift Taal, 7 (11), 22-25. Jenkins, J., & Perreault, M. (2016). Exploring news literacy: Preparing future journalists and citizens for engagement in global digital culture. Journalism Education, 5(1), 10-13. Kleemans, M., & Eggink, G. (2016). Understanding news: the impact of media literacy education on teenagers’ news literacy. Journal of the Association for Journalism Education, 5(1), 74-87. Mediawijsheid.nl. (z.d.). Social Media. Nepnieuws. Geraadpleegd op 4 december 2017, van https://www.mediawijsheid.nl/nepnieuws/. Mediawijzer.net. (z.d.). Mediawijsheid Competentiemodel. Geraadpleegd op 4 december 2017, van https://www.mediawijzer.net/van-mediawijzer-net/competentiemodel/ Mihailidis, P., & Tevenin, B. (2013). Media Literacy as a Core Competency or Engaged Citizenship in Participatory Democracy. American Behavioral Scientist, 57(11), 1611-1622. NOS. (2017, 17 november). Echt of nep? Jongeren zien online soms niet het verschil. Geraadpleegd op 3 december 2017, van https://nos.nl/artikel/2203325-echt-of-nep-jongeren-zien-online-soms-niet-het-verschil.html Pauw. (2017, 17 november). Vrijdag bij Pauw. Geraadpleegd op 3 december 2017, van https://pauw.bnnvara.nl/nieuws/vanavond-bij-pauw-87 Renesse, J. (2017). Vanzelf Mediawijs? 2017. Geraadpleegd op 6 december 2017, van https://www.mediawijzer.net/vanzelfmediawijs-2017/ Walraven, A. (2014). Mediawijsheid in het voortgezet en middelbaar beroepsonderwijs achtergronden en percepties. Nijmegen: ITS Radbout Universiteit. WijZijnDrog.nl. (2017). Hoe maken wij onzin onschadelijk [App]. Geraadpleegd op 4 december 2017, van https://wijzijndrog.nl/