givi cotniaSvili
realuri ganzomileba
2018 weli 1
vuZRvni Cemi mSoblebis – ekaterine javaxiSvilis da oTar cotniaSvilis naTel xsovnas
2
ivlisis cxeli dRe rom miiwureba, Camobneldeba, mTvare rom gaanaTebs dedamiwas, caze varskvlavebi rom akiafdebian, - maSin magidasTan vjdebi, var da vambob: brZeno da didebulo qarTvelo ero, neba miboZe, Segaxseno Cveni samSoblos realuri istoria, romelic mWidrod aris dakavSirebuli kacobriobis ganviTarebis istoriasTan. aseTi ram sul oriodejer Tu momxdara, Tumca ase sajarod gamomzeurebuli da dakonkretebuli arasodes yofila, radgan aseTi iyo RvTis neba. es istoria mxolod Cveni saidumloeba ar aris, igi mTeli kacobriobis, upirveles yovlisa ki is gangebis, uzenaesis saidumloebaa. cxadia, me araerTxel mifiqria amaze da srulad mesmis, ramdenad saxifaTo SeiZleba aRmoCndes CemTvis es mimarTuleba: gangebis nebis gareSe xom kenWic ver gadabrundeba dedamiwaze. momecema Tu ara simarTlis gaxmovanebis SesaZlebloba da ra bedi eweva kacobriobas, misi gadasawyvetia: verc mis wadils da verc mis gulisTqmas veravin da veraferi aRudgeba win. dae, aRsruldes neba RvTisa. amin.
3
kacobriobis Tanamedrove istoriaSi moipoveba uamravi Zveli Tqmuleba, gadmocema, legenda, romelic miTiuri da mistikuri SaravandediTaa garemoculi. romeli maTgania realur movlenebze dafuZnebuli da romeli ar Seesabameba sinamdviles, es kacobriobis Tavsatexia dRemde. Cvens epoqaSic ki iSviaTad Tu mouva vinmes azrad, rom am ucodinrobis mizezebi sakuTar arsebaSi, an kidev ufro zustad rom vTqvaT, urwmunoebaSi, uRmerTobaSi eZios. arada, imdeni damadasturebeli faqtis Semdeg. Tu adamianma gangebis arsebobis damadasturebeli sabuTi ver naxa, ar vici, imas ra unda eSvelos?!.. TiTqos damarcxda, daemxo marqsizm-leninizmis filosofia adamianis maimunidan warmoSobis Sesaxeb, magram es moZRvreba inerciiT jer kidev cocxlobs da ar aZlevs gonebas yovelives realurad gaazrebis saSualebas. imaTac, visac arasodes uwamiaT amgvari moZRvrebis sinamdvile, imaTac ki ar gaaCniaT kacobriobis mier gavlili gzis realuri analizis, bunebis realurad aRqmis SesaZlebloba. ukeTes SemTxvevaSi, Cveni logika emyareba mxolod imas, rasac Cveni smena ismens, Tvalebi xedaven da enis mier warmoTqmul-warmoqmnili bgerebi gonebaSi aRibeWdeba. 4
es sakmarisi ar aris, Tumca TavisTavad arcTu ise cotaa. Cven vsaubrobT saqarTvelos da msoflio istoriis umniSvnelovanes sakiTxebze, xolo sinamdvileSi es istoria swored im enis ganviTarebis istoriaa, romelzedac Cven axla vsaubrobT. Tanamedrove qarTulma enam ganviTarebis araerTi etapi ganvlo da dRes igi ganusazRvreli potencialisa da SesaZleblobis mqone uZlieresi enaa. yvela qarTvelma icis Cveni winaprebis mier gadmocemuli mravali Tqmuleba, romlis mixedviTac Cvens enaSia “damarxuli” yoveli WeSmariteba da rom mova dro da “am eniT” gamJRavndeba yovelive (ioane zosime). rodesac qarTuli enis Sesaxeb vsaubrobT, me mxedvelobaSi maqvs adamisa da evas ena, romelzedac mTeli maTi mravalricxovani geniuri modgma saubrobda aTasobiT wlis ganmavlobaSi. is erTaderTi eris erTaderT enas warmoadgenda dedamiwaze didi xnis ganmavlobaSi, sanam ar daiSleboda da mis safuZvelze sxva - hibriduli enebi ar aRmocendebodnen Jamis kvaldakval. dRevandeli qarTveli eri ukanaskneli srulfasovani geniuri warmomadgenelia pirvelyofili RvTiuri sazogadoebisa. kacma rom Tqvas, am enas mxolod pirobiTad hqvia qarTuli, radgan igi, Cveni winaprebis mier RvTis ne5
biT Seqmnili, qarTvelma erma daicva da Semounaxa kacobriobas. Cvens samSoblos - iberiisa da kolxas erTobas mxolod ukanaskneli aTaswleulis dasawyisSi ewoda saqarTvelo. Tavad uzenaesi sakuTar enas uwodebs “als�, magram me is ar mzRudavs, rom uZveles xanaSic es ena qarTulad movixsenio: es absoliturad erTi da igive enaa da maT Soris gansxvaveba ar aris. Tanamedrove qarTuli ena aris cisa da miwis Tavisufali, bunebrivi geniuri ena. am enaze saubroben erTmaneTTan da CvenTan ca da dedamiwa, am sityvebis pirdapiri mniSvnelobiT. es aris RmerTis, gangebis ena da Tavad samyarosa da dedamiwis Semdeg misi upirvelesi mtkicebuleba. yvela saxeli, sityva Tu termini azrobrivad, Sinaganad mimarTulia swored qarTuli enisaken da misdami Tavis damokidebulebas amJRavnebs. qarTuli ena Tavad aris erTaderTi da realuri kacobriobis istoria. es ena sabaziso enaa yvela, misi daSlis Sedegad aRmocenebuli enisaTvis da cxadia, yvela anbanisaTvisac, radgan arcerTi eTnosi myarad ar Camoyalibebula romelime anbanis gamoyenebis gareSe. RvTis nebiT dadgenili wesebiTa da kanonebiT, uaRresad didi mniSvneloba aqvs sityvebis SerCevasa da sasaubrod gamoyenebas. 6
geni – eg ena genetika – eg ena tova ku am enis mixedviT, Cven yvelani, - TeTrkanianebi, feradkanianebi, yviTelkanianebi Tu wiTelkanianebi, - erTi warmoSobisani varT da yvelani adamisa da evasgan movdivarT. Cvens Soris gansxvaveba aris mxolod enaSi, magram es gansxvaveba Zalian arsebiTia. es enobrivi gansxvaveba aris Cveni geniuri Tu genetikuri cvlilebebis safuZveli.
anbani
Sifri
al ena - qarTuli ena
b-ban
bma. bu
bu - hibriduli, brma, arabunebrivi, araqarTuli ena
g-gan
eგ da
a-an
d-dan e-en v-vin z-zen T-Tan i-in k-kan l-las m-man
ku ali me. man
n-nar
ena
qarTuli enis periodi
var ze Tu
uzenaesi ena
uZvelesi eri qarTuli ena anbanis gareSe darCenili qarTuli ena 7
o-on p-par
ipo
J-Jan r-rae s-san
Jami var es (is)
t-tar
tova
u-un f-far q-qan R-Ran y-yar
fu aq (iq) Ra iyo
S-Sin
Sva. uSva.
C-Cin
Cemi
c-can
ca
Z-Zil
Ze
w-win W-War x-xan j-jan h-hae
aw Wa xar jer ho
aRniSnavs ali, qarTul enasTan damokidebulebas droebiTi, Jamieri ena qarTuli enis periodi gamoxatavs qarTvel erTan da enasTan damokidebulebas qarTulidan warmoqmnili cudi ena
gamoxatavs qarTul enasTan damokidebulebas gardamavali periodis Taviseburi ena miwierebas moklebuli qarTuli ena qarTvels, qarTuls, bunebrivs niSnavs cas mowyvetili qarTuli ena
SeniSvna: qvemoT warmodgenil formacvalebad saxelebs zog SemTxvevaSi ucvlelad vtoveb.
8
warmodgenili sqema Cemi Sedgenilia da ganzomilebis masStabebidan gamomdinare, SesaZloa, hqondes naklovanebani, magram mTlianobaSi is, vfiqrob, utyuaria. Sifris Sedgenisas vxelmZRvanelobdi im principebiT, rom naklebad dametovebina interpretaciis SesaZleblobani, radgan qarTuli zmnis saocari moqnilobis gamo, sirTuleebs isedac xSirad vawydebiT xolme. garkveul siZneles warmoadgens zmnis piris gansazRvrac. swored zmnebi qmnian im problemas, romelTa gansazRvrul arealSi moqceva da raime kanonzomierebasTan dakavSireba arcTu ioli saqmea. am Sifrs me vuwodeb adamis da evas enas, romelic qarTuli anbanis pirvelive aso-bgerasTanaa dakavSirebuli. adam-eva anu a – da me var savaraudod, es is sityvebia, romelic adamma, RvTis nebiT, dedamiwaze pirvelad warmosTqva. qarTuli anbani da es Sifria, mTlianobaSi, Cveni enisa da rogorc zemoT ukve aRvniSneT, nebismieri sxva enisa da anbanis safuZvelic. es ena gansakuTrebul rols aniWebs kus. SesaZloa, igi dedamiwis pirveli sulieria. SesaZloa, es xdeba misi mravalmxrivi arsebobis gamo. cnobilia isic, rom ku, met-naklebad, yoveli mxridanaa daculi. ku, uZvelesi, eris simbolod ganixileba. 9
rCevebi mkiTxvelisaTvis 1. xmovnebs eniWeba damxmare funqciebi; 2. saxelSi, terminSi, sityvaSi ramdenime xmovnis SemTxvevisas nacvalsaxelebTan upiratesoba aqvs anbanSi ufro zemoT mdgom xmovans; 3. piris nacvalsaxelebi da “ena” yovelTvis aRniSnavs uzenaes, anu qarTul enas. TiTqmis yovelTvis “ena” aRniSnavs anbanis gareSe darCenil amave enas; 4. “Ze” - qarTvels, qarTuls gulisxmobs, zogjer ki - bunebrivs; 5. “ku” - pirvel da erTaderT ers, xan ki mis enasac gamoxatavs; 6. “ali” – uzenaess, anu qarTul enas aRniSnavs. ase uwodebs mas uzenaesi im droidan moyolebuli, rodesac eTnikuri jgufebi ar arsebobda. anbans, safuZvels mowyvetil qarTulsave (qarTvelursave) enas aRniSnaven “fu”, “ca” da “Wa” saxelebi. isini gvauwyeben uzenaesi enis mdgomareobis xarisxs gansazRvrul drosa da gansazRvrul adgilze; 7. rodesac saxelebSi aso-bgerebi Tanamedrove qarTul sityvebs qmnian, am sityvebis Tavisuflad gamoyeneba SeiZleba; 8. upiratesoba eniWeba qarTul saxelebsa da terminebs, magaram, vinaidan es ena sabaziso enaa yvela enisaTvis, ucxouri saxelebi da terminebi, rogorc wesi, xSirad damatebiT bevr informacias gvawvdian 10
xolme; 9. mTavari mniSvneloba aqvs Tanxmovnebs; 10. saxelebSi, terminebSi xSirad gveCveneba, rom aso-bgerebi araTanmimdevruladaa dalagebuli, anu gadasmulia TavSi, SuaSi an boloSi. viTarebaSi ukeT garkvevis mizniT, maTi Sesworeba dasaSvebia, xolo zogjer, iqneb, aucilebelic. aseve, aucilebeli mgonia sasveni niSnebis saWiroeba Sifris gamoyenebis pirobebSi. SuamdinareTi – uSva man da ena var Tu yvelaferi RvTis nebaa da milionjer amocurda cxraTvala mze da Cagvxeda TvalebSi. milionjer gazafxulda da dazamTrda dedamiwaze. milionjer Seamko Semoqmedma mTebi da velebi bunebis mSvenierebiT. gadaiara uamravma qariSxalma, grigalma, zRvaTa da okeaneTa mRelvarebam, - Tanamedrove civilizaciis erT-erT upirveles da uZveles kerad ki samarTlianad iTvleba SuamdinareTi. adamis da evas STamomavloba aTasobiT wlis ganmavlobaSi saubrobda aq am pirvel enaze. rom ar yofiliyo uamravi istoriuli cnoba, miTi da gadmocema, ar yofiliyo mravali arqeologiuri Zegli, - SuamdinareTis meore saxeli mainc miipyrobda yuradRebas Tavisi originalobis gamo. es saxelia mesopotamia. 11
mesopotamia – man es po. tova man rogorc vnaxavT, rogorc es saxelebic gvidastureben, SuamdinareTma Tavad Seuwyo xeli erTiani sakacobrio enis “pobas”, rRvevas. swored amis Semdeg ewoda SuamdinareTs mesopotamia. rogor, ratom da rodis moxda es? uZvelesi sarwmuno istoriuli cnobebi, romlebmac Cvenamdis moaRwia, daaxloebiT 50 saukunis (5000 w.) winandelia. dReisTvis Cems xelT arsebuli dokumenturi masala ar maZlevs imis gaanalizebis SesaZleblobas, Tu miaxloebiT ramdeni adamiani cxovrobda im dros dedamiwaze. sirTuleebs qmnis isic, rom Cveni geniuri winaprebi, maTusalas msgavsad, ufro didxans cocxlobdnen da albaT, Sesabamisad, mravldebodnen kidec. maTusala – me Tu is ali maSin, rodesac maSindelma kacobriobam, aTasobiT wlis ganmavlobaSi dedamiwaze cxovrebis Semdeg, ukve moicva sacxovreblad gamosadegi oTxive kontinenti, - evrazia, afrika, amerika da avstralia, - cxadi gaxda, rom arsebul viTarebaSi SeuZlebeli iyo erTiani enis SenarCuneba. ar arsebobda araviTari teqnikuri sainformacio saSualebani. axali ambebis moZieba did sirTuleebTan iyo dakavSirebuli. 12
ara marto kontinentebs uWirda erTmaneTTan urTierToba, Tavad kontinentebzec uamravi adamianTa jgufi moswyda erTmaneTs da izolirebul sivrceSi moeqca. okeaneebi, zRvebi, mdinareebi, mTebi, udabnoebi, tyeebi da junglebi abrkolebdnen adamianur kavSirebs. ukve igrZnoboda enis dialeqtebis aRmocenebis dawyebuli procesi. droTa ganmavlobaSi es dialeqtebi axal enebad gardaiqmneboda. araerTsaukunovani msjelobis Semdeg kacobrioba im daskvnamde mivida, rom maTi ena - adamisa da evas ena, dedamiwis bunebrivi da Tavisufali ena - saSiSroebis winaSe idga. mas moeloda rRveva, daSla, damaxinjeba, gadagvareba da gaqroba. 5000-ze meti wlis win adamianebi mixvdnen, rom dadgeboda dro, rodesac aTas eTnosad daSlili sazogadoeba, TavianTi hibriduli enebiT, erTmaneTs veRarafers gaagebinebda; aRar darCeboda araferi bunebrivi, RvTiuri, rac maT fiqrsa da azrovnebas amosaval wertilad moevlineboda. da maSin kacobriobam gadawyvita daecva dedamiwis geniuri ena gaqrobisagan da STamomavlobisaTvis Semoenaxa igi. 49-48 saukunis win SuamdinareTSi ukve Cndebian pirveli lursmuli warwerebi. isini Cven axali enis 13
Camoyalibebis dawyebul procesze migvaniSneben. es ki imis mauwyeblad SeiZleba CaiTvalos, rom dedamiwis pirveli ena, anu qarTuli ena, didi xniT amaze adre iqna gadanaxuli. (CemTvisac da albaT bevrisTvisac, ucnobia erTi mniSvnelovani sakiTxi: qarTvel mecnierTagan, sinamdvileSi, vinmes Tu aqvs sakuTari TvaliT nanaxi da gaanalizebuli is warwerebi, romlebic uZvelesi droidan Semounaxavs istorias: Zalian cudi, Cven Tu mxolod da mxolod ucxoel swavlulTagan SemoCeCebul argumentebs daveyrdnobiT, radgan, rogorc realoba gvaswavlis, maTSi yovelTvis Zalobs xolme imperiuli da tendenciuri zraxvebi). magram gavagrZeloT Cveni istoria. amgvarad, rogorc ukve aRvniSneT, Zalian didi xnis win gadawvetileba miRebul iqna. rogorc SemdgomSi ganviTarebuli movlenebis dinamika gvafiqrebinebs, msjelobebsa da gadawyvetilebaTa aRsrulebaSi, SuamdinareTis garda, monawileobdnen, agreTve, afrikisa da amerikis tomebic. maia – me acteki – ca. tova. ku rogorc Cans, damkvidrebuli tradiciis mixedviT, enis sferoSi evraziis sakiTxebs manamde ganagebda SuamdinareTi. azia – ze evropa – var. po 14
afrikas zedamxedvelobda egvipte. afrika – fu var ku egvipte – eg var. pe. tove amerikis kontinentis orive nawils ki xelmZRvanelobdnen maiasa da actekis tomebi. amerika – me eri ku avstraliis sakiTxi CemTvis am dromde Riad rCeba. avstralia – var is. tova. var ali gadawyvetilebis aRsrulebis funqciebi ase gadanawilda: SuamdinareTi Tavis Tavze iRebda pirveli enis (anbanis) sruliad saidumlod gadanaxvis, saukuneebis ganmavlobaSi sruli daviwyebis viTarebaSi dacvis funqciebs. afrikasa da amerikas evaleboda sagangebo RonisZiebebis gatareba mTavari kvalis dasafaravad. im uZveles droSi egviptes keme ewodeboda. keme – ku me erTi SexedviT, TiTqos daujerebeli Cans mcdari kvalis Sesaqmnelad iseTi didebuli nagebobebis aSeneba, rogoric egviptis piramidebia, magram ar unda dagvaviwydes, rom mizani namdvilad RvTiuri iyo. piramida – pe. var me da 15
amasTanave, faraonebma piramidebis mSenebloba cxovrebis wesad aqcies. faraoni – fara ena (rC.7) sfinqsi – is fu ena iq is maT Rrmad swamdaT, rom mumia, piramidis masiuri akldamiT daculi, usaTuod Rirseulad Sexvdeboda meored mosvlas. yvelaferi RvTis nebaa da Cven saidan ra unda vicodeT amis Taobaze? qairo – aq var memfisi – me me fu is egviptis pirveli piramida daaxloebiT 48 saukunis win aSenda. amas mohyva mSeneblobebis erTgvari bumi nilosis napirebze. nilosi – ena ali is aqve SegviZlia davamatoT, rom egviptis mosaxleobas, “ali”, anu, qarTuli ena, sul mcire, kleopatramde mainc Semounaxavs. kleopatra – ku ali po. tova. var Tanamedrove istoria gvamcnobs imas, rom piramidis msgavsi nagebobebi napovnia centralur amerikaSic. rogorc cnobilia, evropam amerikis kontinenti 16
me-15 saukunis bolos “aRmoaCina”. istoriuli masala da mravalferovani mxatvruli literatura ki sruliad naTlad gvauwyebs, rom im dros adgilobriv mosaxleobas (aborigenebs) jer kidev SemorCenili hqonda danarCeni samyaros xsovna. is ki arada, pirveli enis dabrunebis imedic hqonda. rad Rirs Tundac didi mwerlis j. f. kuperis “ukanaskneli mohikani” da sxva nawarmoebebi. civilizebulma samyarom wina planze daayena imunitetisa da komfortis sakiTxi, adre Seegua Seqmnil viTarebas da axali cxovreba daiwyo. e.w. “velurebma” bunebasTan darCena arCies da ufro didxans SeinarCunes istoriuli mexsiereba. ase rom, aq gasaocari ara aris ra. Tu kidev ramis Tqmaa saWiro, albaT is unda aRiniSnos, rom afrikam da amerikam TavianTi piroba, RvTis winaSe, Rirseulad Seasrules. aRebul valdebulebasTan dakavSirebiT SuamdinareTSi didi problemebi Seiqmna. enis saidumlo viTarebaSi dacva evaleboda qiSis mefeTa dinastias, romelic, SesaZloa, swored am miznisTvis daarsda. qiSi – iq iSvi me ar SemiZlia vTqva, rom qiSis dinastia saTanadod ver icavda enas, an sxva mxriv arRvevda val17
debulebis pirobebs. yovel SemTxvevaSi, saxelwodeba “mefe”, romelic im periodidan modis, gvidasturebs, rom es dinastia am anbans saTavisod ar iyenebda. mefe – me fu ase iyo, Tu ise iyo, - SuamdinareTis zogierTi qalaq-saxelmwifo qiSis dinastias daupirispirda. 48 saukunis win iq mefobda am dinastiis ukanaskneli mefe en mebaragesi. en mebaragesi – ena mebara eg es (rC.7) qiSs omi gamoucxada elamma. elami – ali me omSi Cabmuli aRmoCnda uruqic. uruqi – var iq Zneli saTqmelia, rogor moxda, magram pirveli ena (qarTuli enis anbani), axla uruqSi aRmoCnda. en mebaragesis Svili, aga, Tavs daesxa uruqs, magram uruqis mefem, saxelovanma gilgameSma, daamarcxa qiSis armia. gilgameSi – eg ali eg meSi (rC. 7) rogorc vxedavT, qarTuli enis anbani bolos gilgameSis xelT aRmoCnda. 18
rogor moiqca gilgameSi? am ambebidan daaxloebiT 1000 wlis Semdeg ucnobma poetma Seqmna brwyinvale poema “gilgameSiani”, romelic uZvirfases cnobebs gvawvdis maSin SuamdinareTSi ganviTarebuli movlenebis Sesaxeb. am nawarmoebSi, rogorc Wkviani xalxi ityvis xolme, yvelaferi bunebrivi enis siyvaruliT “sunTqavs”. gilgameSma bunebaSi moZebna veluri enkidu (enqidu), SeiTvisa is da ZmasaviT Seiyvara. maT erTad mravali RirsSesaniSnavi gmiroba Caidines, magram enkidu kvdeba da gilgameSi amas Zalian ganicdis. mkiTxvels minda Sevaxseno, rom enkiduSi avtori alegoriulad bunebriv (qarTul) enas gulisxmobs: enkidu – ena ku da garda amisa, “gilgameSians” aqvs damateba, romelSic enkidu meoredac “kvdeba”, swored ise, rogorc es realobaSi pirveli enis magaliTze moxda. amas Cven qvemoT SevexebiT. “gilgameSiani” naTargmnia qarTul enaze Sumeruli da aqaduri enebidan. Sumeri – uSva man eri aqadi – aq da gilgameSma, rogorc es saxeli da poemis avtori gvidasturebs, aRasrula is RvTiuri gadawyvetileba da qarTuli enis anbani usieri tyiT garemocu19
li gamoqvabulis wiaRSi saimedod gadamala. es iyo am enis pirveli “sikvdili”. gilgameSis memkvidreni Zlevamosilad mefobdnen SumerSi Zv. w. XXV saukunis bolomde, magram am enis Taobaze arc vnebaTa Relva damcxrala da saidumloc gamomJRavnebul iqna. axla lagaSma Seutia uruqs, daamarcxa da daamxo gilgameSianTa dinastia. lagaSi – ali eg uSva magram arc lagaSs ewera simSvide da mosveneba. maSin lagaSis erT-erTma mefem, eanaTumma, gadawyvita, bolo moeRo gauTavebeli omebisaTvis. eanaTumi – ena Tu me gadawyda: erTxel da samudamod gaetanaT es ena Sumeridan da sadme Sors gadaemalaT, iq, sadac mas naklebi xifaTi da gansacdeli moeloda. saamisod winaswar iqna miRebuli yvela SesaZlo da TiTqmis SeuZlebeli RonisZiebac ki. warRvna – aw var Ra ena (rC. 10) warRvnis Sesaxeb kacobriobas uamravi cnoba moepoveba. warRvnis Sesaxeb gvauwyeben saRvTo wignebi, masze werdnen mwerlebi da mematianeni. arsebobs uamravi samecniero naSromi, gamokvleva da xalxuri gadmocema. warRvnis Taobaze msjeloba dRemde grZeldeba. 20
Tqmulebis Sinaarsi yvelasaTvis cnobilia: noem, RvTis SegonebiT, gaakeTa kidobani. masSi Seiyvana Tavisi axloblebi da yvela im sulieris 7-7 wyvili, rac dRes dedamiwaze binadrobs. noe – ena kidobani – ku da iba ena wyaldidobam xmeleTi mTlianad dafara da dedamiwaze yvela sulieri daiRupa. kidobani araraTis mTas miadga da iq gaCerda. araraTi – var. ara Tu (rC. 7) wyalma iklo. noem gamoiyvana kidobnidan axloblebi, frinvelebi da cxovelebi. yvelani gamravldnen da daiwyo dedamiwaze axali cxovreba. mTeli am ambebidan me gamovyof sam arsebiT moments, romelic realurad da istoriulad mimaCnia: 1. adamis modgma marTlac aRmoCnda RvTisagan Serisxuli. man dakarga RvTiuri ena, rac mas bunebas - casTan da miwasTan - akavSirebda. 2. kidobani namdvilad iqna transportirebuli mesopotamiidan araraTamdis. rasakvirvelia, SerCeul iqna yvelaze wvimiani periodi, romelsac, SesaZloa, wyaldidobac sdevda Tan. arc is aris gamoricxuli, rom kidobanis saTavsoebSi marTlac Seiyvanes frinvelTa da cxovelTa gansazRvruli raodenoba. savsebiT logikuria, rom SeniRbvis mizniT es yvelaferi momxdariyo. 21
saerTod, unda iTqvas, rom marTlac yvelaferi SeiZleba momxdariyo, iseTi Zala warmarTavda mTel am procesebs. 3. kidobani araraTis mTasTan gaCerda. kidobani araraTs ar gascdenia. misi ukan, SumerSi, dabrunebac araviTar logikur daskvnas ar daeqvemdebareba. Tu ra bedi ewia kidobans, amaze uamravi versia gamoTqmula da momavalSic yovelTvis gamoiTqmeba. me mxolod imas davamateb, rom jer kidev Cems bavSvobaSi yvela soflur ojaxSi idga sxvadasxva zomis kidobani, sadac Cveulebriv saWmel-sasmels inaxavdnen xolme. amrigad, Zv.w.aR. 2370 wels mesopotamiidan araraTis mTasTan kidobniT transportirebul iqna cisa da miwis geniuri, RvTiuri, anu qarTuli enis anbani. aq misi kvali ikargeba. sinamdvileSi swored am realur istorias ewodeba warRvna. aq kacobriobam dakarga Tavisi bunebrivi enis anbani, eZebs da dRemde ver upovia. iberia – iba eri (rC. 7) araraTTan dedamiwisa da cis bunebrivi enis anbani saidumlo viTarebaSi iberiis mxedrobam Caibara. iberia iyo saxelmwifoebrivi warmonaqmni, romelic warRvnis wina periodSi daubrkolebriv Seiqmna da romelic dRevandel aRmosavleT saqarTvelo22
ze gacilebiT met miwa-wyals moicavda. saidumlos gandobilni iyvnen Temis xelmZRvanelebi da xevisberebi. SerCeul iqnen qveynis yvelaze saimedo vaJkacebi. Camoyalibda dacvis saxelmZRvanelo Stabi. yvela Temsa da xeobaSi gamoyofili iqna TiTo dasaxlebuli punqti, romelsac iberielTa razmebisaTvis cxenebis movla-patronoba evaleboda. krizisis SemTxvevaSi es razmebi dauyovnebliv cxaddebodnen daTqmul adgilas. saidumlo adgilis Soriaxlos dRedaRam patrulirebda daaxloebiT askaciani razmi. rogorc misi saxeli gvamcnobs, iberias eris winamZRoloba evaleboda. minda Sevaxseno mkiTxvels: am dros eri jer kidev erTiani enisa da genis mqone xalxs warmoadgenda mTels maSindel msoflioSi. Sesabamisad, man, vinc saxelebs arqmevs da naTlavs yvelas da yvelafers dedamiwaze, iberias udidesi pasuxismgebloba daakisra. iberiam miiRo udidesi saganZuri, saidumlod daabinava igi saydris-yaCaRianis oqros gamoqvabulSi, Sesasvleli saguldagulod amoqola da oTxi aTasi wlis ganmavlobaSi kaci ar gamoCenila Cvens winaprebSi, es saidumlo rom gaeTqva. es iyo enis meore “sikvdili”. saydris-yaCaRiani – is iyo da var is – iyo Cemi Ra ena 23
sruli ori aTasi weli (20 saukune) iyo uzenaesi ena oqros labirinTis qvesknels mindobili, sanam iberielebma saWirod ar CaTvales misi gamomJRavneba. Zv.w.aR. III saukuneSi maT miiCnies, rom movida is dro, romlisTvisac es ena iyo gadananaxi. maT Tavad SearCies yvelaze saimedo adamiani da daexmarnen mas samefo taxtze asvlaSi. es iyo farnavaz I. farnavazamde iberiis mefe iyo azo. azo – ze rogorc vxedavT, farnavazamde iberias Tavad uzenaesi mfarvelobda da aqamde am enas saSiSroeba ar Seqmnia. farnavazi – fara ena. var ze
(rC. 7)
farnavazis ambavs “qarTlis cxovreba” daaxloebiT aseTi SinaarsiT gadmogvcems: farnavazma naxa sizmari da Semdeg sanadirod wavida. igi irems misdevda da moulodnelad gamoqvabuls waawyda. man gaxsna gamoqvabulis Sesasvleli da iq didZali oqro-vercxli aRmoCnda. erT-erTi pirveli, rac amis Semdeg farnavazma moimoqmeda iyo is, rom gadavida kolxeTSi da quji erisTavi moinaxula. quji – iq jer 24
farnavazma qujis uwilada ganZeuli da maSin farnavazi yvelam aRiara erTiani qveynis mefed. iyo Tu ara saydris-yaCaRianis gamoqvabulSi gadananaxi oqro da vercxli, Zneli saTqmelia, magram viciT, rom iq inaxeboda dedamiwis mTel oqro-vercxlze Zvirfasi ram. es iyo Tavad uzenaesis ena. da Cvens qveyanaSi amis Semdeg aRaraferi “izraxeboda” qarTuli enis garda. mkiTxvelma albaT miaqcia yuradReba imas, rom dasavleT saqarTveloSic quji erisTavi “jer” kidev amave enaze saubrobda. magram farnavazi, rogorc amas misi saxeli adasturebs, maleve mixvda, rom saidumlos gamJRavneba naadrevi iyo. man anbani Tavis Seqmnilad gamoacxada, xolo SemdgomSi sulac miCqmala es ambavi. qveyana kvlav saidumlos dacvis mkacr reJimze gadaewyo. cxadia, rom ganadgurebuli an gadamaluli iqna yovelgvari qarTuli xelnaweri da sxva TvalsaCinoeba. saqme is aris, rom im dros iberiis samxreTiT uZlieresi Zalebi moZraobdnen da upirispirdebodnen erTmaneTs, xolo Cveni qveyana garemoculi iyo tomebiT, romelTac maSin araTu anbani, ukve salaparako enac ZlivsRa gaaCndaT. ase, rom qarTuli enis daSlis da gaqrobis sakiTxi, Zveli da axali welTaRricxvebis daSoriSore25
bis Jams, iseve mwvaved idga, rogorc 5-6 aTasi wlis win. Zv.w.aR. III saukunidan Cv.w.aR. V saukunemde iberias marto farsmanis saxelis mqone aTamde mefe hyavda. farsmani – fara is man mxolod Cv.w.aR. V saukuneSi, rodesac araerTi eTnosi Camoyalibda, Cvenma mezoblebmac - somxebma da albanebma - Seqmnes sakuTari hibriduli damwerlobebi, - qarTvelma erma CaTvala, rom maT RvTiur enas xifaTi aRara moeloda ra. mcxeTas kvlav zedazeni gadmohyurebda. zedazeni – ze da ze ena karga xans SemorCa azos mier dadgmuli kerpebi - gaci da gaemi. gaci – eg ca gaemi – eg me iqve axlos idga farnavazis mier dadgmuli kerpi - armazi. armazi – var me ze iberiis mefeTa aRmSeneblobis kvali iberiis dedaqalaqs - mcxeTas - dResac etyoba mcxeTa – me ca xar Tu qarTuli anbanis gamomziurebis Semdeg gaerTia26
nebul qveyanas Tanmimdevrulad saxeli Seecvala da axali saxeli ewoda. sakmarisia misi xseneba, rom nebismieri qarTveli, uneblieT, siamayes ganicdis. es saxelia saqarTvelo. saqarTvelo – es aq var Tu var ali iberiaSi rom es ambebi xdeboda, mTel msoflioSi erTi-meoreze iqmneboda legendebi da miTebi. gavixsenoT miTi promeTes Sesaxeb, romelmac, TiTqosda, cecxli mostaca RmerTs. amis gamo RmerTma promeTe dasaja da kavkasiis mTebs miajaWva. promeTe – po. var me Tu arsebobs sainterso legenda graalis mcvelTa Sesaxeb, romelnic gamoqvabulSi oqroze ufro Zvirfas sagans icavdnen. graali – eg var ali sayuradReboa legenda ariuli rasis Sesaxeb, romlis saxeliT msoflio istoriaSi udidesi omic ki warmoebda (meore msoflio omi). arieli – var ali rac Seexeba argonavtebis laSqrobas kolxeTSi, igi realuri istoriaa da uSualod exeba Cvens samSoblos. uzenaesis enis mimarT miRebuli dacvis pirveli RonisZiebebis droidan karga xani gavida. gasagebi 27
mizezebis gamo, pirveli hibriduli damwerlobebic SumerebSi Seiqmna, danarCeni samyaro ki TandaTan iZireboda “gangaSisa da Tavzardacemis morevSi”. isini nel-nela acnobierebdnen imas, Tu ra saSiSroebas warmoadgenda enis dakargva. aseTive mdgomareoba iyo Zvel eladaSic. elada – ali da bolos mefobis erT-erTma kandidatma - iasonma - moawyo e.w. “argonavtebis” laSqroba kolxas samefoSi. iasoni – is ena herakle – ho var ku ali saxelebi: elada, iasoni, herakle, - gvauwyeben, rom maTi ena jerac qarTveluri iyo. Zv.w. XIII saukune idga da Cven viciT, rom es asec unda yofiliyo. Tu visaubrebT dRevandeli gadasaxedidan, cxadia, es Tavidan dagegmili iyo, rogorc stumroba meore saxelmwifos mesveurebTan gamocdilebis gaziarebis TvalsazrisiT. eladelebma Woris doneze icodnen, rom sadRac, kavkasiaSi, inaxeboda bunebrivi enis anbani, romelsac SeeZlo ukeTesobisaken Seecvala maTi cxovreba da qveyana gaeerTianebina. kolxa – ku ali xar 28
daaxloebiT dRevandeli dasavleT saqarTvelos farglebSi iberiis paralelurad arsebobda kolxas Zlieri samefo. kolxaSic, rasakvirvelia, Temuri wyobileba iqneboda, magram mas ukve hyavda Temuri ierarqiuli mmarTveli mefis saxiT. kolxas samefo, klasikuri gagebiT, erT-erTi pirveli saxelmwifo iyo Cvens civilizaciaSi. kolxas mesveurni gandobilni iyvnen iberiis saidumlos da dasavleTidan amagrebdnen am ideurad TiTqmis erTian qveyanas. momavali berZnebi quTaisSi estumrnen kolxas mefe aiets. orive mxare erTi da igive enaze saubrobda, magram Tarjimani mainc dasWirdaT. Tarjimani enis kargi mcodne unda yofiliyo. is orive mxares usmenda, sityvebs arCevda da Semdeg mosaubreebs maTi gasagebi sityvebiT mimarTavda. Tarjimani – Tu var jer me ena aieti, roca stumrebis saTxovari moismina, ganrisxda. mas iseT rames sTxovdnen, rac ara Tu mas ar ekuTvnoda, saubaric ki ar surda amaze. mainc gadawyvita, pativiscemiT mieRo argonavtebi. eWvi ar aris, rom man Tavad usaCuqra eladelebs matyliT Semosili verZis tyavi, oqros qviSiT mosirmuli, kolxTa (svanTa) mdinareebSi rom Camosdevda wyals. imeddakargulma, mgzavrobiT gadaRlilma argonavtebma ki cudi saqme ganizraxes. 29
argo – var eg maT motyuebiT moitaces mindobili medea, veragulad mokles misi Zma afsirTe da TavianT qveyanaSi erTi baqi-buqiT dabrundnen. medea – me da afsirTe – fu es var Tu rogorc vxedavT, rogorc afsirTes saxeli gvidasturebs, Zv.w.aR. XIII saukuneSi kolxebsac sakmaod gadauxveviaT ZiriTadi enidan. es gasakviri ar aris: qarTuli enis anbani am periodSi didi xniT adre gadamaluli da yvelasaTvis miuwvdomeli iyo. rogorc ukve aRvniSneT, argonavtebis saqarTveloSi (kolxeTSi) laSqroba realuri istoriaa da met-naklebad yvelasaTvis cnobilia. me mxolod imas davamateb, rom faqtia, medeam, romelic mzakvrulad moitaces, Zmis mkvleloba da jadoqroba daabrales, Suri sastikad, umkacresad iZia: Svilebi Tavisive xeliT daxoca, samSoblosadmi uneblie Ralatis yovelgvari kvali waSala da samSobloSi dabrunda. kargad aRzrdili da ganaTlebuli qali moZaladeebma eniT auwereli tragediis Semoqmedi gaxades. argonavtebis laSqrobam udidesi Zvrebi gamoiwvia kolxTa Zlier samefoSi. man Zirfesvianad Searyia da nawil-nawil daSala mTeli qveyana. rogorc iberiis, ise kolxas mosaxleobis umravlesobam kargad icoda, rom Cvens qveyanaSi raRac 30
uaRresad mniSvnelovani, Zvirfasi ram inaxeboda, magram Zalian cotam Tu icoda, ra iyo is ganZi da sad iyo saidumlo adgili. gaxmaurda Tu ara medeas motacebis da afsirTes mkvlelobis ambavi, kolxebma maSinve irwmunes, rom amaze uaresi ramac moxda. kacma rom Tqvas, swored asedac iyo. mefis ganaTlebul asuls bevri ram unda scodnoda iseTi, rac ucxoelebs daainteresebda. ase iyo, Tu ise iyo, - mTeli qveyana SokSi Cavarda. Wori agorda da aRarc gaCerebula. daiwyo is, rasac dRes yovlismcodne adamianebi qveynis paralizebasa da politikur kriziss uwodeben. jer iyo da samefo karma yvelaferi zRvispirelebs daabrala: mezRvaurebi isini iyvnen, devnas isini awarmoebdnen afsirTesTan erTad da afsirTec am dros daiRupa. sapasuxod, imaT quTaisis mesveurni daudevrobaSi da saidumlos gacemaSi daadanaSaules. swored am droidan unda modiodes cxeniswylis cnobili ambavi: am mdinaresTan cxens wyalic ar daalevinoTo. quTaissve daupirispirda yvela sxva regionic. erTiani qveyana daiSala da calcalke iwyo cxovreba. kolxas TiToeuli kuTxe srul TviTizolaciaSi aRmoCnda. 31
amdeni ubedurebiT sulierad ganadgurebuli aieti sadRac ucxoeTSi gadaixvewa. aieti - tova Zv.w.aR. XIII saukunidan Zv.w.aR. III saukunemde grZeldeboda es autaneli mdgomareoba. aTi saukunis ganmavlobaSi scildebodnen erTmaneTs regionebis enebi. aTi saukunis ganmavlobaSi RrRnida qveyanas Cumi tkivili. bolos, rogorc ukve iTqva, urTules pirobebSi, uzenaesma ineba da droebiT mogvivlina bunebrivi, Tavisufali, cisa da miwis siyvaruliT naSobi ena, raTa erTmaneTi ar dagvekarga. farnavazi swored amis gamo gadavida dasavleT saqarTveloSi (kolxeTSi), amaze esaubra qujis da sxva erisTavebs da dauyovnebliv aRsdga Cvens Soris yovelgvari geniuri kavSiri, kavSiri, romelic realurad arasodes ar dakargula. Cveni istoriis aseTi lamazi periodebi TavisTavad RaRadeben Cveni didi winaprebis RvTiur bunebriobaze da adamianurobaze. am rTul aTsaukunovan periods emTxveva quTaisis saxelebis Tanamimdevruli cvlilebani: kuTaia – ku Tu quTaia – aq Tu quTaisi – aq Tu is 32
b a b i l o n i mas Semdeg, rac qarTuli ena (anbani) mesopotamiidan saidumlod iqna gatanili da iberiis wminda miwis “qvesknels� didi xniT mindobili, SumerTa qveyanaSi simSvidem daisadgura da aRmSeneblobas Seudga. es kidev erTxel adasturebs (sxva argumentebTan erTad) logikur azrs imis Taobaze, rom cota xniT adre dedamiwaze raime iseTi kacobriobis damRupveli wyaldidoba ar yofila. 40 saukunis win iq SesaZloa, prioretulad iTvleboda Sumeruli ena elitur sazogadoebaSi, magram daujerebelia, rom mosaxleobis ZiriTad nawilSi poziciebi mTlianad daeTmo qarTul enas. is faqti, rom SumerTa mSeneblobebSi morigeobiT monawileobdnen xalxebi dedamiwis sul sxvadasxva kuTxeebidan, gvarwmunebs imaSi, rom am dros eri jer kidev erTiani da mTliani iyo. amaSi darwmunebuli iyo, rogorc Cans, SumerTa politikuri xelmZRvanelobac. mas, aseve, sjeroda Tavisi kvlavac xelmZRvaneli rolisa da amis demonstrirebas Seecada axali qalaqis mSeneblobiT. SumerTa savaraudo mizani ki mainc axali enis gavrceleba unda yofiliyo. logikurad es savsebiT safuZvliani Canafiqria: anbanis gareSe darCenil pirvel enaSi male daSlis 33
procesebi daiwyeboda, es ki did ryevebs gamoiwvevda mTel msoflioSi. mSenebare qalaqis saxeli adasturebs zemoT gamoTqmul azrs: es saxelia babiloni. babiloni – bu ibi al ena SumerTa xelmZRvanelobis gegmebs aRsruleba ar ewera: uzarmazari kompleqsebis mSenebloba, romelic karga xans grZeldeboda, moulodnelad Sewyda. babilonis mSenebloba Sewyda enis cvlilebasTan SeuTanxmleblobis gamo. am uTanxmoebas gamoxatavs babilonis meore saxeli, romelic winaaRmdegobaSi modis babilonTan: vaviloni – var var al ena jer kidev erTiani enis pirobebSi zogierTma regionma uari Tqva Tavisi valdebulebis gadaxdaze. isini mkacrad iqnen Serisxulni danarCenebis mier. Semrisxavebs imedi hqondaT, rom am simkacriT kvlav aRadgendnen ukve Seryeul erTianobas. daaxloebiT 38 saukunis win meamboxeni moeqcnen represiebis arealSi da axla Zneli dasajerebelia, magram maT es sasjeli Cvens dReebamde mohyvaT. im xalxTagan, vinc ar daeTanxma enobriv, anu, genetikur cvlilebebs da uari Tqva mSeneblobaSi Semdgom monawileobaze, erTi iyo egvipteSi mcxovrebi xalxi, romelsac mogvianebiT Tanmimdevrulad ewo34
da uria, israeli da ebraeli. uria – var israeli – es var ali ebraeli – bu var ali ar vici, cnobilia Tu ara es istoriisaTvis, magram es modgma swored amis gulisTvis iyo daCagruli da damonebuli egvipteSi, sanam iqidan gamoqceviT ar uSvela Tavs. israelis xalxis tragikul cxovrebaze laparakis gagrZeleba usasrulod SeiZleba da Zalian bevri ram isedac cnobilia, amitom ukeTesi iqneba Tu mokle ganmartebiT SemovifarglebiT. mose – me is ierusalimi – var es ali me Tel-avivi – Tu var ali var
(rC. 10)
rac Seexeba ebraul gamoTqmas - “ieruSalom”, - is gviandeli saxelia. meore Serisxuli, vinc aseve uari Tqva babilonis mSeneblobebze, iyo Crdilo kavkasiis aRmosavleTi Temebis xalxi. enisadmi amgvari damokidebulebis gamo maT alanebi ewoda. alani – ali ena alanebze SesaZloa gavlena iqonia imanac, rom maTi samxreTeli mezobeli, iberia, didi albaTobiT, im mSeneblobebisagan, gasagebi mizezebis gamo, 35
gaTavisuflebuli iyo. aqve movlenebs win gavuswreb da vityvi, rom ukve bolo aTaswleulis meore naxevarSi, alanebs daewyoT genetikuri, anu, enobrivi cvlilebani. isini sam ZiriTad Stod daiyvnen da dRes ewodebaT inguSeTi, CeCneTi da daRestani. inguSeTi – ena eg uSva Tu CeCneTi – Cemi Cemi ena Tu daRestani – da Ra es. tova ena magram ara marto daRestans SemorCa aseTi mraval Wir-varam gamovlili xalxis saxeli (rC. 7. - daRes tani), ris Sedegadac dRes igi ramdenime aTeul enadaa warmodgenili, aramed CeCneT-inguSeTsac “vai naxa” xalxi hqvia. vai naxa – var. ena xar vai naxa, anu, ubedoba ewia. maTive saxelia iCqeria. iCqeria – aq Cemi eria (rC. 7. 10.) noxCi – ena xar Cemi alanTa dedaqalaqi iyo magasi. magasi – me eg is alanTa dedaqalaqis saxeli (me, eg, is) Tanmimdevrulad asaxavs al, anu qarTuli enis cvlilebebs drois mixedviT. 36
amavdroulad SesaZloa, igi alanur tomTa sam mTavar ganStoebazec miuTiTebdes. mahaCkala – me ho Cemi ku ali grozno – eg var ze ena nazrani – ena ze var ena Crdilo kavkasiis dasavleTi Temebi babilonis mSeneblobaSi monawileobdnen. Sesabamisad, isini Tavs motyuebulad grZnobdnen da amis gamo alanebTan yovelTvis rTuli istoriuli urTierToba hqondaT. saerTod, Crdilo kavkasiis xalxebis genetikur cvlilebebze garkveuli gavlena moaxdina Temurlengis laSqrobebma da islamis gavrcelebam, magram gadamwyveti mniSvneloba rusebis mier kavkasiis dapyrobas hqonda. yabardo – iyo. bu var da balyareTi – bu. ali iyo. var Tu yaraCai – iyo. var Cemi adiRe – da Ra CerqezeTi – Cemi var iq ze Tu abazini – bu ze ena maTive ucxouri saxelebi ase JRers: kabarda – ku bu var da balkaria – bu ali ku var karaCai – ku var Cemi Cerkesia – Cemi var ku es 37
osebi kavkasiaSi mosul xalxad iTvleba, Tumca simarTles ar hgavs damkvidrebuli azri imis Taobaze TiTqos maTi ena iranul-tajikur enaTa jgufs miekuTvneba. osebis Zveli saxeli - “ironi”, rom TiTqmis “iranis” identuria, es jer kidev arafers niSnavs. Cvens dromde moRweuli maTi samive saxeli mxolod qarTuli enis cvlilebebze miuTiTebs. ironi – var ena ovsi – var is osi – is amasve adastureben terminebi - kudarci da digorci, romlebiTac isini dResac mimarTaven erTmaneTs. kudarci – ku da var ca digorci – da eg var ca amasve adasturebs qarTvelTa siZis - daviT soslanis - saxeli, romelic ovsTa ufliswuli iyo (XII saukune). daviT soslani – da var Tu is. is al ena kavkasiaSi osebis sacxovrebeli adgili iyo dRevandeli yabardo-balyareTis miuvali mTianeTi ialbuzis mimarTulebiT, rogorc es miTiTebulia Zvel qarTul rukebze. (aRmosavleTiT maTi gadmonacvleba moxda ukve mogvianebiT). 38
adgilobrivma mosaxleobam maT aukrZala barad Casvla da isini TiTqmis sruli izolaciis pirobebSi cxovrobdnen. aseTi iyo osebis genetikuri mdgomareoba kavkasiaSi rusebis mosvlamde da Sesabamisad, Tu maT enas marTlac aqvs raime kavSiri dRevandel iranul enasTan, es SeiZleba iyos mxolod is, rom es enebi, iseve rogorc dedamiwis yvela ena, erTiani safuZvlidan da sawyisidan - qarTuli enidan arian warmoqmnilni. 1783 wels ruseTma da qarTl-kaxeTis samefom xeli moaweres “georgievskis traqtats” da ruseTi cecxliTa da maxviliT moadga centralur kavkasions, magram saqarTveloSi SemosvlisTanave daarRvia “traqtatis” pirobebi, gaauqma samefo da mefis mTeli mravalricxovani ojaxi ruseTSi gadaasaxla. aman metad gaarTula rusul-qarTuli urTierTobebi. rogorc ukve aRvniSneT, dRevandeli e.w. “Crdilo oseTi - alanias” miwa-wylis aRmosavleTi nawili me-19 saukunis dasawyisisaTvis alanTa (inguSTa) kuTvnileba iyo, dasavleTi nawili - kabardo-balyarelTa, xolo mTebSi qarTvelebi - dvalebi cxovrobdnen. dRevandel vladikavkazs jerac Zaugi erqva, rac naTlad cxadyofs, rom is qarTuli dasaxleba iyo. Zaugi – Ze eg sxva dasaxlebuli punqtebidan ikiTxeba mosaxleo39
bis xocva-Jletisa da Zaladobrivi gandevnis kvali. beslani – bu es al ena mozdoki – mozdo ki (rC. 7) elxotovo – ali xar. tove beslanis saxeli modis sityvebidan: aba es alani? am sityvebidan amoRebulia, ubralod, wina sami xmovani a(an). erTaderTi xalxi, vinc rusebTan TanamSromloba scada, osebi iyvnen. swored amis Sedegad moxda am xalxis koncentracia am adgilebSi. osebma SesZles qarTveli dvalebis erTi nawilis asimilireba. osebis erTi nawili rusebis mier gamoyenebuli iqna saqarTvelos samxedro gzisa da liaxvis mimarTulebiT gzis mSeneblobaSi. isini droebiT dasaxldnen liaxvis saTavesTan da Trusos xeobaSi. sagzao mSeneblobis damTavrebis Semdeg ki ukanve gabrundnen. Truso – Tu var is liaxvi – ali xar. var dvali – da var ali amasobaSi ruseTSi revolucia moxda (1917 w.). bolSevikebma imperatori da misi mravalricxovani ojaxis wevrebi daundoblad amoxoces. “georgievskis traqtatze” laparakic ki aRar SeiZleboda. saqarTvelom damoukidebloba gamoacxada. rogorc ki bolSevikurma ruseTma suli moiTq40
va, maSinve Seudga saqarTvelos dapyrobis “samarTlebrivi” gzebis Zebnas. leninma aseTi gegma SeimuSava da ganaxorciela kidec stalinTan da sxva qarTvel bolSevikebTan erTad. 1921 wels, saqarTveloze Tavdasxmisas, CrdiloeTidan SemoWrilma rusul-osurma jarebma daxvrites da Tavis samkvidrodan gandevnes 150-ze meti Sida qarTlis soflis mosaxleoba. bolSevikurma jarebma daikaves cxinvali, qsnis da frones xeobebi da qarTlis es mxare “samxreT oseTad” gamoacxades. “leninuri gegmis” SesrulebisaTvis ki leninma stalini gamoacxada Tavis memkvidred. (2008 wlis ruseT-saqarTvelos omis Semdeg rusma okupantebma mTlianad gadaswves, daangries da moTxares Semdegi qarTuli soflebi: TamaraSeni, aCabeTi, qurTa, kexvi, qemerti, Zarwemi, sveri, xeiTi, qarTuli frisi, argvici, berula, eredvi; vanaTi, sacxeneTi, beloTi, zonkari, awrisxevi, qsuisi, disevi, Warebi, avnevi, nuli). saerTod, ukanaskneli asi wlis ganmavlobaSi, ruseTma daxvrita da Tavisi istoriuli miwa-wylidan gandevna milionamde qarTveli. iberiis wminda miwa mtarvalTa saTareSod iqca. magram davubrundeT osebs. rogorc ukve aRvniSneT, maT Zireuli genetikuri cvlileba ganicades me-19 saukuneSi, rodesac rusebma Tavs moaxvies sakuTari damwerloba. amasve adasturebs maTi axali ucxouri saxeli. 41
osetini – is tove ena kosta xeTagurovi, osuri literaturisa da poeziis fuZemdebeli, erT-erTi pirveli warmomadgenelia axali genetikisa.. kosta xeTagurovi – ku is tova. xar Tu eg. var gavixsenoT, rom kostas mamas jer kidev levani erqva. wminda qarTuli saxeli. levani – ali var ena Tu ar CavTvliT os muslimTa erT nawils, am xalxs religiasTan Sexeba ar hqonia. sabednierod, saqarTveloSi mcxovrebi osebis mniSvnelovanma nawilma maleve aRidgina bunebrivi, sawyisi geni, daubrunda istoriul fesvebs; gaqarTvelda, gaqristianda kidec da qarTveli xalxis ganuyofel nawilad iqca. vasTirji – var is Tu var jer Cven zemoT ukve aRvniSneT, rom nebismieri enis nebismieri sityva, saxeli an termini mimarTulia uzenaesi enisaken. amis gameoreba saWiroa imisTvis, rom ukeT gaverkveT, Tu ra procesebi viTardeboda dedamiwaze babilonis cnobili istoriuli movlenebis Semdeg. ufro zustad da konkretulad ki SegviZlia imis Tqma, rom uzenaesis interesis mTavari sagani kacob42
riobis geniuri da genetikuri mdgomareobaa. Tu gaviTvaliswinebT imas, Tu rogor “alagebs” igi sakuTar enas al, fu, ca da Wa enebad, amaSi eWvis Setana zedmeti iqneba. Tu saWiroa, rom kidev ufro mokle ganmartebiT SemovifargloT, maSin unda vTqvaT, rom uzenaesi udides mniSvnelobas aniWebs sakuTari enis (ali, ze, me) siwmindes. babilonis movlenebis Semdeg, rodesac SumerTa xelmZRvaneli roli Seirya, gaerTianeba scades anatoliis naxevarkunZulze mcxovrebma Temebma. es unda yofiliyo saerTo usafrTxoebis sistemis Seqmnis mcdeloba. am xalxebs xeTebi ewoda. xeTi – xar Tu im periodSi mkveTrad gamokveTili sazRvrebi TviT Sumerebsac ver eqnebodaT, miT umetes, rom isini pretenzias mTeli kacobriobis xelmZRvanelobaze acxadebdnen. iberiac, albaT, mxolod Temebis bunebrivi sazRvrebiT iyo daculi. xeTebs ki aseTi donis gaerTianebac ar unda hqonodaT. imperiaze xom laparakic zedmetia. mgonia, rom amazec unda migvaniSnebdes xeTebis saxelwodeba. imperiis Seqmnis SesaZlebloba im periodSi verc iqneboda da amaze tyuilubralod msjeloben istorikosebi. 43
imperia – man po eri (rC. 7) babilonis istoriis 1000 wlis Tavze mxolod ramdenime xalxma SesZlo sakuTari damwerlobis Seqmna. danarCeni samyaros winaSe ki sruli seriozulobiT dadga kiTxva, kiTxva, romelic dResac xSirad gvaxsenebs xolme Tavs: vin varT, rani varT da saiT mivdivarT? swored amgvarma viTarebam ganapiroba skviTuri periodis dawyeba dedamiwaze. skviTebi iyvnen mTel dedamiwaze mimofantuli Temebi, romlebic jer kidev inarCunebdnen bunebriv gens, jer ar ganecadaT mniSvnelovani genetikuri cvlilebebi, magram ukve idgnen didi enobrivi sirTuleebis winaSe. skviTi – is ku var Tu rac Seexeba dRevandel mecnierebaSi damkvidrebul azrs imis Sesaxeb, TiTqosda skviTebi iyvnen axali ucnobi eTnosis xalxi, romelmac daipyro mTeli evrazia da aq uzarmazari imperia Seqmna, araseriozulia. aseve fuWia imis mtkiceba, rom Semdeg ukve sarmatebma daamarcxes skviTebi da axla maT Seqmnes didi imperia. yvelaferi gacilebiT sxvanairad iyo: skviTebi saukuneebis manZilze ganicdidnen enobriv, anu, genetikur cvlilebebs. maT daiviwyes bunebrivi ena da 44
axali enebis Camoyalibebis procesSi myof xalxebs axla sarmatebi ewoda. sarmati – is var. man tova skviTobidan sarmatobamde gardamavali periodis xalxebsve miekuTvnebodnen armenebi. armeniuli tomebi iberiis samxreTiT sakmaod vrcel teritoriaze iyvnen gabneulni. armenia – var me ena genetikuri cvlilebebis Sedegad armeniuli tomebisagan araerTi eTnosi Camoyalibda. aqve minda bodiSi movuxado mkiTxvels: igi albaT SeamCnevda, rom zogi saxelis Tu terminis ganxilvisas me mxolod qarTuli saxelebi gamoviyene, zogan ki ara. es mxolod TvalsaCinoebisaTvis moxda ase da naklebad - Sinaarsis gamo. sakmaod sainteresoa qarTuli enisa da misi daSlis Sedegad warmoqmnili hibriduli enebis damokidebulebac. im enebSi, sadac qarTul T-s t cvlis, q-s k da a.S. ubralo aso-bgerebis cvlilebaze ar aris saubari da sinamdvileSi es wvrilmanebi sulac ar aris: qarTuli saxelebi ufro Zvelia, xolo ucxouri, xSir SemTxvevaSi, Semdeg periodis cvlilebebs gvamcnoben xolme. asea araraTi - ararati, yabarda - kabarda, yaraCai - karaCai, CerqezeTi - Cerkesia da aq ara45
viTari winaaRmdegoba ar aris. asevea afxazeTi - abxazia, romelsac qvemoT SevexebiT da a.S. sakuTar Tavze gamomicdia da vici, raoden gadamRlelia amgvari kirkiti adamianebisaTvis. Tavad warmoidgineT: arabuli, slavuri, laTinuri, Cinuri saxelebic da terminebic rom qarTulis paralelurad ganvixilo, amisaTvis arc dro meyofa, arc saSualeba maqvs da arc SesaZlebloba. armenebi imperiaTa brZolebis arealSi aRmoCndnen, maT mimxrobas da brZolebSi gamoyenebas ki yvela cdilobda. rasakvirvelia, armenTa erTian saxelmwifosa da imperiaze saubari, ubralod rom vTqvaT, fiqciaa. armenTa geniur Tu genetikur mdgomareobas kargad axasiaTebs erT-erTi armeniuli tomis cnobili beladis (mefis), tigranis saxeli. tigrani – tova. eg var ena erTi armeniuli, anu, qarTuli tomi iyo kabadokiac, saidanac iyo warmoSobiT qarTvelTa ganmanaTlebeli wminda nino. wminda nino – aw me ena da ena. ena armeniul tomTagan, savaraudod, iberiasTan mezoblobis gamo, genetikuri cvlilebani yvelaze gvian somxebs SeexoT. amitom SemorCaT maT saxeli - armenia. es moxda Cv.w.aR. V saukuneSi. 46
kabadokia – ku aba da ku saerTod epoqebis skviTurad da sarmatulad dayofa arasworia da mxolod pirobiTad SeiZleba CaiTvalos. rogorc skviTuri, ise sarmatuli periodi gaiara dedamiwaze mcxovrebma yvela xalxma. skviTur mdgomareobasTan Sexeba hqondaT kolxeTsa da iberiaSic, Tumca Cven ukve viciT, rom aq es procesebi Tavis droze iqna Sekavebuli da bunebrivTan dabrunebuli. rogorc qvemoT davinaxavT, skviTuri periodi bevr xalxs bolo aTaswleulSic ki mohyva, xolo sarmatuli, anu axali enis Camoyalibebis procesi, zogan dResac ar damTavrebula. gardamavali periodi udga iberiis aRmosavleTiT mcxovreb xalxsac, rodesac V saukuneSi sakuTari damwerloba Seqmna. amas adasturebs maTive saxelwodeba: albaneTi – al bu ena Tu albanTa qveyana momxdurTa zewoliT daiSala da misi mosaxleoba sxva xalxebs Seeria. aqvs Tu ara raime saerTo kavkasiel da evropel albanelebs, Zneli saTqmelia, erTi ram ki unda SevniSnoT: msgavsi paralelebi xSirad Cndeba xolme sxva xalxebTan, magaliTad, alanebTan mimarTebaSic. is, rom dedamiwis sxvadasxva kuTxeSi xSirad pouloben xolme alanTa kvals, sulac ar niSnavs imas, rom es kavkasielTa kvali unda iyos. 47
am eTnosisa da genis matarebeli xalxis moZieba, ori-sami aTasi wlis win, arc Tu ise Zneli saqme unda yofiliyo. daaxloebiT 12-13 saukunis win alanebs samxreTidan axali safrTxe daemuqra. arabebma daipyres mTeli wina azia, da maT Soris, saqarTveloc. arabebis mizani islamis gavrceleba iyo. isini Crdilo kavkasiaSic apirebdnen galaSqrebas. alanebi dampyroblebTan sabrZolvelad emzadebodnen. zemoT ukve iTqva, rom alanebs dasavleTis TemebTan rTuli da daZabuli urTierTobebi akavSirebdaT, amitom erTiani brZolisaTvis da TanadgomisaTvis CrdiloeTiT mcxovreb xalxebs, maT Soris yivCaRur tomebsac mouwodes. yivCaRi – iyo. var Cemi Ra rogorc yivCaRebis saxeli gvamcnobs, maTac jer kidev “Ra” SenarCunebuli hqondaT qarTuli, anu, bunebrivi geni. maTi gviandeli saxelia kipCaki, romelic ukve genetikur cvlilebebis dawyebaze migviTiTebs. kipCaki – ku po Cemi ku genetikuri cvlilebebis Semdeg yivCaRebi daiSalnen da sxvadasxva xalxebs Seerivnen. maT erT-erT ganStoebas warmoadgendnen kazakebi. kazaki – ku ze ku alanTa iniciativas sakmaod farTo mxardaWera 48
hqonda da maT bevri sarmatuli tomic gamoexmaura. Seiqmna Zlieri gaerTianeba, romelmac Tavisi gavlenis ganvrcoba TiTqmis yvela mimarTulebiT SeZlo. am did gaerTianebas xazarebi ewoda. xazari – xar. ze var xazarebis dedaqalaqi iyo semenderi (daRestani). semenderi – es me ena da eri alanebis, yivCaRebis, xazarebis da misi dedaqalaqis saxelebi erTdroulad gvauwyeben, rom xazarebis saerTo ena, ufro swored - enebi, qarTveluri enebi iyo. amasve adasturebs xazarTa mmarTvelis tituli xakani. xakani – xar ku ena kagani – ku eg ena xazarTa centri alaniaSi iyo, dedaqalaqi - dRevandel daRestanSi. gaerTianebis iniciatori da wamyvani Zala alanebi iyvnen. gaerTianebis mmarTvelic alanTa modgmidan unda yofiliyo. magram xazarTa qveyana Zalian gafarTovda, sarmatulma genetikam gaimarjva da dedaqalaqi gadatanili iqna volgispireTSi, iTilSi (SemdgomSi - itili). iTili – Tu ali amis Semdgom am gaerTianebas kaganatic ewoda. kaganati – ku eg ena tova 49
am cvlilebebs ar SeiZleboda, alanTa ukmayofileba ar gamoewvia. Camovarda uTanxmoeba alanebsa da sxva xazarebs Soris, rac xazareTisaTvis damRupveli aRmoCnda. rac Seexeba rusi swavlulebis mtkicebas imis Taobaze, rom xazarebi polineziidan movidnen da iudevelebi iyvnen, - me vityodi, - rom erTi-ori aseTi masxara yvela qveyanas epatieba, magram ruseTSi swored rom piriqiT aris saqme: erTi gonieri aRaravin gamoCnda. yvelaferi RvTis nebaao, xSirad vambobT Cven da ukeTesi iqneba, Tu kidev ufro xSirad gavimeorebT, radgan amis daviwyeba aras gvargebs. Zv.w.aR. IX-VI saukuneebSi iberiis samxreTiT Camoyalibda Zlieri tomTa gaerTianeba urarTu (SemdgomSi - urartu). urarTu – var. var Tu igi skviTuri warmonaqmni iyo da saxelmwifo mmarTvelobisTvis iyenebda arameul damwerlobas. aman urarTus maRal wreebSi, rogorc Cans, genetikuri cvlilebebi gamoiwvia. amas adasturebs misi zogierTi mefis da qalaqis saxelic. magram herodote urarTus Semdgom, Zv.w.aR. V saukunis urarTuelTa STamomavlebs alarodielebs uwodebs. alarodieli – ali var da ali irkveva, rom urarTuelTa mcdelobas axali enis 50
Seqmnis Taobaze, veraviTari Sedegi ver gamouRia mosaxleobaSi, rac Cven isedac ukve aRvniSneT: swored urarTuelTa STamomavlebi Seadgendnen SemdgomSi armenebad wodebuli tomebis mniSvnelovan nawils. urarTu agresiul politikas atarebda mezoblebis mimarT. igi Tavs daesxa diaoxis gaerTianebas da daamarcxa igi. diaoxi – da xar diaoxis Semdeg urarTum kolxeTSi gailaSqra. erT dros Zlieri kolxasagan mxolod saxeliRa iyo SemorCenili. urarTus jarebma zuamde (zugdidi) miaRwies, gadaswves da aaoxres qalaqi. zua – ze sruliad cxadi iyo, rom amis Semdeg iberiis jeri dadgeboda. iberias, romlis miwazec RvTis didi faseuloba inaxeboda, ar SeeZlo, gulxeldakrefili dalodeboda mtris Tavdasxmas. iberiam xmebi dayara, TiTqos CrdiloeTidan Tavs ramdenjerme daesxnen viRac “kimerielebi”. rogorc qvemoT davinaxavT, am Worebma urarTuze ufro Sorsac miaRwia. iberia Tavs daesxa urarTus, sastikad daamarcxa da saTave daudo mtris ganadgurebas. 51
kimerieli – ku me var ali kimerielebiT herodotec dainteresda. man Crdilo kavkasiaSic eZeba kimerielebi da Savi zRvis CrdiloeTiTac, magram versad naxa. samagierod istorikosebma aitaces es ambavi, usaSvelod gaabuqes da ganavrces kimerielTagan dalaSqruli xalxebis sia. yvelaferi RvTis nebaa da nebismieri adamianis winaSe araerTxel damdgara sakiTxi, Tu rogor warmoiSvnen adamianebi, vin da rogor Seqmna dedamiwa da mTeli samyaro; sad imyofeba RmerTi, ra aris da vin aris igi? uxsovar dros adamianis modgmas amdeni kiTxva naklebad awuxebda. maT mSvenivrad icodnen TavianTi winaprebis gadmocemebi da sjerodaT maTi. Semdeg ki yvelas cxovrebaSi movida sarmatuli periodi, rac genis cvlilebebiT iyo ganpirobebuli. am periodSi kacTa modgmas araTu warsuli gadaaviwyda, TviT mSoblebis saxelebic ki aeria erTmaneTSi: zogi dedas mamas uwodebda, mamas - papas da a.S. rodesac Cveni qveynis maxloblad hibriduli genetikis mqone xalxebi momravldnen, RvTis erTguli qarTveli eri martodmarto, pirispir aRmoCnda gaveSebuli, gaafTrebuli samyaros winaSe (da es dRemde asea), romelic Cvens CanTqmas cdilobda. Cvenma winaprebma CaTvales, rom dedamiwaze sinaTle daibinda, Rame Camodga da Cveni aRaravis araferi esmoda. 52
RmerTi – me Ra var Tu (rC. 10) Cvens enaSi yovlisSemZles gamomxatveli araerTi sityvaa. gangeba – eg ena eg eba uzenaesi – ze ena es berZnebs bevri RmerTi hyavdaT, mTavar RmerTs ki “zevss” uwodebdnen. zevsi – ze var es slavebi RmerTs “bogs” uwodeben, rac CemTvis, cota ar iyos da gasakviria. bog – bu eg dameTanxmebiT, rom uxerxulia RvTisadmi amgvari mimarTva. ara da, Cveulebriv, slavuric, sxva enebis darad, ufri meti sizustiT imeorebs xolme ze enis Sinaarss. movitan ramdenime magaliTs: qarTuli
rusuli
mze - ze; daTvi - da Tu var; mgeli - me eg ali; melia - me ali; tura - tova. var; yurZeni - viyav var Ze ena;
solnce - es ali ena ca medved - me da var da volk - var ali ku lisa - ali is Sakal - uSva ku ali vinograd - var ena eg var da
da a.S. 53
uzenaesTan mimarTebaSi sakmaod sustad warmoCindeba iehova (ieRova). mxedvelobaSi maqvs saxelis Sinaarsobrivi datvirTva. iehova – ho var muslimebi TavianT RmerTs (uzenaess) - alahs (alaxs) uwodeben. alahi – ali ho alaxi – ali xar qarTvelTa “RmerTo, gviSveles”, muslimebSi “alah, akbar” enacvleba. alah akbar – ali ho ku bu var sakmaod mravalricxovani mimdevari hyavs budas. buda – bu da ebraelTa tradiciuli religiaa iudeizmi. iudeizmi – da ze me risTvis da ratom Seiqmna sxvadasxva religia, ra aris maTi daniSnuleba da saboloo mizani, imis garda, rom isini Cveni cxovrebis swori, RvTiuri gzisken mogviwodeben? religia – var ali eg qristianoba dakavSirebulia ieso qristes saxelTan. ieso qriste – is iq var es vtove 54
qristianuli moZRvrebis saxelmZRvanelo wignia biblia. biblia – ibi bu ali biblia ori nawilisagan Sedgeba: Zveli aRTqma, axali aRTqma. aRTqma – Tu Ra iq me (rC. 10) qristianoba or mTavar mimarTulebadaa gayofili: marTlmadidebel da kaTolikur eklesiebad. eklesia – ku ali es kaTolike – ku Tu ali ku marTlmadidebel eklesias antioqia xelmZRvanelobs. antioqia – ena vtove aq kaTolikur eklsias uZRveba vatikani. vatikani – var. tova ku ena garda zemoTqmulisa, - rogorc ar unda vifiqroT, - Cans, rom bibliis mTavari mizani warsulis aRdgena da awymosTan dakavSireba, agreTve, brma enebisa da bunebrivi enis mqone mrevlis erTi eklesiis pirobebSi gaerTianeba yofila. islamis Seqmna dakavSirebulia muhamed winaswarmetyvelTan, misi saxeli muslimebSi sxvadasxvanairad ganimarteba: zogi mahmadsac eZaxis da zogi magomedsac. muhamedi – me ho me da 55
islamis centrad qalaqi meqa iTvleba. meqa – me aq swored meqas saxelidan gamomdinare, Tavs valdebulad Tvlis yoveli musulmani, rom sicocxleSi erTxel mainc moinaxulos meqa. qaaba – aq aba qaabas saxeli adasturebs, rom winaswarmetyvelma “aq aba” Tavisi moZRvreba, anu, ufro ukeT rom vTqvaT, istoriuli faqtebi drosa da sivrces dauqvemdebara. medina – me da ena islamis wminda wignia yurani (kurani). yurani – viyav var ena kurani – ku var ena biblia dawerilia Zvel ebraul enaze, xolo yurani - arabul enaze, magram Cven yvelani vxedavT, rom, rogorc uzenaesis (ze ena es), ise alahis (ali ho) ena - qarTuli enaa. Cemi Taoba sabWoTa kavSiris kounistur sazogadoebaSi daibada da gaizarda. im dros miRebuli ar iyo aseT sakiTxebze Riad msjeloba. sabednierod, mTlianobaSi, qarTveli eri arc arasodes iziarebda uRmerToTa msoflmxedvelobas da SesaZleblobis farglebSi, mxurvaled cdilobda enisa da rwmenis SenarCunebas. 56
miuxedavad amisa, aratradiciulma, miuRebelma ideologiam mainc Taviseburi daRi daasva Cvens Sexedulebebs samyaroze. is rac moxda 1921 wels, is rac iyo 1991 wels, Cveni meryeobis damadasturebelia. naTqvamia, cxovrebaSi wvrilmanebi ar arsebobso, magram arian iseTi sityvebi, mudmivad rom trialeben Cvens garSemo da Cvens gonebaSi. zemoT Cvens mier ukve iTqva, rom qarTuli anbani dakavSirebulia adamis pirvelive sityvebTan. adami – da me eva _ var adamis saxelis identuria sityva - edemi. edemi – da me samoTxe ki is adgilia, sadac morwmune da RvTismosavi adamianebi moxvdebian imqveyniur cxovrebaSi. samoTxe – is me Tu xar ubralod rom vTqvaT, samoTxeSi mosaxvedrad, aucilebeli pirobaa, rom vazrovnebdeT da vsaubrobdeT am enaze da gvqondes uzenaesis imedi da siyvaruli. cxadia, CvenTvis SeuZlebelia imis warmodgena, Tu rogor xvdebodnen aqamde samoTxeSi keTilSobili adamianebis sulebi, - magram axla, meored mosvlis Jams, es piroba aucilebeli iqneba. “am enaSi dafarulia yovelgvari WeSmariteba da 57
am eniT gacxaddeba yoveli. es ena uzenaesis samsjavro enaa,” - gvaxsovs Cven Cveni winaprebis danabarebi. mas Semdeg, rac uzenaesis enis dacvis mizniT gatarebuli iqna saidumlo RonisZiebebi, 5-6 aTasi weli gavida. mTeli am xnis manZilze kacobrioba ganuwyvetliv fiqrobda imaze, Tu ras niSnavs “meored mosvla”. meored mosvla – me var da me es var ali diax, “meored mosvla” niSnavs RvTis dabrunebas dedamiwaze da uzenaesis enis aRdgenas mis saufloSi - dedamiwis yovel kuTxe-kunWulSi. am droisTvis iyo es ena mkacrad daculi da gasaidumloebuli aTasobiT wlis ganmavlobaSi. RvTis erTguli qarTveli eri Rirseulad asrulebda Tavis movaleobas da Tavis valdebulebas. magram Cvens xalxs Tavisi misia jer ar daumTavrebia. Cven, sxvebTan erTad, unda uzrunvelyoT zemoT aRniSnuli pirobebis Sesruleba. es saqarTvelos yvela moqalaqis, yvela qarTvelis, qarTuli saxelmwifos umTavresi, uzenaesi valdebuleba da mizania. yvelaferi RvTis nebaa da me isev Cvens winaprebs davesesxebi. maT moitanes Cvenamdis Tqmuleba amiranze. amirani – me var ena 58
am Tqmulebas ki mSvenieri leqsic axlavs Tan:
kavkasiis mTebze iyo amirani mijaWvuli. yvav-yorani exveoda, dafleTili hqonda guli. dro mova da Tavs aiSvebs, im jaWvs gaswyvets gmirTa-gmiri... sixarulad Seecvleba amdeni xnis gasaWiri. aseve, rogorc zemoT ukve vnaxeT, yvela morwmune adamianis, yvela religiis vali iqneba, ifiqros am pirobebis rac SeiZleba swrafad Sesrulebaze. yvela religia swored am mizniTacaa RvTis mier Seqmnili. sabednierod, am enis anbani gaerTianebuli erebis organizaciis mier ukve did faseulobadaa aRiarebuli da Cven yvelam erTad unda SevqmnaT axali meqanizmebi mis SemdgomSi dasacavad. es ki arc ise ioli saqme iqneba. kacobrioba Tanmimdevrulad da drois daukargavad unda gadavides am enaze, Tu ar surs kidev erTxel da sabolood daimsaxuros uzenaesis risxva. winaaRmdeg SemTxvevaSi, samyarosa da kacobriobis Semqmneli isev arCevanis winaSe aRmoCndeba, Tu vin da ra unda gaswiros man da vin da ra gadaarCinos: kacobrioba Tu dedamiwa. 59
aseT SemTxvevaSi ki, rogorc albaT bevrjer momxdara, arCevani dedamiwis sasargeblod gadawydeba. dadgeba apokalipsi, yvela sulieri daiRupeba da Semdeg isev Tavidan daiwyeba yvelaferi. iyo da ara iyo ra... kargi iqneba, Tu yvela bolomde gaiazrebs, ras niSnavs da raze migviTiTebs apokalipsi. kacobriobam unda icodes, rom dRes dedamiwaze RvTis ukanaskneli dasayrdeni, - ku eri da al ena, - erTaderTi qveyanaRa darCa. apokalipsi – apo ku ali. ipo is naTqvamia: me Cemi giTxari da Sen beds, rogorc ginda, ise gaeTamaSeo. Cven, yvelas erTad, didi Zalis da gulisxmeva dagvWirdeba, raTa Tavidan aviciloT apokalipsi da xeli SevuwyoT armagedonis dadgomas. armagedoni – var me eg da ena ***
saqarTvelo – es aq var Tu var ali georgia – eg var eg gruzia – eg var ze Cven zemoT araerTxel aRvniSneT, rom yvela enas al (qarTuli) enis sawyisebi aqvs. ucxoenovani saxelebic, Sesabamisad, Sinaarsobrivad qarTuli enis damsgavsebas cdiloben. 60
saqarTvelos dedaqalaqi Tbilisia. Tbilisi – Tbili is (rC. 7) mdinare mtkvris Zveli saxelia kura. kura – ku var kura ewodeboda mas, rodesac am mdinaris mTel auzSi, saTavidan kaspis zRvamde, al enaze (qarTul) molaparake xalxi cxovrobda. Semdeg es “kus” xalxi mdinaris SuawelsRa SemorCa. swored am genetikur cvlilebebs gamoxatavs da azustebs axali saxeli - mtkvari. mtkvari – man tova. ku var iori – var kaxeTi – ku xar Tu alazani – ze al ena Telavi – Tu ali var gurjaani – eg var jer ena yvareli – viyav var ali lagodexi – ali eg xar da (rC. 10) TuSeTi – Tu uSva Tu fSavi – fu Savi (rC. 7) aq me gamaxsenda akaki wereTlisa da vaJa-fSavelas gapaeqreba. xevsureTi – var. Tu xar. es var (rC. 10) pankisi – po ena ku is 61
qarTls TiTqmis yovelTvis yvelaze meti zewola hqonda ucxoeli dampyroblebisa. am mxriv gansakuTrebiT gamoirCeoda ruseTi, rogorc Sida, ise qvemo qarTlSi (javaxeTSi). qarTli – aq var Tu ali aragvi – var eg var gori – eg var qarTlis okupirebul miwaze, e.w. “samxreT oseTSi”, bolSevikebis mosvlamde yvelaferi qarTulia, rac Cven isedac viciT. cxinvali – ca xar ena. var ali axalgori – xar ali. eg var java – jer var kvaisa – ku var is roka – var ku qsani – aq is ena mejuda _ me jer da liaxvi – ali xar. var eredvi – var da var mxolod oriode adgilas aRiniSneba “fu”, anu, cudi qarTuli ena: frone – fu var ena fotnisa – fu. tova ena is wifori – aw fu var rusTavidan iyo msoflios udidesi poeti SoTa 62
rusTaveli. rusTavi – is var Tu var (rC. 10) SoTa rusTaveli – So Tu. es var Tu var ali (rC. 10) keisarsa keisrisao, – naTqvamia. javaxeTi – Tu xar. jer var (rC. 10) javaxki – jer var. xar ku axalqalaqi – xar ali aq. ali aq ninowminda – ena ena aw me ena da borjomi – bu var jer me bakuriani – bu ku var ena borjomsa da bakurianSi da am midamoebSi qarTvelebTan erTad somxebi da osebic cxovroben. amas aRniSnavs maTi saxelebic. garda amisa, borjomSi, Tavis droze, didi iyo rusuli enis gavlenac. walka – aw ali ku varZia – var Ze qarTuli varo, - amas niSnavs varZia. axalcixe – xar ali ca xar adigeni – da eg ena imereTi – me var Tu quTaisi – aq Tu is saCxere – es Cemi xar. var raWa – var Wa 63
es “Wa” qarTuli enis Rrma dialeqtia, aWaris msgavsad. rioni – var ena yvirila – yvirila (rC. 7) guria – eg var lanCxuTi – al ena Cemi xar Tu ozurgeTi – ze var eg Tu sufsa – is fu is aWara – Wa ara (rC. 7. 10) baTumi – bu Tu me baTumis saxeli ukanaskneli saukuneebis im brZolasac gamoxatavs, romliTac aWaris saxelovani qarTveloba Tavis meobas, dedasamSoblosa da enas icavda da dResac icavs. xulo – xar ali qeda – aq da qobuleTi – aq bu ali Tu Caqvi – Cemi aq var paliastomi – po. ali is tova man lazika – ali ze ku egrisi – eg var is samegrelo – es me var eg ali (rC. 10) zugdidi – ze eg didi (rC. 7) odiSi – da uSva martvili – me var. tova. var ali foTi – fu Tu senaki – es ena ku 64
anaklia – ena ku ali xobi – xar bu Cxorowyu – Cemi xar. var aw. iyav walenjixa – aw al ena jer xar svaneTi – es var ena Tu mestia – man es tova oni – ena enguri – ena eg var uSba – uSva. bu TeTnuldi – Tu ena Tu ali da (rC. 10) Sxara – uSva. xar ialbuzi – ali bu ze elbrusi – ali bu var es Cemi azriT, axla saWiroa, konkretulad gavimeoroT is, rac zemoT zogadadac vaxseneT: yvela xalxis, yvela qveynis, yvela saxelmwifos (iseve, rogorc sxva yvelafris) saxelwodeba gamoxatavs al enis, anu, qarTuli enis mdgomareobis garkveul periods dedamiwis nebismier kuTxeSi. swored igives gvamcnobs saqarTvelos mraval Wirgamovlili regionis - afxazeTis - saxelic. afxazeTi – fu xar ze Tu cudi - “fu” - qarTuli ena xar, Tu - “ze” - umaRlesi qarTuli enao, - amas niSnavs es saxelwodeba. saqme is aris, rogorc ukve iTqva, V saukunis Semdeg, rac am enis anbani gamomzeurda, Cveni qveyana 65
TandaTan gadadioda “ze” enaze. iberiisa da kolxas gaerTianebas jer ar moeZeveboda erTianobis gamomxatveli saxeli. VIII saukuneSi afxazTa erismTavarma (mefem) Tavisi gavlena jer dasavleT saqarTveloze ganavrco, Semdeg ki, drois garkveuli periodis manZilze, es saxeli mTeli Cveni qveynis sinonimadac iqca, radgan aq yvelgan identuri viTareba iyo enobrivi TvalsazrisiT: “ze” da “fu” qarTuli enebi. erismTavar leon I erovnebaze laparakic ki zedmetia: am dros (VIII s.) mTel kavkasiaSi mxolod qarTvelur enebze saubrobdnen (somxebs mogvianebiT SevexebiT). leoni – al ena me vfiqrob, rom leonis saxeli TavisTavad yvelafers cxadyofs. mxolod mas Semdeg, rac mTel qveyanaSi “ze” ena aRsdga, Cvens samSoblos amis gamomxatveli saxeli ewoda - saqarTvelo. qarTvelTa Sua saukuneebis Zlieri saxelmwifo jer monRolTa Semosevebma daasusta, Semdeg Temur lengisa da osmalebis TareSma. maTi Semosevebis Semdeg moswyda afxazeTs Crdilo-dasavleTi teritoria fsoudan soWis mimarTulebiT, sadac me-19 saukunemde jer kidev qarTulenovani afsuebi cxovrobdnen. afsua – fu is 66
mas Semdeg, rac me-19 saukuneSi ruseTi Crdilo kavkasiaSi SemoiWra, adgilobrivi mosaxleobis xocva-Jletasa da gasaxlebas mihyo xeli, afxazeTis mTianeTs Tavi Seafares Crdilo kavkasielma abazinebma. abazini – bu ze ena samxreTisaken gadmoinacvles afsuebmac. isini dasaxldnen bzifis auzSi, rasac bzifis saxelic adasturebs. bzifi – bu ze fu tuafse – tova. fu es fsou – fu es saqarTvelos dapyrobis Semdeg rusebma afxazeTSic TavianTi damwerloba Semoitanes. am damwerlobis bazaze Seiqmna afsua-abazebis axali ena, ramac maTSi Zireuli genetikuri cvlileba gamoiwvia. afsuebs saxeli SeecvalaT da ewodaT apsua. apsua – apo is apsni – apo is ena saxeli Seecvala afxazeTsac da es cvlileba bevrad ufro arsebiTia, vidre es SeiZleba erTi SexedviT mogveCvenos. abxazia – bu xar ze am genetikurma ajafsandalma, axalgamomcxvarma da gamoCekilma xalxebma - rusebma, apsuebma, abazeb67
ma - Crdilo kavkasielebTan da somxebTan erTad, gasuli saukunis bolos aTi aTasobiT udanaSaulo qarTveli daxvrita da samasi aTasi ltolvilad aqcia. kolxebis erTma nawilma, maT, visac dResac qarTuli (megruli) gvarebi aqvs, bunebrivi geni da uwyveti istoriuli mexsiereba erTsaukunovan genetikasa da mexsierebaze gacvala. soxumi – is xar me dioskuria – da is ku var gagra – eg eg var kelasuri – ku ali es var riwa – var aw lixni – ali xar ena gali – eg ali oCamCire – Cemi me. Cemi eri gulrifSi – eg ali var. fu uSva tyvarCeli – tova. iyo. var Cemi ali biWvinTa – bu Wa var ena Tu gudauTa – eg da Tu kodori – ku da var pitiunti – po. tova. ena tova amcaxara – me ca xar ai, hibriduli mexsierebis nimuSi: “amcaxara” qarTuli “ca” enis xsovnas gamoxatavs, apsua-abazebi ki am saxeliT qarTvelTa enas ebrZvian. ServaSiZe – uSva. var. uSva. Ze 68
marSania – me var. uSva ena CaCba – Cemi Cemi bu Samba – uSva. me bu arZinba – var Ze ena bu tania – tova ena kobaxia – ku bu xar daraselia – da var es ali aq kvlav bodiSi unda movuxado mkiTxvels, radgan gvaris saxelis gareSe gaazreba yovelTvis aradamajerebelia xolme da dazustebas moiTxovs. ukraina – ku var ena ukraineli xalxis mieraa Seqmnili, RvTis nebiT, “kirilica”. kirilica – ku var ali ca manamde, kirilicas gavrcelebamde, slavebi qarTvelur enebze saubrobdnen. slavi – is ali var kievi – ku var rusi – var is odesa – da es dnepri – var da ena pe (rC. 10) donecki – da ena ca ku lvovi – ali var. var poltava – po ali. tova. var 69
xersoni – xar es ena xarkovi – xar ku. var luganski – ali eg ena is ku nikolaevi – ena ku ali var krivoi rogi – ku var. var eg kirimi – ku var me zaporoJie – ze apo. var Jami sevastopoli – es var es. tova. po ali karpati – ku var. apo. tova donbasi – da ena bu is qerCi – aq var Cemi simferopoli – es me fu var. po ali SevCenko – uSva. var Cemi ena ku kliCko – ku ali. Cemi ku mazepa – man ze po bandera – bu ena da var ruseTi _ var es Tu rosia _ var is rogorc araerTxel aRvniSneT, nebismieri qveynis an xalxis saxeli, RvTis nebiT, qarTuli enis gansakuTrebul mdgomareobas aRniSnavs droSi da adgilze. asevea saxeli - rusi. saocari uRmerTobaa, rodesac moskovia amis gamo ukrainas ebrZvis. moskovi _ me is ku var tartaria _ tova. var. tova. var 70
variagi _ var eg polovci _ po ali. var ca paWaniki _ po. Wa. ena ku Curka _ Cemi var ku brianski _ bu var ena is ku smolenski _ es me al ena es ku riazani _ var ze ena suzdali _ is ze ali novgorodi _ ena var. eg var da novgorodis mTavari me-13 saukuneSi aleqsandre neveli, irkveva, rom geniT qarTvelia. amas adasturebs misi saxeli da wodeba. aleqsandre neveli – ali aq es ena da var. ena var ali ufro metic: SeiZleba iTqvas didi albaTobiT, rom sank-peterburgis daarsebamde mis SemogarenSi jer kidev qarTveluri enebi iyo. sank-peterburgi _ es ena ku tova. po. tova. var. bu var eg samara _ es me var krasnodari _ ku var is ena da var urali _ var ali volga _ var ali eg doni _ da ena kama _ ku me oka _ ku 71
taimiri _ tova. me var kolima _ ku ali me cimbiri _ ca. me bu var obi _ bu lena _ al ena enisei _ ena es kuma-maniCi _ ku me. me ena Cemi iakutia _ ku tova neneci _ ena ena ca Cukotka _ Cemi ku. tova ku kamCatka _ ku man Cemi tova ku amuri _ me var baikali _ bu ku ali baSkireTi _ bu. uSva. ku var Tu TaTarstani _ Tu var. Tu is tova ena kalmikia _ ku ali me ku avari _ var leki _ ali ku ZurZuki _ Ze var. Ze ku tuva _ tova. var iamali _ me ali ladoga _ ali da eg onega _ ena eg CuqCa _ Cemi. aq Cemi ilia muromeci _ ali me var me ca puSkini _ po. uSva ku ena
72
rogorc Cans, puSkinis feradkaniani winaprebis ena jer kidev “ku” ena yofila. ermaki _ var me ku soWi _ is Wa soWis saxeli qarTuli enis “Wa”, anu, Rrma dialeqtTanaa dakavSirebuli. Sua saukuneebSi mis CrdiloeTiT gadioda saqarTvelos saxelmwifo sazRvari, kerZod, nikofsiaSi. nikofsia _ ena ku fu is genjeliki _ eg ena jer ali ku ulianovi _ ali ena var leninis fsevdonimi dakavSirebulia md. lenasTan da migviTiTebs, rom is warmoSobiT lenis auzidan iyo. lena _ al ena lenini _ al ena ena rasputini _ var is. po. tova ena romanovi _ var. me ena var elcini _ ali ca ena putini _ po. tova ena zatulini _ ze tova al ena kalaSnikovi _ ku ali uSva. ena ku var wesiT Cven rusul konteqstSi ar unda vaanalizebdeT stalinis istoriul pirovnebas, magram, ki73
dev erTxel gavimeoroT, rom yvelaferi RvTis nebaa. soso juRaSvili _ is is jer Ra. iSva ali juRaSvilis gvari bedisweris Zlieri niSniTaa daRdasmuli: is ambobs, geniT qarTvelia, magram jer Rao. Tavisi zeobis periodSi mas mouxda Tavisi bunebrivi saazrovno kodis rusul yaidaze gadatana. kacisTvis, romelmac odesRac qarTuli poeziis Sedevri Seqmna, es didi satanjveli unda yofiliyo. stalini _ is tova al ena rasakvirvelia, mas qarTuli ena ar daviwyebia, magram erT pirovnebaSi ganxorcielebulma amgvarma cvlilebam igi daundobeli gaxada. stalinma gaugonari ubedureba daatexa Tavis samSoblos: misi istoriuli miwebi sxvebs Camouriga da Zaladobrivad Seqmna iberiis miwaze e. w. “samxreT oseTi”. mas ver amarTlebs verc is, rom bolos nanobda amas da saqmis gamosworebas fiqrobda. saqarTvelosTvis istoriuli miwebis dabruneba man ver SeZlo. maSin Crdilo kavkasiaSi vainaxebs da adiRebs waarTva maTi miwebi da saqarTvelos SeuerTa, magram Cvens qveyanas azradac ar mosvlia aseTi “saCuqris” miReba. Crdilo kavkasiis xalxTa saerTo Tqmulebebi narTebis Sesaxeb modis qarTuli enidan, rasac es sa74
xelive adasturebs. narTi _ ena var Tu rogorc ukve iTqva, iberiis samxreTiT sakmao teritoriaze saxlobdnen jer kidev qarTvelurenovani armeniuli tomebi, romelTagan yvelaze gvian genetikuri cvlilebani ganicades Cvenma mezobelma somxebma. amis gamo maT dRemde SemorCaT armeniis saxelic. somxeTi _ es me xar Tu somxuri eTnosi yalibdeba mas Semdeg, rac Cv.w.aR. V saukuneSi mesrop maStocma somxuri anbani Seqmna. Tavad meStocis mSobliuri ena im dros jer kidev qarTveluri “ca� ena iyo. amas adasturebs Tavad misi saxeli da gvari. mesrop maStoci _ me es var. vpe. man uSva. tova. ca sxva xalxebis msgavsad, somexma xalxmac rTulad gaiara genetikuri cvlilebebis xangrZlivi periodi. amJamad somxeTis religiuri centris - eCmiaZinis saxeli gvamcnobs, rom me-5 saukuneSi eCmiaZini jer kidev qarTvelurenovani dasaxleba iyo. eCmiaZini _ Cemi Ze ena enobrivi cvlilebebis Semdeg mas ewoda vagarSapati. vagarSapati _ var. eg var. uSva. po. tova 75
am saxeliT amave periods unda ganekuTvnebodes somxeTis dRevandeli dedaqalaqi - erevani. erevani _ ereva ena (rC. 7) qarTulenovani Taobis erT-erTi ukanaskneli warmomadgeneli iyo cnobili feodali (naxarari) vardan mamikoniani. naxarari _ ena xar. var vardan mamikoniani _ var da ena. me me ku ena ena somxuri eTnosis pirveli Taobis warmomadgeneli ki iyo vardan mamikonianis Svili SuSaniki - qarTvelTa rZali da wmindani. SuSaniks, rogorc Cans, qristianulad da somxuri anbanis mixedviT zrdidnen. amitom, me vTvli, rom SuSanikis dabadebis TariRi unda miiCneodes somexi xalxis warmoSobis da qristianobis gavrcelebis TariRadac. SuSaniki _ uSva uSva ena ku somxeTs me-20 saukunemde saxelmwifo arasodes hqonia. igi monacvleobiT Sedioda sparseTis, bizantiis, saqarTvelos da osmaleTis SemadgenlobaSi. sevani _ es var ena giumri _ eg me var garnisi _ eg var ena is 76
samwuxarod, ukve karga xania, rac saomari moqmedebebi warmoebs somxeTsa da azerbaijans Soris. azebaijani _ ze var bu jer ena dRevandeli azerbaijanis miwa-wyalze araerTi saxelmwifoebrivi warmonaqmni yofila: albaneTi, rani, adarbadagani, Sirvani. albanebze Cven ukve visaubreT, sxvebi ki Tanmimdevrulad asaxaven genetikuri cvlilebebis procesebs Sua saukuneebSi. rani _ var ena adarbadagani _ da var bu da eg ena Sirvani _ var. uSva ena (rC. 10) amasTan, arcerTi am qveyanaTagani azerbaijanis dRevandeli teritoriis farglebs ar emTxveoda. dRevandeli azerbaijanuli ena Turqul enaTa jgufs ganekuTvneba, magram dRevandeli Turqulic sakmaod gansxvavdeba osmanTa imperiis enisagan da axalSeqmnilia. rac Seexeba konfliqtis regions, mas azerbaijanelebi yarabaRs uwodeben, xolo somxebi - arcaxs da rasakvirvelia, orive qarTuli enis mdgomareobas asaxavs. yarabaRi _ iyo. var. bu. Ra arcaxi _ var. ca xar sxvaTa Soris, iqve axlos, soxeTis teritoriaze, 77
Cemi yuradReba miipyro zangezurma. es saxeli gvamcnobs, rom genetikur cvlilebamde aq xalxi karg, gamarTul qarTul enaze saubrobda. zangezuri _ ze ena eg. ze var magram davubrundeT azerbaijans. baqo _ bu aq gabala _ eg bu ali sumgaiTi _ is me eg Tu ganja _ eg ena jer mingeCauri _ me ena eg Cemi var lenqorani _ al ena aq var ena naxiCevani _ ena xar Cemi. var ena taliSi _ tova ali. uSva arazi _ var ze araqsi var aq is ingilo _ena eg ali ingilo, cxadia, “alia� - igi dResac qarTvelia. samxreT dasavleTiT saqarTvelos esazRvreba TurqeTi. Turqi _ Tu var iq TurqTa dRevandel saxelmwifos saTave daudo X saukuneSi Turq-selCukTa saxelmwifos Seqmnam kaspiis zRvis aRmosavleTiT, sirdariis auzSi da xorasanSi. 78
kaspia _ ku is po sirdaria _ is var da var xorasani _ xar is ena am adgilebSi cxovrobda oRuzTa tomi. tomis saxeli gvauwyebs, rom igi qarTulenovani iyo da es ena “ze Ra� ena iyo. oRuzi _ ze Ra (rC. 10) amasve adasturebs saxelmwifos Semqmnelis - selCukis - saxeli. selCuki _ es ali Cemi ku rogorc Cans, am periodSi arc Turqebs da cxadia, arc mis CrdiloeTiT mcxovreb xalxebs, arabuli enis gavlena ar ganucdiaT. XI saukunidan iwyeba TurqTa gadmonacvleba dasavleTiT, saqarTvelos samxreTiT, sadac maT Seqmnes qermanisa da rumis jer kidev qarTulenovani sasulTnoebi (ra Tqma unda, enobrivi TvalsazrisiT, mxedvelobaSi maqvs am qveynebis ZiriTadi mosaxleoba). qermani _ aq var me ena rumi _ var me sulTani _ is ali Tu ena ukve anatoliaSi, adgilobriv mosaxleobasTan Serevis Sedegad Seiqmna osmaleTis imperia. osmaleTi _ es me ali Tu 79
osmalTa imperiis daSlis Semdeg, XX saukuneSi Seiqmna TurqeTis dRevandeli saxelmwifo, romlis enac, ramdenadac CemTvis cnobilia, aseve mniSvnelovnad gansxvavdeba osmalTa momdevno enebisagan. rogorc irkveva, dRevandelma Turqma xalxma araerTgzis ganicada genetikuri cvlilebani. anatolia _ ena tova ali ankara _ ena ku var stamboli _ is tova. me bu ali bursa _ bu var is gazianTefi _ eg ze ena Tu fu urfa _ var fu yarsi _ iyo var is bosfori _ bu is fu var dardaneli _ da var da ena ali tao-klarjeTi _ tova _ ku ali var jer Tu lazi _ ali ze evropul qveynebs genetikuri cvlilebebis saTaved, ZiriTadad, laTinuri ena moevlina. evropa _ var. po alpi _ ali po laTini _ ali Tu ena espaneTi _ es po ena Tu madridi _ me da var da reali _ var ali barselona _ bu var es al ena 80
katalonia _ ku tova al ena sevilia _ es var ali malaga _ me ali eg bilbao _ bu ali bu baskeTi _ bu es ku Tu odesRac, ratomRac, romeliRac qarTvelma swavlulma daiCema: baskebi qarTvelebis gansakuTrebiT axlobeli xalxi ariso. rusebma amaSi raRac saSiSroeba dainaxes: qarTvelebis vinmesTan axlobloba maTTvis sruliad miuRebelia. isini dRemde mraval sisuleles Txzaven imis dasamtkiceblad, rom es ase ar aris. anegdotiviT ambavia: musika ar aris da rusebi amtkiceben - musikaze vcekvavTo. rac Seexeba espanur iberias, amaSi gasakviri araferia. iberiis Sesaxeb Tqmulebebi, rogorc ukve aRvniSneT, mTel msoflioSi vrceldeboda. Sumeridan gamoJonili xmebiT, Tavis droze araerTgan icodnen, rom kavkasiaSi, kerZod ki iberiaSi, pirveli enis anbani inaxeboda. espaneTSi Tavadac mSvenivrad SeeZloT iberiis xsovna SemoenaxaT. safrangeTi _ es fu var ena eg Tu visac mousmenia, albaT dameTanxmeba, rom frangebs Zalze originaluri ena aqvT: is ufro Citebis JRurtuls gvagonebs Tavisi JReradobiT. 81
franki _ fu var ena ku parizi _ po. var ze marseli _ me var es ali kale _ ku ali lioni _ al ena sena _ es ena tuluza _ tova ali ze nica _ ena ca monpelie _ man ena po ali bordo _ bu var da lili _ ali ali reni _ var ena havri _ ho var orleani _ var al ena meci _ me ca normandia _ ena var me ena da burgundia _ bu var eg ena da loTaringia _ ali Tu var ena eg elzasi _ ali ze es korsika _ ku var. is ku martinika _ me var. tova ena ku bretani _ bu var. tova ena napoleoni _ ena po al ena diuma _ da me makroni _ me ku var ena onore de balzaki _ ena var da bu ali ze ku Sarl de goli _ uSva. var da eg ali 82
inglisi - am qveynis uZvelesi saxelia da im droidan modis, roca kunZulze jer kidev qarTul enaze saubrobdnen. inglisi _ ena eg ali is Semdeg modian nisliani albioni da didi britaneTi. nisliani albioni _ ena. is al ena. al bu ena didi britaneTi _ didi bu var. tova ena Tu Zveli qalaqia inglisis dedaqalaqic. londoni _ al ena da ena Temza _ Tu me ze grinviCi _ eg var. ena var Cemi. liverpuli _ ali var. po ali manCesteri _ me ena Cemi es. tova. var niukasli _ ena ku is ali bostoni _ bu. is tova ena uelsi _ ali es kardifi _ ku var da fu iorki _ var ku oqsfordi _ iq is fu var da Sotlandia _ uSva. tova al ena da aberdini _ bu var da ena glazgo _ eg ali ze eg kelti _ ku ali tova uiliam Seqspiri _ ali man uSva. aq es po. var 83
germania _ eg var me ena alemania _ ali me ena doiCland _ da Cemi al ena da nemeci _ ena me ca goTi _ eg Tu varvari _ var. var vandali _ var ena da ali berlini _ bu var al ena bavaria _ bu var miunxeni _ me ena. xar ena kelni _ ku al ena hamburgi _ ho me bu var eg boni _ bu ena diuseldorfi _ da es ali da var fu goeTe _ eg Tu haine _ ho ena bismarki _ bu is me var ku kaizeri _ ku ze eri hitleri _ ho tova al eri angela merkeli _ ena eg ali. me var ku ali ainStaini _ ena uSva. tova ena bulgareTi _ bu ali eg var Tu sofia _ is fu italia _ tova ali apenini _ po ena ena romi _ var me milani _ me al ena turini _ tova. var ena 84
parma _ po. var me neapoli _ ena po ali sardinia _ is var da ena po _ po sirakuza _ is var ku ze kaliari _ ku ali var dante _ da ena tova miqel-anjelo _ me iq ali. ena jer ali musolini _ me is al ena leonardo da vinCi _ al ena var da. da var ena Cemi serbeTi _ es var bu Tu zagrebi _ ze eg var bu montenegro _ man ena tova ena. eg var xorvatia _ xar. var. tova makedonia _ me ku da ena Sveicaria _ uSva. ca var berni _ bu var ena lozana _ ali ze ena ciurixi _ ca var. xar CexeTi _ Cemi xar Tu praRa _ po. var Ra slovakeTi _ es ali var ku Tu bratislava _ bu var. tova. is ali var poloneTi _ po al ena Tu polSa _ po ali. uSva varSava _ var. uSva. var 85
krakovi _ ku var. ku var zabJe _ ze bu Jami gdinia _ eg da ena visla _ var is ali adam mickeviCi _ da me. me ca ku var Cemi ungreTi _ ena eg var Tu budapeSti _ bu da po. uSva. tova petefi _ po. tova. fu belarusi _ bu ali var es minski _ me ena is ku gomeli _ eg me ali bresti _ bu. var es. tova moldova _ me ali da var kiSiniovi _ ku uSva ena. var lietua _ ali tova vilniusi _ var ali ena is norvegia _ ena var eg oslo _ es ali vikingi _ var ku ena eg Svecia _ uSva. var ca stokholmi _ is tova ku. ho ali me fineTi _ fu ena Tu helsinski _ ho ali es ena ku belgia _ bu ali eg briuseli _ bu var es ali holandia _ ho al ena da amsterdami _ man es tova. var da me 86
irlandia _ var al ena da dublini _ da bu al ena islandia _ is al ena da reikiaviki _ var ku. var ku portugalia _ po. var. tova eg ali lisaboni _ al is bu ena bosnia-hercogovina _ bu es ena. ho var ca. eg var ena Cven zeviT vsaubrobdiT imis Sesaxeb, rom pirveli enis dacvis RonisZiebebSi monawileobdnen amerikis uZvelesi xalxebic. kerZod, vaxseneT maiasa da actekis tomebi. vTqviT agreTve, rom indielTa xsovnas SemorCa bevri Tqmuleba, romelic bibliaSicaa aRniSnuli, rac sruliad naTels xdis maT sakmaod intensiur kavSirebs danarCen msofliosTan uZveles periodSi. amerika _ me eri ku vaSingtoni _ var. uSva ena eg. tova ena niu-iorki _ ena var ku indieli _ ena da ali delaveri _ da ali var eri mohikani _ me ho ku ena irokezi _ var ku ze los-anjelesi _ ali es ena. jer ali es Cikago _ Cemi ku eg hiustoni _ ho is tova ena 87
filadelfia _ fu ali da ali fu dalasi _ da ali is meni _ me ena koneqtikuti _ ku ena aq tova. ku tova pensilvania _ pe ena es. ali var ena ohaio _ ho indiana _ ena da ena ilinoisi _ ali ena is misuri _ me is var misisipi _ me is. is po kanzasi _ ku ena ze is jorjia _ jer var. jer florida _ fu ali var da kentuki _ ku ena. tova ku alabama _ ali bu me tenesi _ tova ena es luiziana _ ali ze ena oklahoma _ ku ali ho me montana _ man ena tova ena aidaho _ da ho texasi _ tove. xar es kalifornia _ ku ali fu var ena aliaska _ ali is ku kolorado _ ku ali var da mak-kinli _ me ku _ ku ena ali eri _ eri miCigani _ me Cemi eg ena misteri _ me es vtove eri 88
jentlmeni _ jer ena. vtove ali me ena ontario _ ena tova. var kanaverali _ ku ena var ali Celenjeri _ Cemi al ena jer huZoni _ ho Ze ena kanada _ ku ena da otava _ tova. var monreali _ me ena var ali kvebeki _ ku var. bu ku makenzi _ me ku ena ze meqsika _ me aq es ku gvadalaxara _ eg var da ali xar kuba _ ku bu havana _ ho var ena kolumbia _ ku ali me bu peru _ pe. var lima _ ali me venesuela _ var ena es ali urugvai _ var. eg var Cile _ Cemi ali paragvai _ po. var. eg var brazilia _ bu var ze ali rio de Janeiro _ var da Jamis ena var san-paulo _ es ena po ali amazoni _ me ze ena anakonda _ ena ku ena da pele _ pe ali argentina _ var eg ena. tova ena 89
buenos airesi _ bu ena es. var es leo mesi _ ali me es azia _ ze CineTi _ Cemi ena Tu pekini _ pe ku ena dedamiwaze mcxovreb xalxTagan dResdReobiT Cinuri ena uZvelesad iTvleba (cxadia qarTulis Semdeg). ieroglifi _ var eg ali fu Sanxai _ uSva ena. xar nankini _ ena ena ku ena ianZi _ ena Ze xuanxe _ xar. ena xar mandarini _ me ena da var ena iaponia _ po ena tokio _ tova ku kioto _ ku tova nagasaki _ ena eg is ku sikoku _ is ku.ku honsiu _ ho ena is okinava _ ku ena var yvelas kargad gvaxsovs, rogor saxumaro Temad iyo qceuli iaponuri terminis “kamikaZes� da qarTuli gvarebis msgavseba. kamikaZe _ ku me ku Ze 90
sinamdvileSi aq saxumaro araferia: kunZulebze qarTulenovanma mosaxleobam ganicada genetikuri cvlileba, iaponelebi ki dRemde ver xvdebian, ra daemarTa im xalxs, romelic maT xsovnas mainc SemorCa. iaponelebs aravin dauxocavT, aravin gauZevebiaT. maS, sad wavida is xalxi, sad gaqra? Sesabamisad, iaponelebi mividnen daskvnamde, rom im xalxs TviTon gaunadgurebia Tavi, TviTSewirva da xarakiri ganuxorcielebia, rac, cxadia, realobas ar Seefereba. xarakiri _ xar ku. var sumo _ is me oZeki _ Ze ku iokuZuna _ ku Ze ena ninZa _ ena ena Ze kakuriu _ ku ku var hakuho _ ho ku ho es terminebi - kakuriu da hakuho - qarTvel saxelovan sumoists, levan gorgoZes ufro Seefereboda, radganac geni arsodes Seucvlia, Tumca, monRoli sumoistebic kargi vaJkacebi arian. monRoleTi _ me ena Ra ali Tu ulan-batori _ al ena _ bu. tova. var Cingiz-xani _ Cemi ena eg ze _ xar ena korea _ ku var fxeniani _ fu xar ena. ena seuli _ es ali 91
avRaneTi _ var Ra ena Tu qabuli _ aq bu ali erayi _ eri iyo baRdadi _ bu Ra da da semiramida _ es me var me da siria _ is var damasko _ da me is ku iordania _ var da ena palestina _ po ali es. tova ena libani _ al bu ena arabeTi _ var bu Tu yazaxeTi _ iyo. ze xar Tu alma-ata _ ali man _ tova gonieri mkiTxveli karga xania unda mimxvdariyo, vin aris is, vinc saxelebs aniWebs yvelas da yvelafers am qveynad da mixvdeboda imasac, rom Cven, adamianebs, istoriuli drois mxolod sul umniSvnelo monakveTze, isic Cvens Tavze didi ZaldatanebiT, SegviZlia, rame SevcvaloT. magram, rac ar unda vecadoT, Cveni mcdeloba bolos mainc uzenaesis enis RvTiur wesebsa da harmonias daemorCileba. Tqveni yuradReba minda mivapyro im faqts, Tu raodeni sizustiTaa gadatanili yazaxeTis Zveli dedaqalaqis saxeli axali dedaqalaqis saxelSi da es maSin, rodesac am xalxma am qalaqebis saxelebis Sinaarsi, wesiT, ar unda icodes. 92
astana _ es tova ena pavlodari _ po. var ali da var yaraganda _ iyo. var eg ena da irtiSi _ var. tova. uSva uzbekeTi _ ze bu ku Tu taSkenti _ tova. uSva ku. ena tova buxara _ bu xar samarkandi _ es me var. ku ena da fergana _ fu var eg ena yarakalpakeTi _ iyo. var ku ali. po ku Tu kokanda _ ku ku ena da yirgizeTi _ iyo. var eg ze Tu biSkeki _ bu. uSva ku ku tajikeTi _ tova jer ku Tu duSanbe _ da uSva ena. bu TurqmeneTi _ Tu var iq me ena Tu aSxabadi _ uSva. xar bu da pamiri _ po man. var rogorc ukve aRvniSneT, Sua aziis xalxebis genetikuri cvlilebebis sawyisi periodi dakavSirebulia islamis gavrcelebasTan. amave dros, rogorc Cans, islamma karga xans ver moikida aq fexi. TviT Temur lengs (tamerlans), romelic romeliRac miviwyebul-mikarguli tomis naSieri iyo, misi saxelebiT Tu vimsjelebT, Tavisi codviani cxovrebis pirvel periodSi genetikuri cvlilebebi jerac ar ganecada. 93
Temur lengi _ Tu me var al ena eg tamerlani _ tova. me var al ena Temur lengma rvajer dalaSqra saqarTvelo da islamis saxeliT Cvens qveyanas eniT auwereli zarali miayena. magram Temur lengma ver gatexa qarTveli eri da Tavisi sisxliani cxovrebis bolos scno Cveni qveynis damoukidebloba. indoeTi _ ena da Tu deli _ da ali ahmadabadi _ ho me da bu da bengali _ bu ena eg ali kalkuta _ ku ali. ku tova mumbai _ me me bu himalai _ ho me ali kanCejanRa _ ku ena Cemi jer ena Ra indi _ ena da gangi _ eg ena eg brahmaputra _ bu var ho. man po. tova. var nepali _ ena po ali jomolungma _ jer me al ena eg me filipini _ fu ali. po ena manila _ me ena ali zelandia _ ze ali ena da velingtoni _ var al ena eg. tova ena maori _ me var irani _ var ena 94
es saxeli am qveynis Zveli saxelwodebaa. Semdeg mas sparseTs uwodebdnen. es saxeli - sparseTi iranis istoriis am periods asaxavs, rodesac Zveli iranis enas - qarTvelur enas - sirTuleebi Seeqmna da “fu� enebad da dialeqtebad iwyo dayofa. sparseTi _ es po. var es Tu Zv.w.aR. VI-V saukuneebSi, aqamenTa zeobis dros, saxelmwifo mmarTvelobisaTvis iyenebdnen arameul damwerlobas, magram is mxolod sakancelario damwerloba iyo. aqameni _ aq me ena aqamenTa periodSi iranSi jer kidev erTiani Cans pirveli ena. kirosi _ ku var is qserqse _ aq es var aq es Zv.w.aR. IV saukuneSi irani aleqsandre makedonelma daipyro, magram qarTuli ena - cudi enebi da dialeqtebi - iranis ZiriTad mosaxleobas, rogorc Cans, ukanasknel aTaswleulSic gadmohyva. amas Tavisi mizezebi hqonda. irani mazdeanobis (SemdegSi - zoroastrizmi) samSobloa. igi istoriaSi ganmartebulia, rogorc cecxlTayvanismcemloba. mazdeanizmi _ me ze da ena ze me zoroastrizmi _ ze var is. tova. var ze me 95
irkveva, rom cecxli arafer SuaSia da aq iseTive SecdomasTan gvaqvs saqme, rogorc es promeTes SemTxvevaSi iyo, romelmac TiTqos cecxli mostaca RmerTs da amitom daisaja. mazdeanobis SemTxvevaSic saqme exeba ara cecxls, aramed als, enas, al enas, ze enas. mazdeanoba, anu, zoroastrizmi Tavis arsSi inaxavda pirveli, uzenaesi enis xsovnas da mis Tayvaniscemas gamoxatavda. xSirad, uTuod, swored amitom akavSireben xolme dRevandel iransac uZveles elamTan. Teirani _ Tu var ena ispahani _ is po ho ena Sirazi _ uSva. var ze fereidani _ fu var da ena omar xaiami _ me var. xar me aqve minda Sevexo aleqsandre makedonelis istoriul pirovnebas: igi xom imitom daiZra aRmosavleTiT, rom sparseTi daemarcxebina da misTvis samflobeloebi waerTmia. aleqsandres mamas, makedoniis mefes, filipe erqva. misi saxeli gvamcnobs, rom mas kargad scodnia berZnuli ena, imdenad kargad, rom sakuTari al ena “gaupia” da “fu” ena SeuTvisebia. filipe _ fu. ali pe 96
Tavad makedoniis da aleqsandres mSobliuri ena ki yofila “ku” da “ali” ena, anu, qarTuli ena. aleqsandre makedoneli _ ali aq es ena da var me ku da ena ali rogorc cnobilia, aleqsandres sabrZolo cxens “bucefali” erqva. es saxeli asaxavs aleqsandre makedonelis mier dalaSqruli xalxebis genetikur mdgomareobas. bucefali _ bu. ca. fu. ali yvelaferi RvTis nebaa da aq aRar gavagrZeleb saubars imis Sesaxeb, Tu romel xalxebs SeiZleba hqonoda im periodSi “bu”, “ca”, “fu”, Tu “ali” enebi. avstralia _ var is. tova. var ali kanbera _ ku ena bu var melburni _ me ali bu var ena sidnei _ es da ena afrika _ fu var ku kilimanjaro _ ku ali me ena jer var karTageni _ ku var Tu eg ena hanibali _ ho ena iba ali eTiopia _ Tu po sudani _ is da ena somali _ is me ali Cadi _ Cemi da kongo _ ku ena eg 97
zambia _ ze me bu zambezi _ ze me bu ze kenia _ ku ena nairobi _ ena var bu maroko _ me var ku tunisi _ tova ena is alJiri _ ali Jami var kameruni _ ku me var ena madagaskari _ me da eg is ku var Cven ukve ramdenjerme SevexeT gvar-saxelebis da fsevdonimebis Temas. vfiqrob, ukeTesi iqneba, Tu am Temas kidev ganvavrcobT cotaoden. givi cotniaSvili _ eg var ca tova. ena iSva ali rasakvirvelia, Cemi saxelic da gvaric Tavis damokidebulebas amJRavnebs qarTuli enisadmi. rac Seexeba gvars, is gvamcnobs, rom istoriis raRac etapze, Cemi winaprebis enas daukargavs miwasTan bunebrivi kavSiri, “ca� qarTul enad qceula im zomamdis, rom Tavad enis mitovebazec ki aris miniSneba. ubralod rom vTvaT, anbani daviwyebiaT da maT sityvebs safuZveli aRar hqonia. amnairive mdgomareobaSi aris qarTuli gvarebis mniSvnelovani nawili. amaSi gasakviri araferia. kidev erTxel gavixsenoT, rom am enis anbani iseve miuwvdomeli iyo Cveni winaprebisaTvis aTaswleulebis manZilze, rogorc sxvebisTvis. 98
me yuradReba mivaqcie Cveni erovnuli safexburTo nakrebis fexburTelebs. aRmoCnda, rom maT Cinebuli gvar-saxelebi aqvT, magaliTad: jano ananiZe _ jer ena. ena ena Ze solomon kverkvelia _ es ali me ena. ku var. ku var ali giorgi loria _ eg var eg. ali var giorgi makariZe _ eg var eg. me ku var Ze nika kvekeskiri _ ena ku. ku var ku. es ku var giorgi navalovski _ eg var eg. ena var ali. var is ku Tornike oqriaSvili _ Tu var ena ku aq var. iSva ali lado dvaliSvili _ ali da da var ali. iSva ali da a.S. unda iTqvas, rom gvar-saxelebs metad didi mniSvneloba aqvs. vfiqrob, SemTxveviTi ar iyo, rom Cvens qveyanas metad didi ziani miadga mama-Svili buSebis zeobisas, magram amaze sityvas aRar gavagrZeleb. amerika Cveni Tanamdgomi qveyanaa da dRes maTze sasayveduro araferi gvaqvs. donald trampi _ da ena ali da tova. var. man po rogorc Cans, amerikis dRevandeli prezidenti, marTlac rom amoucnobi pirovnebaa, magram misi gvaris centrSi aris mniSvnelovani maCvenebeli - “var�. 99
Tu gvarebi mTeli Taobebis damokidebulebas gvauwyeben uzenaesis enis, anu, qarTuli enisadmi, fsevdonimebi calkeuli pirovnebebis damokidebulebas gvamcnoben. ivan grozni _ var ena. eg var ze ena visac eWvi Seepareba imaSi, rom ivan grozni jer kidev qarTuli genis matarebeli iyo, vfiqrob, rom igi am eWvis safuZvels ver moiZiebs. zRva _ ze Ra var okeane _ ku ena haeri _ ho var arqtika _ var aq. tova ku antarqtika _ ena tova. var aq. tova ku merkuri _ me var. ku var venera _ var ena. var marsi _ me var is urani _ var ena saturni _ is tova. var ena iupiteri _ po. tova eri galaqtika _ eg ali aq. tova ku varskvlavi _ var. is ku var. ali var 2018 wlis cxeli zafxuli iwureba. am samyaroSi yvelaferi RvTis nebaa. brZeno da didebulo qarTvelo ero! Sen RmerTma mogca yvelaferi, risi natvrac ki kacs SeuZlia: 100
sufTa, bunebrivi geni da sikeTe, patara, magram ulamazesi samSoblo, Sromis da Semoqmedebis unari. ara gaqvs mxolod usafrTxoebis garantia. ar gqonia, ar gaqvs da arc arasodes geqneba garantirebuli usafrTxoeba, sanam Sens RvTiur misias ar aRasruleb. ganzraxuli unda aRsruldes. Sen es SegiZlia. CvenTan ars RmerTi, saqarTvelo!
101
gamomcemloba farnavazi xelSekruleba â„–7
102