Landbouwbijlage - Wykein 18 september 2021

Zaterdag 18 september 2021

“Het mooie is dat dit kruidenrijke gras goed is voor de dieren. In kruiden zitten veel gezonde stoffen, dat is een vorm van zelfmedicatie voor de koeien” Melkveehouder Tamme Tigchelaar

Pagina 10

Design in Fryslân Pagina 13 Van kinderwagens naar meubels Tuin Pagina 20 Klusjes voor de herfst Eten Pagina 33 Lekkers van de Wadden

37 Verhalen over landbouw, natuur en wat de grond ons oplevert

Ondersteunt natuurlijk droogzetten van hoogproductieve dieren

ve

va ta van m va

Van Balen Boekhoudburo maakt het verschil

Een goede boekhouder kost u geen geld, maar levert u geld op! Dat is de filosofie van “Van Balen Boekhoudburo BV” te Jellum. Een full-service boekhoudkantoor, met een grote ervaring op het gebied van bedrijfsadministratie en belastingwetgeving.

Van Balen Boekhoudburo BV maakt het verschil omdat wij garant staan voor: • Korte lijnen; • Persoonlijke- en klantvriendelijke benadering; • Steeds dezelfde contactpersoon; • Kort telefonisch advies behoort tot onze service en kost daarom niets.

• Rapportbespreking behoort tot de standaard werkzaamheden en wordt niet extra in rekening gebracht.

Kortom uw belang = ons belang!

www.vitalstyle.nl

ELECTRISCHE KLAUWBEKAPBOXEN

Onze diensten • Jaarcijfers • Loonadministratie • Belastingaangifte • Fiscale- en juridische adviezen • Mestboekhouding • Ondernemersplan • Bedrijfsoverdrachten • Studiegroepen • Cursussen

Van Balen Boekhoudburo BV Hegedyk 16 9026 BB Jellum Tel. +31(0)58 251 9296 info@vanbalenboekhoudburo.nl

www.vanbalenboekhoudburo.nl

Werpsterdyk 9 9088BZ WURDUM T. 058-2552129 www.sietsejorna.nl

Inhoud

Zaterdag 18 september 2021

37

Ellen Stikkelbroeck Wykein-redactie

Een bijlage vol landbouw Hoe kun je het beste landbouw bedrijven? Het is een vraag die steeds weer op tafel komt en ook in deze Wykein vol landbouwverhalen is hij aan de orde.

Volgens veehouder Berend van der Wal uit Kootstertille is het in Noardeast-Fryslân niet zo moeilijk om natuurvriendelijk te boeren.

Pagina 9

De kerk van Reduzum, Idaerd en Friens investeert jaarlijks 25.000 euro in natuurlijk beheer van grasland. Pagina 10 Melkveehouder Johannes Marinus uit Twijzel besloot te extensiveren en schakelde om naar biologisch. Pagina 5 Lupine is een heel goede eiwitbron voor de mens en goed voor de natuur.

Waarom wordt het in Fryslân nog niet geteeld? Pagina 6 De natte zomer leidt tot minder oogst in de akkerbouw. Pagina 14 En in de Hebbes speelgoed met een landbouwthema. Pagina 31 Noflik wykein!

10

6

28

1831

Pacht Pagina 10 Kerk stimuleert natuurlijk grasland Lupine Pagina 6 Een goede eiwitbron

Preek van de leek Pagina 28 Twijfel en vertrouwen

Dans Pagina 18 Ivgi & Greben

En verder Amuse Pagina 4 Maandagmiddag Natuur Pagina 9 Design in Fryslân Oogst Pagina 14 Tuin Pagina 20

Pagina 5 Pagina 13

Koart ferhaal Pagina 23 Lezen Pagina 25 Eten Pagina 33 Cijfers en letters Pagina 35 Eropuit Pagina 37 Volgende week Pagina 39

3

4

Amuse

Zaterdag 18 september 2021

8,5%

Migratieachtergrond

In Fryslân heeft 13,7 procent van de leerlingen een migratieachtergrond. Daarvan komt 5,2 procent van oorsprong uit een westers land en 8,5 procent heeft een niet-westerse achtergrond. Landelijk is dat respectievelijk 10,3 om 19 procent. In Limburg zijn relatief de meeste leerlingen met een migratieachtergrond uit een westers land van herkomst (13,3), en in Flevoland met een niet-westerse achtergrond (30,8 procent).

Uit de schatkamer van Tresoar

Plaknammen

Op de kinderboerderij

Blauhûs

1632 De striid tsjin it wetter hat ûnderskate Fryske delsettingen opsmiten.

Guont binne ûntstien neidat minsken harren yn polders nei wenjen setten, oaren binne by polders op ’e kaart kaam. As men Blauhûs op in moderne kaart opsiket, dan leit it doarp midden yn it lân, mar op âldere eksimplaren leit it doarp súd fan Boalsert yn de gemeente Súdwest-Fryslân oan it wetter. Súdlik fan de âlde Himdyk leinen oant 1632 de Sins- en Atsebuorstermarren. De Sinsmar, it wurd ‘sin’ giet tebek op ‘sein’ en betsjut ‘ril’ of ‘slinke’, lei westlik yn de hiele wetterpartij, de oare eastlik. Op it plak dêr’t no sawat Blauhûs mei ryklik seishûndert ynwenners te finen is, funksjonearre oant 1633 de Sinssyl foar de ûntwettering út it noarden wei nei de Sinsen Atsebuorstermarren ta.

1651 Bezoekers van de kinderboerderij in Leeuwarden bekijken pony’s in de wei. Deze foto is gedateerd voor 1960.

Nog altijd zit de kinderboerderij aan de Jeugdweg 3. De foto is gemaakt door een fotograaf van de firma T. van Kampen en Zn, grossier in papierwaren die gevestigd was aan de Huizumerlaan 91 in Leeuwarden.

“Een boer is van veel dingen afhankelijk die buiten zijn eigen controle zijn; dit zorgt voor bescheidenheid.”

Amerikaans schrijver Bharati Mukherjee (1940-2017)

Nei de drûchlizzing waard op it plak dêr’t Blauhûs leit in polderhûs mei blauwe pannen by de Sinsmar boud.

Yn 1651 joech yn dat polderhûs in

pryster him nei wenjen. Dat wie yn de tiid dat noch altyd it near lei op it iepenbier beliden fan it roomske leauwe. Yn 1580 wienen de protestanten yn Fryslân de baas wurden en dat hie it libben fan lju mei in oar leauwe wakker beheind. De pryster yn it polderhûs loek de roomsken oan en it waard sa in soarte fan skûltsjerkje. Yn 1785 waard it troch in echt tsjerkje ferfong en yn 1871 kaam de Sint-Vitustsjerke fan de ferneamde Limboarger arsjitekt Pierre Cuypers (1827-1921) klear. De ûntsteansskiednis fan Blauhûs liket in soad op dy fan Reahûs. Beide doarpen binne noch altyd in roomske enklave yn benammen protestantske omkriten.

1949 Blauhûs wie earst in buorskip fan Westhim, mar yn oktober 1949 hat de gemeenteried fan Wymbritseradiel besletten om der in selsstannich doarp fan te meitsjen. Underwilens wie it doarp folle grutter as it memmedoarp Westhim dat no om de fiifensantich ynwenners hinne sit.

Pieter Duijff

“Ontwikkelingen in de geneeskunde en de landbouw hebben enorm meer levens gered dan verloren zijn gegaan in alle oorlogen in de geschiedenis.”

Amerikaans astronoom Carl Sagan (1934-1996)

Wybe Fraanje

Vrijheid

W

eet u nog hoe geschokt u was toen u voor het eerst over een coronapas hoorde? Dat is nog niet eens zo gek lang geleden.

Nu zijn er mensen die blij zijn dat de pas er is. Kunnen ze eindelijk weer naar bioscoop, theater, voetbalstadion, restaurant en café. Als het aan domineeszoon Hugo de Jonge ligt gaat de pas ook gelden voor - de hemel verhoede het - toegang tot kerkdiensten.

Vermurwd door de avondklok en langdurige periodes van gesloten horeca, scholen, winkels en kerken, zijn velen nu opgelucht dat de pleziertjes van het leven weer mogen.

Ze zien over het hoofd dat de overheid nog steeds hun de vrijheid beperkt om te gaan en staan waar

ze willen. Het recht om je zonder overheidscontrole als vrije burger door de samenleving te bewegen is hen ontnomen: ze mogen pas ergens naar binnen als hun persoonlijke QR-code is gescand. Wie geen groen vinkje heeft is niet welkom.

Juist vanwege deze schending van de bescherming van individuele vrijheden heeft de Tweede Kamer eerder bepaald dat een dergelijke coronapas er niet mag komen. Het demissionaire kabinet lapt dat aan zijn laars. Dat hadden we al kunnen zien aankomen, want een halfjaar geleden zei Mark Rutte al er ,,geen principiële bezwaren” tegen te hebben. Dan weet je het wel.

Deze week beloofde hij dat de pas ,,zeer tijdelijk” geldt. Niet zomaar tijdelijk, maar zéér tijdelijk.

Op 1 november komt het OMT met

De pas geldt niet zomaar tijdelijk, maar zéér tijdelijk

een nieuw advies. Laat me raden: de zeer tijdelijke coronapas wordt nog even over de kerstvakantie heen getild. En daarna misschien nog over het griepseizoen heen.

Er zit namelijk een verborgen agenda achter de pas, die niet eens verborgen is omdat De Jonge gewoon heeft gezegd dat het invoeren van de coronapas in horeca en entertainment als ,,neveneffect” heeft dat de laatste twijfelaars alsnog ,,verleid” worden tot inenting.

Intussen worden de gezichten van burgers onderling almaar schever. De Ongevaccineerden, zoals een bepaalde pluriforme bevolkingsminderheid inmiddels wordt aangeduid, houden de heropening van de samenleving op, is het narratief. De demissionaire overheid die over ons gesteld is doet geen enkele moeite

om die tweedeling in de samenleving tegen te gaan en verzaakt haar plicht om ook voor die bevolkingsminderheid een schild te zijn.

Het kabinet laat het bereiken van zijn hoogste doel, ‘het opkrikken van de vaccinatiegraad’, over aan burgers onderling zonder andersdenkenden te beschermen. Een individuele vrijheid (zelf bepalen welke medische keuzes je voor je eigen lichaam maakt) is ingeruild voor een collectieve plicht (je moet je laten inenten om de pleziertjes van anderen mogelijk te maken), die met sociale dwang en controle gehandhaafd wordt.

Het is dus eigenlijk een heel gure samenleving die zogenaamd haar vrijheden weer terugkrijgt. Niemand is vrij, ook al heb je een groen vinkje in de telefoon.

Wybe Fraanje Wybe Fraanje is journalist, groeide op in Den Haag en woont in Marsum.

Maandag 17:20

Zaterdag 18 september 2021

Een land van melk en honing in Twijzel Ineke Evink

Marchje Andringa

Van 8 tot 8 uur is hij open, de melktap van boer Johannes Marinus in Twijzel. Je kunt er verse melk kopen, van biologische koeien. De tap staat er sinds 2016. ,,Dat gaat hartstikke mooi. De klant koopt altijd verse melk want nadat de tank is geleegd, gaat de eerste verse melk in de tap. Tapmelk die dan nog niet verkocht is, is voor de kalveren.”

Johannes verkoopt ook vlees van eigen koeien en van de melk wordt in Dokkum ijs gemaakt, naturel, met honing en met bramen van eigen land. ,,We boeren met veel plezier en we vinden het leuk om direct van de consument waardering te krijgen voor onze producten.

De koe is een prachtig dier, hij maakt van laagwaardig eiwit waar de mens niets mee kan, heerlijke melk waar allerlei voedingsstoffen en mineralen in zitten.” ,,We zijn in 2015 overgegaan op biologisch boeren”, vertelt Johannes. ,,We hadden een gangbaar bedrijf, maar zaten er qua bedrijfsvoering al dicht tegenaan. We gebruikten al weinig kunstmest en voerden weinig eiwit bij. We hadden alleen te weinig ruimte om biologisch te boeren. Tot het melkquotum wegviel en we er vijftig hectare grond bij konden pachten.

Toen stonden we voor de keuze: of meer koeien gaan melken, of juist

5

extensiever boeren.” Het werd het laatste. Johannes heeft er nooit spijt van gehad. ,,Na de omschakeling ben ik nog meer achter het idee van biologisch boeren gaan staan. Als je regulier boert, moet je wel meegaan met de schaalvergroting, alleen om hetzelfde te blijven verdienen. Ik ben tegen genetische modificatie, dus krachtvoer met gemodificeerde soja of mais gebruik ik niet meer.

Dat is ook een groot pluspunt.”

De koeien van Johannes worden niet onthoornd. ,,We laten de hoorns bij onze koeien staan, die horen bij de koe. Het hoeft ook niet, als ze maar genoeg ruimte hebben.

Dus daarvoor is de stal aangepast.”

6

Akkerbouw

Zaterdag 18 september 2021

Lupine maakt voorzichtig furore als eiwitbron Lekker Lupine, een platform dat teelt en consumptie van lupine bevordert, heeft dit jaar met acht telers op 35 hectare akkerbouwland lupine geteeld. Grote conurrent van lupine is geïmporteerde soja. Toch blijft Lekker Lupine optimistisch, volgend jaar is het areaal hopelijk verdubbeld.

Simon Talsma

I

Patrick Huisman

n Fryslân wordt het nog niet geteeld, zegt mede-initiator Marieke Laméris, maar dat zal volgens de Wageningse een kwestie van tijd zijn. ,,De keten groeit en producten zijn op steeds meer plekken verkrijgbaar. En er zijn ook op Friese bodem mogelijkheden.”

Laméris is met biodynamisch akkerbouwer André Jurrius van Ekoboerderij de Lingehof uit het Gelderse Randwijk en teeltbegeleider Laurens van Run van Wageningen UR Lekker Lupine begonnen met als doel de lupineboon op ieders bord te krijgen.

Lekker Lupine organiseert de afzet en teelt en werkt hierbij samen met een groep biologische boeren verspreid over het land en diverse betrokkenen.

Samen willen ze lupine onderdeel laten worden van het bouwplan van akkerbouwers. Een hele uitdaging, realiseert Laméris zich, omdat het een betrekkelijk nieuw gewas is waarbij de verdiensten tot nu toe niet zeer hoog zijn. Daarom zet Lekker Lupine ook in op productontwikkeling, meer bekendheid en het ontwikkelen van een gemeenschap waarbij de hele keten wordt verbonden: van boer tot bord. De kunst is om vraag- en aanbod in balans te laten groeien.

lupine heeft echter voor- én nadelen”, legt hij uit. De bitterstoffen die in grotere hoeveelheden in de blauwe lupine zitten, hebben een functie, vertelt Bruil. ,,Het zorgt er voor dat belagers, zoals insecten, minder van de planten opvreten. Soorten die minder van deze bitterstoffen hebben, zijn gevoeliger voor ziekten en plagen. Het is dus wat pionieren.”

En dat werd ook afgelopen teeltseizoen duidelijk. Want niet alleen het gehalte aan alkaloïden bepaalt de ziektegevoeligheid. De witte soort lijkt ook meer last te hebben van het natte groeiseizoen dit jaar.

Bruil begeleidt een handvol telers van lupine in de noordelijke provincies, voornamelijk in Groningen op armere gronden. Daar zit één teler bij met witte lupine. De teeltbegeleider schat in dat er in het noorden van het land op enkele tientallen hectares blauwe lupine wordt geteeld. Op ongeveer vijf hectare gaat het om witte lupine. ,,Het betreft nu voornamelijk kleine arealen en dan met name in de buurt van natuurgebieden.”

De lupine past qua groeiomstandigheden prima in het Nederlandse klimaat, legt Laméris uit, al lijkt dat dus voor de witte variant iets minder het geval in een natte zomer. ,,Op zandVele soorten gronden gedijt het gewas goed. LupiNiet alle lupinesoorten krijgen bonen ne groeit goed op arme gronden en die geschikt zijn als voedsel voor de kan daarnaast ook tegen droogte. mens, legt Laméris uit. ,,Er zijn wel Teelt op kleigronden is redelijk goed tweehonderd soorten, in allerlei mogelijk, afhankelijk van het ras.” variaties en kleuren. De soort die wij Lekker Lupine onderzoekt met telers gebruiken, is de witte lupine, de uit het hele land en het Louis Bolk Lupinus Albus. Deze variatie heeft een Instituut welke rassen op welke gronlaag alkaloïdegehalte, een bitterstof, den het meest geschikt zijn. Ook en er zijn regels voor het gehalte dat werkt Lekker Lupine aan andere er maximaal in mag zitten. Deze soort teeltvraagstukken. De kennis over de is geschikt voor directe consumptie.” peulvruchtenteelt heeft stilgestaan, In 2008 startte André Jurrius op maar er lijkt nu weer aandacht voor verzoek van de Vegetarische Slager te komen uit Europa en Nederland met de teelt van blauwe lupine. Deze die minder afhankelijk willen zijn soort bleek op dat moment niet het van plantaardige eiwitimport. meest geschikt om te verwerken tot De lupinebonen zijn in een gemidvleesalternatieven. Ze namen afscheid deld seizoen rijp tussen eind augustus van elkaar, maar Jurrius bleef op zijn en half september. Dat is volgens Ekoboerderij de Lingehof wel lupine Jurrius een groot voordeel ten opzichverbouwen, nu de witte variant. Deze te van soja, ook een eiwitgewas, waar kan namelijk direct door consumentevens mee wordt geëxperimenteerd ten gegeten worden en hoeft, in en waarbij geschikte rassen worden tegenstelling tot de blauwe variant, ontwikkeld. Soja is van oorsprong een niet op een industriële manier vereiwitbron die gedijt bij subtropische werkt te worden om geschikt te zijn omstandigheden. ,,De soja die hier nu voor humane consumptie. De blauwe in Nederland groeit, kan pas in de lupineboon wordt nu tevens gebruikt herfst worden geoogst. Met het risico als eiwitbron in veevoer. op een natte herfst en moeilijke Noordelijk teeltbegeleider Peter oogstomstandigheden. Daar heb je Bruil uit het Groningse Bellingwolde met lupine veel minder last van.” In beaamt dit. ,,Het telen van witte augustus is het overgrote deel van de

blauwe lupines in de noordelijke provincies al binnengehaald, weet Bruil. Deze maand is ook de witte variant geoogst.

De Nederlandse lupinebonen worden voor Lekker Lupine verwerkt en verhandeld via groothandel in biologische producten Machandel uit Haulerwijk. Onder het eigen Demeter-label en het label Smaakt gaan producten via onder andere Albert Heijn en Jumbo en biologische winkelketens als Odin of Ekoplaza naar consumenten. Een deel wordt volgens Laméris naar Duitsland geëxporteerd. ,,Nu nog voornamelijk producten in potjes, maar we hebben de ambitie dat er een uitgebreider assortiment in het schap terecht komt. Zoals kant- en klaar-producten.”

Er komt veel relatief goedkope soja ons land binnen. Maar we hebben hier ook eiwitrijke gewassen als veldbonen, bruine bonen en kapucijners

Het zijn vooral ondernemers die willen pionieren met nieuwe producten en achter de introductie van meer en nieuwe eiwitproducten staan.

Deels kunnen die producten fungeren als vleesvervangers. Het is volgens Lekker Lupine nu nog een hele klus om de teelt rendabel te krijgen. Een belangrijke oorzaak is de massale import van eiwitproducten uit het buitenland zoals soja. ,,We doen er heel veel aan om een goede prijs te bedingen voor de boeren, dat is het uitgangspunt van Lekker Lupine”, zegt Laméris. ,,We bouwen aan een eerlijke, transparante keten waarvan iedereen en dus ook de aangesloten telers evenredig profiteren. Een groeiende groep bewuste consumenten en producenten kiest voor duurzaamheid en producten van dichtbij, die zorgen voor een gezonde bodem. Zij zijn bereid om hier iets meer voor te betalen, áls ze het verhaal achter deze lokale producten maar kennen. Dat is dan ook een van onze activiteiten. Het promoten van producten die in onze ogen beter zijn voor de gezondheid, voor de biodiversiteit, voor de boer en zijn bodem.”

Promotie Het platform Lekker Lupine van consumenten, telers, chefs en producenten timmert sinds dit jaar dan ook extra aan de weg om het eiwitgewas vaker op het bord van de consument te krijgen. Daarvoor is samenwerking tussen telers, keten en consumentenorganisaties nodig. ,,We hebben nu met partijen uit de hele keten de handen ineengeslagen en er ontstaan mooie initiatieven zoals samenwerHet areaal aan witte lupine zal, als het kingen met scholen en chefs. Het is een kwestie van tijd dat lupinebonen aan de groep van Lekker Lupine ligt, op de menukaart terechtkomen. Ook komend jaar verdubbelen. Dit najaar zijn steeds meer producenten die moet duidelijk worden of dit echt geïnteresseerd zijn in de biologische gaat lukken, afhankelijk van hoe de lupineboon als ingrediënt, maar die vraag zich ontwikkelt. ,,We zijn optiook het verhaal van Lekker Lupine mistisch, alles hangt af van de afzet.

We willen niet extra telen als er geen interessant vinden. Aan de inhoud zal het niet liggen. Alle essentiële eiwitextra afzet is.” Ook Bruil denkt dat ten en aminozuren zitten er in de verdubbeling er zeker in zit. Hij noemt echter nog wel een hobbel die juiste hoeveelheden in. ” Onder de peulvruchten is de lupidit najaar genomen moet worden. ,,Er ne namelijk erg rijk aan eiwit (40 moet voldoende zaaizaad zijn van voldoende kwaliteit. Dat zal wel goed procent in droge grondstof). Lupine bevat veel meer eiwit dan bruine komen, maar we zullen de komende bonen, rode bonen, linzen en erwten. maanden zien of er genoeg is.”

Het gewas is tevens erg rijk aan vezels. De lupinebonen kunnen in veel Opbrengst Boeren die lupine verbouwen, hebben gerechten worden gebruikt en als vleesvervanger dienen. Dat is volgens allemaal een biologische bedrijfsvoeLaméris een belangrijk pluspunt. Ze is ring. Volgens teeltbegeleider Brul enthousiast wanneer ze hier over liggen de opbrengsten tegenwoordig spreekt en noemt een grote diversitussen de 2 en 2,5 ton per hectare.

teit aan producten bij alle eetmomenten op een dag. ,,Dat gaat van ontbijt tot diner. In brood, in spreads op het brood, in granola, soepen, smoothies, pastasauzen en in zoete taartjes.”

Rens Kroes is ook aangehaakt om lupinebonen meer bekendheid te geven. Afgelopen jaar is ze bij de initiatiefnemers van Lekker Lupine op veldbezoek geweest en ze heeft intussen twee recepten gemaakt met de bonen. Die zijn te vinden op de site van Lekker Lupine.

Bouwplan Niet alleen een goede en gegarandeerde afzet en voldoende financiële opbrengsten zijn belangrijke criteria om het gewas te telen. ,,De teelt moet ook in het bouwplan passen.” Bruil adviseert om het gewas eens in de zes jaar op hetzelfde stuk land te telen. ,,Dit in verband met bodemgebonden ziekten die anders een negatieve invloed hebben.”

Laméris denkt dat dit in praktijk bij de meeste boeren goed gaat lukken. Vooral bij de biologische akkerbouw, die geen gebruik maakt van kunstmatige bemesting met stikstof, liggen er kansen. ,,Lupine is een vlinderbloemige, dat is een plantenfamilie die stikstof uit de lucht opneemt en vast kan leggen in de bodem. De teelt levert dus een gezondere bodem op, ook dat is een argument voor boeren om dit gewas in het bouwplan op te nemen. Het is een investering in de toekomst van je bedrijf.”

De Wageningse pleit er voor dat het initiatief om over te stappen naar de teelt van lokale eiwitgewassen als lupine niet alleen van de boeren moet afhangen. Ook overheden, verwerkers, retailers, waterschappen, kennis- en onderwijsinstellingen moeten vanuit duurzaamheidsoogpunt volgens haar een duit in het zakje doen om eigen teelt van eiwitgewassen te stimuleren. ,,Er is in de akkerbouw veel aandacht geweest voor de gangbare producten als aardappelen, granen en suikerbieten. Daar is flink geld in geïnvesteerd en er komt veel relatief goedkope soja ons land binnen. Maar we hebben hier ook eiwitrijke gewassen als veldbonen, bruine bonen en kapucijners. Het is duurzamer wanneer we op dat gebied veel minder van het buitenland afhankelijk zijn. Daarom zijn we ons als eiwitboeren van Nederland nu aan het verenigen.”

www.lekkerlupine.nl

7

Zaterdag 18 september 2021

Lupine is een vlinderbloemige, dat is een plantenfamilie die stikstof uit de lucht opneemt en vast kan leggen in de bodem

Gazoo

De oplossing voor stikstof

Perspectief op de toekomst met Circular Farming!

joz.nl/2021

Natuur

Zaterdag 18 september 2021

Winst voor boer, koe en natuur ‘Fatsoenlik buorkje’. Dat is het motto van Berend (58), Tiny en zoon Auke (30) van der Wal uit Kootstertille. Ze melken 210 koeien, met veel respect voor de natuur.

Ruurd Walinga

Marcel van Kammen

N

atuurvriendelijk boeren is in NoardeastFryslân niet zo moeilijk, vindt Berend van der Wal. Dat heeft alles te maken met de Noardlike Fryske Wâlden, een vereniging van bijna 800 leden van boeren en particulieren die (agrarisch) natuur- en landschapsbeheer hoog in het vaandel heeft. Het behoud van het bijzondere coulissenlandschap en de boerenlandvogels gaat samen op met een gezonde bedrijfsvoering.

Om de landerijen van de maatschap Van der Wal ligt zo’n 30 kilometer boomwal. Elke winterperiode moeten vader en zoon er even met de kettingzaag bij langs om overhangende takken weg te halen. De uren die ze erin steken worden keurig vergoed dankzij het samenwerkingsverband. De biodiversiteit in de wallen is enorm, weet Van der Wal. Een boer een paar kilometer verderop bij Quatrebras heeft wel dertien verschillende soorten vleermuizen in zijn stukje boomwal. Dat is ongekend in Nederland. En de ene boomwal is de andere niet. Elzensingels zijn weer anders dan houtwallen. Singels met elzen worden eenmaal in de 21 jaar helemaal gerooid en houtwallen een keer in de 25 jaar.

De houtwallen, vaak vol met bramenstruiken en brandnetels, zijn een eldorado voor vlinders, bijen, vogels en klein wild. De Van der Wals zijn eraan gewend. Boeren die van elders een kijkje komen nemen, staan vaak versteld. ,,Wy hawwe hjir ris in boer út de polder hân en dy seach al dy brânnettels en dat ûnkrûd en dy man waard suver

gek. Wy moasten der mei de gifspuit op ôf. Wy seine: as wy ús lân goed brûke en ûnderhâlde, komt dat ûnkrûd net by ús. Hy koe it amper leauwe”, vertelt Van der Wal. Veel veranderd In de afgelopen dertig jaar is er op het bedrijf van Van der Wal veel veranderd ten gunste van natuur en milieu. De stikstofreductie ging van 450 kg per hectare naar 100 kg per hectare. Kunstmest wordt amper nog uitgereden. Zeker niet op maïsland. Alleen in het voorjaar nog een beetje op grasland. ,,De boaiem is no wer yn balâns”, vindt Van der Wal. Daarentegen gebruikt hij nu Micosat dat de schimmelgroei in de bodem stimuleert. Verder doet hij momenteel mee met een proef om de grondwaterstand te verhogen.

Bij zijn bedrijfsvoering probeert

Een boer een paar kilometer verderop bij Quatrebras heeft wel dertien verschillende soorten vleermuizen in zijn stukje boomwal

9

Van der Wal zoveel mogelijk rekening te houden met de natuur en dierenwelzijn. Hij peinst er niet over om over te stappen naar de biologische landbouw. ,,Dat is foar in part ek marketing en dy hawwe harren regels ek wer. Ik wol gjin stimpel op ús bedriuw. Wy wolle op ús eigen manier fatsoenlik bourkje en kwaliteit leverje”, verwoordt hij zijn standpunt.

Hij vindt het spijtig dat sommige instanties en personen de gangbare landbouw in een bepaald hoekje duwen. Hij schrok een paar jaar geleden toen hij de website van DierenRecht bekeek. ,,Der stie gewoan ûnsin op. Ik ha se doe belle en hiel aardich kontakt mei harren hân en se soene by ús delkomme.

De ôfspraak hawwe se hieltyd ôfsein. It wurdt him no net mear, tink ik. Spitich. As se sizze dat it slim is foar in kealtsje dat it net by syn eigen mem drinke kin, dan wol ik se graach sjen litte dat it foar in kealtsje neat útmakket by wa’t er de molke krijt.”

Van der Wal leidt op zijn bedrijf geregeld bezoekers rond om te laten zien dat je best modern kunt boeren met respect voor natuur, milieu en dier. In het verleden is hij wel in discussie gegaan met hoge pieten van de Universiteit van Wageningen. ,,In pear âlde heechleararen dy’t al mei emeritaat wiene, hawwe lang noch in protte ynfloed hân.

Lokkich hawwe mannen as Jan Douwe van der Ploeg it oanduoard om ek proefbuurkerijen bûten de universiteit om te begjinnen. Wy litte yn de Noardlik Fryske Wâlden no sjen dat je, wat ik sis, fatsoenlik buorkje kinne.”

10

Landbouw

Zaterdag 18 september 2021

De klaver zorgt voor stikstof in de bodem, waardoor het gras uiteindelijk goed groeit

De kerk als groene rentmeester De kerk van Reduzum, Idaerd en Friens investeert jaarlijks 25.000 euro in het natuurlijk beheer van grasland. Zij krijgt immers ook pachtopbrengsten van landbouwgrond. Groeit en bloeit er nu meer op het land?

W

e lopen door een weiland achter de melkveehouderij van Tamme Tigchelaar (51) en Marianne de Haan (46) uit Reduzum. Gras groeit er nu nauwelijks; klaver en cichorei voeren in dat perceel de boventoon. ,,Vijf jaar geleden zag dit er heel anders uit”, vertelt Tigchelaar. ,,Toen zaaide ik alleen Engels raaigras; dat is het meest efficiënt en levert de meeste eiwitten op. Dat heb je nodig voor melkgevend vee. Maar ik wil van die monocultuur af. Daarom hebben we hier een mengsel van vijf soorten gras gezaaid, aangevuld met onder meer witte klaver, cichorei, wilde peen, kleine pimpernel, duizendblad, esparcette, smalle weegbree en peterselie.”

Aan de andere kant van het pad ligt een weiland dat Tigchelaar drie jaar geleden met hetzelfde mengsel heeft ingezaaid. Daar komt al meer gras door. ,,Het heeft even tijd nodig. Kunstmest gebruik ik hier nauwelijks meer. De klaver zorgt voor stikstof in de bodem, waardoor het gras uiteindelijk goed groeit.”

Alleen voor de eerste snee van het gras, de oogst in mei, gebruikt hij nog kunstmest. ,,Dan is het nodig om voldoende eiwit in het gras te krijgen. Vroeger ging er vijf keer per jaar een hoeveelheid kunstmest overheen, dit is dus al een flinke reductie.”

De Haan plukt ondertussen een cichoreiblad. ,,Het mooie is dat dit kruidenrijke gras goed is voor de dieren. In kruiden zitten veel gezonde stoffen, dat is een vorm van

zelfmedicatie voor de koeien.” Op de vraag of je dat merkt aan de koeien antwoordt Tigchelaar terughoudend: ,,Het is niet zo dat ik nu nooit meer medicijnen hoef te geven. Aan de cellen in de melk kan ik wel zien dat de koeien heel gezond zijn, maar ik kan dat niet met cijfermateriaal aantonen dat dat komt door deze manier van boeren.”

Tigchelaar en De Haan melken rond de 85 koeien. Daarmee zijn ze een redelijk klein melkveebedrijf.

In 2000 had 78 procent van de melkveehouders minder dan zeventig koeien, maar vorig jaar gold dat nog maar voor 34 procent van de bedrijven. Het aantal boeren met meer dan tweehonderd koeien groeide in diezelfde periode van 107 naar 1071, blijkt uit cijfers van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS). ,,Meer koeien willen we ook niet. Dit past bij ons.”

Ze gebruiken zestig hectare grond, 43 daarvan pachten ze van de kerk. Tigchelaar vertelt dat zijn pake hier is begonnen als boer. ,,Hij pachtte de grond rond deze boerderij in de jaren vijftig van de kerk. De boerderij zelf was toen ook nog van de kerk. Mijn vader heeft de boerderij inclusief het erf overgenomen in de jaren zeventig.”

Efficiënt beheer De generaties Tigchelaar zijn de grootste pachter van de kerkelijke gemeente. De kerk had dankzij de pachten een zekere inkomstenstroom. Er werden drie kerkhoven en drie historische kerkgebouwen van onderhouden. En dan nog bleef er altijd geld over, dat de kerkrent-

11

Zaterdag 18 september 2021

meesters efficiënt beheerden: het werd onder meer op spaarrekeningen gezet en belegd in obligaties die veel rente opleverden.

Toen de rente aan het begin van deze eeuw begon te dalen, besloten de kerkrentmeesters het geld van de bank te halen en er land van te kopen. Het gevolg is dat de gemeente nu 200 hectare grond bezit, wat jaarlijks 180.000 euro aan pacht opbrengt. Dat leidde, mede aangevuld met verkoop van grond voor woningbouw en weinig kostenposten dankzij de inzet van veel vrijwilligers, tot ‘een zeer gezonde financiële positie van de kerk’, aldus de gemeente.

Maar er was ook kritiek, onder meer van de boeren. Tigchelaar verwoordt dat gevoel aan zijn keukentafel, waar ook Durk van Gorkum, lid van het college van kerkrentmeesters van de gemeente, is aangeschoven. ,,Jullie kochten af en toe grond op, waarmee je als kerk de boeren eigenlijk beconcurreerde.

Jullie betaalden altijd een goede prijs, zelfs als andere boeren het die prijs niet waard vonden. Zo werd de grond hier in de omgeving te duur.”

Rentmeester Nu steekt de gemeente geld in het natuurlijk beheer van land: boeren die stukken grond extensief beheren krijgen een vergoeding van de kerk. In totaal gaat het om vijftien hectare grasland, 25 kilometer randbeheer en vijf kilometer aan sloten die ecologisch worden schoongemaakt. De gemeente investeert er 25.000 euro per jaar in.

Voor Tigchelaar betekent dat bijvoorbeeld dat hij de polderdijken

We zien een heel langzame groei in diversiteit, van ongeveer tien procent

langs it Swin natuurlijk onderhoudt. ,,Dat houdt concreet in dat hier geen bemesting op komt: geen kunstmest, geen drijfmest en geen stalmest. Ook mag ik het pas na 15 juni maaien en mogen er geen dieren grazen. Zo moet er meer soortenrijkdom ontstaan." Voor zijn bedrijf betekent dit dat hij twee keer per jaar natuurhooi kan oogsten, in plaats van de gebruikelijke vier à vijf snedes eiwitrijk gras. Het verlies aan opbrengsten wordt door de kerk gecompenseerd.

De kerkelijke gemeente is een stabiele en betrouwbare partner, aldus Tigchelaar. ,,Door nu zo te investeren in duurzaamheid en in de landbouwtransitie gedraagt de kerk zich als rentmeester.” Voor de kerk is het een manier om van belang te zijn. Gekerkt wordt er nauwelijks meer in Reduzum, Idaerd en Friens; er wonen ook nog maar zestien belijdende en zeventig doopleden, aldus Van Gorkum. ,,In onze begroting is naast de kosten van de kerkelijke activiteiten ruimte voor een andere invulling. En als wij zoveel pachtopbrengsten krijgen, is het niet meer dan normaal een deel daarvan terug te steken in de landbouw. We willen daarmee wat in beweging brengen. Daarom mochten ook alle boeren uit de omgeving plannen indienen om deel te nemen aan het project, niet alleen boeren die grond van de kerk pachten.”

Via biologisch beheer hoopte de kerk dat er meer dieren en planten zouden komen te leven in onder meer de slootwallen en de randen van de velden die nauwelijks meer gemaaid worden. Een onafhankelijk bureau monitort dat. Van Gorkum: ,,We zien een heel langzame groei in diversiteit, van ongeveer tien procent. Dat betekent dat er niet heel veel meer soorten komen.

Maar we zien wel de intensiteit toenemen, dat betekent dat de planten en dieren die er al waren nu veel meer voorkomen dan voor het begin in 2019.”

De gemeente begon met de ondersteuning van boeren omdat er in het gebied rond Reduzum geen subsidieregelingen beschikbaar

waren om grond natuurvriendelijk te beheren. De kerkelijke ondersteuning zou eigenlijk tot dit jaar lopen, in de veronderstelling dat boeren in de omgeving vanaf 2022 aanspraak zouden kunnen maken op subsidies van Agrarisch Natuuren Landschapsbeheer (ANLb). Maar de uitbreiding van die regeling is met een jaar uitgesteld. De kerk overbrugt dat jaar. Van Gorkum: ,,Je moet wel continuïteit bieden, anders heeft de natuur er niks aan.”

Als de deelnemende projecten worden overgedragen aan een gebiedscoöperatie die de uitvoer van de ANLb ter hand neemt, vermoedelijk It Lege Midden, valt voor de kerkelijke gemeente 25.000 euro per jaar vrij. Dat wil de kerk weer in soortgelijke projecten steken, dan in samenhang en in aanvulling op de landelijke regelingen. ,,We deden het nu zo om de boel aan te jagen, maar straks moet het anders”, stelt Van Gorkum.

Hij vertelt hoe een ambtenaar van de provincie hem al benaderde, met het verzoek boeren te stimuleren om mee te werken aan schoner slootwater. Dat kan bijvoorbeeld door minder waterplanten uit de sloot te halen, het hekkelen dat altijd in het najaar plaatsvindt. ,,Toen ik vroeg dat daar ook extra provinciale middelen voor beschikbaar waren, was het antwoord negatief. Ze vinden projecten van onderop prachtig, maar willen er geen geld insteken. Ik zei: als jullie niet met geld over de brug komen, dan ga ik de boeren niet stimuleren om hier meer aan te doen.”

De onvrede over het overheids-

beleid is voelbaar. De Haan: ,,Ze willen dat we groen doen, maar dat kan niet als we rood staan.”

Tigchelaar: ,,Het beleid rond ganzen is ook een goed voorbeeld van hoe het gaat: de overheid gedoogt dat er steeds meer ganzen komen, maar die vreten het boerenland kaal. Dat moet wel vergoed worden, maar daarvoor is steeds minder geld. Dat gaat niet. Je kunt niet meer ganzen hebben en minder geld vrijmaken om de schade te vergoeden.”

De wet van Darwin Tigchelaar noemt het de spagaat van de landbouw. ,,Jarenlang hebben we tegen concurrerende prijzen melk moeten leveren. Nu moeten we bijdragen aan de biodiversiteit en klimaatopgaves. Dat willen we graag, maar er is te weinig geld en de contracten over extensief beheer lopen te kort. Een boer die daar instapt moet voor lange termijn zekerheid hebben. Nu is de gemiddelde boer bang dat de vergoeding opeens weer verdwijnt.”

Tigchelaar maakte zo’n vijf jaar geleden de omslag richting biologisch boeren, al voordat de kerk met de regelingen kwam. ,,Ik ben nog geen biologische boer, maar het gaat wel langzaam die kant op.

Misschien ben ik het wel over vijf of tien jaar, maar dat zien we nog wel. Het is als de wet van Darwin: wie zich het beste kan aanpassen, overleeft. Ik geloof niet in de uitkoopregeling van boeren om het stikstofprobleem op te lossen. Je moet boeren juist perspectief bieden, helpen de omslag te maken.”

l! a ma

e w u e i n t He

1

De door AgriMestMix gekweekte microorganismen in de mest, zorgen voor een beter bodemleven en gezonde plantengroei.

2

De plant neemt hierdoor makkelijk spoorelementen op, en beschikt over een beter benutbaar eiwit.

3

Beperkt ammoniakemissie in stal en op land.

Zorgt voor homogenere drijfmest.

r o n

Scan de QR code en lees er alles over op www.rinagro.nl

smart farming arming

OPE EUR ES OCTROOI

M e s t Mi

x®

A

gri

K IA ON M AM + TIE ND AN UC LA HA RED L EN U A E A M ST NIV OP ET

E.coli en mastitis natuurlijk behandelen met MASCOL ®

Draagt bij aan het verminderen van het antibioticagebruik.

Stimuleert krachtig de lichaamseigen afweer.

Onderdrukt een opkomende ontsteking.

Door 0 dagen wachttijd geen melkverlies, doorlevering van niet behandelde kwartieren.

Een product van:

Rinagro Smart Farming

Tel. 0515-232724

www.rinagro.nl

Scaan de Q Scan QR co code ode en lees le ees meer w.rinag inagrro.nl inag op www www.rinagro.nl

Design in Fryslân

Zaterdag 18 september 2021

13

Hoe meubels de baby’s vervingen In onze ontdekkingstocht door de wereld van het Friese design zijn we al twee belangrijke meubelfabrieken tegengekomen, beide uit Franeker: Oostwoud en Fristho. In de jaren zeventig meldden zich nog twee Friese fabrieken op de landelijke en buitenlandse meubelbeurzen. Beide kenden dezelfde achtergrond: kinderwagens. In Surhuisterveen en Gorredijk stortten respectievelijk Riemersma en Koelstra zich op de vervaardiging van zowel stalen als houten stoelen, banken en tafels. Bert Looper Rindert Pool

W

e kunnen hier spreken van een creatieve, maar ook noodzakelijke innovatie die werd ingegeven door maatschappelijke ontwikkelingen. In een interview in het vakblad Ons Huis, merkte Koelstra op: ‘Het kindertal neemt af, een kleinere vraag naar kinderwagens ligt voor de hand en dus ga je kijken wat je kunt doen met je knowhow en kapaciteit.’ Begin jaren zeventig veranderden smaak en opvattingen sterk. In de eerste plaats was de naoorlogse babyboom voorbij en moesten de bevolkingsprognoses worden bijgesteld.

Tegelijkertijd verdween er iets van het enorme vooruitgangsdenken van de Wederopbouwperiode en sloop ook een somberder kijk op de wereld in de hoofden van de mensen. Het interview met Koelstra vond plaats in 1972, hetzelfde jaar waarin het Rapport van de Club van Rome werd gepresenteerd en er over de gehele wereld het besef ontstond dat onbeperkte economische- en bevolkingsgroei funest zou zijn voor het voortbestaan van aarde en mensheid. Als we daar nog de seksuele revolutie en de acceptatie van anticonceptie bij

rekenen, dan zal duidelijk zijn dat de grote kinderwagenfabrikanten andere richtingen insloegen.

De keuze voor het meubel lag wel enigszins voor de hand. Riemersma en Koelstra hadden natuurlijk ruime kennis van het werken met stalen buizen en konden zo ook heel soepel overschakelen naar staalbuizen meubelen. De traditie van het stalen meubel ging al terug naar de vroege twintigste eeuw met de bekende stoelen van Mies van der Rohe en Marcel Breuer voor Bauhaus en kende vooral in Nederland onder invloed van De Stijl-beweging een bijna continue populariteit. In de jaren zestig leek het er even op dat het stalen meubel zou verdwijnen onder invloed van de Scandinavische teakmode, maar rond 1970 zien we toch weer een groeiende populariteit voor metaal. Bekende bedrijven als ’t Spectrum en Gispen gaven, binnen de sterke Nederlandse minimalistische traditie, ook belangrijke stimulansen aan de belangstelling voor functionele stalen meubelen.

In dit klimaat konden Koelstra en Riemersma makkelijk aansluiting vinden en, mede gebaseerd op hun netwerk en hoogontwikkelde productiemethoden, vergde de omslag

‘van baby naar meubel’ weinig risicovolle investeringen.

Verrassend goede ontwerpers Koelstra werkte met een ontwerper uit eigen stal, Y. Jacobs en met de externe ontwerpers H. ten Broeke en het team Ponte & Van Tienen.

Om zoveel mogelijk aan de diverse vraag te kunnen voldoen, ontwikkelde Koelstra ook een houttechnische afdeling en produceerde men ook ‘volschuim’ meubelen van polyether. Zijn er in de jaren zestig enkele honderden Nederlandse

Riemersma en Koelstra hadden ruime kennis van het werken met stalen buizen en konden heel soepel overschakelen

meubelfabrieken, ook in de jaren zeventig zien we nog een veelheid aan fabrieken en vooral ontwerpers waarvan we nog bijzonder weinig weten. De aandacht heeft zich altijd gericht op de bekende bedrijven en ontwerpers die in die tijd opkwamen, denk aan Jan des Bouvrie, Gerard van den Berg of Martin Visser, maar er zijn nog zo vele verrassend goede ontwerpers en ontwerpen die onze waardering verdienen.

Tot deze groep onderbelichte maar goede ontwerpers behoort zeker de man die voor Riemersma de meubelen ontwierp die heden ten dage weer in de belangstelling komen: Wim Ypma. In 1977 interviewde het al genoemde vakblad Ons Huis deze Drachtster ontwerper, omdat zijn opvattingen vaak zo afwijkend waren ‘van de algemene trend waarin wij leven dat het interessant is om nu eens de mening van een jonge, modern gerichte ontwerper’ te horen. Na zijn vakopleiding werkte Ypma in Duitsland, Engeland en Italië. Eerst was hij in dienst van Riemersma, later werkte hij op freelance basis, ook voor andere bedrijven. Ypma keerde zich in het interview tegen de in zijn ogen gemakzuchtige Nederlandse meubelindustrie die nogal behoudend en

commercieel was en veel namaakte wat anderen ook maakten. Hij zette de rol van de ontwerper centraal en pleitte voor een herwaardering van creativiteit en artisticiteit in het ontwerp. Ongetwijfeld zal zijn Italiaanse ervaring hier een rol hebben gespeeld, juist in een periode waarin het eigenzinnige Italiaanse design furore maakte.

Ypma wilde niet de markt achterna rennen, maar ook voor Riemersma een eigen gezicht bepalen. Het resultaat was een mooie serie stalen en houten meubelen die de laatste tijd worden herontdekt en inmiddels gevonden kunnen worden bij de belangrijke vintage designverkopers in Nederland en in het buitenland. Opmerkelijk hoe Fryslân in de wereld van het meubeldesign altijd een rol heeft gespeeld, vooral door vanuit traditionele activiteiten kinderwagens, rijtuigen, en dergelijke - nieuwe wegen naar de consument te zoeken.

Dit is de negende aflevering van de serie Design in Fryslân, waarin Bert Looper ons elke maand meeneemt in de wereld van vormgeving in Fryslân, vanaf de vroege negentiende eeuw tot de dag van vandaag

14

Akkerbouw

Zaterdag 18 september 2021

Natte zomer leidt tot minder oogst in de akkerbouw Hoewel het grootste deel van de oogst nog binnengehaald moet worden, is nu al duidelijk dat 2021 geen topjaar wordt in hoeveelheid geoogste gewassen. De natte zomer heeft veel impact gehad en schimmelziekten komen meer voor. Of extra kosten voor drogen in de schuur kunnen worden terugverdiend, wordt pas later echt duidelijk. Voor veel gewassen worden wereldwijd hogere prijzen betaald.

Simon Talsma

Martin Oscar de Jong

D

e Verenigde Naties constateerden tegen het eind van de zomer dat de voedselprijzen wereldwijd tot grote hoogte zijn gestegen.

Met name door de slechte oogstvooruitzichten stegen de prijzen tot bijna het hoogste niveau in tien jaar.

Zo vallen de verwachtingen wat betreft de graanproductie tegen, onder andere door aanhoudende droogte in Noord-Amerika. Ook de weersomstandigheden in Rusland zijn voor de graanoogst verre van gunstig. Verder heeft vorst de suikerrietoogst van Brazilië, een grote teler, aangetast. Er is een steeds krapper aanbod van oliehoudende zaden, aldus de Voedsel- en Landbouworganisatie van de VN (FAO).

Ook akkerbouwers in Nederland gaan er vanuit dat er minder kilo’s aan gewas van de akkers komen.

Volgens woordvoerster Tineke de Vries van LTO Noord geldt dat voor de meeste gewassen.

Pootaardappelen Een van de belangrijkste akkerbouwgewassen in deze provincie, de pootaardappelen, worden rond deze tijd geoogst. De opbrengsten zijn zeer wisselend. ,,In het algemeen kun je stellen dat er meer opbrengst is dan in de voorgaande hete zomers. Maar lokaal zijn er zeer grote verschillen, afhankelijk van hoeveel regen er in buien is gevallen”, zegt De Vries. ,,Je hebt plekken met dertig millimeter in één keer, maar ook plaatsen waar ineens tachtig is gevallen. Zo hebben wij het hier bij Hallum nog redelijk getroffen, maar er zijn akkers bij Harlingen waar in het begin van het seizoen heel veel regen in korte tijd is gevallen. Daar is veel verrot of niet eens boven gekomen aan het begin van het groeiseizoen.”

Een verwacht gemiddelde aan opbrengst is dan ook moeilijk te geven, stelt ze. ,,We zitten hier ruim boven de 35 ton per hectare, maar er zijn ook heel andere berichten.”

In het groeiseizoen heeft het

Er is meer opbrengst dan in de voorgaande hete zomers. Maar lokaal zijn er zeer grote verschillen

gewas nogal te kampen gehad met een hogere ziektedruk. Vooral de aardappelziekte phytophthora heeft door de combinatie van veel vocht en warmte om zich heen gegrepen.

Met name biologische boeren hebben problemen ondervonden, omdat zij geen mogelijkheden hebben om gif te spuiten tegen de ziekte. Voor de gangbare akkerbouw was het zaak om continu alert te zijn en op tijd middelen te gebruiken.

Veel noordenwind Positief voor de teelt van dit jaar is de vele noordenwind die er is geweest. Luizen die doorgaans ziekten overbrengen, zijn er veel minder bij wind van zee (luizen verspreiden zich bij wind die over land gaat). De akkerbouwwoordvoerster is dan ook enigszins positief over het pootmateriaal voor volgend jaar. Er is dan minder kans op zieke pootaardappelen.

Met het droge weer van begin september begon het rooiseizoen redelijk goed, al zijn de omstandigheden na een week droog weer minder. ,,De grond wordt dan spijkerhard en kluiten zorgen voor beschadigingen aan de nieuwe pootaardappelen. Af en toe een buitje is

dan ook welkom.”

De prijzen worden pas komend najaar en winter bepaald, wanneer de export weer op gang komt. In de volle breedte is er meer optimisme te bespeuren, na een druk op de markt door de coronapandemie. De uitvoer naar Algerije, een belangrijk afzetland voor pootaardappelen, lijkt weer op stoom te komen en ook akkerbouwers die pootaardappelen afnemen om daarmee volgend jaar frites- en consumptieaardappelen te telen, rekenen op een betere afzet. ,,De fritesfabrieken draaien alweer op volle toeren.”

Consumptieaardappelen Ook de markt voor consumptieaardappelen heeft de afgelopen jaren onder druk gestaan, vooral door de gevolgen van de coronacrisis. In de horeca maakte de afzet een stevige terugval door maandenlange (gedeeltelijke) sluitingen. Ook pootaardappeltelers hebben daar indirect de gevolgen van ondervonden door prijzen die onder druk kwamen.

Uit proefrooiingen van de Verenigde Telers Akkerbouw (VTA) van augustus blijkt dat de verwachte oogst aan consumptieaardappelen lager uitkomt dan het vijfjarig gemiddelde. De gemiddelde opbrengst komt op basis van de rooiingen op iets meer dan 40 ton per hectare.

Vorig jaar was dit ruim 46 ton. Dat is 14 procent lager. Ten opzichte van het vijfjarig gemiddelde is de productie 7,5 procent lager.

De aardappelplanten hebben dit jaar iets minder nieuwe knollen en de knollen díe er zijn gevormd zijn ook minder zwaar, mede door het mindere weer (een koude en late start in het voorjaar en lokaal veel regen) en meer ziektedruk. Tussen de percelen onderling bestaan er behoorlijke verschillen, meldt de VTA. De laagste opbrengst was 21 ton per hectare, terwijl de hoogste op 59,7 ton per hectare zit.

Suikerbieten De verwerking van suikerbieten is

Aardappelplanten hebben dit jaar iets minder nieuwe knollen en de knollen díe er zijn gevormd zijn ook minder zwaar

begin deze week weer begonnen.

Met de huidige opbrengstverwachting is een campagne van 120 dagen voorzien. Volgens verwerker Cosun Beet Company (voorheen Suiker Unie met fabrieken in Groningen en het Brabantse Dinteloord) komen er naar verwachting minder kilo’s aan bieten van de akkers én hebben die bieten een lager suikerpercentage dan in de afgelopen jaren. Cosun gaat uit van gemiddeld 13,6 ton suiker per hectare. Dat is lager dan het gemiddelde van de afgelopen vijf jaar. In een topjaar kan de suikeropbrengst rond de 17 ton op een hectare zijn.

In het algemeen is dit jaar, in tegenstelling tot voorgaande jaren, de natuurlijke watervoorziening voor de bieten voldoende geweest.

Daardoor is er nauwelijks beregend in de suikerbieten. Plaatselijk leverde echter een overmaat aan water een beperking op in de groei, stelt Cosun. In het zuiden van het land zijn door de watersnoodramp enkele honderden hectares bieten verloren geraakt.

Slakken Net als bij de pootaardappelen zijn de opbrengsten bij de bieten plaat-

selijk zeer verschillend, laat De Vries weten. ,,Het is lang koud en nat geweest in het voorjaar tijdens de opkomst van het gewas. Plantjes kwamen dan ook moeizaam boven.

Hele stukken op het land zijn soms niet opgekomen en er zitten op verschillende plekken soms grote gaten in het veld. Daarbij hebben slakken er met het vochtige weer, waar ze goed bij gedijen, voor gezorgd dat er meer schade is aangericht. Soms staan velden er mooi bij, maar soms is het ook een gatenkaas.”

Een zonnig najaar kan nog enigszins zorgen voor een inhaalslag bij het suikergehalte, in combinatie met koudere nachten. ,,Een topjaar wordt het niet meer.”

Over de prijzen voor de komende tijd durft de woordvoerster nog niet teveel te zeggen. ,,Ze zaten op een dieptepunt en de wereldmarkt trekt wel weer wat aan door de kleinere voorraden. Maar of ook de boeren hiervan profiteren, is nu nog onduidelijk.”

De suikerbietenverwerker gaat er vanuit dat er volgend jaar iets meer bieten geteeld zullen worden.

Met 3 procent meer zal dit naar verwachting uitkomen op een productie van ruim 1,2 miljoen ton voor afzet in 2022-2023.

Granen en uien Het groeiseizoen voor granen en uien is dit jaar ook gekenmerkt door regen, schimmels, minder groei en tegenvallende oogsten.

Granen zijn tussen de buien door geoogst. ,,We gaan dit jaar uit van 20 procent minder opbrengst. Er was te weinig zon en er zal in de schuur meer gedroogd moeten worden.”

De groei van wintergerst was in positieve zin een uitschieter. Wintertarwe deed het minder goed.

Europees gezien wordt er echter wel flink meer tarwe verwacht, zo blijkt uit een prognose van de Europese Commissie deze nazomer.

15

Zaterdag 18 september 2021

Met het droge weer van begin september begon het rooiseizoen redelijk goed

Foto boven: het rooien van pootaardappelen aan de Langhuisterweg bij Sint Annaparochie deze nazomer. Foto onder: graan wordt gedorst tijdens een droge periode bij Hijum.

Deskundig, betrouwbaar en betrokken • jaarrekeningen • fiscale adviezen • loonadministraties • belastingaangiften • bedrijfseconomische adviezen • bedrijfsoverdrachten • samenwerkingsvormen • subsidies

Wismastate 9 Postbus 52 8900 AB Leeuwarden T (0888) 18 18 18 F (0888) 18 18 00 E info@deelstrajansen.nl www.deelstrajansen.nl

DE GIEK 31 - DRACHTEN

PAS Mestopslagsystemen:

T. +31(0)512 – 582058 WWW.PASMESTOPSLAG.NL

! Levert & bouwt alle soorten systemen en afdekkingen

MESTOPSLAG KOMT NATUURLIJK ALTIJD VAN PAS! ! Repareert alle soorten systemen en afdekkingen

! Keurt alle soorten systemen en afdekkingen

! Reinigt mestopslagsystemen t.b.v. onderhoud, keuringen en verplaatsen

! Regelt meldingen en vergunnningen voor mestopslagsystemen

Geniet van onze NAJAARSACTIES ƒ ELEKTRISCHE HEGGENSCHAAR HSE 42 - 45 cm

ELEKTRISCHE HEGGENSCHAAR HSE 71 - 60 cm

BENZINEHEGGENSCHAAR HS 45 - 45 cm

€ 129

€ 235

€ 339

€ 99*

€ 199*

€ 299

Voor België is RECUPEL in de prijs inbegrepen.

De acties zijn geldig tot 15/12/2021.

• Agri • Groen • Grondverzet • Rental

DEM

Kerstma-Heida

Jupiterweg 36 8938 AE Leeuwarden (Hemrik) 058 – 2882455 www.dem.nl

Streek 198 8463 NJ Rotsterhaule 0513 – 551216 www.kerstma-heida.nl

Pier Prinslaan 15 - 9101 PX Dokkum 0519 – 292325 www.raadsma.nl

Kuperus Oudehorne bv

Vestiging Heerenveen

IJzerhandel Raadsma Vestiging Dokkum

• Agri • Groen • Grondverzet • Rental

DEM Van Aylvaweg 42 9105 KT Rinsumageest 0511 – 421941 www.dem.nl

Schoterlandseweg 40 - 8413 NB Oudehorne 0513 – 541214 info@kuperus.frl www.kuperus.frl

De Kuinder 10 8444 DC Heerenveen 0513 – 631600 www.raadsma.nl

MECHANISATIE Franeker vof Joh Bosgra BV Rijksstraatweg 139 9254 DD Hurdegaryp 0511 – 472025 www.bosgra.nl

Hooghiemstra Hardegarijp Rijksstraatweg 121 9254 DD Hardegarijp 0511 – 473915 www.hooghiemstra.nl

Mechanisatie Franeker

Vestiging Leeuwarden

Kiehoek 26 8801 RD Franeker 0517 - 396800 www.mechanisatiefraneker.nl

Archimedesweg 16 8912 AK Leeuwarden 058 – 2127099 www.raadsma.nl

Vestiging Groningen Wismarweg 32 9723 HB Groningen 050 – 5470070 www.raadsma.nl

KOM ONZE MACHINES TESTEN EN OVERTUIG UZELF ERKEND VAKHANDELAAR

KWALITEIT • ADVIES • SERVICE

18

Cultuur

Zaterdag 18 september 2021

De aanstekelijke liefde voor de dans in Fryslân Ze hadden groots willen uitpakken met minstens vijftig dansers op het Zaailand, pal voor de neuzen van drommen mensen.

Corona besliste anders. En dus maakt Ivgi & Greben zijn Friese entree ingetogen. ,,Dat grote dansfeest komt nog wel.”

Rianne Kramer

Marchje Andringa

A

re you ready?” Acht dansers nemen hun positie in, in de sportzaal op de bovenste verdieping van voormalige gevangenis De Blokhuispoort in Leeuwarden. Alleen danseres Coline Delgado schuift naar het midden en zet haar dans in. Zonder muziek. De Française wisselt verleidelijke bewegingen af met schokkerige poses. Expressief. Brutaal. Dan weer ingetogen. Je kunt niet om haar heen. En dat alles in volkomen stilte. Als het geluid van een dieselmotor aanzwelt en zich met pianoklanken vermengt, komen ook de zeven andere dansers in beweging.

Een mix van solo’s, duetten en groepsdansen volgt. Wat daarbij steeds weer opvalt is de expressiviteit die van de dansers afspat.

Aards, zo omschrijven ze hun choreografieën het liefst, vertellen Johan Greben en Uri Ivgi na afloop van deze eerste doorloop van Nice to meet you! die ze gefocust vanaf de zijlijn hebben gevolgd. ,,Onze choreografieën zijn expressief en hebben gewicht.” Frivoliteit past ze niet.

Met Nice to meet you! willen ze een intieme en eerlijke voorstelling brengen ,,waarin de dansers hun hart openen voor het publiek. Het moet een show worden, die raakt en ontroert.”

Zoektocht naar muziek Nee, de stilte bij de openingsdans blijft niet zo. Twee weken voor de première is het, samen met hun Engelse componist Tom Parkinson, domweg nog hard zoeken naar de juiste muziek. Een spannende fase in het repetitieproces, vindt Greben. ,,Het voelt alsof je aan het breien ben met onvoldoende wol.”

Vooral de muziek bij de openingsdans is een lastige. ,,Deze scène heeft weinig nodig omdat het een één-op-eentje met het publiek is. Als kijker zie je een lijf in beweging komen, maar je hebt nog geen idee welke richting het opgaat.” De afwachting, de aarzeling, het aftasten; zoals dat bij een eerste ontmoeting gaat. Want daarover gaat de

show: kennismaken en elkaars talenten ontdekken. ,,Tegelijk wil je dat de muziek het juiste gewicht aan de dans geeft en die versterkt.

Dat luistert nauw.”

Eigen publiek Uri Ivgi (1965, Zfat, Israël) en Johan Greben (1964, Leeuwarden) trokken na hun danscarrière bij onder meer de Kibbutz Contemporary Dance Company (Ivgi) en Het Nationale Ballet (Greben), de wereld rond om op projectbasis voorstellingen te maken voor gerenommeerde gezelschappen. Met succes. In Rusland ontvingen ze een Golden Mask Award voor beste choreografie voor moderne dans.

Toch ging het kna-

gen. De twee mannen verlangden naar een eigen publiek en eigen dansers. ,,Als je projectmatig werkt, geef je de voorstelling bij de première uit handen. Dan is het klaar.

Maar dans is niet een stuk klei dat je zodra het beeld klaar is, wegzet.

Dans is een levend product dat zich door ontwikkelt. En daar moet je als choreograaf bij zijn.”

Toen het duo tijdens LF2018 de voorstelling We are in trouble, over migratie, in Fryslân bracht, maakte het kennis met het Friese publiek.

Dat voelde goed. Zo goed dat ze besloten om in Fryslân hun eigen dansgezelschap te beginnen. Met jaarlijks drie ton provinciegeld wordt het eerste professionele dansgezelschap van Fryslân de komende vier jaar royaal bedeeld bij de verde-

ling van het cultuurgeld.

Acht dansers afkomstig uit vele hoeken van Europa hebben Ivgi & Greben om zich heen verzameld na de audities in februari. Ze zijn geselecteerd op onder meer expressie, fitheid, of ze het werk van de twee choreografen aankunnen. ,,En op groepsdynamiek. Kunnen ze elkaar opstuwen en naar

grotere hoogten brengen? Een belangrijk punt voor ons. De dansers moeten ons ook voeden en beïnvloeden. Wij willen ons, geïnspireerd door hen, ook door ontwikkelen.”

Sinds 9 augustus repeteert de groep fulltime in de voormalige basketbalzaal van De Blokhuispoort.

Een betere dansstudio hadden ze zich niet kunnen wensen. ,,Groot, licht en tegelijk huiselijk”, zegt Greben met een knikje naar de grote eettafel, de zithoek met een zachte bank en de basket die er nog hangt, waaraan sfeervolle lampen hangen. ,,Er heerst hier een prettige sfeer. Je merkt dat ook bij de dansers, ze blijven na een repetitie geregeld nog even hangen.” ,,Deze studio voelt als thuiskomen, daarnaar waren we op zoek”, vult Ivgi aan. Het heeft er mede aan bijgedragen dat hij zich begint thuis te voelen in Leeuwarden, de geboortestad van zijn partner. ,,De afgelopen maanden voelden als een storm.

Het opstarten van een gezelschap, de

verhuizing, de audities, het vinden van een dansstudio… Het was veel.

Maar nu ben ik enigszins geland, deze ruimte helpt daarbij.”

In gesprek Een ruimte bovendien die meer moet worden dan een repetitieplek alleen.

Wie wil is van harte uitgenodigd om langs te komen bij repetities, om te zien en te ervaren hoe Ivgi en Greben te werk gaan. Graag zelfs, want contact met hun publiek zien de heren als hun voornaamste troef om de heersende angst voor moderne dans weg te nemen en hun eigen grenzeloze liefde voor dans over te brengen op Fryslân. ,,’Moderne dans is ingewikkeld, we begrijpen het niet’, wordt vaak gezegd. Wij willen dat vooroordeel graag wegnemen. We willen dat het publiek ons begrijpt, willen hen laten ervaren wat dans kan betekenen. Dans is geen verhaal, dans is gevoel. Expressie. Dat en onze werkwijze willen we graag met onze achterban delen.” Vandaar de open repetities binnenkort en de plannen om bij scholen langs te gaan en samen te werken met de Jeugd Dans Opleiding in Fryslân.

Maar dat is voor later. Eerst nu de tournee van Nice to meet you,! waaraan de heren zogenoemde Eat en meet-sessies gekoppeld hebben. Bij de optredens in Drachten, Sneek en Franeker kunnen bezoekers voorafgaand aan de voorstelling dineren, waarbij Ivgi & Greben iets vertellen over danskunst en hun werkwijze.

Aan de eettafel komen de acht dansers op adem van hun eerste doorloop, eten ze een broodje en wordt er ongedwongen gekletst en gelachen. ,,Mooi om te zien hoe er in zo’n korte tijd - vier weken repeteren ze nu - een band tussen hen is ontstaan”, vindt Greben. Precies daarover gaat Nice to meet you! immers.

Over ontmoeten en elkaar aftasten. Over hoe je bent als individu met je eigen kwaliteiten en over hoe je je verhoudt tot de groep.

19

Zaterdag 18 september 2021

Dans is geen verhaal, dans is gevoel.

Expressie

Niet toevallig danst de enige Friezin van het dansgezelschap, de 26-jarige Manon Adrianow uit Leeuwarden, met de Italiaan Fabrizio di Franco.

Zij is amper anderhalve meter lang, hij bijna twee meter. Adrianow glimlacht. ,,Grappig wel, ik als Friezin zo klein van stuk en de Italiaan zo lang. Dat verwacht je niet direct.”

Het duet dat zij samen brengen gaat over de kennismaking met en het aftasten van twee heel verschillende lijven. ,,Heel inspirerend en uitdagend om te doen.”

Ons kleine geheimpje De Friese Addrianow danste de afgelopen tweeënhalf jaar bij het Phoenix Dance Theatre in het Engelse Leeds, maar kon daar naar eigen zeggen weinig meer leren. ,,Ik was er uitontwikkeld en op zoek naar een nieuwe uitdaging.” De coronacrisis bracht haar terug naar Fryslân, thuis bij haar ouders in Sneek.

Per toeval liep ze in Leeuwarden Uri en Johan tegen het lijf, die ze kende van haar stage bij het Konzert Theater Bern in Zwitserland. ,,Ze hadden net deze studio bekeken en vertelden over hun plannen. Ik werd enthousiast en meldde me aan voor de audities.”

Tot haar grote blijdschap werd ze aangenomen. ,,Ik hou van het fysieke in de dans van Uri en Johan. En van de extremen die erin zitten. Van krachtig en kwetsbaar en van ingetogen naar expressief, het is mooi om al deze extremen uit je lichaam te mogen halen.”

Ivgi en Greben zijn op hun beurt in hun nopjes met de Friese aanwinst voor hun gezelschap. ‘Hun kleine geheimpje’ noemen ze Manon liefkozend. ,,Met haar 1.55 meter is ze klein van stuk en bovendien is ze heel bescheiden. Maar zodra ze het podium betreedt, transformeert ze. Dan heeft ze een enorme intensiteit. Als toeschouwer wil je meegaan in de bubbel waarin ze zit, heel fascinerend.”

Nice to meet you! van Ivgi & Greben gaat op 24 september (genodigden) en 25 september (publiekspremière) in De Harmonie in Leeuwarden in première, en is daarna te zien in Drachten, Sneek, Franeker en Nes (NOFryslân)

20

Tuin

Zaterdag 18 september 2021

In de herfst D kunnen we de tuin opnieuw inrichten De zomer is voorbij, de herfst dient zich aan. Hoewel de natuur langzaamaan in ruststand komt, is er nog genoeg te doen in de tuin. De hoveniers van zorghoveniersbedrijf Hof van Arcadia in Opende vertellen wat zij in de herfst gaan doen en geven tips.

Ellen Stikkelbroeck

e herfst is hét seizoen om je tuin te veranderen en opnieuw in te richten. Zo ook op Hof van Arcadia in Opende. Drie assistent-hoveniers zijn op een braakliggend stuk bezig om palen in de grond te slaan. Ze hebben een draad gespannen om te zien of alles netjes recht staat . ,,Ze zijn proeftuinen aan het uitzetten voor de opleiding”, zegt groepsbegeleider en onderwijzer Jur Roossien. Het is de bedoeling dat assistent-hoveniers in opleiding hier straks kunnen oefenen hoe je bijvoorbeeld een stuk grond egaal maakt voordat je gaat straten.

Bestrating aanleggen doen de hoveniers van Hof van Arcadia niet alleen op het Hof zelf, maar ook bij de klanten van wie ze de tuin onderhouden. Zo is groepsbegeleider Jeroen Jansen met een groepje assistent-hoveniers in opleiding aan het werk bij De Wit in Kornhorn. Daar onderhouden ze zowel de tuin die hoort bij de tuingereedschappenfabriek, als de particuliere tuin van het echtpaar De Wit, dat gepensioneerd is en nog altijd naast het familiebedrijf woont. ,,Kijk”, zegt Jeroen. ,,Op deze plek wordt altijd geladen en gelost.

We zijn bezig een uitdraaicirkel te maken, zodat het vrachtverkeer meer plek heeft.” Gisteren heeft assistent-hovenier Willem de cirkel uitgegraven met een compacte graafmachine . De grond hebben de mannen afgevoerd naar het Hof. ,,Er komt nu een laag van twintig

centimeter gebroken puin op en dan zand en vervolgens gaan we straten met H-profielen. Die grijpen in mekaar, waardoor de bestrating minder snel los gaat liggen als er veel overheen gedraaid wordt.”

Het is typisch een klus voor de herfst. ,,In de zomer vraagt de tuin zelf meer onderhoud. Wanneer het groeiseizoen afneemt, heb je minder gras en onkruid en kun je je op andere dingen richten.” Al valt dat ‘minder onkruid’ op dit moment nog wat tegen. Jeroen lacht. ,,Het is nog gigantisch groeizaam weer, ja.

Er is veel vocht en wanneer je dan nog een goede temperatuur hebt, schiet het onkruid de tuin uit!”

Snoeien Als je aan een hovenier vraagt wat hij of zij in het komende seizoen gaat doen, krijg je eigenlijk het hele jaar door hetzelfde antwoord: snoeien! Ook in de herfst valt er op dat gebied genoeg te doen. Zo worden bij De Wit binnenkort de knotwilgen onder handen genomen. ,,We snoeien de wilgen helemaal terug tot de knot”, zegt Jeroen. ,,In het voorjaar lopen ze dan weer uit.”

Bij De Wit doen ze dat zodra de blaadjes een beetje gaan verkleuren. ,,Het echtpaar houdt van een nette, strakke tuin, dus daarom doen we het voordat de bladeren gaan vallen, anders hebben we er alleen maar meer werk van. Maar het maakt de wilg zelf niet uit of je het een maand eerder of later doet. De wilg accepteert het allemaal.”

Om de groei van een knot te stimuleren wordt niet alleen elk

21

Zaterdag 18 september 2021

Rozenbottels Zodra rozen zijn uitgebloeid kun je de bloemen het beste verwijderen.

Dat was in de zomer al het advies om ervoor te zorgen dat er steeds nieuwe bloemen zouden komen.

Ook nu geldt dat advies nog. Niet dat de rozen nog volop zullen gaan bloeien, maar om te voorkomen dat . Die ze rozenbottels gaan maken kosten namelijk veel energie, terwijl je liever een sterke, volle plant krijgt.

Rietsigaren Wanneer er langs de kant van de vijver of sloot riet staat met van die rietsigaren doe je er goed aan deze te verwijderen voordat die sigaren gaan pluizen en het zaad overal heen stuift. Vergeet je het, dan vermeerdert het riet zich mogelijk te veel. Grenst je tuin aan een sloot die gehekkeld moet worden, dan moet dat klaar zijn voor 1 november. Op de website van Wetterskip Fryslân is te vinden welke sloten gehekkeld moeten worden en welke niet.

Conifeerhaag Begin oktober is de juiste tijd om een nieuwe conifeerhaag te planten (bijvoorbeeld als vervanging van een door de buxusmot kaal gevreten buxushaag). Zo kunnen de coniferen voor de winter nog goed wortelen, terwijl ze niet meer zo veel water nodig hebben als bijvoorbeeld in de lente.

Mais In de herfst wordt de mais van het land gehaald als veevoer. Een maiskolf kan ook dienen als voer voor vogels. Hang je er meerdere bij elkaar dan heb je ook nog eens een leuke decoratie in de steeds kaler . wordende tuin

jaar het nieuwe hout bovenaan de boom teruggesnoeid, maar halen de hoveniers ook alle nieuwe uitlopers langs de stam weg . ,,Dat doe je tot aan de hoogte waar je wil dat de knot ontstaat.” Als je dat niet doet, dan groeit zo’n wilg aan de onderkant al gauw alle kanten op, terwijl je juist een mooie, duidelijke stam wilt hebben.

Wacht je met het snoeien van de bomen totdat de bladeren zijn gevallen, dan moet je die bladeren natuurlijk wel van je gazon halen. Ze kunnen het gras namelijk verstikken en bovendien maken ze de grond zuurder, wat mosvorming tot gevolg heeft. ,,Wat doe je met die bladeren?”, vraagt Jur Roossien op Hof van Arcadia aan een paar assistent-hoveniers in opleiding. ,,Je kunt ze in een laagje in de border leggen, als compost”, reageert de een. ,,Of er juist een bergje van maken voor de egels”, weet de ander.

Composthoop Over compost gesproken: bij De Wit gooien de hoveniers al het onkruid en gras dat ze door het jaar heen weghalen op een grote bult. ,,Kijk, dat is de composthoop”, wijst Jeroen. ,,Die halen we in het najaar weg.”

Om compost te maken heb je vocht nodig en warmte. ,,Het moet lekker gaan broeien, zodat het verrot.” Je moet zo’n bult regelmatig omgooien, zodat al het rottende spul goed mengt met het verse dat je erop doet. ,,En als het een heel droge zomer is, zetten we de sproeier erop, om het vochtig te houden.”

Wacht je met het snoeien van de bomen totdat de bladeren zijn gevallen, dan moet je die bladeren natuurlijk wel van je gazon halen

Belangrijk is om alleen groenafval in een composthoop te doen. ,,Hout verrot veel te langzaam.”

Jeroen geeft nog wel een waarschuwing: de hoveniers van Hof van Arcadia gebruiken weliswaar ook onkruid voor hun bult, maar dat kun je thuis beter niet doen! ,,Bij een particulier wordt zo’n composthoop niet heet genoeg. Daardoor gaan de zaden van het onkruid niet dood. Als je deze compost over je tuin verspreid, heb je straks je hele tuin vol onkruid staan.”

Niet dat de bult bij De Wit heet genoeg wordt. ,,Maar wij gebruiken deze compost alleen als opvulling voor plekken waar we zand hebben weggehaald. We stoppen ’m dus diep genoeg onder de grond.” Op die manier kunnen de zaden niet ontkiemen. ,,Als je weet dat het een grasveld wordt dat je constant maait, dan kun je het wel gewoon gebruiken; dan krijgt het onkruid minder kans. Maar dan nog kun je het maar beter een paar meter onder de grond stoppen.”

Appelboom Terug naar de snoeiwerkzaamheden. Bij De Wit wordt de appelboom binnenkort flink teruggesnoeid, vertelt Jeroen. ,,Zodra de appels eraf zijn, gaan de scheuten eraf. We halen heel veel van het groen weg.

Alleen de basistakken blijven, anders wordt de boom te groot en kun je niet meer goed bij de appels.” ,,Bij fruit moet je de pet erdoorheen kunnen gooien, zegt men wel.

Er moet genoeg ruimte zijn voor nieuwe vruchten.” Laat je al het

groen zitten, dan worden die takken dikker en laat de boom uiteindelijk niet genoeg licht meer toe. ,,Dan rijpt het fruit niet goed meer.” Al het groen eruit knippen lijkt rigoureus - en dat is het ook wel – maar, zo verzekert Jeroen, ,,in het voorjaar loopt de boom weer mooi uit en over een jaar hangt-ie weer helemaal vol appels”.

Hij waarschuwt wel dat je fruitbomen niet te laat moet snoeien. ,,Vanwege vocht en vorst. Fruitbomen zijn erg gevoelig voor schimmels.”

Ben je te laat met het snoeien, dan is de boom nog niet voldoende herstelt wanneer de kou toeslaat.

Eerst even schrikken Lopend door de tuin van De Wit ziet Jeroen nog heel wat plekken waar de mannen de komende tijd zullen gaan snoeien. ,,Van deze laurier (Prunus laurocerasus) hebben we vorige herfst enkele grote takken teruggesnoeid tot circa vijftig centimeter boven de grond. Wanneer je dat doet, is het eerst even schrikken, want het ziet er eerst even kaal uit. Maar in het voorjaar loopt die weer uit, zoals je ziet.”

Van het jonge spul blijven de mannen nu af, maar de oude takken die ze vorig jaar hebben laten staan, zijn nu aan de beurt. ,,Volgend jaar zomer staat hier dan een prachtige jonge, volle laurier.”

Wanneer heesters andere planten beginnen te overwoekeren, is het zaak ze terug te snoeien. Jeroen wijst naar een Cornus sanguinea die flink gewas heeft en boven het gras begint te hangen. Ook daar gaat de

komende tijd de snoeischaar in. ,,En waar je goed op moet letten is wortelopschot van bijvoorbeeld de sleedoorn of duindoorn.” Die nieuwe scheuten die uit de wortels van de volwassen heester omhoog komen, moeten ook worden weggehaald. ,,Anders staat het hier straks helemaal vol.”

Niet alleen heesters kunnen in de herfst worden gesnoeid, ook andere planten kun je in de herfst onder handen nemen. ,,Wanneer je in de zomer ziet dat vaste planten te veel ruimte innemen op de plek waar ze staan, kun je ze in de september en oktober prima verplaatsen”, zegt Jur Roossien.

Hij wijst naar een ezelsoor op de vasteplantenheuvel van het Hof van Arcadia . ,,Deze begint de rest te overwoekeren. We gaan al het uitgebloeide spul uit de border halen.

Wat nog goed is, gaan we terugplaatsen met wat meer ruimte ertussen. Dan kan het volgend jaar weer naar mekaar toegroeien.” En wanneer er dan nog planten over zijn, dan kunnen ze ook nog op een andere plek in de tuin gezet worden. Dan hebben ze er volgend jaar op meer plekken plezier van.

Hof van Arcadia ‘Zorg in het Groen’ in Opende is in 2008 opgericht door Teije en Marja Jacobi. Het zes hectare grote hoveniersbedrijf is een plek voor arbeidsmatige dagbesteding, leer-werktrajecten, opleidingen, werkervaring en GGZ dagopvang.

Meer informatie op: www.hofvanarcadia.nl

U wilt niet alleen uw daken asbestvrij

Aangeboden en Gevraagd

FOSFAATRECHTEN Aangeboden

FRIESE HENGST- EN MERRIEVEULENS

Maar ook uw bedrijf klaar voor de toekomst • Duidelijke offerte • Volledige ontzorging bij renovatie • Uw werk kan gewoon doorgaan • Ook voor rieten kappen

Quotumbemiddeling Tjitze Bouma Terkaple 06-51490813

Asbestsanering gaat niet alleen over het vervangen van een oud dak. Het draagt ook direct bij aan het verbeteren van uw

Wilt u een boot huren?

Ook dit kan bij Heerenzijl.

bedrijfsvoering! U kiest namelijk gelijk voor verduurzaming, goede ventilatie en/of meer licht. Dit komt u ten goede, maar ook het welzijn van uw dieren. Man&Mach neemt u graag alle zorgen uit handen als het gaat om renovatie van uw asbestdaken.

Bel: 0512-544 445 " "

Hearresyl 1 Terkaple www.heerenzijl.nl

H O G E D I J K E N 4 0  D O K K U M  0 51 9 51 8 5 6 3  W W W. V I SS E R  D O K KU M . N L

UW SPECIALIST IN DE AGRARISCHE SECTOR

Koart ferhaal

Zaterdag 18 september 2021

23

brims horzel

tsjustere donkere

deistich wjerakslen dagelijks tegenstribbelden stjurje stollen

taskôger

dumny toeschouwer dominee suertsjepapierke snoeppapiertje net ferneare niet verdragen

Ynprint Greet Andringa

M

yn fuotten meitsje djippe printen yn it wiete sân lâns de râne fan de mar. It wetter fan de reinponcho dript op myn broekspipen. Kâld en wiet. Yn de strûken sit hjir en dêr in ferklomme fûgel. Gjin minske te sjen.

Alles griis. Ik mis dy. It rûzjen fan de wyn en it tikjen fan de drippen op blêden, tûken, keunststof en it oerflak fan de mar makket it allinnich mar slimmer.

Hoe kin ik immen misse dy’t ik nea werklik kend ha?

Immen dy’t ik nea oanrekke ha? Nea laitsjen heard ha?

Fan wa’t ik net iens wit hoe’t er der út seach? Pas nei it ferstjerren fan heit kaam der in tekening fan dy yn de tehûskeamer fan ús mem. Ik wit net wa’t dy makke hat.

Se woe it dêr ek nea oer ha, útsein de lêste kear, en foar my bist do dat ek net: in potleadprint omseame troch de rook fan oan smots seane blomkoal en mei âlde klonje ferblomme pislucht.

Dochs wiesto altyd al yn myn libben. Yn mem har tsjustere, teloarstelde eagen as myn pjutte-earmkes wjerakselen yn de mouwen fan it breide festje. Ek yn de eagen fan ús heit oars. Yn de snijende stiltes dy’t hingjen bleaune nei de heiteklap as ien fan ús, wy dy’t libben, in emaille panne op de stiennen keukensflier falle liet by it ôfwaskjen. En yn mem har skrille ‘Mongoal!’ as ien fan ús mei te min wikseljild weromkaam fan De Spar. Of it boartersguod net oardere genôch nei har sin opromme hie nei it deistich boartersoerke. Myn trommelfluezen pymperje.

In dappere klyster skoddet de drippen fan de swartglânzjende fearren en set in liet yn boppe yn in wylgeboskje.

It measte wiesto fansels oanwêzich yn de namme dy’t se my jûn hawwe. Minze-Jan Meindertsma. Ik slach in brims plat dy’t mient dat er my yn de bleate foet bite moat. As ik hjir aanst ek net mear bin, sil der úteinlik dochs in stien wêze mei dyn namme. Allinnich sille de datums dines net wêze. Ik sil dêr dea en kâld ûnder lizze, my like min thúsfielend ûnder dyn namme as altyd. In stellen namme. En wylst ik de dief net wie, ha ik my dêr wol altyd min oer field. As wie it myn skuld dat de oarspronklike eigner der net mear wie. ‘MinzeJan, hjirkomme!’ Ik hate myn namme. Ik hate dy toan, dy’t it bloed yn myn ieren stjurje liet. En ik tocht dat it oan my lei.

Ik koe dy namme noch net ferneare doe’t ik letter mei Marjan wie. As har finger troch myn boarsthier glide, se in rûntsje draaide om ien fan wat sy myn drukknoopkes neamde en dan dy namme yn myn ear flústere, ferstive ik. Hie ik it gefoel dat se mei immen oars lei, him leaver hie as my en ik drukte har fuort.

Gjin wûnder dat se op in stuit sels mar fuortgongen is en ik úteinlik dochs myn swarte gelyk krige. It stekt yn myn hert en knypt yn myn kiel. Har ha ik wol oanrekke. Laitsjen heard. Har readhierrich byld yn myn siele printe. Ik slok. Dat is jierren lyn. It ferdwinen fan ús mem as lêste fan de Mohikanen net.

Myn âldste suster: in ferkearsûngemak. Har man: neitiid nea wer wat fan heard. Har bern: gjin idee. Earne professor of piloat wurden tink. Myn jonger broerke: it ilestyk tusken ús is sa weak dat ik fan him ek al jierren net mear wit oft er yn Austraalje of Sily omhinget en mei wa. Heit syn hert hat him nekt tsien jier lyn.

Se stie mei lege hannen, in like lege heit en in pear nuvere Latynske wurden fan dokter

Mem wie net stikken te krijen, al hoe úttarre har lytse grimmitige lyfke ek waard troch alle kwalen dy’t foarby kamen. Ik waard beroerd fan dyn print op de muorre.

Altyd dy brânende waxineljochtjes, al wiene dy op it allerlêste op batterijen fanwege de nije brânfoar-skriften fan it tehûs. In fearke, in moaie stien, in suertsjepapierke, in plaatsje út in tydskrift. Grêfgiften. Se seach glêzich en sêft nei dy, de bettere ferzje fan my dêr’t ik nea tsjin op kinne soe. Foar har wiest mear hâldfêst oan it libben as de libjende soan dy’t besocht har kâlde âlde hân te waarmjen yn sines. As ik wat frege oer dy, yn de hope sa yn alle gefallen mei ús trijen wêze te kinnen ynstee fan jim twaen en ik as taskôger, waard se stil en hurd. Luts it lêste libben út dy bonkige hân werom.

Utsein de lêste kear. Doe’t se my foar de dumny fan it tehûs hold en fertelde hoe’t se lytse Minze nea fêsthâlde kinnen hat. Hoe’t er dalik by har fuorthelle waard doe’t dúdlik waard dat it lytse jonkje it net helje soe. Dat wie better foar de nije mem tochten se doe. Se stie mei lege hannen, in like lege heit en in pear nuvere Latynske wurden ut de mûle fan dokter. Tetralogy fan Fallot.

Trisomie 21. Har boarsten diene sear fan de oantrúnjende molke.

Ik ha dy lang hate, lytse grutte broer. Mar no binne se allegearre fuort, de oaren. It iennichste dat noch oer is, is dizze treasteleaze dei en it dy-foarmich-gat dat al myn hiele libben yn my sit. Do kinst der ek neat oan dwaan dat wy dyn laitsjen, dyn skyneachjes, de waarmte fan dyn feltsje, alles fan dy, in libben lang misse moatten hawwe.

Is uw terrein, erf of silo toe aan nieuwe verharding?

Kies dan voor asfalt.

Steeds meer agrariërs kiezen voor zuurbestendig asfalt als verharding van hun erf of silo. Asfalt is vlak en naadloos, duurzaam, onderhoudsarm, representatief en milieuvriendelijk.

Gratis advies en offerte Koninklijke Sjouke Dijkstra heeft als partner in de agrarische sector al decennialang ervaring in siloen erfverhardingen. Neem contact op voor gratis advies of vraag vrijblijvend een offerte aan.

Koninklijke Sjouke Dijkstra Coen Mulder | Hoofduitvoerder Asfalt T. 06 51 98 88 71 E. cmulder@sjoukedijkstra.nl www.sjoukedijkstra.nl

ASFALT IS VOOR ONS BEDRIJF IDEAAL “Onze silo’s voor mais en gras waren aan onderhoud toe. De betonnen keerwanden waren door het zuur aangetast en het water bleef op de verkeerde plaatsen staan.

Tijdens het onderhoud hebben we niet alleen de silovloer voorzien van asfalt, maar direct ook een deel van de erftoegang. Om de betonwanden te beschermen, zijn deze ingespoten met kleefmiddel. Alles ziet er nu netjes uit en de komende jaren hebben we er geen omkijken meer naar!”

Maatschap Smeenge | Melkveehouderij in Lieveren

ARKSMINK -REGY:JOS RE T:F KS TE MA ST PO JE AS KLA EN INK SPILERS:FREARK SM

“Ik haw sin om wer te spyljen!”

Freark Smink

Dáár gaat ’t om Even pas op de plaats voor een korte en krachtige terugblik.

Het Friesch Dagblad bundelt voor u de belangrijkste en markantste verhalen van de afgelopen week.

Gratis nieuwsbrief

EK S TR A KA A RT EN !

SEPTIMBER - DESIMBER 2021

Schrijf u in via: frieschdagblad.nl/wekelijks

50 FOARSTELLINGEN YN FRYSLÂN! PIER21.NL

THIE

Lezen

Zaterdag 18 september 2021

Top 5 Thriller

Top 5 Fictie

De Nachtdienst Esther Verhoef

De liefdesbrief Lucinda Riley

“Nadat je in de zee verdween, dacht ik bij iedere bruinvis of dolfijn die aanspoelde dat jij het zou kunnen zijn, maar nu die kinderlijke fantasie aan het verslijten is, zijn het menselijke drenkelingen die me zenuwachtig maken. Bij elke vrouw die de zee uitspuugt volg ik het nieuws.”

25

Top 5

Een film met Sophia Herman Koch

Billy Summers Stephen King

De jongen, de mol, de vos en het paard Charlie Mackesy

Dwaalspoor Suzanne Vermeer

Ik ga leven Lale Gül

Valse getuige Karin Slaughter

De dood in Taormina Arnon Grunberg

Bonuskind Saskia Noort

Uit Hier komen wij vandaan van Leonieke Baerwaldt Bron: CPNB Bestseller 60

Je blijft naar adem happen, als vis Miriam, zo heet de hoofdpersoon in de roman Hier komen wij vandaan, het debuut van Leonieke Baerwaldt. Maar haar echte naam was ‘niet in mensentaal uit te drukken’. Zij was ooit zeemeermin, die in de mensenwereld op zoek ging naar geluk. Tjerk de Reus Roos van Rijswijk

S

prookjes zijn leuk, mooi of droevig, ze geven te denken. Maar kun je ze ook in romanvorm presenteren?

Ja, dat kan, zo bewijst Leonieke Baerwaldt (1985) in haar debuutroman Hier komen wij vandaan. Zij slaagt erin om geloofwaardig iets sprookjesachtig neer te zetten, in een opmerkelijk verhaal. Maar wat hier verteld wordt, is niet in alle opzichten een sprookje, misschien geldt eerder: hier is een sprookje teloorgegaan. Iets geheimzinnigs en moois raakte in deplorabele staat. Die teloorgang betreft vooral Miriam, de vrouw die we hier leren kennen door mensen om haar heen, die met bevreemding naar haar kijken, geraakt zijn door haar schoonheid, haar soms misbruiken. Eigenlijk snapt alleen haar jonge dochter Ondine haar. Afkomst verbindt.

Even weet je niet wat je overkomt, als je begint aan Hier komen wij vandaan. Na een fantasierijke proloog in een onderwaterwereld maken we kennis met een reeks personages. Die komen in ultrakorte hoofdstukjes, in vaste volgorde, in beeld. Allereerst Loek en Brenda, een stel dat in een woonwagen verblijft, op een industrieterrein ver weg van de bewoonde wereld. Ze

willen eigenhandig een huis bouwen en hopen op een kind. Vervolgens komt een ik-verteller aan het woord: Ondine. Zij moet dealen moet met een wonderlijke moeder, die haar een sprookjesverhaal vertelt over zichzelf. Miriam en Ondine hebben geen vaste verblijfplaats, ze komen uiteindelijk in een aquariumwinkel terecht. De eigenaar van die winkel, Alex, figureert intussen ook in een eigen verhaallijn. Hij is fabrieksarbeider, en heeft in de dagelijkse praktijk te maken met zijn oude zieke moeder en met moeilijkheden op zijn werk.

Het leuke is, dat je een poos helemaal niet doorhebt dat deze drie verhaallijnen exact op elkaar ingrijpen. Maar je begint wel al helemaal mee te leven met de mensen die Baerwaldt schetst, en als er iets onthuld wordt over de opeenvolging van gebeurtenissen, wordt je grip op het verhaal groter. Zonder al te veel over de wonderlijke geschiedenis te willen verklappen, de hoofdlijn van het verhaal komt hierop neer: de zeemeermin over wie het aan het begin van de roman gaat, treedt uit haar natuurlijke habitat, met vallen en opstaan leert zij zich redden in de mensenwereld.

Daar hoopt ze haar droomprins te

Liefde voor boeken Pauliene Kruithof

I

ontmoeten: een te water geraakte man die ze ooit uit zee naar het strand bracht. Alles geeft ze op om hem te vinden.

Fictie Hier komen wij vandaan Leonieke Baerwaldt Querido € 20,00

n De boekhandel van Algiers brengt Kaouther Adimi (1986) een ode aan de mediterrane literatuur. De oorspronkelijke titel, Nos Richesses – letterlijk: ‘onze rijkdom’ – verwoordt dit bezielder en verwijst tegelijk naar de boekwinkel waar het om draait: ‘Les Vraies Richesses’, oftewel ‘De ware rijkdom’. Adimi, die opgroeide in Algerije en werkt in Parijs, won diverse prijzen met deze broeierige roman uit 2017, die onlangs verscheen in een Nederlandse uitgave.

Het boek bevat drie verhaallijnen die elkaar context geven. De belangrijkste gaat over Edmond Charlot, die in 1935 een kleine boekhandel opent in Algiers - zeven bij vier meter - die tegelijk een bieb, een uitgeverij en een ontmoetingsplek is.

Enthousiast werkt hij met onbekende jonge schrijvers, onder wie Albert Camus. Maar al snel doen zich complicaties voor: mobilisatie en gevan-

Liefde en geluk Verlangen naar liefde en geluk is een van de sterkste motieven in Hier komen wij vandaan. Dit geldt voor Miriam, maar ook voor de meeste anderen. Stabiel geluk blijkt echter een spaarzaam in de wereld die hier wordt geschetst. Alex de aquariumman raakt ernstig verwond op het werk en ontdekt de drank als verlossend middel. Hij ervaart zijn wereld als chaotisch en voelt dat op zijn schouders de taak rust om ‘orde te scheppen in de vreemde brokken werkelijkheid’.

De liefde tussen de twee woonwagenbewoners verflauwt en dat is geen kwade wil. Loek beseft dat er altijd iets dreigt in zijn wereld, nu hij zijn leven op orde lijkt te hebben, met zijn huis in aanbouw. Hij heeft ‘op een grens gebalanceerd’ in het verleden, en nu lonkt het normale leven. ‘Hij stond nu aan de veilige kant, maar hij bleef op zijn hoede. Aan de andere kant van de grens loerden de dingen die hij onuitgesproken liet.’

Stap voor stap volgen we Miriam,

genschap tijdens de oorlog, schaarste van inkt en papier. Ook blijken de financiën en de concurrentie een oneindige worsteling.

De tweede verhaallijn, die in het heden speelt, vertelt hoe Ryad een oud boekwinkeltje ontruimt, omdat iemand er een beignetzaak wil beginnen. Al snel leert hij Abdallah kennen, een oude man die een speciale band heeft met het pandje, ondanks dat hij niet graag leest.

Tenslotte is er een lijntje over ‘wij, de inheemsen’, die weinig met Franse literatuur hebben en dromen van een betere toekomst.

Verlangen naar liefde en geluk is een van de sterkste motieven in Hier komen wij vandaan

Fictie De boekhandel van Algiers Kaouther Adimi

Vlot en intens Adimi verandert voor iedere verhaallijn vakkundig van stijl. Charlots loopbaan schetst ze middels korte dagboeknotities, die het relaas een intiem en vurig gevoel geven. Ryads ervaringen noteert ze in levendige verhalende passages vol bespiegelin-

Vertaling Manik Sarkar Ambo|Anthos € 20,99

die met Ondine van tijdelijk adres naar tijdelijk adres gaat. Het gaat gestaag bergafwaarts: Miriam die ooit droomde van geluk, verdort en verdroogt. Tegelijk onthult Baerwaldt stukje bij beetje waar Miriam vandaan komt en zo vallen steeds meer puzzelstukjes op hun plek. Dat gebeurt op een zorgvuldige, maar ook verrassend soepele manier.

Verteltechnisch is het knap werk, wat Baerwaldt hier levert. Ze ontwikkelt het verhaal met een vanzelfsprekendheid die je simpelweg door laat lezen, tot aan het slot: daar wacht een mix van droefenis en verlangen.

Zoals elk sprookje iets laat zien van wat mensen hopen, vermoeden, verlangen of vrezen, roert ook Hier komen wij vandaan in de diepere lagen van onze ziel. Naarmate je je inleeft in Miriam ontwaakt het besef dat ook wij onze herkomst hebben in grote verwachtingen, en dat het idee van ‘bestemming’ iets zegt over wat voorafgaat aan je leven en wat je leven te boven gaat. Iets bij ons van binnen reikt naar echt geluk, naar vervulling. Dat het leven tegenvalt, zoals voor Miriam, smoort dat verlangen soms, houdt ook de onrust wakker. Waarvan akte, met deze debuutroman.

gen en dialogen, waardoor zijn onbehagen overtuigend overkomt. In de fragmenten over de Algerijnse strijd gebruikt ze een beladen vaststellende toon. De proloog en epiloog zijn rituelen van zonnige verleiding.

Hierdoor leest het boek vlot, terwijl het intens is.

De boekhandel van Algiers heeft een documentaire ondergrond: het leven van Edmund Charlot (1915-2004), een cultureel geëngageerde Fransman met een zwak voor het Arabische gebied. Ook geeft het boek een beeld van het koloniale bestaan van Algerije. Een kernthema dat Adimi naar voren laat komen, is het dilemma tussen artistieke idealen en goed geld verdienen, evenals de precaire relatie tussen Fransen en Algerijnen.

Adimi laat zien dat boeken zelfs iets doen met mensen die ze níet lezen. Daarmee is De boekhandel van Algiers een temperamentvolle reflectie op de kracht van boeken.

Richard, hoe haal ik het beste uit mjn bedrjf?

Bj Counus willen we jou als melkveehouder graag ondersteunen bj het ondernemen. Op fiscaal en juridisch gebied, maar bjvoorbeeld ook als het gaat om subsidies en strategisch advies. Dus, heb je een sparringpartner nodig? Neem gerust contact op met onze adviseurs uit Joure of Leeuwarden.

Counus Leeuwarden 058 21 001 01 / leeuwarden@counus.nl

Counus Joure 0513 65 79 90 / joure@counus.nl

COUNTUS.NL

ALLES ONDER CONTROLE Maximale besparing én gemak met innovatieve boerderijboiler Een innova e waarbij het niet alleen om technische verbetering van de boerderijboiler gaat, maar ook om posi eve ontwikkelingen op het gebied van interac e en gemak voor de melkveehouder.

Veel boilers bij melkveehouders houden het water in de boiler de hele dag op 85ºC met als gevolg een torenhoge gasrekening en korte levensduur van de boiler. Remon hee� daarom een energiezuinige boerderijboiler met zonnepanelen ontwikkeld. Deze boiler houdt het water constant op 60ºC. Het water wordt pas verwarmd naar 85ºC als de melkleiding en melktank doorgespoeld gaan worden. Hierdoor wordt heel veel energie bespaard. De boiler werkt op gas, op de energie van de zonnepanelen, op de energie van de windmolen, op de energie van de zonne-

collectoren én op de warmteterugwinning opgewekt jdens het koelen van de melk. Mocht u als melkveehouder in de toekomst verplicht van het gas af moeten, dan wordt er eenvoudig een verwarmingselement bij geplaatst en dan hee� u een elektrische boiler. Daar is in het ontwerp van deze innova eve boerderijboiler al rekening mee gehouden!

Volledige controle Remon Waterbehandeling hee� zelf de inmiddels gepatenteerde RemonControler® ontwikkeld.

eenvoudig via internet gekoppeld aan een tablet, laptop of pc. Het hoofdscherm laat een real me kleurenbeeld zien met alle actuele gegevens van de boiler, waaronder ook het rendement van de zonnepanelen. Via het scherm is het mogelijk om de boiler op maal in te stellen voor het maximale rendement, maar ook om storingen te signaleren én zelf op te lossen. Complexe storingen kunnen direct doorgestuurd worden naar de storingsdienst van Remon, die de storing vervolgens analyseert en zo mogelijk oplost door op afstand in te loggen op de RemonControler®. Ook het werkelijke waterverbruik per dag of per periode Controleren en bedienen op afstand Deze digitale controler is uitgerust met een een wordt overzichtelijk op het scherm weergegeven groot kleurentouchscreen. Dit scherm wordt www.remon.com of T. 0594 64 80 80

Een uniek hulpmiddel voor u om uw boerderijboiler op afstand te bedienen en te monitoren.

Alle relevante gegevens over uw boerderijboiler worden digitaal geregistreerd en verwerkt tot informa e die u als melkveehouder op elk gewenst moment volledige controle gee� via elk apparaat op een zeer gebruiksvriendelijke manier.

Deze bewezen betrouwbare digitale techniek wordt door Remon al op groteschaal toegepast op hun bronwaterinstalla es en nu dus ook op deze innova eve boerderijboiler.

Lezen

Zaterdag 18 september 2021

“Ken je het geluid van krekels in een zwoele zomernacht? Krekels worden met muziek in hun kop geboren. Al musiceren ze met hun vleugels.

(Dat ze muziek maken met hun poten is een hardnekkige fabel.)

Afijn.

De beroemdste krekel die ooit heeft bestaan heette Gregorius. Hij was groen en hij was groots.”

27

Top 5 Non-fictie

Top 5 Jeugd Jij mag alles zijn Griet op de Beeck

Sorry dat ik je wakker bel Marlies Koers

Top 5

De brief voor de Koning Tonke Dragt

Je bent zoals je denkt Michael Pilarczyk

De NEEhoorn Marc-Uwe Kling & Astrid Henn

Het zoutpad Raynor Winn

De meisjes Annet Schaap

Derksen Michel van Egmond & Antoinnette Scheulderman

De Zoete Zusjes zoeken een schat Hanneke de Zoete

’t Hooge Nest Roxane van Iperen

Uit De eekhoorn legt een ei en andere fabels van Janneke Schotveld Bron: CPNB Bestseller 60

Fabels zijn van alle tijden Een fabel is een kort moraliserend verhaal, waarin dieren veelal de hoofdrol spelen. Ze zijn van alle tijden, maar krijgen soms een iets ander jasje, of er ontstaan compleet nieuwe fabels. Janneke Schotveld laat zien hoe dat schitterend kan in vijftien zeer humoristische, eigentijdse fabels.

Toin Duijx

Noëlle Smit

H

aas zit de hele dag op zijn telefoon en probeert een perfecte foto te maken. ‘Vandaag besteedde hij extra aandacht aan zijn lange, zachte oren. Hij kamde ze tot ze glommen en maakte de foto.’ En de selfie is een feit. Op dat moment komt zijn buurman mol uit zijn molshoop. Haas heeft geen tijd voor hem, want de foto moet nog op ‘Fabelbabbel’ worden gezet, een mooie allusie op Facebook. Haas heeft daar maar liefst zo’n vijfhonderd vrienden.

Een paar dagen later zit de mol ‘in het zonnetje voor zijn hoop’ en hij vindt het maar stil bij haas. Hij roept naar haas of hij naar zijn vrienden is (en beseft dan dat hij zelf maar twee vrienden heeft, die als hij jarig is langskomen en met wie hij soms afspreekt om samen te graven). Als hij maar niets hoort van haas gaat hij kijken en treft een zieke haas aan. Dan blijkt dat geen van die ‘Fabelbabbel’-vrienden hem komt verzorgen. Mol neemt de zorg op zich. Moraal van het verhaal: ‘Een goede buur is beter dan een online vriend.’

Moraal In deze bundel zijn vijftien fabels opgenomen, voor een deel geba-

Jeugd De eekhoorn let een ei en andere fabels / 9+ Janneke Schotveld Illustraties Noëlle Smit Van Goor € 14,99

seerd op bekende fabels, maar ook compleet nieuwe fabels. Soms wordt de moraal aan het slot heel expliciet verwoord, zoals in het voorbeeld hierboven, maar soms volstaat de auteur met de verzuchting: ‘Tja’, zoals in de fabel van de mug en de wolf.

De wolf ergert zich aan de mug en probeert hem te pakken te krijgen, maar dat lukt niet. De mug, ‘klein maar fijn’, voelt zich de beste en zelfs briljant. Maar ze is ook een beetje dom: ‘Ze vloog namelijk regelrecht in het web van een mollige spin. ,,Ha,” zei Ria, want zo heette de spin. ,,Klein maar fijn.” En met één klap was de mug verzwolgen.’

De lezer zal zelf wel invullen wat de moraal achter het woordje ‘Tja’ is.

Bach en Beyoncé De fabel van een dier dat in de zomer niet zo verstandig is om eten voor de winter te verzamelen is bekend, maar Janneke Schotveld geeft er een bijzondere invulling aan. Gregorius de krekel, uit het citaat boven deze bespreking, luistert in de zomer naar Bach en Beyoncé, maar vergeet voedsel voor de winter te verzamelen. Als hij dan in de winter aanklopt bij de bever krijgt hij geen gehoor en loopt het slecht met hem af. Bever laat ook

heel duidelijk weten niets op te hebben met kunstenaars: ‘Flierefluiters en lanterfanters! Dat zijn het.’

En wetenschappers vindt hij maar ‘oplichters en volksverlakkers’.

In alle fabels zijn moderne elementen verwerkt, waardoor zij extra humoristisch worden. In de klassieker waarin de haas en de schildpad een wedstrijd in hardlopen aangaan, maakt haas een selfie en schrijft daaronder: ‘De schildpad daagde me uit voor een hardloopwedstrijd.’ Hij plaatst er maar liefst ‘tien van het lachen huilende smileys bij’. Dit moet dus wel dezelfde haas zijn als in de fabel over de haas en de mol. Het komt vaker voor dat dieren in verschillende fabels optreden, zoals de kat Tijgertje en de jager en het edelhert.

De klassieker van de vos en de raaf krijgt bij Janneke Schotman ook een iets andere invulling, ook al blijft de moraal van die fabel natuurlijk hetzelfde. De raaf is een kraai en als de vos onder de boom staat waar de kraai inzit ‘met een stuk kaas stevig in haar snavel geklemd’ zegt de vos: ‘Zeg, heb jij een make-over gehad of zo?’ Het is zijn eerste poging om de kraai ertoe te bewegen zijn snavel open te doen, zodat de kaas naar beneden valt.

Sommige fabels hebben zelfs een

Als mol maar niets hoort van haas gaat hij kijken en treft een zieke haas aan

duidelijk politieke associatie, zoals in de fabel waarin de mieren de schuld krijgen van de grimmige sfeer in het bos. Een specht wordt de nieuwe bewoner van het bos. Hij houdt een speech waarin de mieren overal de schuld van krijgen. ‘,,Willen jullie meer of minder mieren?” riep de specht vanaf zijn tak. ,,Minder, minder,” gonsde het door het bos. Het bleef de hele nacht onrustig.’ Omdat de specht ook nog eens een witte kuif heeft, zal hij de (volwassen) lezer zeker aan politicus Geert Wilders doen denken.

Prachtige illustraties Noëlle Smit heeft in haar prentenboeken al eerder laten zien een ware kunstenares te zijn. De kleurrijke paginagrote illustraties bij elke fabel sluiten daarbij heel goed aan, geven de sfeer goed weer, maar laten ook details zien die in de tekst niet specifiek genoemd worden. De illustratrice moet met veel plezier aan het verbeelden van passages uit de fabels gewerkt hebben.

De fabels zijn heel geschikt om voor te lezen aan jong en oud. In de fabel van ‘de kok die (bijna) zijn kat slachtte’ is de moraal: ‘Zo zie je maar weer, je bent nooit te oud om te leren.’ En dat gevoel had ik bij alle vijftien fabels.

28

Essay

Twijfel en vertrouwen gaan hand in hand Samenleven gaat niet zonder vertrouwen in elkaar. Je vrienden vertrouwen is niet zo moeilijk, maar hoe vertrouw je de vreemdeling, de mensen die je zomaar ergens tegenkomt? Vertrouwen komt niet vanzelf en twijfelen mag; twijfelen is noodzakelijk zelfs.

Als je maar open blijft staan en alert blijft.

Ria Kraa

Zaterdag 18 september 2021

n de kapel van het voormalige schoolgebouw in Hilversum, waar tegenwoordig de Evangelische Omroep huist, voerden vorige week enkele tientallen journalisten een gesprek over geloof en werk: speelt het überhaupt (nog) een rol dat ze christelijk zijn (opgevoed)? Zouden ze een andere journalist zijn of dingen anders doen als ze niks met Jezus zouden hebben? Het werd een geanimeerd gesprek met veel gezichtshoeken en nuances maar eigenlijk was iedereen het over twee dingen roerend eens. Punt één: de journalistiek is een héérlijk vak. Punt twee: het geloof is maar een ingewikkelde zaak. ,,Geloven, dat is een avontuurlijke struikelpartij en dat blijft natuurlijk mijn hele leven zo”, zei iemand van tv-programma Zembla.

Dat is toch opmerkelijk. ‘Journalistiek: zalig! Geloof: mwah.’ Je zou het eerder andersom verwachten. Je bent in dat vak immers vooral een verkoper van onheil. Ook wie het Friesch Dagblad leest, komt veel verhalen tegen waarin de mens nou niet bepaald wordt neergezet als een verantwoordelijke rentmeester van de schepping of een goede herder voor de samenleving. Het Woonprotest van vorige week, de oorlogen in Irak en Afghanistan en Syrië. Verdrinkende asielzoekers, gesol met boeren, de zo prutserige kabinetsformatie, de klimaatopwarming… enzovoorts.

Hoe schrijf je daarover zonder van je abonnees sombermansen te maken? En zonder zelf een sombermans te worden? Hoe houd je een beetje vertrouwen in het nut van je vak?

Vooral nu er van buitenaf zo tegen je vak wordt geschopt?

I

Volgens onderzoek is in Nederland het vertrouwen in de pers tamelijk groot, zeker vergeleken met veel andere landen. Maar het voelt niet meer altijd zo. Verslaggevers en cameramensen worden soms bejegend als ongedierte. Op sociale media met woorden, maar soms met grof geweld. Peter R. de Vries is vermoord. Er is een aanslag gepleegd op het gebouw van De Telegraaf. Persbusjes worden belaagd, de NOS heeft noodgedwongen de logo’s eraf gehaald.

Een shovel duwde de auto van een verslaggever op zijn kop en in de sloot, de verslaggever en zijn vriendin zaten er nog in. In Groningen zit een verslaggever met zijn vriendin op een onderduikadres na een brandbom in zijn woning en na verschillende doodsbedreigingen.

En het vak wordt ook door andere machten bedreigd. Door de socialemediaplatforms is ‘nieuws’ voor veel mensen vooral amusement geworden, tijdverdrijf waar je niks voor betaalt en wat je ook niet hoeft te geloven.

Als iets je niet bevalt, verklaar je het tot fake news en klaar is Kees.

Een andere vorm van uitholling is de dikke kraag van voorlichters die veel bedrijven en trouwens ook overheden zich hebben omgehangen.

29

Zaterdag 18 september 2021

Sommige woordvoerders zijn full time bezig om ministers of wethouders uit de wind te houden, om beleid te framen in plaats van er transparant verantwoording over af te leggen. Kijk bijvoorbeeld eens wat een moeite het kostte de belastingaffaire bloot te leggen.

Houding Hoe kan het dat ondanks alles zo’n grote groep journalisten bijna spinnend van tevredenheid tegen mekaar zegt hoe een mooi vak ze toch hebben? Ik vermoed dat dat komt omdat we hebben geleerd dat de gebeurtenissen en ontwikkelingen in de wereld, hoe beroerd ook, daarvoor niet bepalend zijn. Wat wél bepalend is, is de houding die je in je werk aanneemt. Wij vragen ons in redactievergaderingen vaak expliciet af: wat zijn goede ideeën die de samenleving vooruithelpen, hebben we voorbeelden van mensen die de zorg menselijker maken, de bodem gezonder, het onderwijs beter en het milieu wat schoner? Hoe vinden we de goede initiatieven en hoe zetten we die in de schijnwerpers, van wie kunnen we wat leren, hoe helpen we vandaag onze lezers weer om iets minder consument en iets meer burger te zijn?

Soms lijken gebeurtenissen en ontwikkelingen zo beroerd en zo ingrijpend dat ze wél allesbepalend lijken te zijn. In Westerbork kun je je bijkans laten verlammen door de cijfers. Driekwart van de Nederlandse Joden is van daaruit weggevoerd. 97 treinen vol. 102.000 mensen keerden niet terug. Als je hun namen onder elkaar typt, heb je vierduizend pagina’s vol, en als je ze allemaal zou willen voorlezen, kost dat zes dagen en vijf nachten.

En nu is daar de tentoonstelling Gevangen in beeld. Van het leven in het kamp zijn filmfragmenten uit 1944 te zien, in kleur. Je ziet hoe het inladen van de veewagons er daadwerkelijk aan toe gaat. Het beetje stro op de vloer, een ton drinkwater, nog een ton als wc, het duister in dat raamloze hol, de hendel waarmee de schuifdeur wordt dichtgeklapt, het krijt waarmee het aantal personen op de zijwand wordt gekalkt: 74.

Maar wat eigenlijk net zo veel indruk maakt, zijn de beelden van het dagelijks leven: mensen bezig in een timmerwerkplaats, in de moestuin, achter naaimachines. Je ziet hoe de slaapbarakken zijn ingericht.

Hoe kan het dat iedereen zijn lot zo lijkt te accepteren? Niemand had in 1944 nog illusies. Iedereen daar wist dat het transport bedoeld was als enkele reis.

Toch wordt er gelachen en plezier gemaakt: je ziet beelden van een professionele cabaretuitvoering. Er wordt ook fanatiek gevoetbald. En er wordt gegymnastiekt door een groep vrouwen in een kring, met in hun midden een instructrice die als een ballerina zo licht van het ene op het

andere been hupt, de armen gracieus geheven, met een stralende lach. Lotte Heider-Lehrmann heette zij, en ze was 36 jaar toen ze naar Theresienstadt werd gedeporteerd. Ze overleefde de oorlog, ze overleed pas in 1989.

Op het moment dat Lotte daar in die kring vrouwen stond te stralen, was de schrijfster Etty Hillesum al dood. Zij was ongeveer anderhalf jaar eerder uit datzelfde kamp oostwaarts weggevoerd, 29 jaar was ze. Zij heeft veel geschreven over hoe ze wilde omgaan met het groeiende onheil. Ze wilde niet bezig zijn met de vraag: hoe overleef ik, hoe kom ik hier levend uit? Nee, Ze wilde leven vanuit de vraag: hoe lééf ik, hoe leef ik góéd, ongeacht de omstandigheden. Ze zoomde niet uit, ze zoomde in, naar binnen, naar haar waarden, haar ziel, haar geweten.

Ze beschreef haar intense sociale leven, ze zag soms tientallen mensen op een dag, was vaak hevig verliefd.

Maar het belangrijkste van de dag, schreef ze dan ’s avonds, was de schoonheid van de boom voor haar raam. En toen van die boom bruut de takken werden afgezaagd, dwong ze zich daar opnieuw een nieuwe schoonheid in te ontdekken. Ze leefde vanuit het besef: je gevoelens en angsten waaien zomaar naar binnen, maar je kunt ze bijsturen, door je gedachten en overtuigingen te voeden en te sterken.

Die gerichtheid op de vraag: hoe doe ik het goede, is in Westerbork op verschillende plekken te vinden. Bijvoorbeeld op de bordjes met uitspraken van kampbewoners. Zoals die van de daar gefusilleerde verzetsman Iman Jacob van den Bosch. Hij zegt: ‘Als je in je leven maar één mens kunt helpen, heb je iets onsterfelijks tot stand gebracht, want over de grenzen van je eigen leven heen blijft dit goede bestaan, in degene die je hebt geholpen en diens omgeving; al is jouw naam in die kring al lang vergeten.’

Zo is Westerbork niet alleen een plaats van plaats van herdenking en waarschuwing, over hoe gruwelijk mensen uit de bocht kunnen vliegen, planmatig, jarenlang. Het is óók een plaats van hoop en vertrouwen. Niet als warm gevoel, maar als overtuiging, als houding. Soms vastberaden, vast ook wankelmoedig vaak, maar toch. In hun samenzijn en in hun alleen-zijn richtten veel mensen zich op het goede, op het proberen zichzelf te doorgronden en te begrijpen, om zo de ander te kunnen begrijpen en te helpen.

Dat moet je altijd proberen. Als je dat niet doet, blijf je gevangen. Dat zei Nelson Mandela, na achttien jaar gevangenschap. Letterlijk zei hij: ‘To be free is not merely to cast off one's chains, but to live in a way that respects and enhances the freedom of others.’ Vrijheid is niet alleen maar je boeien van je afwerpen maar zo leven dat je de vrijheid van de ander respecteert en vergroot. En hij voegde nog iets belangrijks toe: The true test of our devoti-

Johannes 14: 1-7 ‘Wees niet ongerust, maar vertrouw op God en op mij. In het huis van mijn Vader zijn veel kamers, zou ik anders gezegd hebben dat ik een plaats voor jullie gereed zal maken? Wanneer ik een plaats voor jullie gereedgemaakt heb, kom ik terug. Dan zal ik jullie met me meenemen, en dan zullen jullie zijn waar ik ben.

Jullie kennen de weg naar waar ik heen ga.’

Toen zei Tomas: ‘Wij weten niet eens waar u naartoe gaat, Heer, hoe zouden we dan de weg daarheen kunnen weten?’

Jezus zei: ‘Ik ben de weg, de waarheid en het leven. niemand kan bij de Vader komen dan door mij. Als jullie mij kennen zullen jullie ook mijn Vader kennen, en vanaf nu kennen jullie hem, want jullie hebben hem zelf gezien.’

on to freedom is just beginning. Our devotion to freedom. Vrijheid is niet iets wat je bezit (net zomin als vertrouwen of hoop) maar iets waaraan je bent toegewijd. Je moet het nastreven, je hebt daar werk voor te verzetten. Het zijn zelfstandige naamwoorden maar eigenlijk zijn het werkwoorden. Vrijheid en liefde, trouw en vertrouwen: je moet er de ander voor opzoeken en dienstbaar zijn. Zoals Jezus dat deed: de grenzen tussen mensen opzoeken en die oversteken.

Hij doorbrak taboes en haalde bubbels open. Hij zette buitengeslotenen in de kring. De tollenaar, de blinde, de lamme, de overspelige vrouw.

Kritische houding Dat is soms griezelig, uit je eigen comfortzone stappen en in vertrouwen op de ander afgaan.

Tomas is zo’n apostel die daar duidelijk moeite mee heeft. In het evangelie van Johannes stelt hij zich op als criticaster: we weten niet eens waar u naartoe gaat, hoe zouden we dan de weg weten? Later doet hij dat nóg een keer: Jezus opgestaan uit de doden? Ja ja. Eerst zien, dan geloven. Geen beweringen en meningen, maar feiten graag.

Hij had zo de journalistiek in kunnen gaan.

En heeft Tomas eigenlijk niet gewoon gelijk met zijn kritische houding? Doet hij eigenlijk niet iets moedigs? Hij wendt zich niet in stilte af, uit heimelijk wantrouwen en teleurstelling. Met zijn vragen stelt Tomas zich kwetsbaar op. Hij schaamt zich niet voor zijn verlegenheid met de situatie en legt openlijk zijn ongeloof en onbegrip op tafel.

Door zijn twijfel bespreekbaar te maken, houdt hij de lijntjes open.

Jezus’ antwoord is tot twee keer toe dat Tomas op hem moet vertrouwen – ‘ik ben de weg, de waarheid en het leven’ en verderop ‘gelukkig zijn zij die niet zien en toch geloven’. Is dat dan toch een veroordeling van de twijfel? En een oproep tot blind vertrouwen? Ik denk het niet. Een naamgenoot van Tomas, de Tsjechische theoloog Tomáš Halík, zegt het zo: je geloof heeft, om een levend geloof te kunnen blijven, de twijfel juist nodig als zijn metgezel die hem voortdurend corrigeert. Hoop en vertrouwen, zegt Halík verder, zijn een klein vlammetje dat je moet koesteren, behoeden en beschermen, zowel tegen hopeloosheid als tegen naïef optimisme of vooruitgangsgeloof. Koesteren, behoeden en beschermen. Nog meer werkwoorden.

Terug naar die vraag van het begin: heeft je geloof invloed op je werk, op wie je bent als persoon? Als journalist, of als bakker, ambtenaar, als pake, als vriendin, als buurman? Leef ik in een houding van vertrouwen?

Het is zo moeilijk als wat. Vertrouwen betekent allesbehalve achteroverleunen maar een permanente alertheid en openheid.

Dat is werken geblazen.

Ria Kraa Dit een verkorte weergave van de Preek van de leek die Ria Kraa hield in de Martinuskerk in Ysbrechtum.

Ria Kraa is hoofdredacteur van het Friesch Dagblad.

VOOR ONDERNEMERS DIE ERUIT HALEN WAT ERIN ZIT. HENK MULDER, MTS MULDER NIEUWEHORNE

Uw ambities voor de volle 100% waarmaken. Door 24/7 met u mee te denken op het gebied van accountancy en fiscaal advies. Meer dan 100 betrokken topprofessionals die nooit concessies zullen doen aan uw doelen en uw plannen om ze te bereiken. In voor- en tegenspoed. Uw zaken raken ons immers net zo goed.

www.kromhout.com

Scan mij

Wy sykje: in trekker monteur op’e Tynje Wurkje oan prachtige lânboumasines, it moaiste wat der is Kom by ús team!

Besjoch de fakatuere op landtech.nl/vacatures

Hebbes

Zaterdag 18 september 2021

31

5x boerderij Hebbes sluit deze week aan bij het landbouwthema van de Wykein.

Of ze nu op het platteland wonen of in de stad, voor veel kinderen is een boerderij een interessante plek. Zijn het niet de dieren die hen aanspreken, dan vaak wel de trekkers. Speelgoed rond het boerenleven is er dan ook in overvloed. Sandra Spijkstra

Op stal Zoeken Met deze landbouwloods kan je kind voor zijn eigen boerderij zorgen. De boerderij heeft een loopstal, een hooizolder en er is ruimte voor het bergen van de tractor. € 59,99 lobbes.nl

Met een leuk zoekboek kan een kind al op jonge leeftijd kennismaken met wat er allemaal op de boerderij gebeurt.

2

1

€ 12,50

bruna.nl

Puzzel Voor de regenachtige dagen is een puzzel een leuke tijdsbesteding. Wanneer je deze puzzel hebt gelegd komt de boerderij tot leven met de 3D-figuurtjes. € 4,99

3

boekenvoordeel.nl

Vuil Voor kinderen die van het buitenleven houden is een overall ideaal. Je trekt hem zo over de kleding aan zodat deze niet vuil worden tijdens het spelen of in de stal.

4

€ 15,00

welkoop.nl

Trekker Met een traptrekker is je kind zelf een kleine boer(in).

Voor de allerkleinsten, die het zelfstandig trappen nog wat moeilijk vinden zijn er looptractoren te koop.

5 € 64,00 bol.com

Veenstra Bakkeveen

Mandewyk 1A www.veenstrabakkeveen.nl

Veenstra Drachten

Dukdalf 7 www.veenstramechanisatie.nl

Eten

Zaterdag 18 september 2021

33

4

Zeekraal Zeekraal is een zoutverdragende vetplant. Het groeit in zoutmoerassen, op stranden en tussen mangroven. De bladeren zijn klein en schubachtig en smaken ziltig. Veel soorten zijn groen, maar verkleuren rood in de herfst. In België en Nederland komen vier soorten zeekraal voor.

Culinaire Wadden Wat aten de mensen op de Waddeneilanden vroeger eigenlijk? Lekker Wads neemt je mee naar vroeger en nu.

Ineke Evink

S

treekgerechten zijn populair, VVV-winkels verkopen graag zogenaamde ’typische streekproducten’, restaurants zetten streekgerechten op het menu. Maar hoe authentiek is dat allemaal? Lodewijk Dros en Anette van Ruitenburg gaan in hun boek Lekker Wads. Smakelijke verhalen en gerechten van Texel tot Fanø na wat er eigenlijk klopt van al die gerechten en verhalen. Gelukkig wordt het boek rijkelijk gelardeerd met recepten die heerlijk Wads zijn, maar lang niet altijd omdat ze van oorsprong van de Waddeneilanden komen.

Vaak komen alleen de ingrediënten van de eilanden, zoals zeekraal en duindoornbessen.

Dros en Van Ruitenburg beginnen met een frisse duik in de geschiedenis, en dat doen ze eerst op Texel.

Van dat eiland is Dros zelf afkomstig. en dat stelt hem meteen in staat uit de eerste hand te horen hoe Texels of Wads gerechten die als zodanig worden aangeprezen eigenlijk zijn.

Niet erg, blijkt al snel. Zelf afkomstig uit Gelderland had ik ook al een aantal recepten gezien die me bekend voorkwamen: broeder bijvoorbeeld. Dat maakte mijn tante Lies wel eens, en van haar heb ik dan ook de noodzakelijke tulbandvorm-metdeksel geërfd. Ik maakte er broodpudding in en dat viel zo bij het kroost in de smaak dat ze regelmatig aan de koster vroegen om het overgebleven avondmaalsbrood. Drie-inde-pan, boekweitgruttenpap, watergruwel en arretjescake, dat ken ik ook.

Inderdaad, zo honkvast waren de

Vlees was voor veel mensen te duur om elke dag te eten

mensen vroeger nou ook weer niet.

Reizigers namen recepten mee naar huis. Bovendien was er vaak niet zoveel keuze, het was op veel plaatsen armoe troef, dan verval je als vanzelf tot een eenvoudige doch voedzame maaltijd. Met bonen bijvoorbeeld. Nederland heeft bovendien veel kust en wat op de waddenkust groeit, vind je ook in Zeeland.

Anekdotes Lekker Wads is meer dan een kookboek. Het leest als een trein, staat vol met wetenswaardigheden over zowel het voedsel als handel en wandel van de eiland- en kustbewoners, en grossiert in anekdotes over prins Hendrik, die graag kwam jagen op Texel (niet alleen op wild), over Pieter Jelles Troelstra, over Jan Wolkers, en nog veel meer. Eigenlijk is het een boek over de geschiedenis en de eetcultuur van de Waddeneilanden, met ook nog een aantal recepten. Bij sommige vraag je je af of je nog een maag over hebt na consumptie, bij andere loopt het water je al bij voorbaat in de mond.

Kookboek Lekker Wads

Vlielandse kissebillen Ingrediënten • 1 eetlepel azijn • 1 eetlepel water • 85 gram suiker • 10 gram boter • 2 gram zout • boter om in te vetten

Lodewijk Dros, Annette van Ruitenburg Boom

1 2 3

Breng de azijn en het water aan de kook, voeg de suiker, de boter en het zout toe. Laat de massa 5 tot 10 minuten pruttelen.

Het wordt een dikke massa die draden trekt.

Test het mengsel door een druppel in koud water te laten vallen.

Als die meteen hard wordt, is het goed. Vet een bakplaat in en strijk het mengsel er in een dunne laag over uit.

Als het geheel is afgekoeld, kan het in stukjes worden gehakt.

Laat de stukken verder afkoelen en bewaar ze in een afgesloten trommel.

€ 27,50

Hutsen of stampen Stampen is nieuwerwets

Zuinig aan Wat de boer niet kent, dat eet hij niet

Griene tsiis Peterselie of schapenkeutels

Bewaren Zouten, confijten of wecken

Sinds de aardappel werd geïntroduceerd, is de stamppot niet meer weg te denken uit de Nederlandse keuken. Daarvoor gebruikte men bonen of gort in plaats van aardappels. Pas in de negentiende eeuw werd de aardappel volksvoedsel. Het woord hutspot, dat nu staat voor stamppot van aardappel, wortels en ui, komt van husselen. Husselen werd hutselen, en zo ontstond hutspot. Stampen deed men daarvoor niet, dat is een uitvinding van de twintigste eeuw.

Menig streekgerecht is ontstaan uit armoede of spaarzaamheid. Gerechten die van oud brood werden gemaakt, bijvoorbeeld. Wentelteefjes, broodpudding, broodpap, soldaatjes, de variaties zijn eindeloos.

Tegelijkertijd was er ook eten dat de eilanders niet bliefden, ze aten het domweg niet. Wier, oesters, mosselen, lamsvlees, ‘ik zet er de bek niet op’. Lekker Wads gaat niet alleen over wat de kustbewoners eten, ook over wat ze juist niet aten. En dat is net zo interessant.

Al in de vijftiende eeuw was er sprake van Texelse schapenkaas, en ook op Wieringen, Terschelling werd het gemaakt. De groene Texelse kaas was beroemd. De Friese Griene tsiis werd groen van blad dat werd gebruikt, mogelijk peterselie.

Texelse kaas was niet alleen groen, maar ook scherp van smaak, en dat kwam van schapenkeutels. De oorzaak van het succes werd tevens de oorzaak van de neergang: kaas met schapenkeutels, dan ging de afnemers in Amsterdam te ver.

Koelkasten bestonden tot de negentiende eeuw nog niet, tot ver in de twintigste eeuw moest de gemiddelde huisvrouw het doen met een kelder. Er werd dus veel ingemaakt, ingelegd, gepekeld en geweckt.

Bonen, erwten, gort en meel kun je gelukkig gedroogd bewaren, ook een van de redenen dat dit zoveel werd gegeten. Verder waren er uien en koolsoorten. Geen wonder dat een simpel gerecht als jan-in-de-zak zo werd gewaardeerd, zeker als er suiker of stroop overheen kwam.

WTC EXPARDEON

LEEUW

8 T/M 10 DEC. 2021

EN OP D E H K IJ L E G O M E EELNAM D E D N E IE T A M R FO KIJK VOOR MEER IN

L N .

S R U E B W U O B D N WWW.DELA

MEDIAPARTNER:

WTC Expo Leeuwarden | Heliconweg 52 | Leeuwarden (ingang West - Slauerhoffweg) | Tel. 058 29 41 500 | info@wtcexpo.nl

Rijplatenverhuur / Transport

Rijksweg 21 - 8447 SC Heerenveen Tel.: 0513 - 677040 E-mail: info@schaapdewith.nl

CHAUFFEURS GEZOCHT www.schaapdewith.nl

Cijfers en letters

Zaterdag 18 september 2021

Rekensudoku Voor deze sudoku gelden de gewone sudoku-regels. Zowel elke horizontale rij als elke verticale kolom bevat de cijfers 1 tot en met 9 elk één keer. Dat geldt ook voor elk blok. Als extra bijzonderheid moeten de startgetallen eerst berekend worden. Dat doe je met behulp van de gegeven formules en de sudoku-regels.

Een rekenvoorbeeld: Als er gegeven staat dat C1 = 4 x E3 , dan kan C1 alleen 4 of 8 zijn en E3 alleen 1 of 2. Als er bovendien staat dat H5 = C1 – 6 , dan kan H5 alleen 1, 2 of 3 zijn en C1 alleen 7, 8 of 9. Als dat beide tegelijkertijd geldt, moet C1 dus 8 zijn en zijn E3 en H5 dus allebei 2. E3 en H5 zitten niet in dezelfde rij of kolom of in hetzelfde blok, dus kunnen ze gelijk zijn.

Je weet nu C1, E3 en H5. Als er verder gegeven is dat: H7 = B4 – 7 dan zijn er twee combinaties mogelijk: B4 = 9 / H7 =2 en B4 = 8 / H7 = 1. Maar H7 mag geen 2 zijn omdat H5 al 2 is. Dus blijft de combinatie B4 = 8 en H7 = 1 over.

De grijze vlakjes moet je op zo’n manier berekenen. Met behulp van de berekende getallen kun je de sudoku eenduidig oplossen.

Bauke van Hulst

Opgave 73

A

1

B

C

D

E

F

G

H

I

Oplossing opgave 72 9

3

7

6

2

5

8

4

1

5

2

6

1

4

8

3

9

7

1

8

4

7

3

9

5

2

6

2

1

8

3

9

4

7

6

5

4

9

3

5

6

7

2

1

8

7

6

5

8

1

2

4

9

3

6

5

2

4

8

1

3

7

9

8

4

1

9

7

3

6

5

2

3

7

9

2

5

6

1

8

4

A1 = H5 – 2

A6 = 16 : I9

F2 = H7 : D2

4

B3 = 7 – E6

G9 = E6 : 2

B2 = H2 + B8

5 7

B5 = 16 : G5

H2 = 18 : B8

D2 = 12 – F4

H6 = 13 – E7

H5 = C5 : C1

D6 = 12 : E2

8

H7 = 10 – D2

E3 = 16 : I4

9

1 2 3 4 5 6 7 8 9

Mussen tellen l = z

Rond m trek

5

4

3

g=a

10 9

11

Doods goden mengen

bak kleine korf j=i

e s

koude tocht h k=e 12 9

Nog beterr 1

13

2

8

12

13 7

Een droedel is een woordpuzzel. Je moet letten op verwijzingen en verwante begrippen en op de plaats van letters en woorden. Ook op het onderwerp dat bij de droedel hoort. Hoewel elke droedel weer net ietsje anders is, begrijp je het best wat droedels zijn door er naar te kijken.

Hierbij de oplossing en uitleg van de België-droedels van vorige week.

Het sleutelwoord was: bierkaart.

11

Nieuw brul onderwijs

L vaders ader en moeders

6

H8 = F4 + B4

Wat is een droedel?

Frankrijk droedels 10

Bauke van Hulst is gepensioneerd wiskundeleraar. Met zijn echtgenote woont hij afwisselend in Deventer en Frankrijk.

F8 = G5 – 3

C1 = 12 – C5

6

Bauke van Hulst

E8 = D6 : 3

2 3

35

Meer zonder zonder s: meer: water ; zonder: loos zonder s: loo à Waterloo

Engelse fii l osoof : B.Russeel l à Brussel

Toetje alternatief +: toetje : vla ; alternatief: ander à Vlaanderen

+ : en

Even land: even: kort ; land: rijk à Kortrijk

Tuig gooien –w : tuig : want ; gooien: werpen Rondlo open :

-w

dwalen dw

à Antwerpen à Walen

Wagen vol kerstbomen - k : Kar dennen - k àArdennen

Zat er 1 letter naast : zat er naast : Scheelde 1 letter anders

à Schelde

Onder de droedels in de nieuwe opgave kun je zien hoeveel letters elk antwoord heeft. Onder die letters staan cijfers. Bij het zelfde cijfer hoort de zelfde letter. Als je de letters in het balkje bovenaan invult, krijg je het sleutelwoord.

Tijdens de herfstvakantie kunt u h heerlijk genieten nv van een ve verblijf, er worden activiteiten georganiseerd voor leuk vermaak tijdens uw vakantie. Het overdekte zwembad is geopend, dus er kan heerlijk binnen worden gezwommen! Zo zijn ook de Plaza, 't Eethuys, snackbar en de winkel geopend tijdens de vakantie.

Dicht bij het centrum van Hardenberg Bossen en de Vecht om de hoek Overdekt zwembad!

Lekker er op uit

Openingstijden van de Kakeldrive zijn van 16.30 uur tot 19.30 uur.

U kunt gewoon in de auto blijven zitten.

Contactloos betalen gewenst, zie de gegevens op de site, daar vindt u ook de spelregels van de Kakeldrive.

Volg ons ook op facebook kippenrestaurant de Kakelhof Nijtap 45 • Opeinde • T 0512 - 524 880

www.kippenrestaurantdekakelhof.nl

Eropuit

Zaterdag 18 september 2021

37

za 18-09

• BAKKEVEEN Terreinen rond •

• •

•

•

•

•

•

•

•

sportpark, 7.00-13.00: Vlooienmarkt.

BITGUMMOLE Tikk Dagbesteding, 10.00-16.00: Pompoenverkoop en streekroute, door Bitgum en Bitgummole met een groot aantal deelnemers. Adressen zie Facebook pagina van Tikk dagbesteding.

DOKKUM Centrum, 10.00-16.00: Vrijmarkt.

DRACHTEN Kwekerij Passiflora, 10.00-16.00: Nazomeren, open dag met demonstraties en rondleidingen door de werknemers.

VSO Talryk, 13.00-17.00: Kofferbak- en kleedjesverkoop.

EARNEWÂLD Bezoekerscentrum De Alde Feanen, 14.00-16.00: World cleanup day, excursie It Fryske Gea, opg. itfryskegea.nl.

GORREDIJK De Skâns, 20.0023.00: De Skâns Pub Kwizz, gezelschapsspel, opg. henkmulder@skans.nl.

HALLUM Kweldercentrum (infocentrum It Fryske Gea), 10.0012.00: World cleanup day, excursie It Fryske Gea, Opg. itfryskegea.nl.

JOURE Party- Zalencentrum ’t Haske, 9.45-14.15: Treinbeurs Joure, met nieuwe en gebruikte modelspoortreinen en andere spoorse zaken.

KATLIJK Informatiecentrum It Beekpronkje, 18.00-20.00: Avondexcursie bosbeheer en letterzetter in Ketliker Skar, excursie It Fryske Gea, opg. itfryskegea.nl.

KOLLUMERZWAAG Dorpscentrum De Trije Doarpen, 9.0017.00: De Trije Doarpen doarpen rintocht, wandeltocht van 25 km, opg. detrijedoarpen.com.

LEEUWARDEN Copini Buitensport, 10.00-15.00: Adventure Run Grote Wielen , trailrunbeleving (5 of 7 km) met onderweg 10 challenges die je als koppel binnen 120 minuten volbracht moet hebben.

Passiflora in Drachten staat vandaag in het teken van ‘nazomeren’. Van 10.00 tot 16.00 uur laten de medewerkers van Passiflora bezoekers zien welke planten goed te combineren zijn en tonen zij tijdens een van de rondleidingen met trots wat Passiflora zo bijzonder maakt. Naast de tuinen en de kas toont het team ook hoe het haardhout bij de kwekerij wordt verwerkt. Ook zijn de imkers bezig geweest met het honing slingeren. Er staan volop potjes klaar voor de verkoop. Voor alle bezoekers is er tijdens het ‘nazomeren’ een klein presentje. Foto: Tijs Venema

•

• SNEEK Hoekstra Transport,

10.00-14.00, tijdsloten van 10-12 uur en 12-14 uur: Werkfestival Súdwest Fryslân, voor iedereen die op zoek is naar werk, een bijbaan, een stageplaats, zich wil oriënteren op ander werk of zich wil laten her- of omscholen.

•

•

•

za 18-09 en zo 19-09 BEETSTERZWAAG Kunsthuis Syb, 12.00-18.00: Triënnale van Beetsterzwaag: Langstme, kunstroute met werken van diverse kunstenaars, zie adressen en opg. kunsthuissyb.nl/langstme.

LEEUWARDEN Historisch Centrum Leeuwarden (HCL), 13.3017.30: Ode aan het Landschap, fietstocht, opg. historischcentrum@leeuwarden.nl.

REDUZUM Handelsond. S. de Boer a/d Buorren 19, 13.00: It gelok fan Fryslân, een avontuurlijke audio-wandeltocht door Tryater, opg. www.tryater.nl.

•

•

• •

• WAAKSENS Atelier Greet Leu-

ven, 11.00-17.00: Open Atelier, schilderijen, schalen en objecten.

•

•

•

za 18-09 t/m za 25-09 AKKRUM Centrum, Slach troch Akkrum, kunstwandelroute van 4 km langs werken verspreid door centrum en haven.

KOLDERWOLDE Atelier Evert van Hemert a/d Oordenwei 15, uitsluitend na afspraak; behalve de eerste zondag van de maand van 13-17 u geopend: Open atelier, Evert van Hemert (bronzen beelden en schilderijen).

LEEUWARDEN Diverse locaties, Explore the North - The Summer Sessions, festival vol showcases, eigen Explore the North

•

(co)producties en premières o.h.g.v. muziek, theater, literatuur en meer, zie voor het volledige programma explore-thenorth.nl.

Oldehoofsterkerkhof, za. 12.0013.30 en 14.00-15.30, zo. 12.0013.30, di t/m vr. 13.30 (niet op ma): Leeuwarden Free Tour, stadswandeling door Leeuwarden o.l.v. de lokale gidsen van A Guide to Leeuwarden, opg. aguidetoleeuwarden.nl.

PROV FRYSLÂN EN GRONINGEN Diverse locaties, Noorderlicht Internationaal Fotofestival - The Makeable Mind, internationaal podium voor kunstenaars die fotografie en beeldende media in al haar verhalen, vormen en veranderingen inzetten voor de verbeelding van hun betrokkenheid bij de maatschappij. Zie voor het volledige programma en een overzicht van de exposities op noorderlicht.com. za 18-09, zo 19-09, vr 24-09 en za 25-09 EARNEWÂLD Bezoekerscentrum De Alde Feanen, za. 10.30-12.30 en 13.30-15.30, zo. 10.30-12.30, vr.

19.00-21.00: Beleef de natuur in de Alde Feanen vanaf het water, vaarexcursie It Fryske Gea, opg. itfryskegea.nl. za 18-09, zo 19-09 en za 25-09 AKKRUM Atelier Rens Hoekstra, 11.00-17.00: Open Atelierdagen, kennis maken met de impressionistische schilderijen van Rens Hoekstra en haar les- en workshopaanbod.

APPELSCHA Hoek Boerenstreek en Sanatoriumweg, 10.00-17.00: Kamelenmarkt, rommelmarkt.

LEEUWARDEN Diverse locaties in de binnenstad, 12.00-18.00: Take Away Wandeling, wandeling langs verschillende restaurants waarbij je bij elk deelnemend restaurant een take awaygerechtje krijgt aangeboden, inschrijven via wijnspijs.nl/takeaway/leeuwarden. za 18-09, ma 20-09, di 21-09, vr 24-09 en za 25-09 HEMRIK Stoeterij Het Swarte Paert, za, ma. 10.30-11.30, di.

14.30-15.30, vr. 14.00-15.00: Meet en Greet met It Fryske Hynder, rondleiding o.l.v. gids, opg. swartepaert.nl. za 18-09 en za 25-09

• LEEUWARDEN Blokhuispoort,

14.00 en 16.00: Prison Tour, een open rondleiding met oud-bewaarder door de historische gevangenis de Blokhuispoort, opg. 06 11183750.

•

•

•

•

•

zo 19-09 APPELSCHA Koepel a/d Boerestreek, 11.00-17.00: Middeleeuwse Kermis, met kermiskramen, oude ambachten, straattheater, muziek en dans.

JOURE Party- Zalencentrum ’t Haske, 13.30-16.30: Bestaansrecht, lezing en boekpresentatie InZicht door Maarten Oversier (regressie-en reïncarnatietherapeut).

LEEUWARDEN Oldehoofsterkerkhof, 14.00-15.30: Street Art Tour, rondleiding o.l.v. gids van A Guide to Leeuwarden langs de mooiste Street Art, opg. aguidetoleeuwarden.nl/streetarttour-nl/.

Tresoar, 11.30-17.00: Jofel cultuurdag, activiteiten rondom Joodse thema’s, programma zie tresoar.nl.

STEGGERDA Stoommuseum, 13.30-17.00: De werking van de stoommachine, demonstratie en tentoonstelling. ma 20-09 HEERENVEEN Bibliotheek, 19.3021.30: Rottumerplaat, lezing door Barwolt Ebbinge. Opg. bmf.nl. di 21-09 en do 23-09

• JOURE VVV, 13.30: Jouster Kuier-

• LEEUWARDEN Stedelijk Gymna-

sium, 19.30-22.00: Films en klassieke oudheid, lezing door Steven Kolsteren.

Westerkerk, 20.30: Explore the Playground, Blondeau heeft een avondvullend programma samengesteld met (opkomende) artiesten uit verschillende disciplines; singer-songwriter en performer Ian Sepheer, drag-artiest OnaJPG, woordkunstenaar Kus van de Mus en dj-act Queens of the Rodeo.

•

•

•

za 25-09 BAKKEVEEN Schaapskooi Fryske Gea, 10.00-12.00: Wandelen rondom de schaapskooi, excursie It Fryske Gea, opg. itfryskegea.nl.

BERLTSUM Dorpsplein , 9.0017.00: Doorstappen OpMaat wandeltocht, 10, 15, 25, 30 en 40 km, zie frieslandbeweegt.frl.

DRACHTEN Poppodium Iduna, 20.00: Popquiz, in teams van 3 personen. Opg. info@iduna.nl.

Wijk Maartenswouden, 10.0015.00: Burendag: Garagesale, op

•

•

do 23-09 LEEUWARDEN Tresoar, 12.3013.30: Disciplines van alleskunner Jan Loman, lunchlezing door Gerhild van Rooij. Tevens via livestream te volgen. Opg. via Eventbrite. vr 24-09

• DRACHTEN Museum Dr8888,

•

10.30-12.30: Historische stadswandeling, opg. info@museumdrachten.nl.

GORREDIJK De Skâns, 20.0023.00: Bingo.

•

•

• •

•

•

EN T M E N E V E E J OP DEZE PAGINA?

ke, wandeling onder leiding van Gildegids door historisch Joure.

Opg. waterlandvanfriesland.nl.

wo 22-09 LEEUWARDEN Tresoar, 14.0015.00: Jan Loman - Grensoverschrijdend, rondleiding o.l.v.

Bert Looper, opg. rondleidingloman.eventbrite.nl.

verschillende adressen.

• EARNEWÂLD Bezoekerscentrum

•

• •

G A NA AR VANPLAN.NL Bekijk de complete

agenda op:

Alle evenementen op deze pagina zijn gratis geplaatst of, afhankelijk van omvang en prijs ervan, voor een klein bedrag tot ten hoogste de prijs van één toegangsbewijs.

Voor extra attentiewaarde (lichtgouden achtergrond) geldt een meerprijs.

• •

De Alde Feanen, 14.00-16.00: Herfstwandeling door de Jan Durkspolder: Paddenstoelen, excursie It Fryske Gea, opg. itfryskegea.nl/activiteiten.

HALLUM Kweldercentrum (infocentrum It Fryske Gea), 12.3015.00: Op de kwelder nadert de herfst, excursie It Fryske Gea, opg. itfryskegea.nl.

HARKEMA Themapark openluchtmuseum De Spitkeet, 11.0016.00: Spitkeet Fruitdag: Dag van de oude fruitrassen, met o.a. determineren van fruit en kraampjes.

HIJUM Centrum, 10.00-14.00: Garagesale.

KOLLUM Hertenkamp (Berkenlaantje), 13.00: It gelok fan Fryslân, een avontuurlijke audiowandeltocht door Tryater, opg. www.tryater.nl.

KOLLUMERZWAAG Foarwei, 10.00-16.00: Burendag: Levend ganzenbord, opg. ingevanslooten@live.nl.

KÛBAARD Klas & Co. Brocante & Zo, 11.00-17.00: Schuurverkoop, brocante.

LEEUWARDEN Eden Oranje Hotel, 13.30-17.00: Zonnewijzers en de geologie van planeten, lezingen Vereniging voor Weeren Sterrenkunde Gemma Frisius door Henk Nieuwenhuis en Sebastiaan de Vet. Popcentrum Neushoorn, 15.0022.00: Bierfestival Leeuwarden XL, met speciaalbieren voor fijnproevers.

MAKKINGA Dorpshuis ’t Trefpuntien, 7.00-13.00: Vlomarkt.

NIJ BEETS It Damshûs, 13.3017.30: Varen naar de Kraenlânnen op de Veenhoop, vaarexcursie met de turfbok van It Damshûs, opg. 06 30628818.

OOSTERWOLDE Fletcher Hotel De Zon, 20.00-22.00: Lillian, film.

WARTEN Museum Warten, 9.3017.00: We strûpe derûnder, lêzersreuny met diverse activiteiten.

Let op: wegens het coronavirus kan het zijn dat een evenement op korte termijn toch nog is geannuleerd of dat een annulering niet aan VanPlan is doorgegeven. Controleer daarom ook altijd de website van de organisatie.

T/M 9 OKTOBER BIJ HAAIMA HYLKEMA

THE BIG EVENT DÉ INRUILSENSATIE VAN EUROPA!

+€

2

0 .00

0

+€

0 2.0

BIG EVENT VERDUBBELAAR 

GRATIS TANK- OF LAADPAS T.W.V. € 500

GRATIS ACCESSOIRES T.W.V. € 250

VERDUBBEL JE EXTRA INRUILWAARDE! Doe mee en maak elke dag kans.

Ga naar onze website!

Tot en met 9 oktober bij Haaima Hylkema.

Tijdens The Big Event van Opel stap je direct en zeer voordelig in een nieuwe Opel.

Want je krijgt voor alles wat rolt of rijdt tot € 2.000 extra inruilwaarde, een tankof laadpas van € 500 én gratis accessoires t.w.v. € 250. En kies je voor een Opel uit voorraad, dan kun je direct instappen! Meer interesse in Private Lease? Dan profiteer je tijdens The Big Event van éxtra scherpe Private Lease tarieven. Bekijk het volledige aanbod op onze website en bereken alvast jouw Autotelex inruilwaarde.

Drachten Franeker Heerenveen Leeuwarden Sneek

Kijk voor meer info en verkoopvoorwaarden op opel.nl.

De Knobben 25 Edisonstraat 1 Kattebos 162 Leo Twijnstrastraat 2 Edisonstraat 1

Tel. (0512) 51 44 55 Tel. (0517) 39 56 65 Tel. (0513) 62 21 00 Tel. (058) 266 62 55 Tel. (0515) 42 20 55

opel.haaimahylkema.nl

38

39

Volgende week

Zaterdag 18 september 2021

Roots in Drenthe Douwe Drijver (68) uit Leeuwarden liet zijn familiegeschiedenis uitzoeken.

Onderzoeker Anneke Westerhuis-Jager vond zijn voorouders in de Maatschappij van Weldadigheid in Drenthe. In de Maatschappij, opgericht om arme mensen te helpen, liggen de roots van meer Friezen.

Opvoeden begint in de wieg, luidt een oude wijsheid. Maar hoe kun je die

wijsheid in deze tijd toepassen? Het boek De Montessori Baby doet een poging maar valt plompverloren in de valkuilen van deze tijd.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog kozen sommige Nederlandse sporters voor het nationaalsocialisme en pleegden in naam van het Duitse regime vreselijke misdrijven. Na 1945 werd keihard met ze afgerekend.

Oant nije wike!

Douwe Drijver

Baby Nasi Verhalenverteller

Najaarsmode

Foute sporters

Colofon Zaterdag 30 mei 2015

,,

Wykein verschijnt als zaterdagbijlage bij het Friesch Dagblad

Veel bedrijven zegge n: zo doen we dat gewoon.

Dan vraag ik: maar waar staan jullie voor? Wat doe je? Waarom? ,,

Lone Aarup Poulse

n

Reacties en tips zijn welkom: 058 2 9876 28 of wykein@frieschdagblad.nl Adverteren in Wykein? Dat kan: 058 2 9876 14 (Henk Brinkman) of 058 2 9876 06 (Anita van der Ploeg) of mail verkoop@frieschdagblad.nl Redactie: Ellen Stikkelbroeck, Ineke Evink Vormgeving: Jan-Willem van der Meulen, Sandra Spijkstra Ontwerp: Lone Aarup Poulsen Omslagfoto: Shutterstock

De weekkrant van Fryslân

Meld u aan via frieschdagblad.nl/abonneren of neem op werkdagen contact op via 088-8002001.

Landbouw Pagina 9 De herstelkracht van gras Lifestyle Pagina 10 Verwegwinkeltjes Essay Pagina 25 Verbond: een sleutel woord

22

Wykein

Neem een weekendabonnement en ontvang iedere zaterdag het Friesch Dagblad én Wykein. Bovendien ontvangt u naar keuze de krant op vrijdag of maandag.

Pagina 6

Weekendabonnement

Het moment dat je beseft:

IK HAAL HET BESTE UIT MIJN GEWAS

• De hoogste stikstof efficiëntie • Een gelijkmatig strooibeeld • Herkenbaar aan de oranje korrel www.oci-nutramon.nl