Neapolitiki11net

Η Nέα Πολιτική ΔΙμηνιαίο πολιτικό περιοδικό

Β΄ ΠΕΡΙΟΔΟΣ - ΤΕΥΧΟΣ 11 - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ-ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2014 - ΤΙΜΗ 4 ΕΥΡΩ

Ο ελληνικός λαός πρέπει να είναι έτοιμος για ένα νέο ΟΧΙ Φάκελος ΝΑΤΟ και Ρωσσία στα Βαλκάνια Συνέντευξη Κωνσταντίνος Δεσποτόπουλος αφιερωμα Κατοχή 1941 - 1944 ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑΖΗΣΗ

1

2

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

Η Nέα Πολιτική

ΔΙμηνιαίο πολιτικό περιοδικό - Β΄ ΠΕΡΙΟΔΟΣ - ΤΕΥΧΟΣ 11- ΣΕΠ.-ΟΚΤ. 2014

k

περιεχόμενα Από την διεύθυνση ........................................................................... 3 Κωνσταντίνος Κόλμερ Εθνική Ανεξαρτησία και Οικονομική Κρίσις ............................... 4 Πάνος Παναγόπουλος Οι παρούσες συνθήκες υπαγορεύουν εγρήγορση .................... 10 Νέστωρ Κουράκης Οκτώ μέτρα για να αντιμετωπισθεί η ανεργία των νέων ......... 15 Γιάννης Μαρίνος Το 1980 ξεκίνησε ο κατήφορος προς το Δ.Ν.Τ. ........................ 19 Κώστας Μ. Σταματόπουλος Τι διδάσκει η ιστορία ..................................................................... 23 Δημήτρης Κουτσονίκας Χρηματιστήριο ............................................................................... 25 Νίκος Λιναρδάτος Casus Belli ...................................................................................... 26 Α. Δ. Παπαγιαννίδης Η Ελλάδα του 2014 και ο δίδυμος πλανήτης Γη ...................... 27 Φίλιππος Νικολόπουλος Η προβληματική Μεταπολίτευση .............................................. 29 Ραφαήλ Α. Καλυβιώτης Θράκη: αυτά που πρέπει να ξέρετε ............................................. 30 Κωνσταντίνος Δεσποτόπουλος Συνέντευξη στην ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ............................................ 32 ΦΑΚΕΛΟΣ: ΝΑΤΟ και Ρωσσία στα Βαλκάνια Σωτήρης Δημόπουλος Θεοφάνης Μαλκίδης Χρήστος Ζιώγας

Γιώργος Τριανταφύλλου Γιάννης Χατζόπουλος Γιώργος Κ. Οικονόμου

Το μείζον διακύβευμα της Ρωσσίας στα Βαλκάνια ................... 38 Τα Βαλκάνια προσδιορίζουν τα όρια της ρωσσικής ανάκαμψης ... 40 Τυχόν αναδίπλωση των ΗΠΑ θα διαταράξει την εύθραυστη ισορροπία στα Βαλκάνια ................................... 42 Το ΝΑΤΟ στα Βαλκάνια ήρθε για να μείνει .............................. 46 Ανατομία της βουλγαρικής ακροδεξιάς ...................................... 50 ΝΑΤΟ και Ρωσσία στην Ουκρανία ............................................ 54

Παύλος Καρούσος

Επιστημονικά νέα ......................................................................... 61 ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΚΑΤΟΧΗ 1941-1944

Εισαγωγικό σημείωμα .................................................................... 63 Νίκος Αλικάκος Μ. Παρασκευή και Μ. Σάββατο18-19 Απριλίου 1941 ............. 64 Γιάννης Μπεκιάρης Κρήτη 23 Μαϊου 1941: η έλλειψη της Vης Μεραρχίας ............ 68 Μελέτης Μελετόπουλος Κατοχή: σκοτεινή μήτρα της μεταπολεμικής παθογένειας ..... 70 Νέστωρ Κουράκης Τέσσερα παράλληλα συστήματα νομιμότητας

στην Ελλάδα της Κατοχής ........................................................... 72 Χρονολόγιο Κατοχής ..................................................................... 78 Ι. Χανδρινός, Γ. Μιχαλόπουλος Νεολαιίστικες διαδρομές στην Αθήνα της Κατοχής ............... 82 Ανέκδοτες μαρτυρίες .................................................................... 78 Γιώργος Μιχαλόπουλος Η Γενιά της Κατοχής ...................................................................... 103 Ι. Χανδρινός, Γ. Μιχαλόπουλος Νέες τάσεις της ελληνικής ιστοριογραφίας ............................. 108 Γιάννης Δρακόπουλος Κωνσταντίνος Μπλάθρας Βασίλης Σπυράκος-Πατρώνας Φώτης Πουλούδης

Nίκος Λιναρδάτος

Πάπισσα Ιωάννα .......................................................................... 111 Xenia, δηλαδή φιλο-Ξενία ......................................................... 112 Συνέβησαν το φθινόπωρο ......................................................... 115 Ο Νοέμβριος στο Γουδί .............................................................. 117 Σταυρόλεξο .................................................................................. 119

Επισκεφθείτε την ιστοσελίδα της ΝΕΑΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ, www.neapolitiki.gr, εμπλουτισμένη με τη νέα στήλη «Επί του πιεστηρίου», όπου νέοι αρθρογράφοι και φοιτητές αναλύουν καθηΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014μερινά σε πραγματικό χρόνο την τρέχουσα γεωπολιτική επικαιρότητα.

1

Η Nέα Πολιτική ΔΙμηνιαίο πολιτικό περιοδικό ISSN: 2241-6226

εκδότης ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑΖΗΣΗ ΑΕΒΕ διευθυντής ΜΕΛΕΤΗΣ Η. ΜΕΛΕΤΟΠΟΥΛΟΣ σύμβουλος έκδοσης ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΤΣΑΦΑΡΑΣ αρχισυντάκτης-συντονιστής ύλης ΓΙΑΝΝΗΣ ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΣ αναπληρωτές αρχισυντάκτες ΒΑΣΙΛΗΣ ΣΠΥΡΑΚΟΣ-ΠΑΤΡΩΝΑΣ ΓΙΩΡΓΟΣ ΓΚΙΝΟΠΟΥΛΟΣ

www.neapolitiki.gr

κύριοι αρθρογράφοι-αναλυτές ΝΙΚΟΣ ΑΛΙΚΑΚΟΣ ΒΑΣΙΛΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΗΣ ΑΓΙΣ ΒΕΡΟΥΤΗΣ ΟΘΩΝ ΙΑΚΩΒΙΔΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΟΛΜΕΡ ΝΕΣΤΩΡ ΚΟΥΡΑΚΗΣ ΛΕΥΤΕΡΗΣ ΚΟΥΣΟΥΛΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ ΜΑΡΙΝΟΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΜΑΣΣΑΒΕΤΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΜΕΣΘΑΝΕΩΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΜΠΗΤΡΟΣ ΠΑΝΟΣ ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΣ ΑΝΤΩΝΗΣ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΙΔΗΣ ΚΩΣΤΑΣ ΣΤΑΜΑΤΟΠΟΥΛΟΣ ΓΙΑΝΝΗΣ ΤΡΙΑΝΤΗΣ γεωπολιτική ανάλυση ΣΩΤΗΡΗΣ ΔΗΜΟΠΟΥΛΟΣ ΧΡΗΣΤΟΣ ΖΙΩΓΑΣ ΡΑΦΑΗΛ ΚΑΛΥΒΙΩΤΗΣ ΣΤΑΘΗΣ ΚΑΡΑΠΑΝΟΣ ΛΟΥΚΙΑ ΚΟΠΙΤΣΑ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΛΑΜΠΡΟΠΟΥΛΟΣ ΣΠΥΡΟΣ ΜΑΘΙΟΥΔΑΚΗΣ ΘΕΟΦΑΝΗΣ ΜΑΛΚΙΔΗΣ ΙΩΑΝΝΑ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ ΤΑΣΟΣ ΠΑΝΟΥΤΣΟΠΟΥΛΟΣ ΒΑΣΙΛΗΣ ΤΡΙΓΚΑΣ ΒΑΣΙΛΗΣ ΤΣΕΚΟΣ ΓΙΩΡΓΟΣ ΦOΙΝΙΚΑΣ ανταποκριτής στην Λευκωσία ΚΩΣΤΑΣ ΠΑΠΑΣΤΑΥΡΟΣ ανταποκριτής στις Βρυξέλλες ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΣΑΡΑΓΚΑΣ αρχισυντάκτης για οικονομικά θέματα ΜΙΧΑΛΗΣ ΠΑΠΙΔΗΣ διεθνής οικονομία ΤΙΜΟΣ ΚΟΥΖΕΛΗΣ

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΜΟΥΧΛΙΔΗΣ ελληνική οικονομία ΜΑΝΟΣ ΚΡΑΝΙΔΗΣ ελληνικό χρηματιστήριο ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΚΟΥΤΣΟΝΙΚΑΣ επιστημονικές ειδήσεις ΠΑΥΛΟΣ ΚΑΡΟΥΣΟΣ αρχισυντάκτης για πολιτιστικά θέματα ΝΙΚΟΣ ΛΙΝΑΡΔΑΤΟΣ κινηματογράφος ΚΩΣΤΑΣ ΜΠΛΑΘΡΑΣ θέατρο ΓΙΑΝΝΗΣ ΔΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ θεωρητικά κείμενα-ιστορικά αφιερώματα ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΔΟΥΒΑΛΕΡΗΣ ΧΑΡΗΣ ΚΑΤΣΙΒΑΡΔΑΣ ΓΙΑΝΝΗΣ ΜΑΘΙΟΥΔΑΚΗΣ ΣΠΥΡΟΣ ΚΟΥΤΡΟΥΛΗΣ σταυρόλεξο ΝΙΚΟΣ ΛΙΝΑΡΔΑΤΟΣ διαχείριση ιστοσελίδας ΓΙΩΡΓΟΣ ΠΟΥΛΑΚΟΣ διαχείριση facebook ΓΙΑΝΝΗΣ ΜΑΘΙΟΥΔΑΚΗΣ επιμέλεια-σελιδοποίηση ΝΙΚΟΛΑΣ ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΗΣ εικονογράφηση ΣΠΥΡΟΣ ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ

• Ηλ. ταχυδρομείο: syggrafeas@yahoo.gr • Συνδρομές: τηλ. 6978 774 874, 698 014 9044 Κεντρική διάθεση: Εκδόσεις Παπαζήση, Νικηταρά 2 και Εμμ. Μπενάκη, Αθήνα Η Νέα Πολιτική κυκλοφορεί κάθε μήνα στα βιβλιοπωλεία και σε επιλεγμένα σημεία πώλησης: Εκδόσεις Πατάκη /Ακαδημίας 65, Αθήνα Ιανός / Σταδίου 24, Αθήνα Αριστοτέλους 7, Θεσσαλονίκη Ναυτίλος / Χαριλάου Τρικούπη 28, Αθήνα Πρωτοπορία / Γραβιάς 3-5, Πλ. Κάνιγγος, Αθήνα Πολιτεία / Ασκληπιού 1-3 & Ακαδημίας, Αθήνα Εναλλακτικό Βιβλιοπωλείο / Θεμιστοκλέους 37 Εκδόσεις Θεμέλιο ΕΠΕ/ Σόλωνος 84, Αθήνα Αθ. Χριστάκης / Ιπποκράτους 10-12, Αθήνα Free Thinking Zone / Σκουφά 64, Αθήνα Βιβλιοπωλείο Επιλογή / Κρήτης 5, Ζωγράφου

Η Νέα Πολιτική δέχεται και δημοσιεύει κείμενα συνεργατών και αναγνωστών. Για τις απόψεις των δημοσιευομένων άρθρων υπεύθυνοι είναι μόνον οι συντάκτες τους.

2

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

από την διεύθυνση

Η

k

Μπροστά στην τέλεια καταιγίδα

ανθρωπότητα έχει εισέλθει σε βίαιη σύγκρουση μεταξύ του δυτικού πολιτισμού και μίας ακραίας έκφανσης του Ισλάμ. Οι Τζιχαντιστές έχουν επανιδρύσει το μεσαιωνικό χαλιφάτο και έχουν αναβιώσει τις αντίστοιχες μεσαιωνικές πρακτικές εξόντωσης των «απίστων». Απειλούν όχι μόνον με κατάληψη εδαφών σε ολόκληρη την Μέση Ανατολή, αλλά και με τρομοκρατικές ενέργειες στα νευραλγικά κέντρα της Δύσης. Από την άλλη πλευρά, ο δυτικός κόσμος βιώνει μία βαθειά οικονομική και πολιτική κρίση. Οι ΗΠΑ διακατέχονται από αμφιθυμία, τα ευρωπαϊκά κράτη πάσχουν από καταφανή απουσία ηγεσίας, ενώ το πολυπολιτισμικό ιδεολόγημα βραχυκυκλώνει την αναγκαία διαύγεια και την ορθή γεωπολιτική διάγνωση. Η δε ρήξη της Δύσης με την Ρωσσία διασπά το ενιαίο μέτωπο που απαιτούν οι ιστορικές περιστάσεις. Στο μάτι του κυκλώνα, η Κύπρος αποτελεί σήμερα τον γεωστρατηγικό κρίκο που συνδέει την φλεγόμενη Εγγύς Ανατολή με τον δυτικό κόσμο και εκπληρώνει στο ακέραιο την αποστολή της, αποτελώντας την βάση εξόρμησης της δυτικής αντεπίθεσης. Η Τουρκία, πιστή στην διπλωματική παράδοση του «επιτήδειου ουδέτερου», διαπραγματεύεται με την Δύση την εγγύτητά της με το χαλιφάτο, ενώ ταυτόχρονα παρεμποδίζει τους δυτικούς γεωστρατηγικούς σχεδιασμούς, ακυρώνει την κουρδική συμβολή και υπογείως ενισχύει τους ακραίους Τζιχαντιστές. Ταυτόχρονα, η Τουρκία απειλεί σήμερα ωμά την

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

κυπριακή κυριαρχία, προκαλώντας μείζονα διεθνή κρίση και εμπλοκή μεγάλων δυνάμεων στην περιοχή. Η Κύπρος αποτελεί εθνικό ελληνικό έδαφος. Ελλάδα και Κύπρος μαζί συγκροτούν κρίσιμο για την ασφάλεια του δυτικού κόσμου γεωπολιτικό συγκρότημα, που εκτείνεται από την Αδριατική θάλασσα μέχρι τις ακτές της Συρίας. Οποιοδήποτε πλήγμα στην κυπριακή κυριαρχία αποτελεί πλήγμα στην ασφάλεια της Ελλάδας και ολόκληρης της Δύσης. Ασφαλώς η Ελλάδα σήμερα βιώνει μία από τις δυσκολώτερες στιγμές της ιστορίας της. Βρίσκεται σε μία συνολική, πολυεπίπεδη κρίση. Κρίση ηθική, κρίση παιδείας και πολιτισμού, κρίση δημογραφική, κρίση οικονομική, κρίση πολιτική. Διευθύνεται από ένα πολιτικό σύστημα φαύλο και ανίκανο, που οδήγησε την χώρα στην χρεωκοπία και οδηγείται νομοτελειακά στην πτώση του και στην συνολική του αντικατάσταση από νέες δυνάμεις. Παρά ταύτα, ακόμα κι έτσι, στην δύσκολη και ρευστή φάση που διανύει, η Ελλάδα είναι υποχρεωμένη να ανταποκριθεί στον ιστορικό γεωπολιτικό της ρόλο, αυτόν του Ακρίτα του δυτικού πολιτισμού, του πολιτισμού που γεννήθηκε επί ελληνικού εδάφους. Οι ιστορικές προκλήσεις που αντιμετωπίζει η Ελλάδα είναι η συνθήκη που θα οδηγήσει στην αφύπνιση και στην εκ του μηδενός ανασυγκρότηση του Έθνους.

H NEA ΠΟΛΙΤΙΚΗ 3

Εθνική Ανεξαρτησία και Οικονομική Κρίσις του Κωνσταντίνου Κόλμερ

Η

συμβατική σοφία υποστηρίζει ότι η δημοσιονομική κατάρρευσις ενός κράτους συνεπάγεται τον περιορισμό της εθνικής του κυριαρχίας. Αν και τα δύο «μεγέθη», Οικονομική Κρίσις και Εθνική Ανεξαρτησία, είναι εννοιολογικώς ανεξάρτητα, εις σχέσιν αιτίου πρός αιτιατόν, εν τούτοις το παράδειγμα της χώρας μας επιβεβαιώνει εκ πρώτης όψεως τον κανόνα: η απώλεια της εθνικής κυριαρχίας οδηγεί στην παρατεταμένη οικονομική κρίσι και όχι αντιστρόφως. Ουδέποτε άλλοτε η χώρα μας υπέστη τόσην μεγάλην απώλεια εθνικής κυριαρχίας, όσον όταν «διεσώθη» από της χρεωκοπίας , το 2010 - εις σημείον μάλιστα που να μην δύναται σήμερον να ξεφύγει από την «παγίδα λιτότητος». Απώλειαν εθνικής ανεξαρτησίας υπέστη και η Κύπρος πέρυσι και ιδού τ’αποτελέσματα: συζητεί το σχέδιον Ανάν που απέρριψεν προ 10ετίας ο Ελληνοκυπριακός λαός με 75% στο δημοψήφισμα... Αντιθέτως, το παράδειγμα της Ρωσσίας το 1999, της Αργεντινής το 2001 και της Ισλανδίας το 2007, αποδεικνύει ότι μία χώρα ημπορεί να έχει χρεωκοπήσει και να διατηρεί την εθνική κυριαρχία ανέπαφη, ούτως ώστε να εκφύγη της «μαύρης τρύπας» του χρέους και να επαναλάβη την οικονομική ανάπτυξιν από μόνη της. Η Αργεντινή αναπτύσσεται σήμερον με ετήσιον ρυθμό 3% και η Ισλανδία επανήλθε στις αγορές κεφαλαίων και δεν επτοήθη από τον πολεμικό στόλο, τον οποίον απείλησε η Βρεταννική κυβέρνη-

4

σις ότι θα στείλει όταν οι Ισλανδικές Τράπεζες ηρνήθησαν να καταβάλλουν τις καταθέσεις Βρεταννών και Ολλανδών.΄Οσον διά την Ρωσσία, η ανεξαρτησία υπήρξε ακρογωνιαίος λίθος της πολιτικής του Βλαδιμήρου Πούτιν, με θετικά αποτελέσματα διά την οικονομία της. Το ρούβλι ανατιμάται και η Κριμαία έγινε πάλι Ρωσσική επαρχία. Απομένει όμως ν’αποδειχθή εάν η εγγενής έλλειψις εθνικής ανεξαρτησίας μιας χώρας, ως η ιδική μας, και η υστέρησις αυτοσυνειδησίας του λαού της, ευθύνονται διά την συχνή εμφάνισι της κρίσεως εις ολόκληρον το σώμα της εθνικής οικονομίας. Πρός απόδειξιν, εξετάζω: α) την διαχρονική συσχέτισι εθνικής ανεξαρτησίας και οικονομικής κρίσεως, β) την κρατούσα άποψι στην οικονομική θεωρία περί εξόδου από της οικονομικής υφέσεως, και γ) δυνητικούς τρόπους ανακτήσεως της εθνικής ανεξαρτησίας και εξόδου εκ της οικονομικής στασιμότητος.

Πολιτική Εξάρτησις και Κρίσις Η απόκτησις κολοβής εθνικής κυριαρχίας της Ελλάδος, μετά την ναυμαχία του Ναυαρίνου το 1827 και του Πρωτοκόλλου του Λονδίνου το 1829, με τα περιορισμένα όρια της νεωτέρας Ελληνικής Πολιτείας, δεν επέτρεψε την ανάπτυξι ενός αυτοδυνάμου και αυτάρκους κράτους, ιδίως μετά την δολοφονία του κυβερνήτου Ιωάννου Καποδίστρια. Ως αποτέλεσμα, εσημειώθη η πρώτη χρεωκοπία του Ελληνικού κράτους το 1844, με συνέπεια την αποστέρησι σημαντικών πόρων και της ανεξαρτησίας της ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

Οικονομία εξωτερικής πολιτικής του τότε πρώτου βασιλέως της Ελλάδος, Όθωνος. Η πρόωρος ένταξις της χώρας το 1864 στην Λατινική Νομισματική ΄Ενωσι, μαζί με άλλα 6 ευρωπαϊκά κράτη και τον διμεταλλικόν κανόνα χρυσού-αργύρου συναλλάγματος, ήταν η πρώτη απώλεια νομισματικής ανεξαρτησίας της χώρας. Ως συνέπεια είχε όχι μόνον την επαναφορά της αναγκαστικής κυκλοφορίας της μη μετατρεψίμου δραχμής το 1866, αλλά και την αμετάκλητο πρόσδεσι της χώρας στο άρμα της μεγάλης Βρεταννίας, η οποία έθεσε ως προϋπόθεσι διά την εγκαθίδρυσι της νέας δυναστείας των Γκλύκσμπουργκ στην Ελλάδα, την υποταγή του Ελληνικού θρόνου στα κελεύσματα του Φόρεϊν Όφις, ιδίως όσον αφορά στο «Ανατολικόν Ζήτημα», ενώ ο ύποπτος δια φιλορωσσισμό βασιλεύς Όθων εξεθρονίσθη. Το 1893 εσημειώθη μία παλινδρόμησις της σχέσεως οικονομικής καταρρεύσεως και περιορισμένης εθνικής κυριαρχίας, με το «Δυστυχώς επτωχεύσαμεν» του Χαρ.Τρικούπη. Αλλ’ η μοιραία ήττα του 1897 επανέφερε τον κανόνα να προηγείται η απώλεια της εθνικής ανεξαρτησίας της οικονομικής κρίσεως, με τον διεθνή οικονομικό έλεγχο και την καχεξία του Ελληνικού λαού, μέχρις ότου η Επανάστασις του Στρατού το 1909 ανέκτησε και πάλιν μέρος της χαμένης εθνικής ανεξαρτησίας , υπό τους Βενιζελείους όμως περιορισμούς της αναθεωρητικής και όχι συντακτικής συνελεύσεως, ως απήτησεν ο ξένος παράγων. Ο εθνικός διχασμός του 1916 ήταν άλλο ένα επεισόδιο περιορισμού της εθνικής κυριαρχίας, με τα δύο Ελληνικά «κράτη» - ένα στην Θεσσαλονίκη και τ’άλλο αποκλεισμένον εν Αθήναις, αλλά τουλάχιστον η οικονομική κρίσις απεφεύχθη με την απελευθέρωσι της Μακεδονίας, οπότε προσετέθη στην Ελλάδα ο απαραίτητος «ζωτικός χώρος», δι’ ένα αυτοδύναμο κράτος. Την επανεμφάνισι της οικονομικής κρίσεως προεκάλεσε η Μικρασιατική Καταστροφή, με δύο αλλεπάλληλες χρωκοπίες το 1922 και 1924 , εξ αιτίας της εμπλοκής της Ελλάδος στον Γαλλοβρεταννο-τουρκικό ανταγωνισμό για τον έλεγχο της Συρίας και των πετρελαίων του Ιράκ (βλ.συμφωνία Σάϊκς-Πικώ στο βιβλίο μου Τα Πετρέλαια Της Ελλάδος, εκδόσεις Λιβάνη 2005). Το παγκόσμιον κράχ του 1928-32 προεκάλεσε νέα χρεωκοπία του Ελληνικού κράτους, εκ της αδυναμίας του Ελευθερίου Βενιζέλου να προστατεύσει το εθνικόν νόμισμα από την Αγγλική λίρα και τον χρυσούν κανόνα το 1933, με τον οποίον είχε συνδεθή η δραχμή ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

κατ’απαίτησιν της Κοινωνίας των Εθνών. Εκτός της απωλείας της εθνικής ανεξαρτησίας στην οικονομική πολιτική, η Ελλάς ερωτοτροπούσε απαισίως με την φασιστική Ιταλία, όπερ επέφερε την πτώσι του Βενιζέλου. Εχρειάσθη η έλευσις του Ιωάννου Μεταξά, το 1936, διά ν’ ανακτήσει η χώρα την εθνική της ανεξαρτησία. Ερρυθμίσθη το δημόσιον χρέος υπό του Κυριάκου Βαρβαρέσου το 1939, στο 45% της αξίας του και άνευ της καταβολής τόκων, με τίμημα βεβαίως πάλιν την πρόσδεσι της Ελλάδος στο άρμα της Μεγάλης Βρεταννίας και την είσοδο των Άγγλων στην Μακεδονία, θανόντος περιέργως του Μεταξά. Η Γερμανική εισβολή του Απριλίου 1941 επέφερε την παντελή ακύρωσι της εθνικής κυριαρχίας, με αποτέλεσμα την πείνα της Κατοχής, που εξέθρεψε τον αριστερισμό στην χώρα μας. Τρείς «γύροι» κομμουνιστικής ανταρσίας στην Ελλάδα, με στόχον την απώλεια της Μακεδονίας, προεκάλεσαν το αποκορύφωμα της οικονομικής κρίσεως του 1944-49 , όποτε η χώρα συνετηρείτο αποκλειστικώς υπό της ξένης βοηθείας. Εάν η Ελλάς δεν αντιμετώπιζε στην περίοδο 1946-49 τον τρίτο κομμουνιστικό «γύρο», ίσως σήμερον να ήταν περισσότερον ανεπτυγμένη και ανεξάρτητος απ’ ό,τι η Τουρκία ή το Ισραήλ. Η νομισματική μεταρρύθμισις των ΜαρκεζίνηΒαρβαρέσσου το 1953, με την υποτίμησι της νέας δραχμής κατά 50% στην ισοτιμία των 30 δρχ. ανά δολλάριον, εσήμανε μίαν άνευ προηγουμένου αναπτυξιακή ώθησι της χώρας (6% μ.ό. αναπτύξεως του ΑΕΠ με χαμηλόν πληθωρισμόν) που διήρκεσε τουλάχιστον μέχρις του 1974, οπότε πάλιν η υστέρησις της εθνικής πολιτικής από τους στόχους της εθνικής ανεξαρτησίας προεκάλεσε την Κυπριακή τραγωδία και επανέφερε τον παλαιοκομματισμόν, μ’ όλα τα δεινά: την «σοσιαλομανία» του Συντάγματος 1975, (άρθρ.106), την αρχήν ενός «ανδρός», την οικογενειοκρατία και τις πελατειακές σχέσεις των «χαρισματικών» ηγετών. Μετά το 1981, εσπάρη ο σπόρος της εθνικής χρεωκοπίας του 2009 υπό του Ανδρέα Παπανδρέου και των επιγόνων του, διά του αλογίστου εξωτερικού δανεισμού. Η απώλεια της εθνικής κυριαρχίας στην Κύπρον, διά της υιοθεσίας του ευρώ, επέφερε την οικονομική κρίσι του 2013 και έπεται... συνέχεια με την αναβίωσι του σχεδίου Ανάν επί των ημερών μας.

5

Οικονομία Εξ ιδίου πταίσματος... Εδώ πρέπει ν’αναφερθώ και στις ευθύνες του Ελληνικού λαού γιά την χρεωκοπία: παρά το γεγονός ότι ο Α.Παπανδρέου εσύρθη στα δικαστήρια το 1989 γιά το σκάνδαλον Κοσκωτά και διέπραξε πολλά άλλα ατοπήματα, αν όχι πολιτικά εγκλήματα κατά του έθνους («Mea culpa» κλπ), εψηφίσθη υπό του Ελληνικού λαού κατ’επανάληψιν κ α ι μετά το 1993, το δε ΠαΣοΚ εκυβέρνησε την χώρα τα ¾ της τελευταίας 20ετίας, με «δανεικά και αγύριστα». Επίσης, η κοινοβουλευτική δημοκρατία κατεσπατάλησε την κοινοτική βοήθεια άνω των 100 δις. ευρώ, χάριν της εξαγοράς της λαϊκής ψήφου. Η έλλειψις αυτογνωσίας των ψηφοφόρων αποτελεί το πολιτικόν ανάλογον της οικονομικής κρίσεως εις προσωπικόν επίπεδο. Ως λίαν επιγραμματικώς είπεν ο κ. Θόδωρος Πάγκαλος, «μαζί τα φάγαμε»!.. Αλλά τώρα καλούμεθα ξεχωριστά ο καθ’ένας φορολογούμενος, να τα πληρώσουμε.

Η Παγίς Λιτότητος στην Μακροοικονομία Στην οικονομικήν θεωρίαν επικρατεί η Κεϋνσιανή άποψις (Πώλ Κρούγκμαν και νομπελίστας Στήγκλις αλλά και ο Μίλτων Φρήντμαν ειπών «είμεθα όλοι Κεϋνσιανιστές») ότι το κράτος οφείλει ν’αυξάνει τις δημόσιες επενδύσεις και να μειώνει τους φόρους και τα επιτόκια, όταν η οικονομία εισέρχεται στην φάσι της Υφέσεως, πολλώ δε μάλλον της οικονομικής καταπιέσεως (Depression). Επίσης, έχει γίνει διεθνώς αποδεκτόν ότι ένα αποθεματικό νόμισμα ως το ευρώ δεν αρμόζει δι’όλας τας εθνικάς οικονομίας (one size fits all), με διαφορετικόν βαθμόν εξειδικεύσεως στις εξαγωγές, απασχό6

λησεως, επιτόκιων και δημοσιονομικής πειθαρχίας. Διαφορετικώς, το ενιαίο νόμισμα οδηγεί τα κράτη-μέλη εις οικονομική διαταραχή, δημοσιονομικά και εμπορικά ελλείμματα, εν τέλει στην κοινωνικώς επικίνδυνη διόγκωσι της ανεργίας (βλ.σχ. Ευρώπη Γιγάντωσις της Ανεργίας υπό του γράφοντος, εκδόσεις ΚΑΚΤΟΣ το έτος 2000 (!). Σήμερον, η ευρωζώνη έχει 27 εκατομμύρια ανέργους, και ορισμένες χώρες, ως η Ισπανία και η Ελλάς, υποφέρουν από ανεργία άνω του ενός τρίτου του εργατικού πληθυσμού. Η απώλεια εθνικής ανεξαρτησίας, η οποία εκχωρείται εις Βρυξέλλας και κυρίως στην Φραγκφούρτη, όπου εδρεύει η πανίσχυρος και ήκιστα δημοκρατική Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα, αποτελεί ευθύ προηγούμενον της χρηματοπιστωτικής κρίσεως στην Ιρλανδία, Πορτογαλία, Ισπανία, Ιταλία, Κύπρον και Ελλάδα. Εδώ θα ημπορούσε να τελειώσει το άρθρον μου με το Ευκλείδιον «Όπερ Έδει Δείξαι».

Διαφορετικές αιτίες ιδίου αποτελέσματος Εν τούτοις, προβάλλεται ενίοτε το επιχείρημα ότι, στην οικονομική κρίσι, συνέβαλον τα ίδια τα κράτημέλη της Ευρωζώνης, με την χαλαρή δημοσιονομική πολιτική των και την απώλειαν ανταγωνιστικότητος. Είμαι συνεπώς υποχρεωμένος να συνεχίσω, διά την ανασκευή του ισχυρισμού. Ναι μεν η μείωσις της ανταγωνιστικότητος αποτελεί «παράπλευρη απώλεια» του ενιαίου νομίσματος, αλλά κάθε χώρα αντιμετωπίζει τον κίνδυνο της πτωχεύσεως διαφορετικά : • Η Ιρλανδία λόγω καταρρεύσεως της Αμερικανικής Τραπέζης Λήμμαν Μπράδερς το 2008.

• Η Πορτογαλία λόγω της σοβαράς επιβραδύνσεως της αναπτύξεως ήδη προ του 2009.

• Η Ισπανία υποφέρει από την υπερέκθεσι των Τραπεζών της στα στεγαστικά δάνεια.

• Η Ιταλία εξ αιτίας της αυξήσεως των διαφορικών επιτοκίων εις αδιατήρητα επίπεδα του δημοσίου χρέους.

• Η Κύπρος διότι είχε την απρονοησίαν αγοράς Ελληνικών ομολόγων υψηλής αποδόσεως, που όμως περικόπησαν το 2011 κατά 85% και • Η Ελλάς λόγω της αδυναμίας εξυπηρετήσεως του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών, που το 2008 είχε φθάσει στο 112% του ΑΕΠ. Πρόσθετο επιβαρυντικό στοιχείον ήταν ο υπερδανεισμός και η διΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

Οικονομία αφθορά στον δημόσιο τομέα, όπου έχουν διορισθή ένα εκατομμύριο εργαζόμενοι. Εν τούτοις, υποστηρίζεται υπό τινών ερευνητών (βλ.Dr. Bekakos, Dr.Karkamanis and Anastasios Retzios, Phd στο stenisk@gmail.com) ότι η Ελληνική κρίσις δεν οφείλεται τόσον στην διαφθορά, στον υπερπληθυσμό των δημοσίων υπαλλήλων και στα πελατειακά κόμματα, όσον στο γεγονός ότι οι αγοραστές ηρνήθησαν να επενδύσουν στα Ελληνικά ομόλογα μ’ απόδοσι κατωτέρα του 7% το 2009. Παρενθετικώς, οι ανησυχίες των αγορών για τις αδυναμίες της Ελληνικής οικονομίας αναφέρονται στην εξαιρετικώς χαμηλή συσσώρευσι επενδυτικού κεφαλαίου, στην αποεπένδυσι της παγκοσμιοποιήσεως και στην απώλειαν ανταγωνιστικότητος, λόγω των ισχυρών συνδικάτων που δεν εδέχθησαν τις στοχαστικές προσαρμογές τις οποίες απαιτούσε το ευρώ. Αν και μερικώς οι αιτίες αυτές της Ελληνικής νόσου είναι υπαρκτές, δεν επαρκούν να εξηγήσουν την σφοδρότητα και διάρκεια της Ελληνικής οικονομικής κρίσεως, που εισήλθε στο 6ον έτος της, με απώλεια του ενός τετάρτου του εθνικού προϊόντος - πρωτοφανή γιά ειρηνική περίοδο! Ισχυρίζομαι ότι άλλη ήταν η αφορμή της Ελληνικής κρίσεως, και δη η έλλειψις επαρκούς σθένους της κυβερνήσεως Κώστα Καραμανλή το 2009. Όταν τον Ιανουάριον ενεφανίσθησαν οι πρώτες δυσκολίες χρηματοδοτήσεως του Ελληνικού δημοσίου χρέους, που ήταν τότε μόλις 109% του ΑΕΠ, η κυβέρνησις της πνευματικής ραστώνης, αντί να προβή εις αύξησιν της αποδόσεως των ομολόγων άνω του 7% και να δανεισθή όλες τις λήξεις του έτους και του 2010 (περίπου 35 δις. ευρώ, δανεισμού, απολύτως εφικτού

τότε) και εν συνεχεία να χαράξη περιοριστικό κρατικό προϋπολογισμό με πρωτογενές πλεόνασμα, προσέφυγε (τον Αύγουστο του 2009) στον κ. Ζάν Κλώντ Τρυσσέ, διοικητή της ΕΚΤ, και του εζήτησεν χρηματοδοτική βοήθεια, δηλαδή την δευτέρα απώλεια εθνικής κυραρχίας, μετά την ένταξι στην Ευρωζώνη το 2002.

Ο δόλιος Τρυσσέ Ο κ.Τρυσσέ υπεκρίθη τότε ότι δεν υπάρχει πρόβλημα αναχρηματοδοτήσεως της Ελληνικής οικονομίας – αρκεί, ως είπε, να εκδοθούν Ελληνικά ομόλογα, να δοθούν στις Ελληνικές εμπορικές τράπεζες και αυτές να τα προεξοφλήσουν στην ΕΚΤ με τις συνήθεις διαδικασίες. Έτσι, όμως, εμολύνθησαν οι τότε «υγιείς» Ελληνικές τράπεζες με τοξικά κρατικά ομόλογα. Όταν το γεγονός του αναξιοχρέου της Ελλάδος εγώσθη διεθνώς, οι αγορές κεφαλαίων «εκουμπώθησαν» κατά το κοινώς λεγόμενον και ο Κ. Καραμανλής έχασε τις εκλογές του Νοεμβρίου, τις οποίες εκέρδισε ανελπίστως ο Γιώργος Παπανδρέου με το σύνθημα «λεφτά υπάρχουν», το οποίον επίστευσαν αφελώς οι ψηφοφόροι. Τον επόμενο Ιανουάριον απεδείχθη ότι τα ταμεία του κράτους ήταν άδεια και η Ελλάς παρομοιάσθη με το «ναυάγιον του Τιτανικού». Η χώρα οδηγήθη τον Μάρτιο στα Καυδιανά Δίκρανα του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου, που η Ευρωπαϊκή Επιτροπή το ανέμιξε στην Ελληνική κρίσι εξ αιτίας των πολιτικών αδυναμιών αλλά και σκοπιμοτήτων της Γερμανίδος καγκελλαρίου Άγκελα Μέρκελ - ενώ η υπόθεσις του Ελληνικού χρέους θα ημπορούσε να διακανονισθή άλλως. Πώς; «Ενδοοικοικογενειακώς» μέσα στην

Η Nέα Πολιτική ΔΙμηνιαίο πολιτικό περιοδικό

Επισκεφθείτε την ιστοσελίδα μας > Όλη η αρθρογραφία της Νέας Πολιτικής > Ξεφυλλίστε τα παλαιότερα τεύχη του περιοδικού

www.neapolitiki.gr ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

7

Οικονομία Ευρωζώνη. Διά της παροχής ρευστότητος υπό της ΕΚΤ στην Ελλάδα, με εγγύησι των 16 κρατών μελών της Ευρωζώνης, μέχρις ότου σταθεροποιηθή η σχέσις Ελληνικού χρέους/ΑΕΠ, που ήταν κατωτέρα πολλών άλλων χωρών της Ευρωζώνης τότε. Η αναλαβούσα την Ελληνικήν υπόθεσιν «Τρόϊκα», υπό την διεύθυνσι του «ανθρωποφάγου» Τόμσεν του ΔΝΤ, αξίωσε σειρά παραχωρήσεων της εθνικής κυριαρχίας της Ελλάδος, για να εγκρίνη την χορήγησι των ...Ευρωπαϊκών διασωστικών δανείων και την συμμετοχή του ΔΝΤ εις αυτά, που δεν ήταν απρόσκοπτος. Η κυβέρνησις ΓΑΠ ευρέθη πρό διλήμματος: να κηρύξη πτώχευσι είτε να αποδεχθή τους όρους της Τρόϊκας, που «τρώει τα Ελληνόπουλα» διά της εσωτερικής υποτιμήσεως ως ο Κρόνος τα παιδιά του. Προτίμησε την δεύτερη επιλογή και υπετάγη στο πρώτο μνημόνιο.

Το άσχετον χρέος Οι περισσότεροι όροι των μνημονίων είναι άσχετοι με την αποπληρωμή του Ελληνικού χρέους, το οποίον από 109% του ΑΕΠ το 2009 ηυξήθη στο 175% το 2013, δηλαδή στα 321 δισ. ευρώ, μάλιστα παρά την περικοπή του ιδιωτικού χρέους κατά 150 δισ. ευρώ. Και τούτο λόγω του αναδανεισμού του χρέους και του ανατοκισμού με υψηλά σχετικώς επιτόκια και της μειώσεως του «παρανομαστού», του ΑΕΠ. Η «παγίδα λιτότητος» στην οποία εισήλθε ο Ελληνικός λαός, εξ αιτίας της αναμίξεως του ΔΝΤ, προκάλεσε, λόγω των υψηλών φόρων και της καταστροφής του πιστωτικού συστήματος, μείωσι του ΑΕΠ 27% τα 5 τελευταία μέχρις του 2013 και απώ8

λειαν του 1/3 του πλούτου των Ελλήνων. Η ανεργία εξετοξεύθη από 8% το 2009 στο 28% του ενεργού πληθυσμού στα τέλη του παρελθόντος έτους και 1,5 εκατομμύριον άνεργοι΄Ελληνες αντιμετωπίζουν το φάσμα της πείνης, ως επί Γερμανικής Κατοχής! Η αξία των ακινήτων στην χώρα έπεσε κατά 30-50%, απωλέσθησαν 70 δισ. ιδιωτικές καταθέσεις και 150 δισ. ευρώ αξίες ομολόγων των συνταξιοδοτικών Ταμείων. Συγχρόνως, οι εγχώριοι συνεργάτες της Τρόϊκας απεδέχθησαν την εκχώρησι εθνικής κυριαρχίας εις Ευρωπαίους υπαλλήλους όπως ο κ. Ράιχενμπαχ και ο Γερμανός υπουργός κ. Φούχτελ, ενώ την φύλαξι των Ελληνικών συνόρων προς ανατολάς ανέλαβε η πολυεθνική ΦΡΟΝΤΕΞ και την διοίκησι των Ελληνικών Τραπεζών υπάλληλοι της Κομισιόν, με το ΤΧΣ. Τώρα συγχωνεύουν εθνικούς πόρους και πωλούν εισοδήματα εκ της αποκρατικοποιήσεως του νερού, ηλεκτρικού, τουριστικών εγκαταστάσεων. Τα «ασημικά της οικογενείας» τίθενται υπό τον άμεσο έλεγχο του ΤΑΙΠΕΔ, στο οποίον λέγεται ότι θα εκχωρηθούν και οι πρόσοδοι εκ των μελλοντικών υδρογονανθράκων, προς εξόφλησιν του χρέους. Εν τοιαύτη περιπτώσει, τι θ’ απομείνει διά τον Ελληνικό λαόν;

Παραβίασις του Συντάγματος Καθίσταται φανερόν ότι οι ενέργειες αυτές της κυβερνήσεως Σαμαρά-Βενιζέλου υπήρξαν από πλευράς διεθνούς δικαίου απαράδεκτες, συνταγματικώς άκυρες και οικονομικώς καταστρεπτικές διά την επιβίωσιν του Ελληνικού λαού, ο οποίος επλήττετο συγχρόνως υπό της «φορολογικής παράνοιας» του κ.Στουρνάρα, ως έγραψεν η Γουώλ Στρητ Τζέρναλ. Όσο για τα έργα του επομένου «τσάρου» της Οικονομίας καθηγητού Γκίκα Χαρδούβελη, το παρελθόν του ως συμβούλου των αλήστου μνήμης Σημίτου και Παπα-δήμιου δεν παρέσχε ελπίδα σωτηρίας. Στόχος όλων αυτών των «μέτρων» Στουρνάρα κλπ. είναι αποκλειστικώς η εξόφλησις του δημοσίου χρέους και η καταπίεσις του Ελληνισμού. Αλλ’ουδείς οφειλέτης οδηγείται εις εξόντωσιν επ’ ωφελεία του δανειστού, ως έγραψεν ο Σαίξπηρ στον «Έμπορο της Βενετίας», διά τον λόγον ότι τότε παύει η οφειλή και καταργείται η υποχρέωσις. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

Οικονομία Τελευταίον σημείον του άρθρου είναι το δέον γενέσθαι διά την αντιμετώπισι της οικονομικής κρίσεως και την ανάκτησι της εθνικής ανεξαρτησίας.

Από της Πολιτικής στην Οικονομία Φρονώ ότι, προ πάσης οικονομικής ενεργείας, πρέπει ν’αποκατασταθή η εθνική νομισματική κυριαρχία- υπόθεσι κατ’εξοχήν πολιτική, που απαιτεί: • Ν’αποδοθούν στον Ελληνικό λαόν οι δημοκρατικές ελευθερίες, διά της μεταβάσεως εις κάποιαν μορφήν Αμέσου Δημοκρατίας, με εκλογήν προέδρου απ’ευθείας απ’ τον ψηφοφόρον, με την πλήρη διάκρισι των τριών εξουσιών και την έκφρασι της λαϊκής κυριαρχίας δια δημοψηφισμάτων, πρωτοβουλιών και δυνατότητος ανακλήσεως των ασκούντων εξουσίαν (ως ισχύει σήμερον εν Ελβετία).

• Η αποκατάστασις της ανταγωνιστικότητος της Ελληνικής οικονομίας χρειάζεται την υιοθεσία εθνικής πιστωτικής πολιτικής (επανίδρυσις της Νομισματικής Επιτροπής) και την βελτίωσι της συμμετοχής των εργαζομένων στην αύξησι της παραγωγικότητος, περιλαμβανομένης της δημοσίας διοικήσεως, διά της συνεχούς αξιολογήσεως όλων των δημοσίων υπαλλήλων.

• Ο ισοσκελισμένος προϋπολογισμός και η χαμηλή φορολογία είναι εκ των ων ουκ άνευ διά την προσέλκυσι ξένων κεφαλαίων και επενδύσεων, λόγω του διεθνούς ανταγωνισμού χαμηλών φορολογικών συντελεστών. Υπάρχουν βεβαίως αντιρρήσεις και φόβοι, αυτονόητοι. Ακόμη και καλόπιστοι παρατηρητές θεωρούν απαραίτητη την συμμετοχή των ξένων στην μεταρρυθμιστική διαδικασία. Άλλοι πάλιν πιστεύουν ότι θα τεθή εν αμφισβητήσει η παραμονή της Ελλάδος στην Ευρωπαϊκή Ένωσιν, εις περίπτωσιν ανεξαρτοποιήσεως της νομισματικής πολιτικής, και μερικοί εκφοβίζουν τον λαό με την δήθεν έλλειψι πετρελαίου, φαρμάκων και ανταλλακτικών εις την περίπτωσιν εξόδου από την ευρωζώνη. Οι κίνδυνοι αυτοί είναι υπαρκτοί, αλλά υπερτονίζονται υπό των ευρωμισθάρνων φερεφώνων της ευρωλαγνίας. Μία συντεταγμένη έξοδος από την ευρωζώνη και η κήρυξις Καταστάσεως Ανάγκης υπό του Ελληνικού κράτους, θα επέτρεπαν την αναστολή πληρωμής του χρέους και την βραδεία ανάκαμψι της οικονομίας,υπό τον όρον βεβαίως μίας υπερκομματικής διακυβερΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

νήσεως, που θα μπορούσε να εξασφαλίσει η ΄Αμεση Δημοκρατία και όχι τα διχαστικά κόμματα. Οι Έλληνες διαθέτουν περιουσία ενός τρισεκατομμυρίου δολλαρίων και οφείλουν μόλις 250 εκατομμύρια ιδιωτικού χρέους - πολύ ολιγώτερον απ’ ό,τι οι Αμερικανοί (300% το συνολικό χρέος των ΗΠΑ) ή οι Γερμανοί, Βρεταννοί και Ολλανδοί. Συνεπώς, οι ΄Ελληνες μπορούν να επιβιώσουν ανεξάρτητοι, ενώ μέσα στον ζουρλομανδία του ευρώ (που κουβαλάει και 2 εκατομμύρια μουσουλμάνους στην χώρα) θα εκπατρισθούν, και πάντως θα παύσουν να νυμφεύονται και δεν θα γεννούν παιδιά. Όταν ο πληθυσμός της χώρας μειωθή κάτω των 8 εκατομμυρίων και οι ηλικιωμένοι γίνουν άνω του 25%, τότε ο Ελληνισμός θα διατρέξει κίνδυνο βεβαίας εξαφανίσεως από προσώπου Γης. Αυτό διδάσκει η δημογραφία. Θέλομε πράγματι μία τέτοια εξέλιξι;

Το «μπαλάκι» στον Σόϋμπλε Μία τελική παρατήρησις: Βεβαίως η Ελλάς θα ημπορούσε να μείνει μέσα στο ευρώ, εφ’όσον η Ευρωζώνη περιέκοπτε το δημόσιον χρέος κατά 75%, περιόριζε το επιτόκιον στο 0,5% και εξάπλωνε την εξόφλησι εις μίαν 75ετία. Αλλ’ η παραμονή στο ευρώ δεν θα έλυε το πρόβλημα της χαμένης κατά 48% ανταγωνιστικότητος και της ελλείψεως ρευστότητος στις Τράπεζες. ΄Αρα, διά της εις άτοπον απαγωγής, η ανάκτησις της εθνικής νομισματικής ανεξαρτησίας είναι επιβεβλημένη, εκτός εάν η ΕΚΤ επέτρεπε στις Ελληνικές Τράπεζες την προεξόφλησι πολυετών ομολόγων. Βεβαίως, διά να γνωρίζει ο Ελληνικός λαός, της εθνικής ανεξαρτησίας έπεται η λήψις σειράς σοβαρωτάτων μέτρων οικονομικής πολιτικής, όπως η ισοσκέλισις του κρατικού προϋπολογισμού, η πραγματοποίησις σημαντικών δημοσίων επενδύσεων, με εσωτερική χρηματοδότησι κι’ η αναβάθμισις της διοικήσεως, της δικαιοσύνης και της Παιδείας, μ’ έμφασι στην σύγχρονη Τεχνική-Επαγγελματική εκπαίδευσι. Ως απέδειξε το κράτος του Ισραήλ, κανένα έθνος δεν είναι πράγματι ανεξάρτητον εάν δεν μάθει τον λαό του να μετράει και πάντως χωρίς την ανάκτησι υπεροπλίας αέρος, στην περιοχή του Αιγαίου εν προκειμένω.

9

Οι παρούσες συνθήκες υπαγορεύουν στους πολίτες εγρήγορση Σήμερα μία ήρεμη επανάσταση με θεσμικούς δημοκρατικούς όρους επαρκεί. Αύριο, το πιο πιθανό είναι να μην υπάρχει αύριο.

Μ

ε αφορμή την παρούσα οικονομική κρίση, της οποίας τα αίτια αυτήν την φορά δεν είναι οικονομικά αλλά και, παγκοσμίως πλέον, βαθειά πολιτικά, έγινε επιτέλους εξόφθαλμα αντιληπτή, ιδίως στην Ελλάδα, η συμπαιγνία που ασκούν εις βάρος όλων των λαών, οι πάσης φύσεως «Ηρακλειδείς», στην προσπάθειά τους να στηρίξουν τη Νεωτερική Φεουδαρχία των κατ’ επίφαση Σοσιαλγενών και Συντηρητικών παρατάξεων. Εφαρμόζουν δε και χρησιμοποιούν ανενδοίαστα, οι ιδιοτελείς αυτοί και ανάλγητοι σύγχρονοι Δούκες, Βαρώνοι κλπ., την κάθε μορφής και κάθε λογής αναξιοκρατία και παραδοξολογία, στην προσπάθειά τους να αποδείξουν και στην πράξη πως η Δημοκρατία είναι παντελώς αδύναμη να επιβάλει την «Κοινή Λογική». Αυτά σημαίνουν ότι το μοναδικό αντίδοτο στον εκτροχιασμό από την βασική πανανθρώπινη επιδίωξη, επαφίεται και πάλι όπως το 1789 στην πρωτοβουλία μικρών και μεγάλων επιχειρηματιών και στο κατά πόσον εκείνοι θα αντιδράσουν εκ νέου στο αδιέξοδο του καινούριου Φεουδαλισμού, που δεν είναι άλλο από το ισχύον Χρηματοπιστωτικό Σύστημα. Η βασική επιδίωξη του Homo sapiens, από την πρώτη εμφάνισή του στον πλανήτη, εδώ και 40.000 χρό-

10

Του Πάνου Παναγόπουλου

νια, ήταν η μεγιστοποίηση της καλώς ή της (κατά περιόδους) εσφαλμένα νοούμενης ευτυχούς διαβίωσής του και της αντίστοιχης ελαχιστοποίησης της δυστυχίας του. Στην δυαδική αυτή επιδίωξη, από την Γαλλική επανάσταση (1789) μέχρι περίπου το 1950, ακολουθήθηκε μια συνεχόμενη αλλά και με ελαφρώς επιταχυνόμενη πορεία, πάντα με γενική κατεύθυνση προς την βασική του επιδίωξη. Την επόμενη 40ετία (αναφέρομαι στις αναπτυγμένες χώρες, αλλά με την δυναμική θεώρηση να αφορά και τις υπό ανάπτυξη), όλα έδειχναν πως σ’ αυτό το μηδαμινό χρονικό διάστημα συνεχίσαμε να κινούμαστε προς την grosso moto ορθή κατεύθυνση, αλλά όμως με ασυνήθιστα αυξημένους ρυθμούς. Θα τους έλεγα χωρίς κανέναν ενδοιασμό, ιλιγγιώδεις, μη αφομοιώσιμους ρυθμούς, ιδίως εκείνους της τεχνολογικής και οικονομικής ανάπτυξης, που αποτελούν και την ουσιαστική αιτία της μετέπειτα αντίστροφης πορείας, τουλάχιστον σε ό,τι αφορά τους τομείς της κοινωνικής, της πολιτισμικής και της πολιτικής/δημοκρατικής ανάπτυξης, καθ’ ότι: «τα στάδια της ολοκληρωμένης ανάπτυξης περνιούνται, ΔΕΝ προσπερνιούνται και μάλιστα ατιμωρητί»1*. Ως εκ τούτου (έτσι όπως τα καταφέ1

Ο Θουκυδίδης, εδώ και 2.500 χρόνια, γνώριζε σαφώς πως όταν ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

Οικονομία ραμε) καθίσταται περιττό να αναλύσουμε τις αναρίθμητες και πολύ αρνητικές επιπτώσεις αυτής της διαχρονικά τόσο μικρής περιόδου, που χαρακτηρίζεται από το έλλειμμα του μέτρου και από το περίσσευμα της ασυνέπειας. Χωρίς λοιπόν περιστροφές, ατέρμονες αναλύσεις και προπαντός χωρίς εθελοτυφλία, πρωταρχική φροντίδα/προτεραιότητα αποτελεί η επιβίωση του πλανήτη, δηλαδή να μην καεί το σπίτι μας, το μοναδικό μας σπίτι. Οι εναλλακτικές, οι εξωγήινες επινοήσεις που ακούγονται, και «ευαγγελίζεται!» η δήθεν έστω έμμεση έναρξη υλοποίησης τους, είναι εκ του πονηρού, αποπροσανατολιστικές, εγκληματικές, ενέργειες κακουργηματικές! Δηλαδή με επιπτώσεις απείρως σοβαρότερες από αυτές που μπορούν να προκαλέσουν στους αφελείς οι αγυρτείες αστρολόγων και καφετζούδων. Εξ άλλου αυτό θα είναι εφ’ εξής το πραγματικό «όπιο των λαών». Η δε εξίσου αποκρουστική, αλλά εξ αντιθέτου λογικοφανής θέση (και γι’ αυτό ακόμα πιο επικίνδυνη), είναι εκείνη που μετ’ επιτάσεως διασπείρεται, ότι δηλαδή «οι πολίτες θα αντιδράσουν μόνον όταν θα αρχίσουν να βαριανασαίνουν από έλλειψη επαρκούς οξυγόνου». Αυτή η θέση υποβαθμίζει εκ προοιμίου τις δυνατότητες της Δημοκρατίας και της Κοινωνίας, αφού επιχειρεί να καταδείξει και τις δύο ανίκανες στην δημιουργία έστω και του παραμικρού αναχώματος, μπροστά ακόμα και στις τόσο πολύ μεγάλες επερχόμενες συμφορές. Εξ άλλου, τούτη την ιστορική στιγμή, λόγω της περιβαλλοντικής πίεσης, της έτοιμης να διαρραγεί κοινωνικής συνοχής, αλλά και της ανάγκης μιας κάποιας συνεχόμενης τεχνολογικής και ήρεμης οικονομικής ανάπτυξης και ιδίως λόγω των μεταξύ τους αλληλεπιδράσεων (δίκην συγκοινωνούντων αγγείων), είναι περιορισμένοι οι βαθμοί ελευθερίας επιλογών. Έτσι καθίσταται αδιανόητη η εμμονή στα ουτοπικά, δηλαδή στα «αριστεροδέξια» και πιο συγκεκριμένα, στα Κρατικιστικά και στα Νεοφιλελεύθερα/παγκοσμιοποιημένα αδόκιμα ιδεολογήματα ή ήδη αποδεδειγμένα απογοητευπαρέχεις αφειδώς αφθονία, ισχύ και ασφάλεια σε έναν άνθρωπο, οποιονδήποτε άνθρωπο, οποιασδήποτε πολιτικής κλίσης ή θέσης ή καταγωγής, το πιο πιθανό είναι να βλάψει παρά να παραμείνει ανεπηρέαστος και πως αυτή είναι η φύση του ανθρώπου (βλέπε Ποιός Σκότωσε τον Όμηρο; των Victor Davis Hanson & John Heath). Αδυνατώ να κατανοήσω με ποια δικαιολογία διαφεύγουν από κορυφαίους των ανθρωπιστικών επιστημών (π.χ. από τους κοινωνιολόγους) βασικές έννοιες της Ελληνικής Γραμματείας. Υπ’ όψιν ότι ο Θουκυδίδης δεν είχε προ οφθαλμών, ούτε του ήταν δυνατόν να φαντασθεί πως θα ερχόταν μέρα, που ολόκληρες κοινωνικές ενότητες θα εκμαυλίζονταν κατά πανομοιότυπο τρόπο. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

τικά μοντέλα, και ιδίως εκείνα που δεν αντέχουν σε μειωμένους ρυθμούς οικονομικής ανάπτυξης, δηλαδή αυτά που αποτελούν αυταπόδεικτα αδιέξοδα. Η δε τυχόν περαιτέρω απομάκρυνση, σ’ αυτήν την φάση, από την Κοινή Λογική και το Μέτρο, θα αποδειχθεί, και πρακτικά, και σύντομα εφιαλτική. Ασφαλώς και έχει το Δημοκρατικό δικαίωμα, η κάθε ιδεολογική τάση, υπό ήρεμες συνθήκες, να αναπτύξει τις θέσεις της, όσο και αν αυτές οι θέσεις μας φαίνονται σήμερα ουτοπικές ή αντιφατικές. Ακόμα και εάν εφαρμοζόμενες ως κυβερνητικές πρακτικές, αποδεικνύονται εκ των πραγμάτων προσομοιάζουσες μάλλον με ενέργειες μαθητευόμενων μάγων, δηλαδή από αυτές που οδηγούν σε καταστάσεις εκτός ελέγχου, εν τούτοις διατηρούν το δημοκρατικό δικαίωμα της τεκμηρίωσης. Όταν όμως (πάντα με γνώμονα το Μέτρο και την Κοινή Λογική), δεν υπάρχει ούτε ο χρόνος, ούτε ο χώρος για την τόση και τέτοια πολυτέλεια, αποτελεί αδήριτη ανάγκη ο Homo Sapiens να δικαιώσει το δεύτερο συνθετικό της ονομασίας μας (Homo sapiens = Άνθρωπος σκεπτόμενος), που στο κάτω κάτω, μόνοι μας το απονείμαμε στους εαυτούς μας. Ο δρόμος της διάσωσης είναι σαφής, με διαφορετικές βέβαια προσαρμογές για κάθε λαό και για κάθε περιοχή. Υποχρεούμαστε όμως όλοι, την ύστατη αυτήν στιγμή, να αρχίσουμε να προσαρμοζόμαστε το ταχύτερο δυνατόν, πρώτα-πρώτα, στις αυτονόητες απαιτήσεις του πλανήτη. Η δε Ελεύθερη Οικονομία, με ουσιαστικό και συνετό δημοκρατικό παρεμβατισμό για την εύρυθμη και ανταγωνιστική λειτουργία της και με μέτρα «υπέρ αδυνάτων» - εξυπακούεται απαλλαγμένη από Διεφθαρμένες και Διαλελυμένες Δημόσιες Διοικήσεις - αποτελεί στην προκειμένη περίπτωση ένα δοκιμασμένο, αποτελεσματικό και προπαντός ΜΗ παρακεκινδυνευμένο μοντέλο διακυβέρνησης των κοινωνιών. Σ’ αυτήν την φάση, που δεν υπάρχει ούτε ο χρόνος ούτε ο χώρος για την αναζήτηση του ιδεατού, ακόμα κι αν υποθέσουμε ότι το ιδεατό είναι κάτι το πολύ διαφορετικό, τα παρακάτω επιχειρήματα ευελπιστώ πως υπό τις παρούσες συνθήκες θα πείσουν τουλάχιστον τους μη εθισμένους στην αναζήτηση του «ζην επικινδύνως», δηλαδή τους ΜΗ κινδυνολάγνους και φυσικά και τους ΜΗ τυχοδιώκτες: Α. Οι Αριστερές στην προκειμένη περίπτωση απόψεις είναι τόσο πολλές, διαφορετικές μεταξύ τους, πολλές φορές αντιφατικές, αλλά και τόσο (ακόμα) νεφελώδεις, ώστε η μεγάλη πλειοψηφία των πολιτών, του11

Οικονομία λάχιστον «προς ώρας», δεν μπορεί να τις εμπιστευθεί. Βέβαια τα μέτρα «υπέρ αδυνάτων», των πραγματικά αδυνάτων που πρέπει πρώτα να μάθουμε να τους ανακαλύπτουμε, αποτελούν επίσης τόπο κοινό και ένα πολύ σημαντικό τμήμα του παραπάνω ΜΗ παρακεκινδυνευμένου μοντέλου. Πώς θα τους ανακαλύψουμε όμως, με μία Διεφθαρμένη και Διαλελυμένη Δημόσια Διοίκηση; Εδώ, ένα δόλιο, πραγματικά δόλιο «πλεόνασμα» -και βάλτε όσα εισαγωγικά θέλετε-, επιχειρήσαμε να μοιράσουμε και είδαμε τι έγινε. Εφαρμόσθηκαν οριζόντια μέτρα, επί οριζοντίων μέτρων! Αυτό, όμως, και άπειρα άλλα τέτοια παραδείγματα, όπως το πρόσφατο τερατούργημα ΕΝΦΙΑ, δεν εμπόδισαν έναν σημαντικό ομιλητή [σε συνέδριο αριστερού (!) παρακαλώ κόμματος], που είχε επιδοθεί στην υπεράσπιση αυτού του σαθρού Ελληνικού κράτους, δηλαδή με την ως έχει Διεφθαρμένη και Διαλελυμένη Δημόσια Διοίκηση, να εκστομίσει επιγραμματικά, «Σύντροφοι, η προστασία των δημοσίων υπαλλήλων έχει περάσει πια μέσα στο D.N.A. μας» και καταχειροκροτήθηκε μάλιστα! Μα καλά, δεν ενοχλεί καθόλου την αριστερά η κατάντια της Διεφθαρμένης και Διαλελυμένης Δημόσιας Διοίκησης; Διότι, εφ’ όσον έχει λόγους, και σοβαρούς μάλιστα λόγους, να φορτώσει στο κράτος ένα κάρο αρμοδιότητες, το φυσιολογικό και αναμενόμενο είναι να επιθυμεί μπροστά σ’ αυτό το κάρο να έχει άλογα δυνατά και όχι ψοφίμια. Η αριστερά δυστυχώς δεν είναι σε θέση σήμερα, αλλά και δεν φαίνεται να θέλει να απελευθερώσει δυνάμεις, προκειμένου να ηγηθούν ενός γενικώτερου ιδεολογικού αγώνα, αφού η ίδια, με τα συνεχόμενα ατοπήματα και τις αντιφάσεις της, έχει εκτεθεί ανεπανόρθωτα. σε σημείο που μπορεί πλέον εύκολα να φορτωθεί και τα σφάλματα για τα οποία όντως είναι υπαίτια, αλλά και εκείνα για τα οποία δεν ευθύνεται καθόλου. Παρ’ όλα αυτά, σε ό,τι με αφορά προσωπικά, παραμένω στις κοινωνιστικές μου αντιλήψεις, επιμένοντας για τα πιο ουσιαστικά και δίκαια κριτήρια ηθικής και υλικής αμοιβής, που έχουν σχέση αποκλειστικά με την προσπάθεια που καταβάλλει ο κάθε πολίτης και όχι σε αντιστοιχία με την οξυδέρκειά του, ή με τις ίσες ευκαιρίες που μας δίδει πολλές φορές η ζωή και που κληρονομούνται ή αποκτώνται απολύτως δωρεάν. Αυτά όμως ή οι άλλες, οι κλασσικές επιδιώξεις της αριστεράς, μπορούν να απασχολήσουν μόνον αφού επανέλθουμε σε ομαλή πορεία, στην κανονική τροχιά της βασικής επιδί12

ωξης του Homo Sapiens, έχοντας (επαναλαμβάνω) πάντα υπ’ όψιν πως «τα στάδια της ολοκληρωμένης ανάπτυξης περνιούνται, ΔΕΝ προσπερνιούνται και μάλιστα ατιμωρητί».

B. Η Νεοφιλελεύθερη Παγκοσμιοποίηση που αποφασίσθηκε πρακτικά ασχεδίαστα (δίκην salto mortale), όχι μόνον δεν πέτυχε τους κύριους σκοπούς για τους οποίους «δήθεν» συνεστήθη, αλλά αφ’ενός οι υπό ανάπτυξη χώρες, ιδίως οι μικρότερες, δεν επωφελήθησαν σχεδόν σε τίποτα και αφ’ετέρου οι αναπτυγμένες και ασφαλώς ακόμα περισσότερο όσες δεν ήσαν προετοιμασμένες να αντιμετωπίσουν ένα τέτοιο ενδεχόμενο, σήμερα βρίσκονται μπροστά σε πολύ σοβαρά οικονομικά προβλήματα, ή και σε οικονομική κρίση. Επίσης οι ντιρεκτίβες του Παγκοσμίου Οργανισμού Εμπορίου είναι τόσο δυσλειτουργικές και αναποτελεσματικές, αλλά και σκοπίμως δυσνόητες, ώστε φθάσαμε στο σημείο οι πράσινες προϋποθέσεις ανάπτυξης να μην τηρούνται, να παραβιάζονται οι ομόκεντροι κύκλοι του «Von Tϋnen» πέραν των γεωργικών, επεκτεινόμενοι και σε όλα τα άλλα προϊόντα, αλλά και η ενέργεια μεταφορών για ίδιο όγκο παγκόσμιου εμπορίου, αντί να μειωθεί, να έχει αυξηθεί κατά 25%!! Πρόκειται τελικά για μια Ενεργοβόρο, Αναποτελεσματική και Παγκόσμια Αποδιοργάνωση του Εμπορίου, που εξυπηρετεί αποκλειστικά και μόνον τον καινούριο φεουδαλισμό. Η δε ελεύθερη οικονομία είναι πιο ανελεύθερη από ποτέ άλλοτε, αφού όλα συντείνουν προς την κατεύθυνση των μονοπωλίων και έχει πλέον καταστεί βεβαιότητα πως όσες επιχειρήσεις μικρές ή μεγάλες δεν σπεύσουν να ενταχθούν (να υποταχθούν), σε ήδη τεράστια μονοπωλιακά σχήματα, ή μονοπώλια (to be), δεν πρόκειται να μακροημερεύσουν, διότι εκούσεςάκουσες θα κατευθυνθούν σε αυτά από τα ύψη των επιτοκίων, τα οποία εκτός μονοπωλίων καθίστανται τοκογλυφικά! Όμως, η χρηματοπιστωτική πρακτική (η τραπεζική δραστηριότητα), δεν αποτελεί επιχείρηση με τις «ων ουκ έστιν αριθμός» εισροές και εκροές (inputs & outputs) και τους άπειρους συνδυασμούς που πρέπει να επιλέγουν οι επιχειρήσεις, ώστε με κρατική διαχείριση να συνεπάγονται τεράστιο επί πλέον κόστος. Η χρηματοπιστωτική πρακτική είναι απλώς μια γραφειοκρατική διαδικασία ίσως λίγο πιο σύνθετη από τις τρέχουσες, το δε αυξημένο κόστος του χρήματος έναντι του ιδιωτικού τομέα, εάν συγκριθεί με τα οφέλη που θα προκύψουν από την κρατικοποίηση, ως προς το φυσικό, το κοινωνικό αλλά και το οικονομικό περιβάλλον, ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

Οικονομία

Δε φύτρωσε χειρότερη καμμιά κακόν νόμισμ’έβλαστε τούτο και πόλεις Εφεύρεση στον κόσμο σαν το χρήμα πορθεί, τόδ’άνδρας εξανίστησιν δόμων, Αυτό γκρεμίζει πόλεις, ανθρώπους ξεσπιτώνει, τόδ’εκδιδάσκει και παραλλάσσει φρένας δασκαλεύει και πλανεύει το φρόνιμο χρηστάς προς αισχρά πράγμαθ’ ίστασθαι βροτών μυαλό να κυνηγάει της ντροπής τα έργα πανουργίας δ’έδειξεν άνθρώποις έχειν και παντός έργου δυσσέβειαν ειδέναι. Σοφοκλής, Αντιγόνη, στ.298-302 Μετάφραση Νίκου Παναγιωτόπουλου είναι αμελητέο (πολύ κάτω του 0,2%). Συνεπώς, δεν θα πρέπει να οδηγηθούμε από ιδεολογίες και ιδεολογήματα, αλλά μόνον από την ένδειξη των αριθμών, που τουλάχιστον σε αυτήν την περίπτωση συγκρούεται ξεκάθαρα και αποκλειστικά μόνον με αντικοινωνικά μεγάλα και μικρά συμφέροντα, από αυτά που δεν αντέχουν στην αντιπαράθεση με κανένα κώδικα δεοντολογίας και ηθικής. Εν πάση περιπτώσει, δεν δέχομαι πως η γνήσια, η δημιουργική επιχειρηματικότητα της ιδιωτικής πρωτοβουλίας έχει παράλληλα συμφέροντα και διέπεται από τις αρχές του φαύλου χρηματοπιστωτικού συστήματος. Αντίθετα αποτελεί πλέον κοινή παραδοχή το ότι το ισχύον χρηματοπιστωτικό σύστημα, όχι μόνον άνοιξε πόλεμο κατά της επιχειρηματικότητας, πάνω από 30 χρόνια τώρα (και τον κέρδισε δυστυχώς κατά κράτος), αλλά σχετικά πρόσφατα άνοιξε πόλεμο και κατά των κρατών, και κατά των κοινών θνητών. *** Σε τελευταία ανάλυση, αφού «σκότωσαν τον Όμηρο», αφού δηλαδή συρρίκνωσαν με κάθε μέσο την επίδραση της Ελληνικής Γραμματείας επί μισόν αιώνα, όχι χωρίς δόλο αλλά αντίθετα ως προϋπόθεση αποκαθήλωσης του ΜΕΤΡΟΥ και της ΚΟΙΝΗΣ ΛΟΓΙΚΗΣ προς χάριν της «ΠΡΟΟΔΟΥ(!)» και με βασικούς πυλώνες: α) τις ανάγκες σε υπερεπενδύσεις, που δημιουργεί η Νέα Τεχνολογία (ενώ άλλοτε το παμμέγιστο ποσοστό των κεφαλαίων ανήκε στις επιχειρήσεις οι οποίες μόνον για μέρος του κυκλοφοριακού κεφαλαίου προσέφευγαν σε δανεισμό, οι όροι σήμερα αντεστράφησαν), β) την τοκογλυφία που δεν αποτελεί απλώς αυτοσκοπό, αλλά κυρίως μέσο πίεσης εναντίον αφ’ενός των επιχειρήσεων για να τις καθυποτάξουν και αφ’ετέρου εναντίον των κυβερνήσεων που τις πιο πολλές φορές υφίστανται μόνον «τύποις» και γ) την αυταπόδεικτη αγυρτεία της δήθεν αφελώς ασχεδίαστης παγκοσμιοποίησης του εμπορίου. Έτσι ακριβώς εκβιάζουν και διακινδυνεύουν την ύπαρξη ολόκληρης της οικουμένης. Δηλαδή δεν ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

ανατέλλει απλώς ένας καινούργιος ΜΕΣΑΙΩΝΑΣ. Γ. Η ελεύθερη οικονομία με δημοκρατικό παρεμβατισμό (όπως την εκφράσαμε παραπάνω), εκτός του ότι αποτελεί ένα δοκιμασμένο μοντέλο με θεαματικά αποτελέσματα τουλάχιστον ως προς τους ρυθμούς οικονομικής ανάπτυξης (ασφαλώς αυξημένους υπέρ το δέον, ώστε η αναζήτηση άλλων μοντέλων με ακόμα πιο αυξημένους - έωλους- ρυθμούς ανάπτυξης να καθίσταται σαφέστατα όχι μόνον περιττή), περιέχει και τις παρακάτω πολύ θετικές ιδιότητες : 1. Δίκαιη και ορθολογική κατανομή των ωφελημάτων από την αύξηση της παραγωγικότητας, που δεν θα ήταν ποτέ δυνατή χωρίς δημοκρατικό παρεμβατισμό. Για παράδειγμα: α) Τι ποσοστό της παραγωγικότητας θα αποδοθεί στην έρευνα και τι στην εξειδίκευση της εργασίας για την περαιτέρω αύξηση της παραγωγικότητας; Μήπως θα συνεχίσουμε να τα εμπιστευόμαστε στις «αγαθές προθέσεις» της κάθε π.χ. MONSANTO, στην προκειμένη περίπτωση, στην βασίλισσα των μεταλλαγμένων; β) Πώς θα γίνουμε περισσότερο προσεκτικοί (χωρίς δηλαδή οριζόντια μέτρα) σε ό,τι αφορά την διατροφική μας ασφάλεια; γ) Τι περιθώρια θα αφήσουμε στις αποτελεσματικές, αλλά προσωρινά προβληματικές επιχειρήσεις, για να συνεχίσουν να παράγουν; δ) Χωρίς δημοκρατικό παρεμβατισμό, πώς θα αποφασισθεί το με ποιο ποσοστό της αυξημένης παραγωγικότητας πρέπει να αμειφθεί η εργασία και ποιο μέρος αυτής της πρόσθετης αμοιβής θα ήταν σκόπιμο να αποδοθεί σε χρήμα και ποιο σε ελεύθερο χρόνο, ώστε ι) να ελεγχθεί η ανεργία και ιι) οι εργαζόμενοι να μπορούν να απολαύσουν τους συσσωρευμένους ανά τους αιώνες πνευματικούς θησαυρούς και έναν ατελείωτο κατάλογο ψυχαγωγικών ενασχολήσεων, χωρίς μεγάλο ή και με καθόλου οικονομικό κόστος; Αλλιώς τι νόημα έχει η ζωή μας; Να δουλεύουμε για να αγοράζουμε μόνον υλικά αγαθά, προκειμένου να καταλήγουν σε όλο και πιο αυξημένα κέρδη στα χαρτοφυλάκια των ολίγων παγκόσμιων τοκογλύφων, 13

Οικονομία τα οποία σε τι άλλο μπορούν να χρησιμεύσουν εκτός από το «καπέλωμα», είτε των γνήσια δημοκρατικά εκλεγμένων κυβερνήσεων, είτε των δήθεν δημοκρατικά εκλεγμένων; 2. Εκτόνωση, προς επιθυμητές κατευθύνσεις, των φιλοδοξιών των ικανών και δυναμικών ταλαντούχων ατόμων, για τις οποίες το «οικονομίστικο» επιχειρηματικό κέρδος δεν αποτελεί κατ’ ανάγκην το μοναδικό κίνητρο. Η υλοποίηση της ορθής διαχείρισης των συντελεστών παραγωγής (εργασία–κεφάλαιο–τεχνολογία) αποτελεί πολύ σοβαρή πρόκληση γι’ αυτήν την κατηγορία των πολιτών και λίγη σημασία έχει το εάν η ικανότητά τους περιορίζεται στον συνδυασμό λίγων ή πολλών μονάδων εργασίας, μικρού ή μεγαλύτερου ύψους κεφαλαίου και πολύ απλής ή πιο σύνθετης τεχνολογίας. Το σημαντικό είναι ότι τέτοιας υφής χαρακτήρες, όταν δεν απολαμβάνουν ευκαιρίες αντίστοιχης έκφρασης, αντί να προσφέρουν στην κοινωνία τα μέγιστα σύμφωνα με τις δυνατότητές τους, είναι δυνατόν να καταστούν άτομα με αρνητική κοινωνική συμπεριφορά. Για παράδειγμα, οι εξ αυτών θητεύσαντες (υποχρεωτικά) ως δημόσιοι λειτουργοί της Σοβιετικής Ένωσης, μετά την κατάρρευσή της σταδιοδρόμησαν απροκάλυπτα ως μαφιόζοι. Στην καλύτερη δε περίπτωση, θα γίνουν είτε ιδιαίτερα απρόσεκτοι και αφηρημένοι υπάλληλοι είτε οκνηροί και ουτιδανοί παρίες, όπως κάτι ανάλογο συμβαίνει σε πάρα πολλές περιπτώσεις με τα καλλιτεχνικά ταλέντα όταν στερούνται αντίστοιχων ευκαιριών. Τα πλουσιοπάροχα, λοιπόν, προικισμένα επιχειρηματικά πνεύματα με τα ευρηματικά και κοφτερά μυαλά, αυτοί που τουλάχιστον δεν στερούνται τον κοινό νου, ως ιδιαίτερα ενεργά και επιφανή (ακόμα) κοινωνικά στελέχη, καλούνται και για την διάσωση του εαυτού τους (τουλάχιστον για να μην περιπέσουν στην αφάνεια) και για να προφυλάξουν το κοινωνικό σύνολο από το ΜΟΙΡΑΙΟ ΑΥΤΟΜΑΤΟ ΠΙΛΟΤΗΡΙΟ του παγκοσμιοποιημένου Νεοφιλελευθερισμού, δηλαδή του τρισχειρότερου καινούργιου τύπου Φεουδαλισμού, καλούνται να ξαναπάρουν την κατάσταση στα χέρια τους, όπως έπραξαν οι προγενέστεροι ομόλογοί τους το 1789, προκειμένου να μην αντιστραφεί η βασική επιδίωξη του Homo sapiens. Οι δε ειλικρινείς αριστερές οργανώσεις να καταλάβουν επιτέλους πως σ’ αυτήν την φάση έχουν κάθε λόγο να βοηθήσουν μια τέτοια Ήρεμη Δημοκρατική «επανάσταση» εναντίον του ΑΥΤΟΜΑΤΟΥ ΠΙΛΟΤΗΡΙΟΥ, και όχι να αλείφουν με βούτυρο και μέλι το ψωμί του 14

Παγκοσμιοποιημένου νεο-φιλελευθερισμού, αποπροσανατολίζοντας και εγκλωβίζοντας τις πλέον ενεργές κοινωνικές δυνάμεις. Εάν δεν λάβει χώρα εντός «χρήσιμου χρόνου», δηλαδή εγκαίρως, κάποια ανάλογη επανάσταση, το πιο πιθανό είναι ένα εξαιρετικά δυσοίωνο σενάριο. Εφ’όσον λοιπόν, φευ, συμπληρωθούν αυτά που επιδιώκει το χρηματοπιστωτικό σύστημα, δηλαδή να καταλήξουν σε μονοπώλια σχεδόν τα πάντα και συνεπώς τεθούν όλα υπό απόλυτο έλεγχο, αν τύχει σε κάποια ανέλπιστη, μοιραία στιγμή να ξεσηκωθούν οι λαοί, τότε (μετά από μία Δραματική Παράσταση, Σαπουνόπερα, ή ότι άλλο), θα μεταβιβασθούν αναίμακτα(!), όλες οι εξουσίες στα «ακραιφνή!» κομμουνιστικά κόμματα της επιλογής των μονοπωλίων. Εδώ τελειώνει το suspens, και ακολουθούν τα εξής αυτονόητα: α) Τα δευτεροκλασσάτα μέλη της κομμουνιστικής νομενκλατούρας αναλαμβάνουν την διακυβέρνηση των λαών, εν ονόματι των ίδιων των Λαών, αντί εν ονόματι των «Αντισυνταγματικών Δημοκρατιών»! (στο 95% των περιπτώσεων αυτό το τελευταίο δεν θα είναι ψέμματα) - β) Τα πρωτοκλασσάτα μέλη της Νομενκλατούρας αναλαμβάνουν τα Δ.Σ. των Μονοπωλίων (όπου και οι μεγάλες «ευκαιρίες»), αφού βέβαια θα έχουν συμφωνηθεί εκ των προτέρων μέχρι και στην τελευταία λεπτομέρεια οι εγγυήσεις προς τους μετόχους και κυρίως προς τα προηγούμενα μέλη των Δ.Σ. - γ) Αναφορικά με την τύχη του μέχρι τότε «πολιτικού κόσμου», θα παραπέμψω στην ιστορικά άδικη πολιτική τύχη του Σπύρου Μαρκεζίνη, μετά την 17η Νοεμβρίου του 1973. Τουτέστιν, κανένας δεν πρόκειται να ξανασχοληθεί πλέον με ΔΑΥΤΟΥΣ! Τα όσα έγιναν, δηλαδή, στην Κίνα, εκκινώντας από τον κομμουνισμό, θα συντελεσθούν και στον υπόλοιπο, «ελεύθερο» (!) κόσμο, εκκινώντας από την αντίθετη (υποτίθεται) κατεύθυνση. Εξ άλλου δεν φαίνεται να υπάρχουν και άλλες εφικτές εναλλακτικές επιλογές. Δεν αποκλείεται δε το αντίστροφα δημιουργούμενο νεωτερικό μοντέλο, να επιχειρείται αυτήν την στιγμή στην Ελλάδα, και μάλιστα ερήμην της Ελληνικής κυβέρνησης και της Ε.Ε., προς δόξαν των ανίκανων πολιτικών μας ηγεσιών, που αν μη τι άλλο προκαλούν οίκτο, καθώς και ΗΜΩΝ των ιδίων που τις επανεκλέγουμε! Καληνύχτα μας!

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

Οικονομία

Οκτώ έξυπνα μέτρα για να αντιμετωπισθεί η ανεργία των νέων που είναι στο 57% χωρίς να υπολογισθεί η «αόρατη ανεργία»... του Νέστορα Ε. Κουράκη Σταθεροποίηση σε υψηλά ποσοστά α στατιστικά στοιχεία είναι γνωστά: η ανεργία των νέων 15 μέχρι 24 ετών στην χώρα μας καταγράφεται μεσοσταθμικά περί το 57% (με μικρή μείωση μιας ποσοστιαίας μονάδας από τον Σεπτέμβριο 2012: 57,6% έως τον Ιανουάριο 2014: 56,8%), την στιγμή κατά την οποία ο μέσος όρος στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης βρίσκεται περίπου στο 23,7%, δηλαδή λιγώτερο από το μισό σε σχέση με την χώρα μας. Και ο αριθμός αυτός γίνεται βέβαια πολύ μεγαλύτερος εάν συμπεριληφθούν σ’ αυτόν οι λεγόμενοι «αόρατοι» εργαζόμενοι, δηλαδή οι ανασφάλιστοι, οι «ψευδοαυτοαπασχολούμενοι» και οι δηλούμενοι ως δήθεν «μερικώς απασχολούμενοι»1. Ίσως, βέβαια, παρατηρήσει κανείς ότι το υψηλό αυτό ποσοστό ανεργίας οφείλεται στο ότι, στις εν λόγω ηλικίες 15-24 ετών, οι νέοι συνήθως ασχολούνται ακόμη με τις σπουδές τους στην δευτεροβάθμια ή τριτοβάθμια εκπαίδευση και ότι άρα δεν έχουν εισέλθει ακόμη δυναμικά στην αγορά εργασίας. Επίσης, μπορεί να επισημανθεί ότι, λόγω της κρίσης, οι νέοι κατοικούν περισσότερο καιρό με την οικογένειά τους, όπως άλλωστε συμβαίνει και γενικώτερα στην νότια Ευρώπη. Και ότι, επομένως, στηρίζονται οικονομικά από την οικογένειά τους, χωρίς να χρειάζεται να ψάξουν για δουλειά. Τέλος, υπάρχει και η παράμετρος ότι, αρκετοί από τους νέους μας, λόγω των πανεπιστημιακών τους σπουδών, γίνονται ιδιαίτερα απαιτητικοί ως προς το είδος, τις

συνθήκες εργασίας και τις αμοιβές που θέλουν να εξασφαλίσουν, αρνούμενοι έτσι να καταδεχθούν κάποιαν εργασία που δεν ανταποκρίνεται σε αυτές τις υψηλές στοχεύσεις τους (συχνά γίνεται λόγος σε τέτοιες περιπτώσεις για ... «χλιδάνεργους»2 ). Οι επισημάνσεις αυτές αντισταθμίζονται έως έναν βαθμό από τον τρόπο με τον οποίο καταγράφονται τα στοιχεία της ανεργίας στην Ελλάδα, καθώς λαμβάνονται υπ’όψιν μόνον όσοι νέοι έχουν εργασθεί ήδη μια πρώτη φορά και όσοι δεν ασχολούνται με τα λεγόμενα «ελεύθερα επαγγέλματα». Είναι προφανές ότι, εάν συνεκτιμώνταν και τέτοια στοιχεία, το ποσοστό της ανεργίας των νέων στην Ελλάδα θα ήταν ακόμη υψηλότερο. Επομένως, υπάρχουν παράγοντες που επιδρούν στο ύψος του πραγματικού ποσοστού της ανεργίας είτε προς τα επάνω, διότι κάποιοι δεν θέλουν να δουλέψουν, είτε και προς τα κάτω, διότι δεν λαμβάνονται υπ’όψιν όλοι όσοι δεν εργάζονται αν και θα το ήθελαν. Σε κάθε περίπτωση, οι αντίρροποι αυτοί παράγοντες ενδέχεται να ισορροπούν κατά κάποιον τρόπο στο επίσημο ποσοστό ανεργίας του 57 % για τους νέους, ποσοστό αναμφίβολα πολύ πάνω από αυτό που θα μπορούσε να θεωρηθεί με τα προαναφερθέντα μεσοσταθμικά ευρωπαϊκά μέτρα ως «κανονικό».

1 Βλ. διαδικτυακά: http://www.imerisia.gr/article.asp?catid=26516 &subid=2&pubid=113302235.

2

Τ

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

Η αναζήτηση των αιτίων της υψηλής ανεργίας Εύλογα γεννάται το ερώτημα για τους λόγους της μεγάλης δυσχέρειας των σημερινών νέων μας, και κυΒλ. Ν. Ε. Κουράκη, Δίκαιο Παραβατικών Ανηλίκων, Αθήνα/ Κομοτηνή, 20122, σελ. 249 και σημ. 212, 259 και σημ. 237α.

15

Οικονομία ρίως των πτυχιούχων από αυτούς, να βρουν εργασία. Δεν θα έλεγα, βεβαίως, ότι οι λόγοι αυτοί ανάγονται σε θέματα νοημοσύνης και προσαρμοστικότητας, αφού οι περισσότεροι νέοι μας, πηγαίνοντας σε χώρες του εξωτερικού για σπουδές ή και για δουλειά, κατά κανόνα διαπρέπουν. Περισσότερο οι λόγοι της υψηλής ανεργίας θα πρέπει πιστεύω, να αναζητηθούν στις ίδιες τις δομές του εκπαιδευτικού μας συστήματος, τις κοινωνικές μας αντιλήψεις και τις προδιαγραφές της αγοράς για παροχή εργασίας. Συγκεκριμένα: α. Η έλλειψη πολιτικής για επαγγελματικό προσανατολισμό Εν πρώτοις, λείπει στον χώρο της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης ένα καλό σύστημα επαγγελματικού προσανατολισμού. Οι μαθητές του Γυμνασίου και του Λυκείου κατά κανόνα επιλέγουν το επάγγελμα που θα ακολουθήσουν με κριτήριο όχι τις προσωπικές τους δεξιότητες και ενδιαφέροντα, όπως αυτά θα μπορούσαν να διαπιστωθούν επιστημονικά με κατ’ ιδίαν συνεντεύξεις στο σχολείο, αλλά με βάση τις προσδοκίες των γονέων τους (που θέλουν βεβαίως τα παιδιά τους να γίνουν «επιστήμονες») και τις γενικώτερες αντιλήψεις για “trendy” επαγγέλματα που έχουν ακόμη και τώρα κοινωνικό κύρος, κυρίως δηλαδή επαγγέλματα όπως γιατρός, δικηγόρος, μηχανικός κ.λπ.

Όροι δημοσίευσης άρθρων στην Νέα Πολιτική

Αποτέλεσμα είναι να υπάρχει στην χώρα μας υπερπληθωρισμός σε αυτά τα επαγγέλματα και άρα υποαπασχόληση, ετεροαπασχόληση ή και ανεργία. Π.χ., στην Ελλάδα των δέκα εκατομμυρίων κατοίκων έχουμε 72.000 γιατρούς, οι δε 64.000 από αυτούς είναι ενεργοί, ενώ ο ευρωπαϊκός μέσος όρος για χώρες με αντίστοιχο πληθυσμό είναι περίπου 29.000 – 46.000 γιατροί. Περαιτέρω, το πρόβλημα αναμένεται να οξυνθεί ακόμη περισσότερο τους προσεχείς μήνες, όταν 30.000 πτυχιούχοι από Κολλέγια-Παραρτήματα Ευρωπαϊκών Πανεπιστημίων πρόκειται να διεκδικήσουν την ισοτιμία των πτυχίων τους και την επί ίσοις όροις συμμετοχή τους σε διαγωνισμούς του ΑΣΕΠ ή την εγγραφή τους σε επαγγελματικούς συλλόγους (π.χ. ΔΣΑ) με βάση το ευρωπαϊκό κοινοτικό δίκαιο και τους πρόσφατους αντίστοιχους νόμους3. Βέβαια, η Νομική Σχολή Αθηνών στην οποία ανήκω εξακολουθεί να παραμένει στην κορυφή των προτιμήσεων των υποψηφίων σπουδαστών, και τούτο διότι προσφέρει κοινωνικό γόητρο και παρέχει επιπλέον, όπως άλλωστε και η ειδικώτερη επιστήμη της εγκληματολογίας που διδάσκω, μια σφαιρικότητα γνώσεων σε κάθε Βλ. ιδίως άρθρο 13 ν. 4148/2013 και άρθρο 15 ν. 4194/2013. Επίσης διαδικτυακά: http://www.tanea.gr/news/greece/article/5113259/ telos-sthn-anagnwrish-ptyxiwn-gia-toys-apofoitoys-kolegiwn.

3

Η Nέα Πολιτική ΔΙμηνιαίο πολιτικό περιοδικό

1. Τα αποστελλόμενα άρθρα θα πρέπει να είναι εντελώς πρωτότυπα, να μην έχουν δημοσιευθεί σε οποιοδήποτε τοπικό ή πανελλήνιο έντυπο, να μην έχουν αναρτηθεί σε οποιαδήποτε διαδικτυακή διεύθυνση και να μην αποτελούν μετάφραση ξένου κειμένου χωρίς να αναφέρεται το πρωτότυπο και χωρίς να έχει εξασφαλισθεί η σχετική άδεια.

2. Δεν δημοσιεύονται κείμενα με σοβαρά συντακτικά, γραμματικά, ορθογραφικά και εκφραστικά λάθη, τα αποστελλόμενα κείμενα θα πρέπει να είναι γλωσσικώς άρτια.

3. Δεν δημοσιεύονται κείμενα που εμπεριέχουν στοιχεία πολιτικής και κομματικής προπαγάνδας.

4. Δεν γίνονται αποδεκτά κείμενα που έχουν προηγουμένως ή ταυτοχρόνως υποβληθεί σε άλλα έντυπα.

5. Οποιοδήποτε κείμενο δημοσιευθεί στην ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ μπορεί να αναδημοσιευθεί σε άλλο έντυπο ή στο διαδίκτυο μόνον με μνεία της πηγής (ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ, ΑΡΙΘΜΟΣ ΤΕΥΧΟΥΣ, ΜΗΝΑΣ, ΕΤΟΣ) και μετά την ανάρτηση του περιοδικού στην ιστοσελίδα του.

6. Μέγιστο μέγεθος άρθρων: 2000 λέξεις.

7. Η διεύθυνση διατηρεί το δικαίωμα να απορρίπτει ή να περικόπτει τα υποβαλλόμενα άρθρα και να μεταβάλλει τον τίτλο τους.

16

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

Οικονομία σχεδόν τομέα του επιστητού, σύμφωνα με τις αντίστοιχες νομικές διατάξεις που τον ρυθμίζουν. Το πτυχίο της Νομικής φαίνεται έτσι να «ανοίγει πόρτες» σε πλειάδα επαγγελματικών ενασχολήσεων, πέρα από εκείνες του δικαστή, του δικηγόρου κ.λπ., ενώ ταυτόχρονα καθιστά τον κάτοχό του έναν κατά τεκμήριο πλατειά μορφωμένο άνθρωπο, ένα homo universalis. Από την άλλη όμως πλευρά, είναι φανερό ότι αυτή η μόρφωση, είτε αφορά τη νομική επιστήμη, είτε και άλλες επιστήμες, προσκρούει στον υπερπληθωρισμό και δεν μπορεί να εξασφαλίσει, στο πλαίσιο του ανταγωνισμού, ένα σίγουρο και καλό εισόδημα. Απαιτείται επομένως μια ριζική αναδιάρθρωση του εκπαιδευτικού μας συστήματος, με έγκαιρες και στοχευμένες διαδικασίες επαγγελματικού προσανατολισμού αλλά και με παρότρυνση των νέων μας να προτιμούν επαγγέλματα που πραγματικά τους ταιριάζουν και που παράλληλα μπορούν να τους θωρακίζουν με ένα αξιοπρεπές εισόδημα στην αγορά εργασίας, είτε πρόκειται για στελέχωση υπηρεσιών ή επιχειρήσεων, είτε και για ίδρυση των λεγόμενων «νεοφυών επιχειρήσεων» (startups) π.χ. επιλεγμένες αγροτικές καλλιέργειες4. Στην περίπτωση όμως των επιχειρήσεων, η επιτυχής λειτουργία τους προϋποθέτει και γενικώτερη αναμόρφωση των κρατικών δομών, με τελικούς στόχους: λιγώτερη διοικητική γραφειοκρατία και διαφθορά, λιγώτερη αλόγιστη φορολογία/ασφαλιστική επιβάρυνση, περισσότερες υποδομές και μεγαλύτερη διευκόλυνση στην διασύνδεση εγχώριας παραγωγής με τις ξένες αγορές για την προώθηση εξαγωγών.

παρωθούμενοι να μετέχουν σε σχολικούς ομίλους (π.χ. φωτογραφίας, λογοτεχνίας, θεάτρου κ.λπ.), να παρουσιάζουν ομιλίες στο σχολείο (ίσως και μέσα στο πλαίσιο π.χ. ρητορικών διαγωνισμών), να συγγράφουν σύντομες επιστημονικές εργασίες και να διαβάζουν εξωσχολικά κλασσικά βιβλία ή ακόμη και εφημερίδες ή περιοδικά επικαιρότητας. Συνήθως έως την εποχή της κρίσης (αλλά και μετέπειτα!) τα σχολεία λειτουργούσαν ως προθάλαμος εισαγωγικών εξετάσεων στα ΑΕΙ και με την προοπτική ο νεαρός απόφοιτος Λυκείου ή και Πανεπιστημίου/Πολυτεχνείου να τακτοποιηθεί, μέσω πελατειακών σχέσεων, σε κάποια θέση του Δημοσίου ή άλλου παρεμφερούς οργανισμού. Κανένα ενδιαφέρον δεν υπήρχε (ούτε, έχω την αίσθηση, υπάρχει ακόμη και σήμερα) να εξοπλισθούν οι νέοι μας με πρακτικές, χρήσιμες γνώσεις και κυρίως με μεθοδολογία σκέψης και έρευνας, ώστε να μπορούν να διεισδύουν στην ουσία των ζητημάτων και να επιλύουν μόνοι τους τα αναφυόμενα βιοτικά τους προβλήματα. Ιδίως στα δημόσια σχολεία, με προσωπικό αποτελούμενο από κακοπληρωμένους διδασκάλους που αρνούνται διαρρήδην την αξιολόγηση και που διορίζονται συνήθως με βάση την επετηρίδα, άρα κατά σειρά αρχαιότητας, δεν είναι περίεργο ότι περισσεύει στο εκπαιδευτικό μας σύστημα η αδιαφορία και ο “ωχαδερφισμός”, με αποτέλεσμα, όπως φάνηκε από πρόσφατα δημοσιεύματα, να κατατάσσεται η χώρα μας στην τελευταία θέση των ευρωπαϊκών χωρών ως προς την αποδοτικότητα του εκπαιδευτικού μας συστήματος5.

β. Η σημασία της εκπαίδευσης των μαθητών στο να σκέπτονται κριτικά. Πέρα όμως από το πρόβλημα του επαγγελματικού προσανατολισμού, η δευτεροβάθμια (αλλά και η τριτοβάθμια) εκπαίδευσή μας διέπεται εδώ και χρόνια από ένα σύστημα αποστήθισης ξερών (και συχνά ανωφελών) γνώσεων, που εμποδίζουν τους νέους ανθρώπους να αναπτύξουν το κριτικό τους πνεύμα, την δυνατότητα διαχείρισης κρίσεων, την πνευματική τους ευελιξία και τις ηγετικές τους ικανότητες ή πρωτοβουλίες. Μόνον σε ορισμένα υποδειγματικά σχολεία οι μαθητές έχουν την ευκαιρία να αναπτύξουν τέτοιες δεξιότητες,

Τι μπορεί να γίνει μακροπρόθεσμα, αλλά και άμεσα Προφανώς η κατάσταση αυτή μπορεί να ανατραπεί μόνο με ριζική αναδιάρθρωση του εκπαιδευτικού μας συστήματος, σύμφωνα και με αντίστοιχες εμπειρίες και επιτυχημένη τεχνογνωσία από χώρες του εξωτερικού: προσανατολισμός του σχολικού προγράμματος σε τομείς όπου η χώρα μας έχει το συγκριτικό πλεονέκτημα να διασφαλίσει στους νέους μας προσοδοφόρες θέσεις εργασίας με μέλλον (τουρισμός και εμπορεύσιμες υπηρεσίες, αγροτικός τομέας και τρόφιμα, πολιτισμός, ναυτιλία, ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, έρευνα/ τεχνολογία/ καινοτομία και πληροφορική), έμφαση σε

Βλ. διαδικτυακά: http://www.startup.gr, http://www.leader. akomm.gr/1/63.html και http://www.tanea.gr/news/economy/article/5097318/epistrofh-sth-gh-gia-8-500-neoys.

Βλ. διαδικτυακά: http://www.inewsgr.com/2/teleftaia-stin-eei-elliniki-ekpaidefsi.htm και http://www.tovima.gr/opinions/ article/?aid=553844

4

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

5

17

Οικονομία μαθήματα που αφορούν τον τρόπο του σκέπτεσθαι, την επίλυση κρίσεων και τις ηθικές αξίες (με αναφορά και στους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς και φιλοσόφους, όπως ο Θουκυδίδης και ο Ισοκράτης). Επίσης, δε, διεξαγωγή των μαθημάτων κατά τρόπον ώστε να ενισχύονται η αντιπαράθεση απόψεων, ο διάλογος, η εις βάθος εξέταση των ζητημάτων αλλά και ο συστηματικός εμπλουτισμός της σκέψης του μαθητή με τεκμηριωμένα επιχειρήματα. Βέβαια, κρηπίδωμα για μια τέτοια αναδιάρθρωση είναι οι ίδιοι οι δάσκαλοι και καθηγητές του σχολείου. Η διασφάλιση γι’ αυτούς ενός αξιοπρεπούς εισοδήματος, σε συνδυασμό με παρακολουθήσεις σεμιναρίων στο εξωτερικό και με τον θεσμό της δια βίου εκπαίδευσης, θα μπορούσε να τους δώσει τη δυνατότητα να γίνουν πιο αποδοτικοί και λειτουργικοί μέσα στην τάξη, ώστε να μη χρειάζονται πλέον οι μαθητές τους τα φροντιστήρια και τα ιδιαίτερα μαθήματα. Επίσης αλλαγές θα ήταν χρήσιμο να γίνουν και στη ίδια την δομή της εκπαίδευσης, κατά τα επιτυχημένα πρότυπα του Καναδά και της Φινλανδίας: διαδραστικοί πίνακες και υπολογιστές στις τάξεις, σύμβουλοι που καθοδηγούν τους μαθητές, πολλά προαιρετικά μαθήματα, σχολεία «αριστείας» αλλά και σχολεία δεύτερης ευκαιρίας για τους «απόκληρους» της ζωής, καθώς και σύνδεση του σχολείου με τη δημιουργική ανάπτυξη της οικονομικής ανταγωνιστικότητας, είναι μερικές από τις ιδέες τους που θα μπορούσαμε να αναπτύξουμε περισσότερο και στη χώρα μας6. Αντίστοιχα μπορούν να λεχθούν και για την τριτοβάθμια εκπαίδευση. Σημασία έχει και εδώ να αποκτήσουμε ένα πιο ευέλικτο εκπαιδευτικό σύστημα, με δυνατότητα ενός φοιτητή να παρακολουθήσει, εκτός από τα βασικά μαθήματα της Σχολής όπου θα εισαχθεί, και άλλα μαθήματα σύστοιχα με τα προσωπικά του ενδιαφέροντα, οι δε βαθμοί αυτών των μαθημάτων να συνυπολογίζονται στο πτυχίο του – π.χ. ο φοιτητής της Νομικής να αποκτά επίσης μονάδες από μαθήματα της αρχαιολογίας, της γεωργικής ανάπτυξης κ.λπ., ώστε να «ανοίξουν» έτσι οι πνευματικοί του ορίζοντες, σύμφωνα και εδώ με το πρότυπο του ολοκληρωμένου πνευματικού ανθρώπου - homo universalis, που πρέπει να αποτελεί το ιδεώδες κάθε παν-επιστημιακής εκπαίδευσης.

6 Βλ. διαδικτυακά: http://www.tanea.gr/news/world/article/5138087/ to-sxoleio-toy-ayrio, http://www.tanea.gr/news/culture/books/article/5115244/to-success-story-twn-finlandwn και http://www.tovima.gr/science/article/?aid=588093

18

Βεβαίως όλες οι ανωτέρω σκέψεις για αντιμετώπιση του προβλήματος της ανεργίας των νέων μας έχουν μακροπρόθεσμο χαρακτήρα και προϋποθέτουν μια γενναία εκπαιδευτική μεταρρύθμιση, όπως αντίστοιχα εκείνην του 1964, με έμφαση όμως και στον τρόπο λειτουργίας των Παιδαγωγικών Ακαδημιών, που προετοιμάζουν τους δασκάλους του αύριο. Επίσης, οι σκέψεις αυτές προϋποθέτουν μια γενναιόδωρη χρηματοδότηση της παιδείας μας, άρα μια γενικώτερη θετική εξέλιξη των οικονομικών πραγμάτων, τόσο στην χώρα μας όσο και στο εξωτερικό, όπου δυστυχώς ρίχνουν βαρειά την σκιά τους οι αρνητικές επιπτώσεις από την αύξουσα παγκοσμιοποίηση και την συνακόλουθη εξασθένιση των λεγομένων προηγμένων οικονομιών. Όπως, όμως, και αν έχουν τα πράγματα, ένα πρώτο βήμα προς την ορθή κατεύθυνση μπορεί να γίνει ήδη τώρα από την πλευρά της κοινωνίας. Και αυτό είναι να αναλάβουν πρωτοβουλίες οι ίδιοι οι γονείς, ώστε τα παιδιά τους να επιλέγουν επαγγέλματα χωρίς το σύνδρομο “ανωτερότητας” του να γίνουν όλοι “επιστήμονες”. Να δοθεί, δηλαδή, έμφαση σε εργασίες που υπόσχονται άμεση επαγγελματική απορρόφηση, όπως τεχνικά και γεωργοκτηνοτροφικά επαγγέλματα (με αξιοποίηση των πριμοδοτήσεων από τα προγράμματα για τις προαναφερθείσες νεοφυείς επιχειρήσεις – startups). Επίσης οι γονείς μπορούν να βοηθήσουν σε μια καλύτερη “τύχη” των παιδιών τους εφ’όσον αναπτύξουν σ’ αυτά το ενδιαφέρον να ψάχνουν κάτω από την επιφάνεια των πραγμάτων και να συνθέτουν μόνα τους τα ψηφία από τα οποία μπορεί να προκύψει η εικόνα της πραγματικότητας. Αντί π.χ. να απαντούν απ’ ευθείας στις σχολικές απορίες των παιδιών ή να τα βοηθούν στα μαθήματά τους με τον παραδοσιακό τρόπο, να υποδεικνύουν σ’ αυτά το πώς μπορούν αυτές οι απορίες να επιλυθούν, είτε μέσα από την αναζήτηση γνώσεων σε βιβλία είτε και με την χρησιμοποίηση διαδικτυακών πληροφοριών, και με κύριο πάντοτε στόχο να μάθουν επιτέλους τα παιδιά μας να σκέπτονται. * Το παρόν άρθρο βασίζεται σε εισήγηση που έγινε την 13.5.2014 σε εκδήλωση που διοργανώθηκε στο Κολλέγιο ALBA από την Νέα Πολιτική.

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

Το 1980 ξεκίνησε ο κατήφορος προς το Δ.Ν.Τ. Το επιβεβαιώνει ένα άκρως απόρρητο υπόμνημα του Ευάγγελου Αβέρωφ του Γιάννη Μαρίνου

T

α βασικά εσωτερικά αίτια της κρίσεως, που σε ανυπόφορα επίπεδα υφίσταται η ελληνική κοινωνία ήταν από πολλού γνωστά και σε γενικές γραμμές παραμένουν τα ίδια. Οι ισχυριζόμενοι ότι δεν ήξεραν συγχωρούνται μόνο αν δεν εγνώριζαν ανάγνωση και γενικά δεν διέθεταν στοιχειώδη παιδεία. Αλλιώς εσκεμμένα εθελοτυφλούσαν για «να περνούν καλά», σε ατομικό επίπεδο, ή εξαπατούσαν την κοινωνία, όταν διεκδικούσαν ή είχαν θέσεις ευθύνης. Και δεν εννοώ μόνο τους πολιτικούς, που είναι οι κυρίως υπεύθυνοι. Αλλά και τους πνευματικούς ανθρώπους, την πανεπιστημιακή κοινότητα, τους δημοσιογράφους, κατ’ εξοχήν υπεύθυνους για την σωστή και πλήρη ενημέρωση και τα μέσα μαζικής επικοινωνίας στο ίδιο σχεδόν επίπεδο ευθύνης με τους πολιτικούς. Το ότι κάποιες ολιγάριθμες φωνές της δημοσιογραφίας και του πνευματικού κόσμου, αλλά και μεμονωμένες περιπτώσεις έντιμων πολιτικών με παρρησία και αίσθημα ευθύνης, ομιλούσαν και έγραφαν την γλώσσαν της αληθείας, είναι προφανές ότι δεν επαρκούσαν για να περάσει το μήνυμά τους στην κοινή γνώμη και κυρίως να συζητηθεί και να διερευνηθεί η αξιοπιστία του, ώστε να επηρεάσει αποφασιστικά την ασκούμενη πολιτική και τους πολιτικούς, που πρώτη και οι περισσότεροι μόνη μέριμνα έχουν την εκλογή ή την επανεκλογή τους, από την κατάλληλα χειραγωγούμενη και κυρίως διεφθαρμένη με παροχές και διορισμούς κοινωνία. Ο υπογράφων, με τα άρθρα του, τα βιβλία του, τις ομιλίες του, με γνώμονα τον κοινό νου και την ευθύνη του ενεργού πολίτη, είναι αρκετά γνωστό ότι προσπάθησε να ενημερώνει σωστά και πλήρως, αλλά μάλλον απέτυχε να πείσει. Το ίδιο και όσοι έταξαν εαυτούς να υπηρετούν το εθνικό συμφέρον και τον λόγο της αληθείας, που συνήθως είναι δύσπεπτος. Έχει λησμονηθεί, μάλιστα, ότι ένας από τους πρώτους που έκρουσαν των κώδωνα του κινδύνου ήταν πολιτικός. Αναφερόμαστε στον Ευάγγελο Αβέρωφ, ο οποίος, μολονότι μάλλον αναρμόδιος ως υπουργός Εθνικής Άμυνας, με αυστηρώς απόρρητο υπόμνημά του προς τον τότε πρωθυπουργό Γεώργιο Ράλλη και τους οικοΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

νομικούς υπουργούς, στις 8 Ιουλίου 1981, έκρουε τον κώδωνα του κινδύνου για την οικονομία και προειδοποιούσε ότι, αν συνεχιζόταν η μέχρι τότε πορεία με ελλείμματα, μειωμένες παραγωγικές επενδύσεις και ασυγκράτητο δανεισμό για καταναλωτικούς κυρίως σκοπούς, θα φθάναμε σε πλήρες αδιέξοδο και η μόνη ελπίς που θα απομένει θα είναι η προσφυγή στο Διεθνές Νομισματικό Ταμείο. Τελικά επαληθεύθηκε, όπως και αμέσως μετά από αυτόν ο Διοικητής της Τράπεζας Ελλάδος επί ΠΑΣΟΚ Δημήτρης Χαλικιάς, που ματαίως προειδοποιούσε και αυτός με απόρρητο υπόμνημα προς τον πρωθυπουργό Ανδρέα Παπανδρέου. Αγνοήθηκε και αυτός, μολονότι τα ίδια συνετά φρονούσε ο πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ ως διατελέσας καθηγητής της Οικονομικής, πριν στρατευθεί στον αριστερό λαϊκισμό και τον αντίστοιχο αμοραλισμό του. Αγνόησε και αυτός τις υπαγορεύσεις του εθνικού και κοινωνικού συμφέροντος χάριν της εξουσίας και του ψηφοθηρικού εντυπωσιασμού των μαζών. Μολονότι η αυστηρώς απόρρητη έκθεση αυτή του αείμνηστου Αβέρωφ ήλθε το 1986 στην δημοσιότητα, ούτε αφύπνισε, ούτε αξιοποιήθηκε και σύντομα λησμονήθηκε. Έτσι θεώρησα ότι η Νέα Πολιτική, που διδάσκει πολιτικό ήθος και έχει στρατευθεί στην υπηρεσία του έθνους και της κοινωνίας, αξίζει να φέρει στην δημοσιότητα τα βασικά συμπεράσματα του απόρρητου αυτού υπομνήματος, προκειμένου να υπενθυμίσει ότι οι Έλληνες είχαν την ευκαιρία να ενημερωθούν και θα μπορούσαν με την συμπεριφορά και την ψήφο τους να προλάβουν τα όσα ζούμε σήμερα και που σε μικρογραφία τα ζήσαμε για πρώτη φορά και κατά την περίοδο της πρώτης διακυβέρνησης ΠΑΣΟΚ (δεκαετία του ‘80). Οφείλω, πάντως, να διαπιστώσω ότι, και από το αποκαλυπτικό αυτό απόρρητο κείμενο, απουσιάζει παντελώς και ο παραμικρός υπαινιγμός για τις βλαβερές συνέπειες του πελατειακού κράτους με τους αθρόους διορισμούς και τα πάσης φύσεως ρουσφέτια, για τις σπατάλες στον δημόσιο τομέα, για την ανεπαρκή παραγωγικότητα της δημόσιας διοίκησης και για τα φαινόμενα διαφθοράς και διαπλοκής, που ήδη είχαν αρχίσει και ανα19

Οικονομία πτύσσονταν ευθύς μετά την Μεταπολίτευση για να πάρουν διαστάσεις σαρωτικής λαίλαπας από το 1981 και μετά, παρά την ένταξη στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα, τον πακτωλό των δωρεάν κονδυλίων προς τους αγρότες μας και γενικά την ελληνική κοινωνία (δημόσια έργα, πολιτισμός, παιδεία, αναδιαρθρώσεις και εκσυγχρονισμός δομών και παραγωγικών τομέων και εξευρωπαϊσμός του δικαίου και των θεσμών). Είναι προφανές ότι και ο ίδιος ο Αβέρωφ, ως πολιτικός, δεν επιθυμούσε να δυσαρεστήσει τους ψηφοφόρους, και κυρίως να μην έλθει σε σύγκρουση με τους συναδέλφους του πολιτικούς για τους οποίους το πελατειακό κράτος είναι το θεμέλιο του πολιτικού μας συστήματος και η εγγύηση της ευδόκιμης σταδιοδρομίας των Ελλήνων πολιτικών. Οφείλω, επίσης, να σημειώσω ότι, μολονότι άκρως απόρρητα, καίρια σημεία του υπομνήματος διέρρευσαν και έγιναν υλικό πολιτικής εκμετάλλευσης, όταν ακόμα ήταν πρωθυπουργός ο Γεώργιος Ράλλης, με ευθύνη του συντάκτη της, όπως υποστηρίχθηκε. Απεδόθη δε και η εκπόνηση και η διαρροή της στην πικρία του Ευάγγελου Αβέρωφ, επειδή δεν εξελέγη αρχηγός της Νέας Δημοκρατίας στην θέση του αναδειχθέντος σε πρόεδρο της Δημοκρατίας Κωνσταντίνου Καραμανλή, αλλά προτιμήθηκε ο Γεώργιος Ράλλης. Ανεξάρτητα πάντως από τις πολιτικές προθέσεις και προσωπικές πικρίες του συντάκτου, το περιεχόμενο του απόρρητου υπομνήματος βασιζόταν σε επίσημα στοιχεία και ανέλυε την οικονομική πραγματικότητα και την έκτοτε ολισθηρή πορεία των δημόσιων οικονομικών και την υπερχρέωση της χώρας. Το αυστηρώς απόρρητο υπόμνημα του Ευάγγελου Αβέρωφ – Τοσίτσα υποβλήθηκε προς την τότε κυβέρνηση Γεωργίου Ράλλη στις 8/7/1981, λίγους δηλαδή μήνες πριν αναλάβει την διακυβέρνηση της χώρας ο Ανδρέας Παπανδρέου και το ΠΑΣΟΚ (ως αριστερά της αριστεράς κατά τον χαρακτηρισμό του Κωνσταντίνου Καραμανλή). Φέρει τον τίτλο «Παρατηρήσεις και Προτάσεις επί της Οικονομικής Καταστάσεως». Τα κυριώτερα αποσπάσματα έχουν ως εξής: 1. «Από την μελέτη των κυριωτέρων οικονομικών στοιχείων -την ασφαλώς ατελή ακόμα- καταλήγω σε πάρα πολύ ανησυχητικά συμπεράσματα για την προσεχή πορεία της οικονομίας μας. Καταλήγω στο ότι αν από τώρα -παρά την προεκλογική εποχή- δεν ληφθούν ορισμένα μέτρα, στο τέλος του έτους η κατάσταση θα είναι πολύ χειρότερη και μετά θα είναι σχεδόν ασυμμάζευτη. Είναι γι’ αυτό ανάγκη να γράψω την παρούσα έκθεση, την προορισμένη μόνο για ελάχιστο κύκλο υπευθύνων προσώπων, και κατά τ’άλλα να μείνει αυστηρότατα απόρρητη.

2. Το αναμφισβήτητα δυσμενέστερο από τα υπάρχοντα στοιχεία, το οποίο και ως τώρα δεν εγνώριζα, αφορά 20

τον δημοσιονομικό τομέα. Το έλλειμμα του τακτικού προϋπολογισμού, από όσα ακούγαμε, θεωρούσαμε ότι θα είναι γύρω εις τα 10 ή το πολύ 15 δισεκατομ­μύρια [δραχμές], και ότι, με κάποια ανάκαμψη που λεγόταν ότι αρχίζει, θα μειωνόταν χάρις σε αύξηση εσόδων. Ήδη όμως φαίνεται βέβαιον ότι τα έσοδα θα μειωθούν κατά 20-30 δισεκατομμύρια δραχμές και ότι τα έξοδα (λόγω ιδίως αυξήσεως της τιμής του δολλαρίου και συνεπώς αυξήσεως της τιμής των πετρελαιοειδών) θα αυξηθούν κατά 20 δισεκατομμύρια. Συνεπώς το έλλειμμα του τακτικού προ­ ϋπολογισμού του 1981, σχεδόν βέβαιον, θα είναι 40 έως 50 δισεκα­τομμύρια [δραχμές]. Αλλά τούτο δεν είναι το χειρότερο. Διότι εις τούτο πρέπει να προστεθούν τα επίσης βέβαια ανοίγματα των «Δημοσίων Επενδύσεων» και των οργανισμών ή επιχειρήσεων τα οποία καλύπτονται από το Δημόσιον. Φθάνουμε τότε στον πολύ μεγάλο για τις ελλη­νικές συνθήκες αριθμό των 240 δισεκατομμυρίων δραχμών. (Σ’ αυτά δεν προστίθενται 25 δισεκατομμύρια για αποθεματοποίηση πετρε­λαίου. Θα έπρεπε όμως να προστεθούν περίπου άλλα τόσα που αντιπροσωπεύουν οφειλή του Δημοσίου προς το ΙΚΑ). Από οποιαδήποτε ελληνική σκοπιά και αν κοιτάξουμε τους αριθμούς αυτούς, θα καταληφθούμε από δέος. Τα 240 δισεκατομμύ­ ρια δραχμές αντιπροσωπεύουν το 52,5% των προβλεφθέ­ ντων συνο­λικών εσόδων του κρατικού προϋπολογισμού του 1981. Η αναλογία δεν χρειάζεται σχολιασμό. Δεδομένου ότι το έλλειμμα αυτό (όπως και εκείνα των προηγου­μένων ετών τα σχεδόν εξ ίσου υψηλά) καλύπτονται με δανεισμούς, έχουμε τις εξής πολύ δυσμενείς επιπτώσεις: α) Αυξάνουμε κάθε χρόνο το έλλειμμα κατά το μέ­ γεθος των τόκων που καταβάλλουμε για τα δάνεια τα οποία συνάπτουμε για να καλύπτουμε το έλλειμμα. Το ποσόν δε τούτο αυξάνει πάλι κάθε χρόνο λόγω καταβολής τόκων επί των κεφαλοποιηθέντων τόκων. Δύσκολο πρόχειρα να βρω ποιο είναι αυτό το ποσό και με τι ρυθμό πορεύεται προς τα άνω. Πάντως κάθε χρόνο ξοδεύουμε αρκετά δισεκατομμύρια και συνεχώς περισσότερα μόνο και μόνο για τους τόκους των ελλειμμάτων του δημοσίου τομέως (για το 1981 γύρω στα 15 δισεκάτομμύρια ± ;). β) Ο προαναφερθείς δανεισμός γίνεται κατά 70-75% περίπου σε δραχμές, και κατά 25-30% (Οργανισμών του Δημοσίου) σε συνάλ­λαγμα στο εξωτερικό. Το μεγαλύτε­ ρο δηλαδή μέρος (γύρω στα 170 δισ.) το παίρνουμε από τις καταθέσεις. Που σημαίνει ότι εκτρέπουμε σημαντι­ κώτατο μέρος των καταθέσεων από τον υγιή και παρα­ γωγικό τους σκοπό, που είναι η χρηματοδότηση της ιδι­ ωτικής επιχειρησιακής δράστηριότητος. Και τούτο όταν η δραστηριότητα αυτή είναι η βάση για την εν γένει ανάπτυξη της οικονομίας, και σήμερα για την αντιμετώπιση ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

Οικονομία του πληθωρισμού και την ενίσχυση της ανακάμψεως.

3. Σε χωριστή παράγραφο αξίζει να δείξω, με τους λίγους αριθμούς που πρόφθασα να μελετήσω, πόσο τούτο είναι αληθινό και επιζήμιο. α) Η συνολική χρηματοδότηση όλων των μεσαίων και μικρών επιχειρήσεων (περίπου 350.000 όλες μαζί) ήταν 42,1 δισεκατομμύρια δραχμές τον Απρίλιο του 1980 και 52,7 δισεκατομμύρια τον Απρίλιο του 1981. Αυξήθηκε κατά 25%, δηλαδή λίγο άνω του φετινού τιμα­ρίθμου. Αν οι χρη­ ματοδοτηθείσες 350.000 βιοτεχνίες είναι κατά το πλεί­ στον υγιείς και χρηματοδοτήθηκαν με σωστά τραπεζι­ κά κριτή­ρια, αυτή η μικρή αύξηση της χρηματοδοτήσεώς τους, σε ώρα που θέλουμε ανάκαμψη, είναι ανεπαρκής. β) Άλλο περιστατικό είναι πιο χαρακτηριστικό: Μολονότι το Κεντρικό της Αγροτικής Τραπέζης (αντίθετα προς διευθυντάς υποκαταστημάτων της) με είχε άλλοτε πληροφορήσει ότι παρέ­χονται στην Τράπεζα επαρκείς πιστώσεις (ίσως από αίσθημα ευθύ­νης), βλέπω τα εξής, από στοιχεία του υπουργείου Συντονισμού δια τα «καλλιεργητικά» και τα «μεσομακροπρόθεσμα» δάνεια, που είναι η πιο δραστική μορφή των πιστώσεων της Γεωργίας: Ιανουάριος - Ιούνιος 1980 Ιανουάριος - Ιούνιος 1981 Χορηγήθηκαν: Χορηγήθηκαν: Καλλιεργητικά: 14,2 δισ. Καλλιεργητικά: 14,6 δισ. Μεσομακροπρόθεσμα: 5,7 δισ. Μεσομακροπρόθεσμα: 6,1 δισ.

Δηλαδή και τα δύο, σε σταθερές δραχμές, μειώθηκαν πολύ. Και τούτο τώρα, που λόγω πληθωρισμού έχουμε ειδικώς ανάγκη από αύξηση της πρωτογενούς παραγωγής (κυρίως καλλιεργητικά) και της παραγωγικότητος (κυρίως μεσομακροπρόθεσμα).

4. Ο ογκώδης δανεισμός του Δημοσίου για τον οποίο έγινε λόγος στην παρ. 2, κατά ένα μόνο μέρος διατίθε­ ται κατά τρόπο που άμεσα ή έμμεσα τονώνει την πα­ ραγωγή (Ορισμένα έργα που γίνονται δια του Κρατικού Προϋπολογισμού ή του Προγράμματος Επενδύσεων, Επιδοτήσεως προϊόντων, λιπασμάτων, εξαγωγών, κ.ά). Κατά ένα άλλο μέρος είναι πολύ βραδείας παραγωγικότητος, και κατά ένα άλλο εξυπηρετεί (και τονώνει) την, κατά πολύ, στείρα κατανάλωση (επιδότηση της βενζίνης κατά 6 δραχμές το λίτρο, των τηλεφωνικών τελών και άλλα).

5. Ευοίωνο σημείο, σ’ αυτήν την περίοδο, είναι η κάποια κάμψη του τιμαρίθμου, και η ελπίδα μερικών ειδικών πως για ολόκληρο το 1981 θα διατηρηθεί κάτω των περυσινών επιπέδων. Αλλά δεν πρέπει να λησμονούμε ότι: Ο επίσημος τιμάριθμος, όσο ειλικρινής και όσο συγκρίσιμος με το παρελθόν και αν είναι, δεν είναι ο μόνος που επηρεάζει τον καταναλωτή. Όλοι καταναλίσκουν πολλά είδη που δεν περιλαμβά­νονται στην διαμόρφωση του τιμαρίθμου και οι τιμές των οποίων αυξήθηκαν πολύ περισσότερο από αυτόν. Τούτο, μαζί με την πολύ πιθανή ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

συνέχιση της αυξήσεως του επισήμου τιμαρίθμου, θα προ­ καλέσει εντόνους πιέσεις για σοβαρές νέες αυξήσεις μι­ σθών και ημερομισθίων, με όλες τις συνέπειες που αυτό έχει για την απο­σταθεροποίηση της οικονομίας.

6. Στην γρήγορη και ατελή αυτή έκθεση της σημερινής κατα­στάσεως προσθέτω δύο μόνο λόγια για την συναλλαγματική μας θέση, γιατί πρόκειται για καίρια πλευρά της οικονομίας. Από τις εκθέσεις που έλαβα (μεταξύ των οποίων περιληπτική αλλά πληρέ­στατη και του Συμβούλου του Πρωθυπουργού κ. Οικονόμου), προκύπτει ότι η συναλλαγματική μας θέση δεν είναι καλή. Θα χρεια­ σθούν και πάλι νέα δάνεια εις το εξωτερικό για να κα­ λυφθεί το έλλειμμα εξωτερικών πληρωμών. Ένα σοβαρό μέρος αυτού οφεί­λεται σε υγιή πολιτική αποθεματοποιήσεως πετρελαίου, που σημαί­νει προκαταβολική κάλυψη μελλοντικών ελλειμμάτων. Αλλά παρα­μένει το γεγονός ότι το συναλλαγματικό έλλειμμα (μαζί με τοκοχρεωλύσια των παλαιοτέρων δανείων) θα κυμανθεί γύρω εις τα τρία δισεκατομμύρια δολλάρια. Παραμένει επίσης το γεγονός ότι, κατά το πρώτο εξάμηνο του 1981, το απόθεμά μας εις χρυσό και συνάλλαγμα μειώθηκε περίπου κατά ένα δισεκατομμύριο δολλάρια. Δηλαδή έχει δημιουργη­ θεί μία αρκετά κρίσιμη συναλλαγματική κατάσταση. Πόσο αντέχουμε να δανειζόμαστε; Πού θα φθάσει το εις συνάλλαγμα τοκοχρεωλύσιο, που τώρα πάντως υπερ­ βαίνει τα 1.000 εκατομμύρια δολλάρια; Και ως πότε το εξωτερικό θα μας δανείζει; 7. Είναι βέβαιο ότι ανάλογες καταστάσεις υπάρχουν σε όλες σχεδόν τις χώρες, συνήθως λιγώτερο έντονα, ενίοτε πιο έντονα. Είναι επίσης βέβαιο ότι τα αίτια είναι ως επί το πλείστο τα ίδια. Και ίδια είναι προπάντων τρία: Πρώτον, η πίεση, οργανωμένη και μη, και της δικής μας κατα­ναλωτικής κοινωνίας, που εννοεί να ζει σε πιο υψηλό επίπεδο από ό,τι το επιτρέπει το δυναμικό του τόπου, -κοινωνικό φαινόμενο δύσκολα καταπολεμούμενο-, ενώ συγχρόνως δεν αυξάνει την παραγωγικότητά της. Δεύτερον, οι ποικίλες συνέπειες της πετρελαϊκής κρίσεως. Τρίτον, η αστάθεια των νομισμάτων, με πολυσήμαντο τελευταία γεγονός την αύξηση της τιμής του δολλαρίου έναντι όλων των νομισμάτων. Και αυτά τα δύο δυσχερεστάτης αντιμετωπίσεως.

8. Οι παρατηρήσεις της προηγουμένης παραγράφου δείχνουν ότι την δύσκολη κατάσταση της ελληνικής οικονομίας δεν είναι δυνατόν να την θεραπεύσουμε αντιμετωπίζοντας μόνον εσωτερικά αίτια. Δείχνουν όμως, συγχρόνως, εν συνδυασμώ με όσα ανέφερα στις προηγούμενες σελίδες, ότι αν δεν βελτιώσουμε την επίδραση των εσωτερικών αιτίων, η κατάσταση μπορεί να γίνει προ­ σεχώς πολύ πιο δύσκολη, και η θεραπεία της να είναι άκρως οδυνηρή. Τέτοια θα ήταν ασφαλώς και σήμερα 21

Οικονομία η θεραπεία που θα μας συμβούλευαν εμπειρογνώμο­ νες του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου αν τους κα­ λούσαμε τώρα, πράγμα που καθόλου δεν αποκλείεται να υποχρεω­θούμε να κάνουμε αύριο. Πρέπει λοιπόν επειγόντως ν’ αποφασίσουμε τα μέτρα τα οποία μπορούμε να λάβουμε. Τα περιορίζει, βεβαίως, δια πολλούς λόγους, το ότι σε 3-6 μήνες θα έχουμε εκλογές. Παρά ταύτα, υπάρχουν μέτρα και στρατηγική, που μπορούν να φέρουν αποτελέσματα, να συγκρα­τήσουν την κατάσταση, και ακόμη, και να την βελτιώσουν κάπως.

9. Επ’ αυτών πρέπει επειγόντως ν’ αποφανθούν άλλοι ειδικώτεροι από εμένα. Μία πολύ μικρή ομάς ειδικευμένων και πρακτικών τεχνοκρατών πρέπει να ερευνήσει το θέμα αμέσως. Δεν υπάρχει καιρός για χάσιμο. Προσωπικά διατυπώνω τα εξής: I. Τίποτε δεν μπορεί να γίνει αν οι κάθε λογής φορείς της οικονομικής δραστηριότητος δεν αποκτήσουν εμπι­ στοσύνη στο μέλλον της οικονομίας και στην κυβερνητι­ κή οικονομική πολιτική. Όρος απαράβατος: «Χωρίς εμπιστοσύνη ουδέν εστί γενέσθαι». Ουδέν μέτρον δύναται να αποδώσει. Για να επιτευχθεί αυτό νομίζω ότι χρειάζεται: α) Να ενημερώσουμε απ’ ευθείας το κοινό περί των δυνατοτήτων και των ευνοϊκών προοπτικών της οικονομίας. Κάπως υποτονικά και με προσοχή, να το ενημερώσουμε και περί των σημερινών δυσχε­ρειών, περί της ανάγκης όλοι να εντείνουμε την παραγωγική δρα­στηριότητά μας και να αποφύγουμε σπατάλες, ιδίως σε συνάλλαγμα, και μη παραγωγικές δαπάνες. β) Να δημιουργήσουμε το κατάλληλο κλίμα, δίνοντας εμείς πρώτοι, δηλαδή η κυβέρνηση, το παράδειγμα. Με μία γενναία αντιπληθωριστική πολιτική. Να αναγγείλουμε (μαζί με άλλα μέτρα περί των οποίων κατωτέρω) ότι, εξαιρουμένων των αφορούντων Νοσοκομεία, Υδρεύσεις και Αποχετεύσεις και των έργων υπό τελική αποπεράτωση, περικόπτουμε όλα τα έργα του Προγράμματος Επεν­δύσεων κατά 20%, και ότι τα έργα των Αθηνών περικόπτονται κατά 30%. (Σημειώνω αυτό για τα τελευταία, γιατί προκαλούν μεγάλη όσο και γενική ψυχολογική αντίδραση.) Θα δηλώσουμε ότι όλα αυτά δεν εγκαταλείπονται, αλλά λόγω του πληθωρισμού θ’ αποπερατωθούν λίγο αργότερα. γ) Να δηλώσουμε ότι θα ζητηθεί από όλες τις Υπηρεσίες του Δημοσίου και από όλους τους ελλειμματικούς Κρατικούς Οργανι­σμούς και Επιχειρήσεις να μειώσουν μέχρι τέλος του έτους τα διοικητικά τους έξοδα κατά ένα μικρό ποσοστό, π.χ. οι μεν πρώτες κατά 1%, οι δε δεύτερες και 5%.» Ακολουθεί σειρά ειδικώτερων μέτρων που προτείνει ο κ. Αβέρωφ, όπως η υπ’ αριθμόν 10, που παραθέτω ολόκληρη: 10. «Για τόνωση της εμπιστοσύνης προς το Κράτος και για ενίσχυση της επιχειρησιακής δραστηριότητος, 22

επιβάλλεται όπως το ταχύτερο το Δημόσιο εκπληρώ­ σει τις υποχρεώσεις του έναντι πολιτών. Είναι αδιανόητο με, προγραμματισμένη ή μη, άρνηση υπογραφής κάποιας αποφάσεως ή ενός εντάλματος, ν’ αναστέλλεται η προς πολίτες καταβολή υπεσχημένων. Αυτή είναι η περίπτωση διαφόρων επιδοτήσεων γεωργικών προϊόντων και των επιδοτήσεων εις την εξαγωγή. Και το πράγμα φθάνει εις περιπτώσεις θεάτρου παραλόγου, όταν ο πολίτης δι­ ώκεται δι’ οφειλάς προς το Δημόσιο ή το ΙΚΑ, ενώ έχει λαμβάνειν από το Δημόσιο!.. Υπό αυτές τις συνθήκες, δεν μπορούν να συνεχισθούν εξαγωγές (απαραίτητες εν τούτοις) που ξεκίνησαν με συγκεκριμένους υπο­λογισμούς. Το χειρότερο, κλονίζεται η εμπιστοσύνη. Το θέμα αυτό πρέπει να ρυθμισθεί αμέσως. Συμψηφισμός απαιτήσεων με υποχρεώσεις προς το ΙΚΑ, όπως ζητούν ενδιαφερόμενοι, λύει το θέμα για τους ενδιαφερομένους, όχι όμως για το Δημόσιο. Για το Δημόσιο απλώς αλλάζει τον δικαιούχο, ενώ το Δημόσιο θ’ αναγκασθεί να καλύψει τα ελλείμματα του ΙΚΑ. Πάντως, άμεση λύση επιβάλλεται σε όλο αυτό το θέμα της μη εκπληρώσεως υποχρεώσεων του Κράτους. Διότι, έτσι, για την εθνική παραγωγή στερούνται αξίας οι νόμοι και οι κυβερνητικές αποφά­σεις. Είναι περίπτωση που πολύπλευρα και πλήρως δικαιολογεί τους δανεισμούς του Δημοσίου από Τράπεζες, εφ’ όσον προς το παρόν δεν υπάρχουν υγιέστερες λύσεις. Συμπερασματικά η κατάσταση είναι πολύ δύσκολη. Αλλά συμμαζεύεται ακόμα. Οι δυνατότητες του Τόπου είναι μεγάλες, η επιχειρηματικότης των Ελλήνων επίσης, οι προοπτικές της ΕΟΚ τώρα αρχίζουν ν’ ανοίγουν. Η εμπιστοσύνη, και κάποιος ενθουσια­σμός των πολιτών, χρειάζεται. Υπάρχει ίσως και σ’ αυτόν τον τομέα μία ελαφρότατη ανάκαμψη. Αλλά ο καιρός κάθε άλλο παρά περιμένει. Η αναμονή -λόγω εκλογών ή άλλων αιτίων- δουλεύει εις βάρος της εμπιστοσύνης, εις βάρος μας. Η εμπιστοσύνη για να ζήσει χρειάζεται τροφή. Θεωρώ πολύ χρήσιμη, ίσως απαραίτητη, την εντός περίπου μιας εβδομάδος εξαγγελία και άμεσο εφαρμογή μιας δέσμης μέτρων, και ειδικώτερα των ακολούθων. 1) Την περικοπή του Προγράμματος Επενδύσεων. 2) Την μείωση δαπανών κατά 1% και 5%. 3) Την ανάπτυξη των ορί­ ων των στεγαστικών δανείων. 4) Την μείωση των επι­ τοκίων των καταθέσεων. 5) Τη δημιουργία Ταμείου Αναπτύξεως εις όφελος τεχνικών. 6) Το συμψηφισμό οφειλών του Δημοσίου προς πολίτας, με οφειλάς αυτών προς το Δημόσιο και το ΙΚΑ. 7) Τα μέτρα υπέρ της Γεωργίας (συνημμένον). 8) Την εξισορρόπηση (μερική έστω) κόστους και τιμής πωλή­σεως βενζίνης και μαζούτ. Είμαι απολύτως βέβαιος ότι αυτά τα μέτρα θα έφερναν ασφαλώς και ταχύτατα μια ριζική αλλαγή στην φοβισμένη σήμερα οικονομία μας». ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

Χρηματιστήριο

Τα παπαγαλάκια έχουν δύσκολη δουλειά μπροστά τους

Λ

ίγο πριν, αλλά και κατά την εβδομάδα ανάμεσα στις αυτοδιοικητικές εκλογές και τις ευρωεκλογές της 25ης Μαΐου, τα δημοσιεύματα και οι χρηματιστηριακές αναλύσεις δεν είχαν τίποτα να ζηλέψουν από την «αδέσμευτη δημοσιογραφία» του πολιτικού ρεπορτάζ. Συντονισμένοι στην κοινή προσπάθεια και το ενιαίο μέτωπο του παλαιοκομματισμού του εκδοτικού κατεστημένου, τα έντυπα του χώρου εξηγούσαν την πορεία του χρηματιστηρίου πολιτικά: «… όσο πλησιάζουμε προς την εκλογική αναμέτρηση και ειδικά στις Ευρωεκλογές, αρχίζει να επικρατεί αίσθηση αμφιβολίας στους χρηματοοικονομικούς κύκλους για τις συνθήκες που θα διαμορφωθούν, εφ’όσον το εκλογικό αποτέλεσμα είναι τέτοιο που θα οδηγήσει σε νέα δεδομένα τις πολιτικές εξελίξεις». Αμφιβολία, φόβος αλλά πανηγυρισμοί για την πιθανότητα οι Έλληνες να φανούν συνεπείς στις εκλογικές τους προτιμήσεις των τελευταίων 40 ετών! «... Αλλάζει το κλίμα στο Χρηματιστήριο Αθηνών μετά τα αποτελέσματα του πρώτου γύρου των Δημοτικών και Περιφερειακών Εκλογών και οι εγχώριοι επενδυτές δείχνουν διάθεση να διορθώσουν το αρνητικό κλίμα που είχε δημιουργηθεί την προηγούμενη εβδομάδα» και παράλληλα σημειώνεται «Εκρηκτική άνοδος +3% στο Χρηματιστήριο μετά τα αποτελέσματα των εκλογών». Σήμερα που γράφουμε αυτές τις γραμμές, το χρηματιστήριο έκλεισε κάτω από τις 1000 μονάδες με πτώση 5,70%. Καθώς ο γενικός δείκτης ακολουθεί πτωτική πορεία για πέμπτη συνεχή εβδομάδα, επιβεβαιώνεται η γενικώτερη εικόνα απαξίωσης την οποία έχουμε περιγράψει πολλές φορές από εδώ. Μικροί όγκοι συναλλαγών, έλλειψη ενδιαφέροντος και επενδύσεων ακολου-

θούν την υφεσιακή πορεία της πραγματικής οικονομίας. Η προσπάθεια, όμως, να παρουσιαστούν τα πράγματα θετικά και αισιόδοξα είναι αδιάκοπη. Ακόμα και όταν οι εξελίξεις είναι καταφανώς τραγικές, παρουσιάζονται ως αποτέλεσμα φόβου για πολιτική αστάθεια: «Η ψήφος «εμπιστοσύνης» που κέρδισε η κυβέρνηση την Παρασκευή δεν εξαλείφει το πολιτικό ρίσκο της χώρας με αποτέλεσμα ο ΓΔ να χάσει τα «χλιαρά» ενδοσυνεδρειακά κέρδη του, κλείνοντας σχεδόν αμετάβλητος», «…μέχρι να υπάρξει σταθερότητα στο πολιτικό σκηνικό, η αγορά θα ταλαιπωρείται σε μια πλαγιοκαθοδική κίνηση με ανοδικές αναλαμπές...». Οι Έλληνες επενδυτές, «ζαλισμένοι» από τον ΕΝΦΙΑ και τα χρέη τους προς τις τράπεζες και τα ασφαλιστικά ταμεία, έχουν αποχαιρετήσει από καιρό την χρηματαγορά μας. Η επιστροφή των δεικτών σε πτωτικά κανάλια δεν μπορεί να ειδωθεί ως γεγονός άσχετο με το αδιέξοδο της πραγματικής οικονομίας και τα τραγικά μεγέθη των μακροοικονομικών δεικτών. Με ποσοστό ανεργίας από τα μεγαλύτερα του πλανήτη, χρέος ικανό να χρεωκοπήσει άλλες πέντε χώρες μαζί με την δικιά μας, η δημιουργική λογιστική των «πρωτογενών πλεονασμάτων» δεν αρκεί. Τα παπαγαλάκια έχουν δύσκολη δουλειά μπροστά τους. Σήμερα που γράφουμε αυτές τις γραμμές, η αγορά ομολόγων κινήθηκε με πολύ μικρούς όγκους αλλά πολύ βαρύ αποτέλεσμα. Οι αποδόσεις εκτινάχθηκαν με αυτή του δεκαετούς να υπερβαίνει για πρώτη φορά εδώ και καιρό το όριο του 7%. Σίγουρα θα φταίει η προοπτική των εκλογών και η έλλειψη πολιτικής σταθερότητας!

Δημήτρης Κουτσονίκας

Σημείωση: τα παραπάνω δεν αποτελούν προτροπή ή αποτροπή αγοράς ή πώλησης οιωνδήποτε μετοχών. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

23

Τι διδάσκει η ιστορία του Κώστα Μ. Σταματόπουλου

Π

ριν από εκατό ακριβώς χρόνια, η Ευρώπη οδηγήθηκε σε έναν πόλεμο πρωτοφανούς εντάσεως και εκτάσεως. Αυτός με την σειρά του γέννησε έναν άλλον εξ ίσου φρικτό δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, καθώς και απερίγραπτα ανθρωποβόρες τερατογενέσεις που καταβρόχθισαν δεκάδες εκατομμύρια ανθρώπους, όπως ο εφηρμοσμένος κομμουνισμός, ο φασισμός και ο ναζισμός, καταστάσεις, συστήματα και καθεστώτα που διαπερνούν και χαρακτηρίζουν τον βραχύ 20ό αιώνα (1914-1989) και τον καθιστούν από πολλές πλευρές τον πιο απάνθρωπο της παγκόσμιας ιστορίας. Το 1914, ένα μέρος της ευρωπαϊκής κοινής γνώμης, υπνωτισμένο από τις υπερεθνικιστικές και μιλιταριστικές ιδεολογίες της εποχής, αλλά και από το γεγονός ότι η οικουμένη δεν είχε προηγουμένως βιώσει άλλον τέτοιον Αρμαγεδδώνα, δεν είχε επίγνωση του τι το περίμενε. Εκατοντάδες χιλιάδες ήσαν επομένως οι ενθουσιώδεις ανυποψίαστοι στρατευμένοι του Αυγούστου 1914, οι οποίοι πίστευαν ότι το τέλος του χρόνου θα τους εύρισκε στα σπίτια τους. Οι μεν Γάλλοι, έχοντας πάρει πίσω την Αλσατία και την Λωραίνη, θα είχαν εν τω μεταξύ παρελάσει νικητές στην βερολινέζικη Unter den Linden παιανίζοντας την «Μασσαλιώτιδα» και την «Madelon», οι δε Γερμανοί στα παρισινά Champs Élysées, με τις μπάντες τους να παίζουν «Die Wacht am Rhein». Όσο για τους Βρεταννούς, αυτοί, χάρις στον αήττητο και απανταχού παρόντα στόλο τους, θα είχαν δώσει το τέλος που της άρμοζε στην γερμανική θρασύτητα της πολιτικής «της θέσεως υπό τον ήλιο» (κατά την διατύπωση του έως τα 1909 καγκελλαρίου Bernhard von Bülow), θα είχαν πλήξει θανάσιμα την Δύναμη που τους ανταγωνιζόταν επιτυχώς στην οικονομία απωθώντας τους στην δεύτερη παγκοσμίως θέση, θα είχαν συνδράμει τους Γάλλους στον άνισο αγώνα τους κατά των Γερμανών, που ήσαν τόσο βάρβαροι ώστε να μην σεβαστούν το γειτονικό τους ουδέτερο μικρό Βέλγιο. Όσο για τους Ρώσσους, αυτοί θα είχαν επί τέλους πραγματοποιήσει το προαιώνιο όνειρό τους: την κατάληψη της Κωνσταντινουπόλεως και των Στενών. Όλα δε αυτά μέχρι τα Χριστούγεννα και το τέλος του χρόνου. Υπήρχαν, βέβαια, και οι έχοντες επίγνωση του κακού, που είδαν τον πόλεμο ως την απόλυτη συμφορά,

24

όπως και οι άλλοι που βάδισαν στα μέτωπα χωρίς να γνωρίζουν καν για ποιον λόγο επιστρατεύθηκαν. Οι πολιτικές ηγεσίες, ανεπίτρεπτα επιπόλαιες, άφησαν την γηραιά ήπειρο να διολισθήσει κατ’ αρχάς προς πολώσεις επικίνδυνες, που αύξησαν την ένταση και την νευρικότητα. Εν συνεχεία ενέδωσαν στην ιδέα του πολέμου, ορισμένα δε μέλη τους ξεκάθαρα τον επεδίωξαν, καίτοι σαφώς εγνώριζαν πως θα ήταν πρωτόγνωρης φρίκης. Κι ας πούμε αμέσως πως, μεταξύ αυτών, τα ονόματα που πρώτα μας έρχονται στον νου [είμεθα υπό μία άποψη όλοι παιδιά των προκαταλήψεων της Συνθήκης των Βερσαλλιών, όπως για τα δικά μας θέματα είμαστε παιδιά των βενιζελικών προκαταλήψεων] ήσαν τα λιγώτερο ένοχα, συγκρινόμενα με τις τεράστιες ευθύνες ενός Raymond Poincaré, ενός Sergei Sazonov, ενός Alexander Izvolsky και σε δεύτερη ίσως μοίρα ενός Edward Grey και ενός Νικολάου Β΄ Ρομανώφ. Σύμφωνα με τα πιο πρόσφατα πορίσματα της ιστορικής έρευνας, αυτοί ήσαν οι μέγιστοι των υπνοβατών (Sleepwalkers), κατά τον εύστοχο τίτλο του πρόσφατου αποκαλυπτικώτατου έργου του ιστορικού Christopher Clark, που οδήγησαν σε αμετάκλητη καταστροφή την γηραιά ήπειρο και δεκάδες εκατομμύρια ανθρώπους στον τάφο. Ας πούμε, επίσης, πως από τα τέλη του 19ου αιώνα υπήρχαν άνθρωποι λίγο ή διόλου εμπεπλεγμένοι στα κοινά, που, καίτοι ζώντας στην ελαφρότητα, την κομψότητα και την εκκωφαντική και κάπως κούφια αισιοδοξία της Belle–Époque, διαισθάνθηκαν το λυκόφως του ευρωπαϊκού πολιτισμού και την ασυγκράτητη επέλαση μιας νέας βαρβαρότητας, όχι όπως οι ρομαντικοί του πρώτου 19ου αιώνα, αλλ’ ως μία Αποκάλυψη συμπαντικών διαστάσεων, η οποία σε αντίθεση με την Ιωάννειο, δεν θα κατέληγε παρηγορητικά στην κάθοδο μιας καινής Ιερουσαλήμ. Αυτοί ήσαν κυρίως φιλόσοφοι, καλλιτέχνες, ζωγράφοι και μουσικοί (πολλοί από τους οποίους έζησαν στην λαμπρή και πολυδιάστατη αυτοκρατορική Βιέννη της εποχής τους)… Παρ’ όλη του την αισιοδοξία και την πίστη του στον θρίαμβο της λογικής και στην ανθρώπινη πρόοδο, ο ύστερος 19ος αιώνας είχε πολλά από τα τραγικά χαρακτηριστικά ενός τέλους εποχής. Ένα από αυτά ήταν ότι πολυάριθμα μέλη των ευρωπαϊκών ελίτ, ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

Ελλάδα ακόμη και στην περίπτωση που ετάσσοντο κατά του πολέμου, είχαν καταλήξει να τον θεωρούν αναπότρεπτο, ως τρόπον τινά ένα είδος αδυσώπητου φυσικού φαινομένου, κάτι που τους έκαμε να εγκαταλείπονται και να παραλύουν στο κακό που πλησίαζε, ενώ άλλοι το περίμεναν με ανακούφιση, σχεδόν με χαρά. Αυτή η έλξη του θανάτου και της καταστροφής, με ή χωρίς την διάσταση της τιμωρίας, μήπως δεν επιβεβαιώνει την ύπαρξη του ευρωπαϊκού λυκόφωτος; Άλλωστε οι ανθρωποκτόνες θεωρίες που προαναφέραμε, στις οποίες προσθέτω τον φυλετικό αντισημιτισμό, ήσαν όλες ή περίπου όλες, ουτοπικά αποκυήματα του 19ου αιώνα. Πλην όμως ήταν η φρίκη του Μεγάλου Πολέμου που, εξαχρειώνοντας εκατομμύρια ανθρώπων, κατέστησε την εφαρμογή τους, στην διάρκειά του καθώς και στο διάστημα μετά από αυτόν, σχεδόν υποχρεωτική. Στον τόπο μας, που το 1914 μόλις έβγαινε από τους δύο νικηφόρους Βαλκανικούς πολέμους εξαντλημένος μεν αλλά αισιόδοξος, ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος είναι κυρίως συνδεδεμένος με τον Εθνικό Διχασμό, τον οποίον σε μεγάλο βαθμό προκάλεσε και εν συνεχεία έθρεψε

Τ

και μέχρις παροξυσμού γιγάντωσε η «σκιά της Δύσεως»: η εξ αρχής άφιλη, ασυνάρτητη και κυνική πολιτική της Entente, που ήταν και αυτή μία διάσταση, από τις πιο τραγικές, του παγκοσμίου πολέμου. Μπήκαμε στον πόλεμο την ώρα σχεδόν που η οικουμένη, αφαιμαγμένη κι έχοντας στον νου της άλλες πια προτεραιότητες, έβγαινε από αυτόν, προσπαθώντας εμείς, ίσως ουτοπικά και οπωσδήποτε άκαιρα, να συνταιριάξομε τα συμφέροντα των εντολέων μας –καίτοι αβοήθητοι από αυτούς– με την πραγμάτωση της Μεγάλης Ιδέας. Έτσι ο παγκόσμιος πόλεμος έληξε για μας στις φλόγες της Σμύρνης και στο τραπέζι της υπογραφής της Συνθήκης της Λωζάννης με μια συντριβή που ίσως μόνον με εκείνη της Γερμανίας το 1945 είναι συγκρίσιμη. Επειδή συνεπέφερε τον ακρωτηριασμό και την συρρίκνωση του εθνικού κορμού με την εξάλειψη παντός ίχνους Ελληνισμού και Ρωμηοσύνης από προαιώνιες κοιτίδες στην Ανατολική Θράκη, την Μικρά Ασία και την Μαύρη θάλασσα. Σύντομα η Ελλάδα θα αντιμετωπίσει νέα διλήμματα, και πριν απαντήσωμε, ας μελετήσωμε προσεκτικά την ιστορία, την δική μας και την παγκόσμια.

Αμερικανικό δολλάριο Ο μεγάλος κερδισμένος

ο αμερικανικό νόμισμα είναι ο μεγάλος κερδισμένος των τελευταίων μηνών. Μεγάλοι χαμένοι είναι το ευρώ, το γιεν, το δολλάριο της Αυστραλίας και η στερλίνα. Η διαφορά δυναμικής μεταξύ της αμερικανικής οικονομίας και των άλλων κρατών της Δύσης, αλλά και η αντίστροφη τάση των επιτοκίων Αμερικής και Ευρώπης, στρέφουν τα διεθνή κεφάλαια τόσο στα αμερικανικά ομόλογα όσο και στις μετοχές που εμφανίζουν θετικές αποδόσεις και λογικές προοπτικές. Η επιβράδυνση που παρατηρείται σε Ευρώπη, Νότια Αμερική και Ασία, σε συνδυασμό με τις γεωστρατιωτικές αναταραχές, έχουν μειώσει δραστικά την ζήτηση για εμπορεύματα, συμπεριλαμβανομένου του χρυσού. Αποτέλεσμα είναι η κατακόρυφη πτώση της τιμής τους, που σε πολλές περιπτώσεις οδεύει σε χαμηλά πολλών ετών. Η εξέλιξη αυτή, που φαίνεται να χειραγωγείται και από τις μεγάλες τράπεζες, εξυπηρετεί τους οικονομικοπολιτικούς σχεδιασμούς της Δύσης, καθώς από την μια πλευρά προσφέρει άνετη χρηματοδότηση στα ελλείμ-

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

ματα της Αμερικής, φθηνές πρώτες ύλες για την βιομηχανία της, και από την άλλη κυρίως πλήττει τις οικονομίες των B.R.I.C.S., που «σήκωσαν» κεφάλι τα τελευταία χρόνια. Πρόκειται για οικονομίες που ωφελήθηκαν τα μέγιστα από την άνοδο των τιμών, των εμπορευμάτων και της ενέργειας, με αποτέλεσμα να προβαίνουν σε στρατιωτικές, οικονομικές και πολιτικές πρωτοβουλίες αδιανόητες για το κατεστημένο μέχρι πριν από μερικά χρόνια. Οι τάσεις αυτές αναμένονται όχι μόνο να συνεχιστούν αλλά και να ενταθούν, καθώς η Ευρώπη εισέρχεται σε ουσιαστική ύφεση, με πρωτεργάτη την Γαλλία. Η αποτυχία της Ιαπωνίας να αναστήσει την γηρασμένη της οικονομία με μη συμβατικά μέτρα, προσθέτει και αυτή στην ροή προς το δολλάριο. Αν, μέσα στον επόμενο χρόνο ή το πολύ μέχρι τις αρχές του 2016, η μεγάλη υποτίμηση του Ευρώ και του γιεν δεν οδηγήσουν σε ανάπτυξη τις οικονομίες τους, τότε θα βρεθούμε μοιραία στο κατώφλι της επόμενης παγκόσμιας οικονομικής κρίσης.

Μιχάλης Παπίδης 25

Casus Belli

Αν αυτό εσείς το αποκαλείτε ανάπτυξη… του Νίκου Σ. Λιναρδάτου Σύμφωνα με 3 έρευνες που δημοσιοποίησε η ΕΛΣΤΑΤ, σε κίνδυνο φτώχειας ήταν πέρυσι το 23,1% του πληθυσμού της χώρας, ή 2.529.000 άτομα, με την Ελλάδα να κατέχει… επάξια την πρώτη θέση στην Ευρωπαϊκή Ένωση των «28»! Αν μάλιστα ληφθεί υπόψη ο κίνδυνος της φτώχειας ή του κοινωνικού αποκλεισμού, το ποσοστό «εκτινάσσεται» στο 35,7% και αφορά σε 3.904.000 άτομα! Ταυτόχρονα, το «κατώφλι της φτώχειας» μειώθηκε το 2013 (εισοδήματα 2012) σε 5.023 ευρώ, από 5.708 ευρώ το 2012 και 6.897 ευρώ το 2008… Σημείωση: στη σχετική έρευνα της ΕΛΣΤΑΤ για τον κίνδυνο της φτώχειας, δεν έχουν συμπεριληφθεί κατά τεκμήριο φτωχές πληθυσμιακές ομάδες, όπως οι άστεγοι, τα άτομα σε ιδρύματα, οι παράνομοι οικονομικοί μετανάστες, οι Ρομά κ.ά. Θέλετε και άλλη… ανάπτυξη; Θαυμάστε τη! Αναφορικά με τις συνθήκες διαβίωσης των νοικοκυριών: • Το 20,3% του πληθυσμού ζούσε πέρυσι σε συνθήκες «υλικής στέρησης» (στέρηση βασικών αγαθών διαβίωσης).

• Το 79,1% του φτωχού πληθυσμού και το 39,1% του μη φτωχού πληθυσμού είχε οικονομική δυσκολία να αντιμετωπίσει έκτακτες, πλην όμως αναγκαίες δαπάνες, ακόμη και 550 ευρώ!

• Το 35,7% του συνολικού πληθυσμού της χώρας αντιμετώπιζε πέρυσι συνθήκες φτώχειας ή κοινωνικού αποκλει­ σμού (από 27,6% το 2009). Στην Ευρωπαϊκή Ένωση των «28», τα υψηλότερα ποσοστά κατέχουν η Βουλγαρία (48%), η Ελλάδα (35,7%) και η Λετονία (35,1%). Να συνεχίσουμε; Έχουμε και λέμε, λοιπόν! Η «υλική στέρηση» του πληθυσμού, που λόγω οικονομικών δυσκολιών στερείται τουλάχιστον τεσσάρων βασικών αγαθών και υπηρεσιών από τον κατάλογο των εννέα αγαθών και υπηρεσιών που καταγράφει η ΕΛΣΤΑΤ, ήταν 20,3% το 2013 (από 11,6% το 2010)…

- Διατροφή: Περίπου τα 4/10 του φτωχού πληθυσμού στερούνται διατροφής, που περιλαμβάνει κάθε δεύτερη ημέρα κοτόπουλο, κρέας, ψάρι ή λαχανικά ίσης θρεπτικής αξίας.

- Αντιμετώπιση εκτάκτων αναγκών (περίπου 550 ευρώ): Τα 8/10 του φτωχού πληθυσμού δηλώνουν οικονομική δυσκολία να αντιμετωπίσουν έκτακτες, αλλά αναγκαίες δαπάνες.- Αδυναμία ικανοποιητικής θέρμανσης: Τα 5/10 του φτωχού πληθυσμού δηλώνουν οικονομική αδυναμία να έχουν ικανοποιητική θέρμανση (καθώς και το 24,3% του μη φτωχού πληθυσμού).

- Δαπάνες στέγασης: Το 60% του φτωχού πληθυσμού επιβαρύνονται πάρα πολύ από τις συνολικές δαπάνες στέγασης (όπως και το 40% του μη φτωχού πληθυσμού).

- Πάγια έξοδα (φως, νερό, τηλέφωνο): Το 60% του φτωχού πληθυσμού δηλώνουν δυσκολία στην πληρωμή πάγιων λογαριασμών εγκαίρως, όπως π.χ. του ηλεκτρικού ρεύματος, του νερού, του φυσικού αερίου κ.λπ.

- Αντιμετώπιση συνήθων αναγκών: Το 60% του φτωχού πληθυσμού αναφέρουν μεγάλη δυσκολία στην αντιμετώπιση των συνήθων αναγκών τους, με το συνολικό μηνιαίο ή εβδομαδιαίο εισόδημά τους. * Σύμφωνα με την ΕΛΣΤΑΤ, το ελάχιστο μέσο καθαρό μηνιαίο εισόδημα που απαιτείται για την αντιμετώπιση των αναγκών των νοικοκυριών της χώρας ανέρχεται σε 1.784 ευρώ. Υ.Γ. Αλήθεια, πόσος είπατε ότι είναι σήμερα ο κατώτατος μισθός του Έλληνα πολίτη; Η σύνταξη; Το επίδομα ΟΑΕΔ (για όσους φυσικά το παίρνουν); Και να υπάρχουν βουλευτές που διαμαρτύρονται ότι δεν τους φτάνει ο μισθός τους για να… ζήσουν; Ντροπή! Η στεντόρεια φωνή του Μανόλη Γλέζου στη Βουλή, ζήτησε πέρυσι την κατάργηση της βουλευτικής αποζημίωσης και την αντικατάστασή της από αντιμισθία ίση με τον κατώτατο μισθό ανειδίκευτου εργάτη, “ώστε να παλεύουν οι βουλευτές για να αυξηθεί ο κατώτατος μισθός”. Ακούει κανείς; 26

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

Ελλάδα

Η Ελλάδα του 2014 και ο δίδυμος πλανήτης Γη του Αντώνη Δ. Παπαγιαννίδη

Ε

ξαιρετικά διδακτική υπήρξε η προσάραξη στα αβαθή –διότι περί αυτού επρόκειτο– της συνολικής στάσης της Ελλάδας του 2014 απέναντι στο διεθνές σύστημα (τους Ευρωπαίους «εταίρους» της, το δίπολο Βερολίνου-Ουάσιγκτων, τις αγορές). Διδακτικό για όποιον θέλει να δει και να καταλάβει, φυσικά, στην κυβέρνηση (στο μόρφωμα όλο και πιο διστακτικής άσκησης διακυβέρνησης) και στην Αντιπολίτευση, στον χώρο όπου απόπειρα προσγείωσης στην πραγματικότητα και απογείωση στον χώρο του φαντασιακού διαδέχονται η μία την άλλη όλο και πιο συχνά. Διδακτική και χρήσιμη συνάμα, αν –ΑΝ– καταγραφεί στα αντανακλαστικά της πολιτικής τάξης, του μηντιακού οικοδομήματος και (το κυριώτερο) της κοινής γνώμης, η οποία συντόμως απειλεί να καταστεί «υπό στενήν έννοιαν λαός» (δηλαδή πάει να ψηφίσει, άρα και να καθορίσει το πολιτικό αύριο). Προϋπόθεση για να ισχύσει οτιδήποτε απ’ αυτά είναι να συνειδητοποιηθεί, να κατασταλάξει το ότι η Γη στην οποία έχουμε το επικίνδυνο προνόμιο να ζούμε είναι μία. Μία και μοναδική. Και τούτο ενώ έχουμε την τάση να θεωρούμε οτι έχει δίπλα της και μιαν άλλη, δίδυμή της. (Αν προτιμάτε τις ευρύτερες διατυπώσεις, πείτε ότι χρειάζεται να συνειδητοποιήσουμε πως δεν είναι δυνατόν να ζούμε στο δικό μας και σ’ ένα άλλο, παράλληλο σύμπαν). Στην μία Γη, που λέτε, υπάρχει ένα επιβλητικό και ισχυρό –σε σημείο να διεκδικεί την αίσθηση της μοναδικότητας– κέντρο, το οποίο είμαστε εμείς. Η Ελλάδα. Η Ελλάδα εκφραστής της λογικής, της αυτοδικαιωμένης λογικής/του αυτονόητου, προς τα οποία δεν μπορεί παρά να ευθυγραμμίζεται ο υπόλοιπος κόσμος. Μικρός, περιθωριακός, αμελητέος εν τέλει ως προς την δεσπόζουσα Ελλάδα. Στην άλλη τώρα Γη συνωθείται πολύς κόσμος –κάτι ανάμεσα σε 500 και 600 φορές περισσότερος απ’ ό,τι στην μικρή μας χώρα– ενώ υπάρχουν εκατοντάδες χώρες και άλλες οντότητες ισχυρές, άλλες με συνεργατική κι άλλες με αντιθετική διάθεση,

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

πάντως η καθεμιά με τα συμφέροντα και τις απόψεις της. Και κάπου εκεί σε μιαν άκρη (εξαρτάται τι προβολή του παγκόσμιου χάρτη χρησιμοποιείτε...) υπάρχει ένας τόπος ιστορικός, μ’ έναν μικρό λαό που ο μισός βρίσκεται σ’ έναν άλλοτε ευλογημένο τόπο - και ο υπόλοιπος ειναι εγκατεσπαρμένος στις εσχατιές της υφηλίου. Ένας τόπος μήπως κι ένας λαός με μεγάλο παρελθόν και με μικρό παρόν. Εκείνο, λοιπόν, που έδειξαν οι τελευταίες/λιγοστές, εν γένει) εβδομάδες, με την κυβέρνηση Σαμαρά/ Βενιζέλου να επιχειρεί να «Συριζίσει» την στιγμή που ο ΣΥΡΙΖΑ έτεινε να αποκτήσει/να δώσει εικόνα κυβερνησιμότητας, κυρίως με τα φληναφήματα περί μονομερούς τερματισμού «των Μνημονίων» (τα οποία, θυμίζουμε, ο Αντώνης Σαμαράς «έσκιζε μήνα-μήνα, βδομάδα-βδομάδα, σελίδα-σελίδα, μέρα-μέρα» απο το μπαλκόνι των Ευρωεκλογών, κάνοντας τον καημένο τον Παναγιώτη Λαφαζάνη να χλωμιάσει από την ζήλια του), περί απομακρύνσεως του ΔΝΤ, περί ψιλοαποπομπής της Τρόϊκας, περί «αποκρούσεως» κάθε περαιτέρω χρηματοδότησης απο το ΔΝΤ, περί αρνήσεως ακόμη και προληπτικής γραμμής στήριξης (ώστε να μην τίθεται ζήτημα όρων/conditionality) ήταν τι; Ότι «οι αγορές», τις οποίες είχαμε αρχικά θεωρήσει σκληρές και ανάλγητες –γι’ αυτό και πέσαμε στην σκληρότατη στοργή/διάσωση των «εταίρων» μας– τώρα που τις ξαναθυμηθήκαμε ως πηγή ανεξαρτησίας, διότι ως γνωστόν «του Ελληνος ο τράχηλος, ζυγόν δεν υπομένει!» , συνεπώς θα κινηθούμε μόνοι και υπερήφανοι στις αγορές (που, τελικά, σαν καλύτερες να είναι) τελικά αποτελούν ολισθηρή υπόθεση. Η απογείωση των αποδόσεων του Ελληνικού χαρτιού, το άνοιγμα των spreads, η κατρακύλα του Χρηματιστηρίου Αθηνών έδειξαν ότι οι ανεξαρτησίες είναι ωραίες στο φαντασιακό. (Απο κοντά και οι προεκλογικές αλλαγές κατεύθυνσης). Όμως η πραγματικότητα είναι σκληρή. Και είναι επικίνδυνη. Άλλωστε 27

οι «εταίροι» φρόντισαν γι αυτό, πώς; Από την Άνγκελα Μέρκελ (που πολύ τον αγαπά τον Αντώνη Σαμαρά, και που πολύ την εκτιμά την προσπάθεια του Ελληνικού λαού κοκ), μέχρι τον Κλάους Ρέγκλινγκ (τον «ιδιοκτήτη» του Ελληνικού χρέους), απο τον Μάριο Ντράγκι (ακόμη και τον Ζαν-Κλωντ Τρισέ: ανεσύρθη κι αυτός, να νουθετήσει) μέχρι τον Γερούν Ντάϊσσελμπλουμ (απερχόμενο απο την προεδρία του Eurogroup, αλλά ακόμη ορθοτομούντα τον λόγο της μεγάλης πλειοψηφίας των «εταίρων» μας), απο την Κριστίν Λαγκάρντ μέχρι και τον Πόοουλ Τόμσεν «της», όλοι τους είπαν τον κακό τους τον λόγο. Ότι θα ήταν παρακινδυνευμένο να βγει η Ελλάδα στις αγορές. Ότι θα ήταν πρόωρο. Ότι δεν θα ήταν σώφρον, χωρίς προληπτική γραμμή στήριξης πείτε την ομπρέλα, πείτε την αλεξικέραυνο. (Πάντως, conditionality θα υπάρχει. Μνημόνιο που μπορεί να γράφει επάνω «ετουτο δεν είναι Μνημόνιο» καθώς Τρόϊκα που ίσως ψιμυθιώνεται αλλιώς, παρομοίως). Παραστήσαμε, λοιπόν, ότι ζούμε στον δίδυμο πλανήτη της έως προ καιρού Γης μας. Ότι, δηλαδή, εμείς είμαστε το κέντρο του κόσμου. Ότι το δικό μας είναι το μόνο επιχείρημα. Ότι... κλπ. Και τώρα; Τώρα επιστρέψαμε στον παλιό, τον γνώριμό μας πλανήτη Γη: το αν θα αρχίσουμε πάλι την κλάψα για την κακιά μας την μοίρα, άλλη υπόθεση. Πάντως η ταχύτατη βελτίωση του κλίματος και των μεγεθών μόλις –μα ΜΟΛΙΣ!– ει-

πώθηκαν δυο καλά λόγια στήριξης απο Βρυξέλλες (βέβαια... πάλι με conditionality, τήρηση των συμφωνημένων κοκ.) δείχνει τον μονόδρομο που το πολιτικό σύστημα δεν αντέχει να δεχθεί ότι έχει λάβει. Προσοχή! Η κυβέρνηση είναι εκείνη που σήκωσε τον άκρο εξευτελισμό της προτροπάδην υποχώρησης, οι Σαμαροφύλακες και οι Βενιζέλοι κοκ. Όμως, τελικά (at the end of the day, που λέμε και σε καλά Ελληνικά) και η Αντιπολίτευση –η Αξιωματική, πάντως– βλέπει την εικόνα «δυναμικής διαπραγμάτευσης» την οποία πρότεινε ως υποκατάστατο του τάχαμου σκισίματος των Μνημονίων να οπισθοχωρεί. Ταχύτατα, ως προς την πειστικότητά της. Το Ελληνικό πολιτικό σύστημα –δηλαδή, να εξηγούμαστε, εσύ και εγώ φίλε αναγνώστη δια την ψήφου μας!– μαθημένο να τάζει και να ελπίζει, να αποκρούει και να κρύβεται, κυρίως όμως να αρνείται, να αρνείται διαρρήδην το κόστος κάθε δύσκολης επιλογής, βρίσκεται και πάλι ανώμαλα προσγειωμένο στην μόνη υπαρκτή Γη. Η δίδυμή της, ονειροφαντασία ήταν και πάει. Οι δε τακτικισμοί και οι χειρισμοί τύπου ψήφου εμπιστοσύνης, ανασχηματισμού ή αναζήτησης στην λογική των αργυρώνητων ή εξωνημένων (ο σωστός τύπος είναι, νομίζουμε, «εξεωνημένων») βουλευτών την ρίζα του αδιεξόδου, είναι απολύτως κενοί νοήματος.

Η Nέα Πολιτική ΔΙμηνιαίο πολιτικό περιοδικό

Γραφτείτε συνδρομητές στη Νέα Πολιτική Τιμή ετήσιας συνδρομής: 30 ευρώ Συνδρομές νομικών προσώπων: 75 ευρώ Συνδρομές εξωτερικού: 50 ευρώ Επικοινωνήστε μαζί μας για την συνδρομή σας: Ηλ. ταχυδρομείο: syggrafeas@yahoo.gr Τηλ.: 6978 774 874, 698 014 9044 28

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

Ελλάδα

Η προβληματική Μεταπολίτευση του Φίλιππου Νικολόπουλου

Σ

την πολιτική μεταβολή του Ιουλίου 1974, ένα μεγάλο μέρος των Ελλήνων πολιτών επένδυσαν ελπίδες που εδικαιολογούντο μόνον εν μέρει. Όχι πως μετά το 1974 δεν είχαμε πράγματι ορισμένα βήματα πολιτικής προόδου: η τυπική πολιτική δημοκρατία λειτούργησε καλύτερα παρά ποτέ, αποκλεισμένες από το μετεμφυλιακό πολιτικό καθεστώς πολιτικές δυνάμεις νομιμοποιήθηκαν, το σοσιαλιστικό αίτημα εκφράσθηκε εν νέου ως αίτημα κομμάτων και πολιτικών οργανώσεων και επήλθε βαθμιαία μείωση της οικονομικής ανισότητας μεταξύ των κοινωνικών στρωμάτων. Ωστόσο εξ αρχής δεν προσέχθηκαν κάποια βασικά χαρακτηριστικά της αλλαγής του 1974, ενδεχομένως λόγω του αρχικού ενθουσιασμού από την απομάκρυνση της στρατιωτικής χούντας. Η πολιτική αλλαγή προκλήθηκε κυρίως από την εθνική τραγωδία της Κύπρου, χωρίς φυσικά να υποτιμούμε την συμβολή των όποιων αντιστασιακών πολιτικών κινήσεων και δράσεων. Βέβαια μπορεί να παρατηρήσει κανείς ότι δεν αποκλείεται, μετά από μια εθνική καταστροφή ή πολεμική ήττα να επέλθει μια πολιτική αλλαγή προοδευτικού χαρακτήρα, που να είναι ικανή πράγματι να εμπνεύσει εθνικολαϊκές δυνάμεις. Σωστά, αλλά αυτό συμβαίνει κυρίως ύστερα από κάποια επανάσταση (π.χ. επανάσταση Πλαστήρα του 1922, Οκτωβριανή Επανάσταση του 1917). Το 1974, όμως, η στρατιωτική χούντα δυστυχώς δεν ανατράπηκε από κάποια επανάσταση, έστω στρατιωτική,ώστε νέες πολιτικές δυνάμεις να πάρουν στα χέρια τους τα ηνία της χώρας. Στην περίπτωσή μας η χούντα κατάρρευσε από τα δικά της εγκληματικά σφάλματα και αντιφάσεις (τις οποίες φυσικά διηύρυνε και η δράση αντιστασιακών δυνάμεων). Στην συνέχεια, ευτελισμένη και γελοιοποιημένη, κάλεσε η ίδια μέρος

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

του παλαιού πολιτικού προσωπικού να αναλάβει την διακυβέρνηση της χώρας (με την συμπλήρωση βέβαια κάποιων πολιτικών προσώπων αντιστασιακής δράσης, που «δεν είχαν όμως το πάνω χέρι»). Η έξοδος από την χούντα έγινε κατά τρόπο «ελεγχόμενο» από ξένα κέντρα ισχύος και έως έναν βαθμό από το εγχώριο κατεστημένο, αφού στο Κυπριακό ζήτημα ο Ελληνισμός δεχθηκε καίριο πλήγμα. Νέες πολιτικές δυνάμεις εθνικολαϊκού χαρακτήρα δεν μπορούσαν ν’αποκτήσουν επιρροή εξουσίας και ταυτόχρονα να λειτουργήσουν αυτόνομα. Η περίπτωση του ΠΑΣΟΚ ( αν το θεωρήσει κανείς ως σύνολο νέων πολιτικών δυνάμεων) δεν είχε ακριβώς τέτοιον χαρακτήρα. Αντίθετα αναπτύχθηκαν και εφαρμόστηκαν νέες μέθοδοι και τεχνικές παραπλάνησης και χειραγώγησης του λαού, ώστε ν’ανακόψουν την άνοδο στην εξουσία μιας ισχυρής αδέσμευτης Αριστεράς εθνικού προσανατολισμού (ως προς αυτό σαφώς και κάποιο ρόλο έπαιξε το ΠΑΣΟΚ και ο ιδρυτής του). Αποτέλεσμα όλων αυτών ήταν να λείψει από την Μεταπολίτευση εκείνη η πολιτική και αξιακή ποιότητα για την οποία διψούσε ο λαός, για να μην πούμε ότι ένα τμήμα του τελευταίου εκμαυλίστηκε. Επίσης, ως επί το πλείστον, δεν μπόρεσαν να τελεσφορήσουν πολιτικά πρόσωπα που χαρακτηρίζονταν από ανεξαρτησία προσωπικότητας, ακεραιότητα χαρακτήρα και συνέπεια λόγων και πράξεων.Αντίθετα τα κέντρα επιρροής και εξουσίας καταλαμβάνονταν κυρίως από πρόσωπα και δυνάμεις με άλλα προβληματικά χαρακτηριστικά που μπορούσαν εύκολα να ελεγχθούν.

Aυτή είναι η συνθήκη που διαπερνά όλη την Μεταπολίτευση και εξηγεί σε μεγάλο βαθμό την εντροπία της, την αποτυχία της και την χρεωκοπία μας.

29

Θράκη: αυτά που πρέπει να ξέρετε

Α

πό το 1922 μέχρι σήμερα, το ελληνικό κράτος έχει λειτουργήσει ως ο ιδανικός αυτόχειρας σε μία δέσμη ζητημάτων που άπτονται των εθνικών του συμφερόντων. Κορυφαίο παράδειγμα η περίπτωση της Θράκης. Μάλιστα, όσο τείνουμε να προσφωνούμε το ζήτημα με τον όρο «Θρακικό», τόσο το αυτονομούμε στην συνείδησή μας ως κάτι το οποίο είναι «διεκδικήσιμο». Το πρώτο λάθος έγκειται στην αδικαιολόγητη παρουσία του τουρκικού προξενείου στην περιοχή. Στα σύγχρονα έθνη–κράτη «λαός» είναι αυτός που δύναται χωρίς κανέναν περιορισμό να ασκεί τα πολιτικά του δικαιώματα και να συναποφασίζει για το μέλλον του έθνους. Οι μουσουλμάνοι της Θράκης χαίρουν όλων αυτών των δικαιωμάτων αφού είναι Έλληνες πολίτες και καμμία διάκριση δεν υφίσταται μεταξύ αυτών και των χριστιανών Ελλήνων πολιτών. Έλληνες χριστιανοί και Έλληνες μουσουλμάνοι έχουν τα ίδια δικαιώματα και τις ίδιες υποχρεώσεις. Αιτήματα ειδικής μεταχείρισης, λοιπόν, λειτουργούν προς την κατεύθυνση της αυτονόμησης πέραν των προβλεπόμενων από το νόμο διατάξεων περί τοπικής αυτοδιοίκησης και στρέφονται κατά της εθνικής κυριαρχίας. Έτσι, ουδεμία παρέμβαση του τουρκικού προξενείου στην Κομοτηνή και ουδεμία ανάμειξη της

30

του Ραφαήλ Α. Καλυβιώτη Τουρκίας στα θέματα των μουσουλμάνων της ελληνικής Θράκης δεν νοείται. Το δεύτερο λάθος συνετελέσθη μετά την Μικρασιατική Καταστροφή, όταν το ήμισυ των χριστιανών προσφύγων απεχώρησε από την Θράκη αντί να κατασκευασθούν για αυτούς νέες εστίες από το Ελληνικό Κράτος. Η μεγαλύτερη παρουσία Χριστιανών προσφύγων στην περιοχή θα λειτουργούσε ως γέφυρα και με τους Μουσουλμάνους λόγω της μακράς συμβίωσης των προσφύγων με τους μουσουλμανικούς πληθυσμούς της Μικράς Ασίας, και επίσης θα ανεδείκνυε το κοινό στοιχείο που θα ένωνε τους πληθυσμούς της περιοχής, ήτοι την Ελληνικότητα. Το τρίτο λάθος που διαπράχθηκε ήταν ότι επιχειρήθηκε εκ μέρους των Ελληνικών Κυβερνήσεων η ενίσχυση του Κεμαλισμού εντός του μουσουλμανικού πληθυσμού της Θράκης έναντι του ισλαμιστικού-θεοκρατικού ρεύματος, στα πλαίσια των «καλών διακρατικών σχέσεων με την Τουρκία», αφού προκρίθηκε ότι ο Κεμαλικός παράγων στην γείτονα είναι πιο «ορθολογικός και νεωτερικός». Αυτά δεν σημαίνουν ότι, με την απαρχή των βίαιων γεγονότων που συνέβησαν στην Πόλη το 1955, θα έπρεπε η Ελληνική Κυβέρνηση να προχωρήσει σε άμεσα αντίποινα. Όμως δεν μπορεί να παραγνωρισθεί ότι ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

Ελλάδα το τέταρτο λάθος των Ελληνικών Κυβερνήσεων (που συνδέεται με το τρίτο) ήταν η επίσημη ανοχή στις συντονισμένες προσπάθειες του τουρκικού κράτους να εκτουρκίσει τους μουσουλμανικούς πληθυσμούς. Ο εκτουρκισμός των μουσουλμάνων της Θράκης εκκινά αμέσως μετά την σύναψη της συνθήκης της Λωζάννης, όταν διώκονται οι παλαιομουσουλμάνοι για να ευνοηθεί, όπως προαναφέρθηκε, η «κεμαλική συνιστώσα». Το πέμπτο και το χειρότερο όμως λάθος αποτελεί η αντιμετώπιση από τις ελληνικές κυβερνήσεις των Πομάκων και των Ρωμά. Στο πλαίσιο της αντικομμουνιστικής υστερίας, οι Πομάκοι θεωρήθηκαν εν δυνάμει Βούλγαροι, και επειδή η Τουρκία ήταν μαζί με την χώρα μας μέλος του ΝΑΤΟ, θεωρήθηκε προτιμώτερο να ενταχθούν στην τουρκική σφαίρα επιρροής, αφού η Βουλγαρία αποτελούσε εκείνη την εποχή δήθεν ισχυρότερο κίνδυνο. Η λανθασμένη εκείνη λογική οδήγησε στην υπογραφή των αυτοκτονικών μορφωτικών πρωτοκόλλων του 1951 και του 1968, με τα οποία διεπράχθη εκτουρκισμός των Πομάκων από το ίδιο το Ελληνικό Κράτος! Ούτε οι Ρωμά βέβαια δεν γλύτωσαν από την «ελληνοτουρκική φιλία». Έτσι, το πάγιο αίτημα της Τουρκίας για γλωσσικό εκτουρκισμό έγινε επί της ουσίας δεκτό κατά την δεκαετία του 1950, όταν Τούρκοι δάσκαλοι εγκαταστάθηκαν στην Θράκη για να διδάξουν στα μειονοτικά σχολεία. Τα αλλεπάλληλα αιτήματα των Πομάκων για ελληνική δημόσια παιδεία προσέκρουαν πάντα στο αδιάφορο και φοβικό Ελληνικό Κράτος. Αντίθετα, ο τουρκικός μηχανισμός λειτουργούσε με αποτελεσματικότητα, αφού κατασκεύαζε νέες πολιτισμικές οντότητες εντός των πεδινών χωριών μέσω των μεικτών οικισμών. Η τουρκική πολιτική στην περιοχή λειτουργούσε με τρομοκρατικό τρόπο: επέβαλλε εμμέσως την αποποίηση της ταυτότητας του Πομάκου και του Ρωμά έναντι της τουρκικής ως προϋπόθεση για να ανέλθει κάποιος κοινωνικο – οικονομικά. Όσοι δε από τους πρώτους τολμούσαν να διατηρήσουν την ιδιοπροσωπία τους τέθηκαν στο περιθώριο. Από την δεκαετία του 1990 και μετά, η τουρκική πολιτική όχι μόνον δεν υποχώρησε αλλά εντάθηκε. Η δε Ελληνική πολιτεία, ήδη από τη δεκαετία του 1980, είχε προσχωρήσει στην πελατειακή λογική. Το τουρκικό προξενείο πλέον προσεκαλείτο επισήμως να παρευρίσκεται σε δημόσιες εκδηλώσεις από τους ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

ίδιους τους Έλληνες δημοτικούς και περιφερειακούς άρχοντες, την ίδια στιγμή που συνέχιζε τη διαδικασία εκτουρκισμού. Μία από τις πλέον προσφιλείς μεθόδους του ήταν (και εξακολουθεί να είναι) η χρηματική αρωγή στους μουσουλμανικούς πληθυσμούς, ούτως ώστε να εγκαθιστούν στις οικίες τους δορυφορικά πιάτα μέσω των οποίων η τουρκική γλώσσα και ιδεολογία προπαγανδίζονται σε καθημερινή βάση.Οι τουρκόφωνες εφημερίδες δίχως καμμία πρόφαση προπαγάνδιζαν το σύνθημα «όποιος δηλώνει Πομάκος ή Ρωμά θα…εκχριστιανισθεί». Οι δε πρόσφατες εκλογές δείχνουν ότι αυτά τα φαινόμενα εντείνονται. Υπό αυτήν την έννοια, θα έπρεπε να είχε προβληματίσει εδώ και καιρό τους ιθύνοντες στο υπουργείο Εξωτερικών η απαρχή ενός διαλυτικού φαινομένου, που εκφράσθηκε πρώτη φορά με την ανεξαρτητοποίηση του Κοσσυφοπεδίου. Η εφαρμογή της αρχής της αυτοδιάθεσης σε μικρές πληθυσμιακές ομάδες εντός των εθνικών κρατών δημιούργησε ένα αρνητικό προηγούμενο. Ήδη εκδηλώνεται στην Ουκρανία και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Παρόμοιες υπεραπλουστεύσεις δεν χωρούν φυσικά στην Θράκη, μία περιοχή καθαρά ελληνική ιστορικά, πολιτιστικά και δημογραφικά, όπου η μουσουλμανική μειονότητα θέλει να ζει ειρηνικά στα πλαίσια του ελληνικού κράτους. Αλλά μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως εργαλείο ανάμειξης στα εσωτερικά της Ελλάδος από υποψήφιους «προστάτες» μειονοτικών πληθυσμών. Σύμφωνα με το νεορεαλιστικό υπόδειγμα της θεωρίας των διεθνών σχέσεων, τα έθνη – κράτη έχουν συμφέροντα και έχουν αξιώσεις. Έθνη που δεν διεκδικούν τίποτα λοιπόν όπως το δικό μας, αναπόδραστα θα περιφερειοποιηθούν, ήτοι οι επιλογές τους δεν θα συναρτώνται μόνον από τις μεγάλες δυνάμεις αλλά και από χώρες οι οποίες είναι περιφερειακές δυνάμεις όπως η Τουρκία. Η Ελλάδα, εάν θέλει να επιβιώσει ως παράγων που έχει ανεξαρτησία στις επιλογές του, οφείλει να οργανώσει μία σύγχρονη, επιστημονικά σχεδιασμένη προσέγγιση της ανάπτυξης της Δυτικής Θράκης και της πλήρους ενσωμάτωσης των Μουσουλμάνων στην Ελληνική κοινωνία, όχι ως «μειονοτικών» αλλά ως ισότιμων Ελλήνων πολιτών.

31

Κωνσταντίνος Δεσποτόπουλος

Συνέβη να γεννηθώ στην Σμύρνη

Μία συγκλονιστική αυτοβιογραφική και φιλοσοφική συνέντευξη του διαπρεπούς ακαδημαϊκού στην ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ

Ο

φιλόσοφος και ακαδημαϊκός Κωνσταντίνος Δεσποτόπουλος είναι ένας από τους ελάχιστους, ίσως και ο μόνος εν ζωή Έλλην, που παρακολούθησε εκ του σύνεγγυς λειτουργία του Χρυσοστόμου Σμύρνης στην Αγία Φωτεινή. Γεννήθηκε στην Σμύρνη το 1913 μαζί με τον δίδυμο αδελφό του και επίσης διακεκριμένο επιστήμονα και ιστορικό Αλέξανδρο, και έζησε το μεγαλείο της ελληνικής μεγαλούπολης στην τελευταία αναλαμπή της. Ήρθε πρόσφυγας στην Αθήνα μετά τα τραγικά γεγονότα του 1922, μεγάλωσε στον προσφυγικό Βύρωνα και φοίτησε στο Πρώτο Γυμνάσιο Αρρένων Αθηνών, όπου πρώτευσε. Σπούδασε νομικά στο πανεπιστήμιο Αθηνών, όπου και ανακηρύχθηκε διδάκτωρ Φιλοσοφίας του Δικαίου και στην συνέχεια εξελίχθηκε σε υφηγητή. Στα τέλη του Μεσοπολέμου συνδέθηκε στενά με κορυφαίους πνευματικούς ανθρώπους της εποχής του, και ιδίως τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο, τον Κωνσταντίνο Τσάτσο και τον Γεώργιο Καρτάλη. Στον Πόλεμο του Σαράντα, ο Δεσποτόπουλος πολέμησε στην Μακεδονία ως έφεδρος ανθυπολοχαγός και επέδειξε ζήλο και ανδραγαθία. Αμέσως μετά την Κατοχή, το 1945, αναδείχθηκε πρόεδρος του Ελληνοσοβιετικού Συνδέσμου Νέων, με σκοπό να συμβάλει στην υποστήριξη των ελληνικών εθνικών δικαίων από την Σοβιετική Ένωση. Το αποτέλεσμα ήταν το 1947 να απολυθεί από την θέση του στο πανεπιστήμιο και να εκτοπιστεί στην Μακρόνησο μέχρι το 1950, όπου παρέμεινε υπό απάνθρωπες συνθήκες, τις οποίες αντιμετώπισε με όπλο την φιλοσοφική του παιδεία. Επί Δικτατορίας δίδαξε Φιλοσοφία στο πανεπιστήμιο του Νancy στην Γαλλία και μετά την Μεταπολίτευση, το 1975, επέστρεψε στην Ελλάδα και εξελέγη τακτικός καθηγητής Φιλοσο-

32

φίας στο Πάντειο. Δίδαξε μέχρι την συνταξιοδότησή του το 1981. Το 1984 εξελέγη τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών. Το 1989 ορίστηκε υπουργός Παιδείας στην κυβέρνηση Γρίβα και το 1990 στην κυβέρνηση Ζολώτα. Το 1990 προτάθηκε από τον Ενιαίο Συνασπισμό υποψήφιος για το αξίωμα του προέδρου της Δημοκρατίας. Το πλούσιο έργο του Δεσποτόπουλου τον καθιστά όχι μόνον διεθνώς αναγνωρισμένο πλατωνιστή αλλά και άξιο συνεχιστή και ανανεωτή της πλατωνικής φιλοσοφίας. Σταθμός στην ζωή του υπήρξε η σχέση του με τον μεσοπολεμικό πνευματικό κύκλο του Παναγιώτη Κανελλόπουλου, η φιλία του με τους Σαραντάρη, Καπετανάκη, Ελύτη, Παπαληγούρα και άλλες εξέχουσες προσωπικότητες της εποχής. Ενδιαφέρουσα και εν πολλοίς άγνωστη είναι η πνευματική και ηθική επιρροή του Δεσποτόπουλου στον νεαρό Κορνήλιο Καστοριάδη και η καθοριστική επίδραση του πλατωνισμού και του καντιανού ιδεαλισμού στην έννοια της Αυτονομίας, που είναι ο κεντρικός άξονας του έργου του Καστοριάδη. Ο Δεσποτόπουλος παρέμεινε σε ολόκληρη την ζωή του σταθερά προσηλωμένος στην ιδέα της πατρίδας.Ο Κωνσταντίνος Δεσποτόπουλος υπήρξε, στα παρακμιακά, συβαριτικά χρόνια της Μεταπολίτευσης, αντιπαράδειγμα, διότι ενσάρκωσε την πνευματικότητα έναντι του χυδαίου υλισμού. Υπ’ αυτήν την έννοια, ο Δεσποτόπουλος αποτελεί πρότυπο γιά την ανασυγκρότηση της κατεστραμμένης πατρίδας μας σε μία νέα βάση, αυτήν της πνευματικής διάκρισης, που άλλωστε αποτελεί διαχρονικά το πεδίο στο οποίο ο Ελληνισμός διακρίνεται και διαθέτει το απόλυτο συγκριτικό του πλεονέκτημα. Μελέτης Η. Μελετόπουλος ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

Συνέντευξη

Η ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ: Ποιες είναι οι πρώτες αναμνήσεις σας; Τι ρόλο έπαιξε η παιδική σας ηλικία στην πνευματική σας εξέλιξη; Κωνσταντίνος Δεσποτόπουλος: Συνέβη να γεννηθώ στην Σμύρνη, την οποία ο Στράβων, ο αρχαίος γεωγράφος, την είχε ονομάσει καλλίστη πασών. Στους νεώτερους χρόνους, ο Γάλλος Σατωβριάνδος την ονόμασε το Παρίσι της Ανατολής. Η Σμύρνη συνεδύαζε ομορφιά τοπίου γύρω της και μια ιστορική παράδοση εμπνευστική των κατοίκων της σε ηθικότητα, εργατικότητα και ανθρώπινη αλληλεγγύη. Ξέρετε, και στην αποκάλυψη του Ιωάννου, μεταξύ των 10 πολιτειών αναφέρεται η Σμύρνη: και τω αγγέλω της εν εκκλησίας της Σμύρνης γράψον έσονται αι ημέραι της θλίψεως δέκα. Δηλαδή είναι πόλις που έχει καθιερωθεί και στην ιστορία την χριστιανική και στην γενική ιστορία. Στην αρχαιότητα, στον 6ο αιώνα π. Χ., η Σμύρνη αρχικά ήταν πόλις αιολική, και ονομαζόταν Σμύρνα, από το αρωματικό φυτό. Όταν προσεχώρησε στην ιωνική συμπολιτεία, το Σμύρνα έγινε Σμύρνη, γιατί γενικά οι Ίωνες αντί το άλφα είχαν το ήτα, παραδείγματος χάριν οι Ίωνες έλεγαν Αθήναι, ενώ οι Δωριείς έλεγαν Αθάναι. Λοιπόν, αφού είχαν ευδοκιμήσει οι Ίωνες και εκεί γεννήθηκε η δημοκρατία, η φιλοσοφία και η ποίηση με τον Όμηρο, αναπτύχθηκε το βασίλειο των Λυδών με τον Κροίσο και τους πίεσε και τελικά οι υπόλοιπες ιωνικές πόλεις υποτάχθηκαν. Η Σμύρνη, όμως, αντιστάθηκε μέχρις εσχάτων. Ο Μέγας Αλέξανδρος βρήκε τους Σμυρναίους κομιδών κειμένους, να έχουν σκορπίσει στα γύρω χωριά. Τους συγκέντρωσε και επανίδρυσε την Σμύρνη από θαυμασμό στον Όμηρο, γιατί ο Αριστοτέλης, ο δάσκαλός του, μεταξύ των άλλων, του είχε διδάξει τον Όμηρο. Συγκινήθηκαν από την αντίσταση των Σμυρναίων οι Έλληνες τόσο, που ο Κλεομένης, στον πόλεμο Σπαρτιατών και Μεσσηνίων (δυστυχώς η ελληνική ιστορία βαρύνεται από εμφυλίους πολέμους μεταξύ των ελληνικών πόλεων), έλεγε εις τους στρατιώτας του: μιμήστε τα Σμυρναίων ανδραγαθήματα μάχεσθε καθάπερ Σμυρναίους. Τόσο πολύ η Σμύρνη είχε προβληθεί ως σύμβολο μεταξύ άλλων και ανδρείας. Στους νεώτερους χρόνους, θα σας πω ένα παράδειγμα της αλληλεγγύης της Σμύρνης προς τον άλλο Ελληνισμό. Όταν το 1854 υπήρξε μια επιδημία στην Αθήνα και έμειναν ορφανά πολλά κορίτσια, η βασίλισΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

σα, η Αμαλία τότε, μια πολύ καλή βασίλισσα, θεώρησε ότι κάτι έπρεπε να κάνουν για αυτά τα κορίτσια, αλλά το κράτος δεν είχε χρήματα. Η ίδια κληρονόμησε από μια θεία της στην Γερμανία 65.000 δραχμές και τα έδωκε όλα για να γίνει ορφανοτροφείο. Δεν επαρκούσαν. Της πρότεινε τότε η Μαρία Υψηλάντη, που ήταν κυρία επί των τιμών, να διενεργήσουν πανελλήνιο έρανο. Έγινε πράγματι πανελλήνιος έρανος, έστειλαν χρήματα οι κοινότητες των Ελλήνων από την Αλεξάνδρεια, από την Τεργέστη, από την Μασσαλία, από την Κωνσταντινούπολη. Αλλά ενώ η Αθήνα συγκέντρωσε 6.600 δραχμές, η κοινότης των Ελλήνων της Σμύρνης έστειλε 250.000 δρχ. Δείτε πόσο κολοσσιαία είναι η διαφορά. Και έτσι έγινε το Αμαλείον. Στον πίνακα των ευεργετών του Αμαλείου αναγραφόταν, το έχω δει με τα μάτια μου, πρώτη η κοινότης της Σμύρνης με το μέγα ποσόν, και ύστερα όλες οι άλλες. Αλλά, βλέπετε, το 1922 έγινε το μοναδικό ίσως στην ιστορία έγκλημα να καταστραφεί μία πόλη χωρίς σκοπιμότητα στρατιωτική. Στους πολέμους καταστρέφονται οι πόλεις από τον στρατό που τις εγκαταλείπει για να μην τις πάρει ο αντίπαλος. Εδώ είχαν εισέλθει οι Τούρκοι στην Σμύρνη, ημέρα Σάββατο, και την Τετάρτη που ο άνεμος ήταν νότιος και δεν κινδύνευε η τουρκική συνοικία, έκαψαν την Σμύρνη και άρχισε το απόγευμα η φωτιά. Το είδα με τα μάτια μου. Και τελείωσε το πρωί την επομένη. Στρατιώτες με δοχεία βενζίνης έριχναν και προχωρούσε η φωτιά, κάηκαν όχι η ελληνική συνοικία της Σμύρνης που γράφουν ανόητα, αλλά οι ελληνικές συνοικίες. Γιατί τα 85% των κατοίκων ήταν Έλληνες (επί 125 ιατρών οι 112 ήταν Έλληνες), καταλαβαίνετε τι σήμαινε κοινωνική υπεροχή των Ελλήνων. Και υπήρχαν πολλές συνοικίες, τις έλεγαν μάλιστα ενορίες ανάλογα με την εκκλησία. Η ενορία του Αγίου Δημητρίου, η ενορία της Αγίας Αικατερίνης, όπου ζούσε η δική μου οικογένεια. Δεν πρόλαβαν οι Τούρκοι να λεηλατήσουν όλη την Σμύρνη, που είχε μεγάλο πλούτο στα καταστήματά της αλλά και στα σπίτια. Τα περισσότερα σπίτια ήταν εύπορων και κάηκαν όλα. Δεν κάηκε η τουρκική συνοικία, η εβραϊκή και η λεβαντίνικη, όπου ήταν Γάλλοι, Άγγλοι, Ιταλοί, αυτοί ήτανε λίγοι σε ένα άκρο της Σμύρνης. Κάηκαν οι ελληνικές συνοικίες και η Αρμενική, μάλιστα η φωτιά άρχισε από την αρμενική συνοικία. Λοιπόν, έζησα τα παιδικά μου χρόνια με την ανά33

μνηση της Σμύρνης, το μεγαλείο της Σμύρνης και με ενέπνεε. Στο σχολείο, όταν πρωτοπήγα, μας έλεγαν: Σμύρνη, πρωτεύουσα του νομού Αϊδινίου, του ευφορώτερου στον κόσμο, και έτσι ως παιδιά είχαμε έναν φρονηματισμό, ότι ζούμε σ’ αυτήν την ωραία πόλη. Και ήταν βέβαια πάρα πολύ ωραία πόλη, η προκυμαία της εθεωρείτο η ωραιότερη στον κόσμο. Εκεί έζησα τα παιδικά μου χρόνια, έως 9 ετών. Μετά ήρθε η Καταστροφή και η προσφυγιά. Παρά ταύτα, και ως πρόσφυγας διακρίθηκα στο σχολείο, δεν με εμπόδισε δηλαδή η έλλειψη οικονομικής ευμάρειας. Τελείωσα το Πρώτο Γυμνάσιο Αθηνών, απ’ όπου είχαν αποφοιτήσει τον περασμένο αιώνα οι περισσότεροι πρωθυπουργοί της Ελλάδος. Είχα την τύχη να βαθμολογηθώ με ακέραιο άριστα, όπως μόνον ο Χαρίλαος Τρικούπης, ο διάσημος πρωθυπουργός. Αυτό και μου έδωσε μια αυτεμπιστοσύνη και συναίσθηση ευθύνης, ότι πρέπει να διακρίνομαι. Και έτσι, όταν υποστήριξα το διδακτορικό μου δίπλωμα, είπε ο πρόεδρος της επιτροπής των καθηγητών ότι «με άριστα παμψηφεί η επιτροπή σας αναδεικνύει διδάκτορα, και το άριστα δεν επαρκεί για να εκφράσει τα αισθήματα θαυμασμού της και ενθουσιασμού της»! Έζησα χωρίς πλούτο, αλλά σε ένα περιβάλλον κοινωνικό, το καλύτερο της Ελλάδος. Ευτύχησα να έχω γνωρίμους και φίλους τους εκλεκτώτερους Έλληνες της εποχής, μεταξύ άλλων τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο, πρωθυπουργό και διανοούμενο, τον Κωνσταντίνο Τσάτσο, μετέπειτα πρόεδρο της Δημοκρατίας, τον Ιωάννη Θεοδωρακόπουλο, τον σημαντικώτερο φιλόσοφο της εποχής. Είχα την ευτυχία πολλοί μαθητές μου να διακριθούν, να γίνουν καθηγητές στα πανεπιστήμια, να γίνουν υπουργοί, να γίνουνε λειτουργοί της κοινωνίας. Επειδή στο γυμνάσιο είχα μάθει να γράφω ωραία, και στις εκθέσεις είχα βραβευθεί με άριστα, από νέος 34

άρχισα να γράφω, να δημοσιεύω σε περιοδικά και έφθασα μέχρι σήμερα πάνω από 40 βιβλία να έχω εκδώσει, βιβλία φιλοσοφίας, ιστορίας, αν θέλετε κοινωνιολογίας. Τελευταία, μάλιστα, έγραψα σε τρεις τόμους, με τον τίτλο Αναπολήσεις [εκδόσεις Παπαζήση], μία εξιστόρηση της ζωής μου και του κόσμου και της ζωής της Ελλάδος εκείνης της εποχής. Διότι μιλώντας για τον εαυτό μου μιλούσα και γιά τα όσα συνέβαιναν γύρω μου. Στον πρώτο τόμο διηγούμαι την ωραία ζωή της Σμύρνης, και έπειτα την καταστροφή της Σμύρνης. Καταλαβαίνετε ότι η καταστροφή της Σμύρνης, μέγα γεγονός, σημαίνει πολλά για όλα τα μετέπειτα γεγονότα, την ζωή της προσφυγιάς, την ζωή στο σχολείο, την ζωή στο πανεπιστήμιο, μέχρι τις 27 Οκτωβρίου 1940, την παραμονή του πολέμου. Περιγράφω επίσης την δικτατορία του Μεταξά και τα όσα συνέβησαν τότε. Ο δεύτερος τόμος είναι από τις 28 Οκτωβρίου 1940 μέχρι τις 31 Νοεμβρίου 1960. Σε αυτόν τον τόμο περιγράφω τον πόλεμο κατά των Ιταλών, στον οποίον μετείχα. Εγώ δεν περιορίστηκα να γράφω και να διδάσκω στο πανεπιστήμιο, αλλά ζητούσα κάθε τόσο ορισμένες κακές καταστάσεις και ρυθμίσεις να λείψουν. Παραδείγματος χάριν, ζήτησα και επέτυχα, βοήθησαν βέβαια και άλλοι, αλλά συνέβαλα πολύ να καταργηθεί η ποινή του θανάτου. Συνέβαλα να αποφευχθούν οι ακρότητες, καθώς οι πολιτικοί της εποχής εκείνης είχαν εμπάθεια και υπήρξαν εκδικήσεις και αντεκδικήσεις. Μεσολαβούσα όσο ήταν δυνατόν γιά να προστατεύσω τους διωκόμενους, σε όποια παράταξη και αν ήταν, δεν έκανα διακρίσεις, εγώ σεβόμουν τον Άνθρωπο ως υπέρτατη αξία και δεν με ενδιέφερε αν ήταν με το ένα κόμμα ή με το άλλο, όπου μπορούσα βοηθούσα. Σε ό,τι αφορά τον ελληνοαλβανικό πόλεμο, ο όγκος του ελληνικού στρατού ήταν στην Αλβανία εναντίον των Ιταλών. Δεινοπάθησαν οι στρατιώτες και πολλοί έπαθαν κρυοπαγήματα από το ψύχος. Διότι υπήρχε μεν παρά πολύ καλή στρατιωτική προετοιμασία, τόσο από τον ίδιο τον Μεταξά και όσο και προηγουμένως –προπάντων- από τον Πάγκαλο, που είχε φέρει πάρα πολύ καλό πυροβολικό. Ωστόσο δεν υπήρξε προετοιμασία για χειμερινό πόλεμο. Πάντως ο όγκος του ελληνικού στρατού ήταν εμπλεγμένος με τους Ιταλούς, έτσι επιτέθηκαν οι Γερμανοί στον λίγο στρατό που φύλαγε την γραμμή Μεταξά και τα αφύλακτα ελληνογιουγκοσλαυϊκά σύνορα, όπου ήμουν εγώ. Ως εκ θαύματος επέζησα από τους Γερμανούς και έζησα την Κατοχή όσο το δυνατόν ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

Συνέντευξη με αξιοπρέπεια και με φροντίδα να περισωθεί ο λαός από την πείνα, γιατί στην Κατοχή η Αθήνα δεινοπάθησε πάρα πολύ από έλλειψη τροφίμων. Η κυβέρνηση που είχε φύγει απ’την Αθήνα πριν μπουν οι Γερμανοί, είχε πάει στην Αίγυπτο και είχε έδρα στο Κάιρο, ήταν αδύνατο να στείλει τρόφιμα. Τότε ο Πάπας πρότεινε στον Μουσολίνι να δηλώσουν οι ιταλικές αρχές ότι ένα ουδέτερο πλοίο μπορεί να έρθει να φέρει τρόφιμα στους Έλληνες. Μεσολάβησε η έγκριση και των Γερμανών, αλλά προσέκρουσαν στην άρνηση του Τσώρτσιλ, που υποστήριζε ότι τα τρόφιμα θα τα πάρουν οι Γερμανοί. (δεν τα πήραν όμως οι Γερμανοί). Τότε οι Έλληνες του Λονδίνου του έστελναν τηλεγραφήματα του τύπου «ανάδελφε Τσώρτσιλ». Όταν όμως ο Τσώρτσιλ πήγε στην Αμερική για να πάρει από τον Ρούσβελτ ενισχύσεις, τότε μαζικά οι Έλληνες της Αμερικής του έστειλαν ατομικά τηλεγραφήματα. Γέμισε το δωμάτιο στο ξενοδοχείο. Ανένδοτος! Τότε έκαναν κάτι πιο έξυπνο, ίδρυσαν ένα σωματείο για την άρση του αποκλεισμού στην Ελλάδα και έβαλαν πρόεδρο την κυρία Ελέανωρ Ρούσβελτ, δηλαδή την σύζυγο του προέδρου των ΗΠΑ. Αυτή λοιπόν πίεσε τον Τσώρτσιλ και αυτός υποχώρησε, οπότε ήρθε ένα τουρκικό πλοίο και έφερε τρόφιμα και άρχισε κάπως να βελτιώνεται η κατάσταση. Πάντως, ο λαός των Αθηνών έδειξε μοναδική αξιοπρέπεια. Όταν μπήκαν οι Γερμανοί, τα παράθυρα των σπιτιών ήταν όλα κλειστά. Μπήκαν σε μία έρημη πόλη. Εκδήλωση αξιοπρέπειας! Έπειτα, έσωσαν πάρα πολλούς Εβραίους. Οι ελληνικές οικογένειες έκρυβαν Εβραίους, τους εμφάνιζαν ως Έλληνες για να μην τους πάρουν οι Γερμανοί να τους στείλουν στα στρατόπεδα εξόντωσης στην Γερμανία. Αυτά είναι στο ενεργητικό του ελληνικού λαού. Από την απελευθέρωση, δυστυχώς, άρχισαν οι συγκρούσεις, ο εμφύλιος πόλεμος και ταλαιπωρηθήκαμε. Στην διάρκεια του εμφυλίου πολέμου, προσπάθησα να κάνω ό,τι μπορώ για να μη γίνει ο πόλεμος, αλλά ήμουν νέος, δεν είχα κύρος και υπέστην και εγώ τις συνέπειες του εμφυλίου, με φοβερό διωγμό. Αλλά, ας μην πούμε τα δυσάρεστα, ας επιμείνουμε στα ευχάριστα! Σας επαναλαμβάνω, η Ελλάς, με την συμβολή της στον πόλεμο, άλλαξε την πορεία της Ιστορίας, διότι οι Γερμανοί έχασαν έξι μήνες εδώ (στην Ελλάδα). Άργησε έξι μήνες η επίθεσή τους στην Ρωσσία, τους έπιασε ο χειμώνας και έχασαν τον πόλεμο. Αν δεν υπήρχε η ελληνική αντίσταση θα ήταν άλλη η εξέλιξη της Ιστορίας! ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

Η ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ: Για να μείνουμε στην Κατοχή. Πώς τοποθετηθήκατε μεταξύ της κανελλοπουλικής νεολαίας και του ΕΑΜ; Κωνσταντίνος Δεσποτόπουλος: Προσπάθησα να επέμβω, διότι ήταν μαθητές μου και φίλοι μου. Στην νεολαία του ΕΑΜ ήταν ο Φιλίνης, παιδί μιας αριστοκρατικής οικογένειας. Στην κανελλοπουλική νεολαία ήταν ο Ευάγγελος Κυριακόπουλος. Τους έφερα σε επαφή και έτσι συνέβαλα να γίνει η απελευθέρωση των Αθηνών αναίμακτα, ειρηνικά. Αργότερα άρχισαν οι διαφωνίες και οι συγκρούσεις. Γι’αυτό φταίνε πολλοί, ορισμένοι πολιτικοί αλλά και οι Άγγλοι. Αλλά ας μην πούμε περισσότερα. Η ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ: Εξηγήστε μας την σχέση σας με την Αριστερά μεταπολεμικά. Κωνσταντίνος Δεσποτόπουλος: Επειδή είμαι και καθηγητής της πολιτικής φιλοσοφίας, αποφάσισα να μην είμαι με κανένα κόμμα. Να είμαι ουδέτερος και όσο μπορώ συμφιλιωτικός. Μου πρότεινε η Αριστερά να γίνω Πρόεδρος της Δημοκρατίας χωρίς να το θέλω. Εγώ δεν ζήτησα ποτέ ούτε από την Αριστερά και την Δεξιά καμμία ανάδειξη και κανένα αξίωμα. Ήθελα να μείνω απ’ έξω και να συμβουλεύω και ιδίως να μειώνω τις αδιαλλαξίες. Η ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ: Είδατε στον Σοσιαλισμό στοιχεία πλατωνισμού; Κωνσταντίνος Δεσποτόπουλος: Οι νεαροί και οι μη νεαροί, που αγωνίζονταν πολιτικά, αγνοούσαν την πολιτική παράδοση του Πλάτωνος και του Αριστοτέλους. Εγώ λοιπόν τους έλεγα ότι οι αρχικές μεγάλες πολιτικές ιδέες προέρχονται από τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη. Οι νεώτεροι είχαν παρακούσματα και υπενθύμιζα πως η πολιτική γεννήθηκε στην Ελλάδα. Αλλά είχε παραμεληθεί η διδασκαλία της πολιτικής, γι’αυτό και ενεφάνισα τον Πλάτωνα. Υπήρχε, μάλιστα, μια ανόητη αντίθεση μεταξύ ιδεαλισμού και υλισμού. Σαν να ήταν ο ιδεαλισμός η συντήρηση και ο υλισμός η Αριστερά, η Επανάσταση. Εγώ υποστήριξα πως είναι λάθος αυτό και στην διδασκαλία μου στο πανεπιστήμιο και κατ’ιδίαν με τα βιβλία μου. Πάντως δεν ζήτησα ποτέ αξιώματα. Προπολεμικά, μαζί με φίλους μου, ιδρύσαμε «Πανεπιστημιακό Όμιλο για την Βαλκανική Συνεννόηση». Για να συνεργάζονται και να μην εχθρεύονται οι λαοί των Βαλκανίων. Μάλιστα, την προσπάθεια αυτή είχε ενισχύσει ο πολιτικός αρχηγός Αλέξανδρος Παπαναστασίου. Απέφυγα 35

όμως να γίνω υποψήφιος βουλευτής. Η ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ: Πώς είδατε τον μεταπολεμικό κόσμο και την μετεμφυλιακή Ελλάδα ; Κωνσταντίνος Δεσποτόπουλος: Η Ελλάς είχε περάσει την μεγάλη δοκιμασία του 1922. Εθεωρείτο ακατόρθωτο να υποδεχθεί η φτωχή, τότε, Ελλάς, των 4.55 εκατομμυρίων, 1.5 σχεδόν εκατομμύρια εξαθλιωμένους πρόσφυγες. Δεν θέλησε τότε η κυβέρνηση, πριν φτάσουν οι Τούρκοι στην Σμύρνη, να επιτρέψει να φύγουν τότε οι Έλληνες και να έρθουν εδώ με τα υπάρχοντά τους αλλά ήρθαν χωρίς τίποτε. Και έγινε τότε το λεγόμενο «Ελληνικό Θαύμα», δηλαδή αφομοιώθηκαν. Με την συνθήκη της Λωζάννης, που υπέγραψε ο Βενιζέλος, οι Έλληνες της Μικράς Ασίας ήρθαν εδώ, και με την εμπορική και οικονομική πείρα τους συνέβαλαν στην οικονομική άνθηση της -φτωχής την δεκαετία του ΄20-Ελλάδας. Έπειτα η Ελλάς είχε πάντοτε και την ενίσχυση του Ελληνισμού του εξωτερικού. Δηλαδή οι Έλληνες που ζούσαν στην Αίγυπτο, στην Αμερική και λιγώτεροι στην Ευρώπη έστελναν εδώ χρήματα στους συγγενείς τους στην Ελλάδα (και στους Βαλκανικούς Πολέμους είχαν έρθει πολλοί εθελοντές). Με την ενίσχυση του Ελληνισμού του εξωτερικού και με άλλες συνθήκες κατόρθωσε η Ελλάς να υπερνικήσει την δοκιμασία του ΄22. Έπειτα ήρθε η Κατοχή, όπου πάλι είχαμε πτώση της οικονομίας, πάλι όμως η Ελλάδα την ξεπέρασε και η κατάσταση έγινε, δεν λέω πλούσια, αλλά οπωσδήποτε ανεκτή. Έπειτα (δεν θέλω να κάνω κριτική) έγιναν κάποια λάθη και τώρα έχουμε τις μεγάλες δυσκολίες του υπέρογκου οικονομικού χρέους. Εκείνο που τιμά την Ελλάδα είναι ότι θέλησε να φροντίσει για την παιδεία. Δημιούργησαν οι ενορίες πανεπιστήμιο επί Όθωνος, το Οθώνειο πανεπιστήμιο, το οποίο το μετονόμασαν σε Εθνικό όταν έδιωξαν τον Όθωνα. (Δεν υπήρχε λόγος να αλλάξει όνομα!) Αργότερα, το πανεπιστήμιο ονομάστηκε Εθνικό Καποδιστριακό. Ήταν ωραίο ότι τιμήθηκε ο Καποδίστριας, διότι ο Καποδίστριας ήταν ο μεγαλύτερος πολιτικός της Ευρώπης στην εποχή του και ο μεγαλύτερος πολιτικός της Ελλάδας. Αυτός οδήγησε την Επανάσταση σε αίσιο πέρας, και από τα ερείπια που είχε δημιουργήσει ο αγώνας εννέα χρόνων συγκρότησε ένα βιώσιμο κράτος, που σιγά σιγά έφτασε να είναι στην κατάσταση που ήταν το ’40. Ελπίζω, σήμερα, να υπερνικηθεί αυτή η (οικονομική) δυσκολία, ώστε η Ελλάς να είναι ένα κράτος χωρίς υπερβολικές οικονομικές ή άλλες εξαρτήσεις από το 36

εξωτερικό. Η νέα γενιά πρέπει να εμπνέεται και από το ένδοξο παρελθόν. Γιατί η Ιστορία, όταν είναι ένδοξη, βοηθάει το παρόν! Βοηθάει τη νέα γενιά να αποδώσει τον καλύτερο εαυτό της! Η ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ: Πώς αποτιμάτε την μεταπολεμική πορεία σας; Τι θα είχατε να πείτε στους νεώτερους αναγνώστες μας; Κωνσταντίνος Δεσποτόπουλος: Επί χούντας έφυγα και πήγα στην Γαλλία. Περιέσωσα έτσι την αξιοπρέπεια και του προσώπου μου και της φιλοσοφίας. Αρνήθηκα να κάνω εξευτελιστικές δηλώσεις. Εκεί δοκιμάσθηκαν οι ηθικοί χαρακτήρες. Για μια στιγμή κυβερνούσαν ορισμένοι κακοί Έλληνες με ξένους συμβούλους που περιφρονούσαν ουσιαστικά τον Ελληνικό λαό. Αλλά, ευτυχώς, ξεπεράστηκαν αυτά. Από την κυβέρνηση τότε Εθνικής Ενότητος και την κυβέρνηση Α. Παπανδρέου καταργήθηκαν μέτρα που απέκλειαν ορισμένους Έλληνες από την δημόσια ζωή ως αριστερούς και έτσι σήμερα έχουμε ισοπολιτεία όλων των Ελλήνων. Δεν έχουμε σήμερα εξαιρέσεις για πολιτικούς λόγους, και αυτό είναι τιμητικό για την Ελλάδα. Έχουμε Δημοκρατία υπό την έννοια ότι δεν εξαιρείται από την δημόσια ζωή καμμία κατηγορία πολιτών. Παίρνω ορισμένες πρωτοβουλίες να καταργηθεί ο όρκος και ο Αρχιεπίσκοπος Ιερώνυμος ζητά το ίδιο. Διότι είναι ασυμβίβαστο με την αξιοπρέπεια του ανθρώπου και απαγορεύεται από το Ευαγγέλιο. Είναι ντροπή να το χρησιμοποιούν ως αντικείμενο ορκωμοσίας, ενώ το ίδιο απαγορεύει τον όρκο! Επίσης, ζήτησα να πραγματοποιηθεί η ισότητα των δύο φύλων, διότι παλαιότερα οι γυναίκες δεν είχαν δικαίωμα ψήφου και δικαίωμα να αποκτήσουν δημόσια αξιώματα. Η ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ: Κύριε Καθηγητά, σας ευχαριστούμε! πολύ. Κωνσταντίνος Δεσποτόπουλος: Κι εγώ σας ευχαριστώ! Την συνέντευξη από τον Κωνσταντίνο Δεσποτόπουλο έλαβαν ο αρχισυντάκτης της ΝΕΑΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ Γιάννης Χατζόπουλος και ο βοηθός αρχισυντάκτης Βασίλης Σπυράκος-Πατρώνας.

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

εξωτερική πολιτική & άμυνα

ΦΑΚΕΛΟΣ «Πολυεθνικό» μνημείο στο Σεράγιεβο, μπροστά από τον ορθόδοξο καθεδρικό Ναό

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

ΝΑΤΟ και Ρωσσία στα Βαλκάνια 37

Το μείζον διακύβευμα της Ρωσσίας στα Βαλκάνια

Η

στρατηγική αξία του βαλκανικού χώρου στους γεωπολιτισμικούς συσχετισμούς του ευρασιατικού όγκου ήταν ανέκαθεν ανεκτίμητη. Μια πραγματικότητα που κατανόησαν και οι Ρώς, το πρώτο οργανωμένο κράτος των ανατολικών Σλαύων, ήδη από τον 10ο αιώνα. Για τους Ρώσσους, τα Βαλκάνια θα αποτελούσαν στους κατοπινούς αιώνες την λεωφόρο εξόδου προς τις θερμές θάλασσες και την Κεντρική Ευρώπη. Καθώς η Ρωσσία μεταμορφωνόταν σε αυτοκρατορία, με την πεποίθηση της αποστολής της «Τρίτης Ρώμης», ανέλαβε τον ρόλο της προστάτιδος δύναμης των ορθοδόξων λαών της χερσονήσου του Αίμου, που ζούσαν υπό τον ζυγό της Οθωμανικής Τουρκίας. Μετά τον Κριμαϊκό πόλεμο, για τον ίδιο λόγο θα χρησιμοποιηθεί ο πανσλαυισμός και, ως Σοβιετική Ρωσσία, η κομμουνιστική ιδεολογία. Την επιρροή αυτή, επί του βαλκανικού χώρου, επεδίωξαν να αναχαιτίσουν σταθερά οι ισχυρές δυνάμεις της Δύσεως (Αυστρία, Αγγλία, Γαλλία και κατόπιν Γερμανία, ΗΠΑ). Η διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης το 1991 έφερε την Ρωσσία σε μια εξαιρετικά δυσμενή θέση. Η εσωτερική αστάθεια στην νεοπαγή Ρωσσική Ομοσπονδία, ο πόλεμος της Τσετσενίας, η οικονομική κρίση και η αδυναμία της πολιτικής ηγεσίας του Γιέλτσιν, δεν επέτρεπαν στην Μόσχα να έχει σοβαρή παρέμβαση ακόμη και στο εγγύς εξωτερικό, όπως είναι τα Βαλκάνια. Την ίδια ώρα, οι ΗΠΑ, επιδιώκοντας να δημιουργήσουν νέους, 38

του Σωτήρη Δημόπουλου ευνοϊκούς για τις ίδιες, συσχετισμούς, ξεκαθάριζαν το τοπίο. Επέκτειναν την κάλυψη των ευρωατλαντικών θεσμών, αλλά την ίδια ώρα ισχυροποίησαν το μουσουλμανικό στοιχείο, από την Αλβανία, το Κόσσοβο και την Βοσνία έως την Βουλγαρία. Ως αποτέλεσμα, ανεδύθη ένα ισλαμικό τόξο, που τέμνει την βαλκανική ενδοχώρα οριζοντίως, ως δυτικό τμήμα ενός μεγαλύτερου ισλαμικού τόξου που περνά από τη Τουρκία, τον Καύκασο, την Κ. Ασία και φθάνει μέχρι το ανατολικό Τουρκεστάν. Ταυτόχρονα, συνέτριβαν την Γιουγκοσλαυΐα –ουσιαστικά πρώην σύμμαχό τους κατά τον Ψυχρό Πόλεμοκαι κυρίως τον Σερβικό πυρήνα, που θα μπορούσε να προσφέρει μελλοντικά μια σημαντική βάση σε μια επανακάμπτουσα Ρωσσία. Η οικονομική ανασυγκρότηση, αλλά και τα οφέλη από την οικονομική διείσδυση, ανατέθηκαν και εδώ στην Γερμανία. Οι ΗΠΑ, όμως, κράτησαν για τον εαυτόν τους την στρατηγική ηγεμονία, όπως έχουν πράξει σε όλη την ζώνη της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης μέχρι τις Βαλτικές Δημοκρατίες. Οι υπολογισμοί των Αμερικανών για την επανεμφάνιση μιας ανταγωνιστικής Ρωσσίας επαληθεύθηκαν. Η ημέρα της (μερικής) ανάκαμψης της Ρωσσίας δεν άργησε. Στο πρόσωπο του Πούτιν η αχανής και πολυεθνική χώρα βρήκε τον ηγέτη που, από τα συντρίμμια, δημιούργησε και πάλι μια περιφερειακή υπερδύναμη. Συγκεντρωτική διοίκηση, αυταρχική εσωτερική πολιτική, οικονομική και γεωπολιτική διαχείριση των ενεργειΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

εξωτερική πολιτική & άμυνα ακών πηγών: σε αυτό το τρίπτυχο στηρίχτηκε η αναστροφή της πορείας στη πρώτη δεκαετία του 2000. Λίγα χρόνια μετά τον –ταπεινωτικό για το ρωσσικό συλλογικό υποσυνείδητο– πόλεμο της Γιουγκοσλαυΐας, η Μόσχα επεδίωξε να αποκτήσει πάλι παρουσία στα Βαλκάνια. Αυτήν την φορά, η ρωσσική προσφορά ήταν δελεαστική, καθώς σχετιζόταν με την μεταφορά πετρελαίου και φυσικού αερίου. Για την Βουλγαρία και την Ελλάδα (η οποία μόνη αυτή –η Τουρκία δεν πρέπει να θεωρείται βαλκανική χώρα– παρέμεινε στο δυτικό μπλοκ, αλλά έχει ίσως το μεγαλύτερο ποσοστό ρωσσόφιλων από όλες!) η ρωσσική πρόταση σήμαινε κέρδη, γεωπολιτική αναβάθμιση αλλά και εξάρτηση από την πολιτική της Μόσχας. Τουλάχιστον αυτό ανησύχησε την Ουάσιγκτων. Και καθώς οι γεωπολιτικοί συσχετισμοί, ιδίως σε κομβικές περιοχές, δεν αλλάζουν με κάποιες υπογραφές, ειδικά από αδύναμους ηγέτες και «καχεκτικές» κοινωνίες, το σχέδιο του ΜπουργκάςΑλεξανδρούπολη πετάχτηκε στον κάλαθο των αχρήστων. Οι κυβερνήσεις που προέκυψαν στην συνέχεια της αρχικής συμφωνίας και στις δύο χώρες ήσαν «αντιρωσσικές». Για την Ελλάδα δε, αυτή μάλλον ήταν και η ύστατη «ρωσσική» περιπέτεια, εφ’όσον μετά την οικονομική της κρίση η εξωτερική της (όπως και η εσωτερική της) πολιτική υπαγορεύεται από αλλού. Η προσπάθεια, όμως, της Μόσχας να αποκτήσει πρόσβαση προς την βαλκανική ενδοχώρα δεν έπαψε. Και δεν θα μπορούσε να γίνει αλλιώς. Η δυτική Ευρώπη «διψά» για το ρωσσικό φυσικό αέριο, ενώ και τα βαλκανικά κράτη, στην δίνη της οικονομικής κρίσης, αναζητούν ουσιαστική στήριξη. Έτσι, και στα Βαλκάνια έχει ξεσπάσει ένας ιδιότυπος αμερικανο-ρωσσικός «ψυχρός πόλεμος», ο οποίος πήρε, απλώς, οξύτερη μορφή μετά την ουκρανική κρίση. Και πώς αλλιώς θα γινόταν, αφού η Ουκρανία εφάπτεται της βαλκανικής περιφέρειας, ενώ ακόμη επιβιώνουν ιστορικά υπόλοιπα, που στοίχισαν ακριβά στο παρελθόν και σε ζωές και σε υλικά μέσα. Ως εκ τούτου, η διχασμένη πάντοτε Βουλγαρία -μεταξύ των ρωσσόφιλων σοσιαλιστών και των συμμάχων τους «εθνικιστών» και των ατλαντιστών δεξιών με ρυθμιστές τους πανίσχυρους Τούρκους- βρίσκεται εκ νέου σε κυβερνητική κρίση λόγω του αγωγού South Stream. Το φιλορωσσικό μπλοκ επιθυμεί η καθημαγμένη οικονομικά και δημογραφικά Βουλγαρία να αντικαταστήσει την Ουκρανία ως κόμβος διαμετακομιστικός του φυσικού αερίου, με ελάχιστες ελπίδες να το επιτύχει. Η Σερβία, επίσης, ελπίζει πάντα στην Ρωσσία για να ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

«αναστηθεί», παρά τις υποσχέσεις για ένταξή της στην Ε.Ε. Προχωρά με τον South Stream και άλλες ρωσσικές επενδύσεις, ενώ κερδίζει και από το εμπάργκο της Ρωσσίας σε προϊόντα χωρών της Ε.Ε., εξάγοντας τα δικά της. Πολύ σημαντική είναι και η συνεργασία της Ουγγαρίας (που βρίσκεται μεταξύ Κ. Ευρώπης και Βαλκανίων) με την Μόσχα. Ο πρωθυπουργός της Όρμπαν προωθεί κοινά επενδυτικά σχέδια, που πιστεύει ότι θα ενισχύσουν τη ταλαιπωρημένη οικονομία της χώρας του. Αντιθέτως, εχθρική στάση απέναντι στην Ρωσσία έχει το Βουκουρέστι. Η Ρουμανία έχει αναδειχθεί στην πλέον φιλο-αμερικανική δύναμη στην Μαύρη Θάλασσα, διεκδικώντας μερίδιο από τον ρόλο που έπαιζε η Τουρκία. Ως βασικό μέλος στην συμμαχία του φιλοαμερικανικού άξονα της «νέας Ευρώπης», με

την Πολωνία και τις βαλτικές χώρες, στηρίζει την κυβέρνηση του Κιέβου. Παράλληλα, προωθεί την ένταξη της Μολδαβίας στην Ε.Ε., που κατοικείται από πλειοψηφία ρουμανόφωνων, ώστε στην συνέχεια να την απορροφήσει. Η Μόσχα είναι προφανές ότι είναι σε δυσχερή θέση στα Βαλκάνια. Οι ΗΠΑ, μέσω και των μηχανισμών της Ε.Ε., θα συνεχίσουν την στρατηγική της ανάσχεσης της Ρωσσίας και από εδώ. Το εάν θα το πετύχουν θα εξαρτηθεί από την στάση της Γερμανίας (η οποία στην πραγματικότητα ως τώρα είναι επαμφοτερίζουσα) και από τις εξελίξεις στο ουκρανικό μέτωπο. Για την Ρωσσία, πάντως, ο κίνδυνος να εξοβελισθεί από τα Βαλκάνια, για πρώτη φορά εδώ και αιώνες, σε μια διαδικασία που την ωθεί να περιχαρακωθεί στην Ανατολή, είναι υπαρκτός.

39

Τα Βαλκάνια προσδιορίζουν τα όρια της ρωσσικής ανάκαμψης

του Θεοφάνη Μαλκίδη

Μ

πορεί στο παρελθόν τα Βαλκάνια να είχαν μεγάλη σημασία για την Ρωσσία, όμως ποτέ αυτή η σημασία δεν είχε το ειδικό βάρος, την μεγάλη γεωστρατηγική, γεωπολιτική και κυρίως γεωοικονομική αξία όσο σήμερα. Η παρουσία της Ρωσσίας στα Βαλκάνια ξεκινά με τον συμβολισμό, παρά με την ουσία που εμπεριέχουν τα «Ορλωφικά». Συνεχίζεται με την κρίσιμη Συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή, η οποία ανέδειξε τις στρατιωτικές, πολιτικές, αλλά και οικονομικές παραμέτρους αυτής της παρουσίας. Και κορυφώνεται με τις παρεμβάσεις της ΕΣΣΔ κατά το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα, σε μία σειρά από κράτη της βαλκανικής περιοχής (Αλβανία, Γιουγκοσλαυΐα, Ρουμανία, Βουλγαρία). Μάλιστα αυτές οι παρεμβάσεις απέκτησαν ιδιαίτερη σημασία και αξία, αφού η περιοχή αποτέλεσε τον κύριο βραχίονα της ψυχροπολεμικής πολιτικής της ΕΣΣΔ, σε σχέση, πολλές φορές, και με την Ελλάδα. Στην περίοδο αυτή, ύπαρξης της Σοβιετικής Ένωσης, το κυρίαρχο μέσο ήταν η ιδεολογία, η οποία εχρησιμοποιείτο για να προωθηθούν συγκεκριμένες πολιτικές. Η ιδεολογία λειτούργησε ως διαφορετική μορφή πίεσης για την επιβολή των συμφερόντων στον Βαλκανικό χώρο. Ορισμένα από τα συμφέροντα αυτά που εμφανίσθηκαν στην Σοβιετική περίοδο και ήδη είχαν σημειωθεί και στην Τσαρική, εκδηλώνονται και σήμερα.

40

Η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης, η σκληρή περίοδος μετάβασης που ακολούθησε με φτώχεια, ανέχεια, εξαθλίωση, μετανάστευση, και άλλα τεράστια κοινωνικά και οικονομικά προβλήματα (διαφθορά, πορνεία κ.ά.), η άνευ προηγουμένου λεηλασία του εθνικού πλούτου και η πολιτική του τότε προέδρου της Ρωσσίας Μπόρις Γιέλτσιν, δεν άφησαν και πολλά περιθώρια για να υπάρξει ρωσσική παρουσία στα Βαλκάνια (και αλλού). Ήταν μία δύσκολη περίοδος που κανείς στην Ρωσσία δεν θέλει να θυμάται, αφού, εκτός από τις παραπάνω οικονομικές και κοινωνικές συνιστώσες, επλήγη και το γόητρο μίας υπερδύναμης, η οποία έβλεπε τις αντιπάλους της να δραστηριοποιούνται χωρίς καμμία απολύτως αντίδραση. Μάλιστα, όταν τα συμφέροντα της πρώην σοβιετικής υπερδύναμης εξαφανίζονταν από έναν χώρο σχεδόν αποκλειστικής και προνομιακής της δραστηριότητας, τότε το πλήγμα αυτό ήταν ισχυρότερο. Η ανάληψη της εξουσίας από τον Πούτιν το 2000, μετά από μία μεγάλη οικονομική κρίση που οδήγησε εκατομμύρια πολίτες της Ρωσσίας σε ακραίες συνθήκες διαβίωσης, σηματοδότησε μία νέα περίοδο για την ρωσσική εσωτερική πολιτική (διώξεις των ολιγαρχών, των αποκαλούμενων «Νεορώσσων»). Επίσης άλλαξε άρδην και η εξωτερική πολιτική, η οποία είχε βιώσει την τραυματική και ταπεινωτική εμπειρία του Κοσσυφοπεδίου. Η συνέχεια ήταν ακόμη πιο ενδιαφέρουσα για την περίΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

εξωτερική πολιτική & άμυνα οδο μετά το 2000, αφού η Ρωσσία είχε πλέον την δύναμη του πετρελαίου και του φυσικού αερίου και μπορούσε να συνδιαλέγεται με τους δικούς της όρους, τόσο με χώρες της περιοχής που ήθελαν να στραφούν αλλού (π.χ Γεωργία, Ουκρανία), όσο και του ευρύτερου γεωπολιτικού της περίγυρου (Βαλκάνια). Για την Ουκρανία το ζήτημα της ενέργειας είναι κυρίαρχο, ενώ στην Γεωργία η Ρωσσία ήθελε να δείξει ότι, εν όσω υφίστανται τα ζητήματα της Νότιας Οσετίας και της Αμπχαζίας, η ενεργειακή εξάρτηση θα δημιουργεί στην χώρα του Καυκάσου συνεχώς προβλήματα. Κάθε κίνηση που αμφισβητεί τα συμφέροντα της Ρωσσίας θα λαμβάνει και την ανάλογη απάντηση, και όπως έδειξε η περίπτωση της Νότιας Οσετίας ακόμη και με στρατιωτικά μέσα. Τα Βαλκάνια είναι χώρος εθνικού συμφέροντος για την Ρωσσία, και η επανακάμψασα υπερδύναμη επιθυμεί να έχει θέση στην περιοχή, χρησιμοποιώντας τα μέσα που διαθέτει για να το επιτύχει. Μάλιστα όσο η Ρωσσία θα αποκτά μεγαλύτερη σημασία στο σκηνικό με την αναμφισβήτητη κομβική της θέση στον ενεργειακό τομέα, τόσο οι αντιδράσεις της θα είναι πιο οξείες, ακόμη και εάν αυτές μπορούν να προκαλέσουν σοβαρά ρήγματα στην μεταψυχροπολεμική εποχή. Ασφαλώς όμως η Ρωσσία συναντά απέναντί της ισχυρές δυτικές αντιδράσεις και οργανωμένο πλέγμα δυτικών και όχι μόνο γεωπολιτικών συμφερόντων. Η εταιρεία φυσικού αερίου Gaz-Prom ελέγχει ήδη πάνω από το 20% των ευρωπαϊκών εισαγωγών, με προοπτική να αυξηθεί περισσότερο στο αμέσως προσεχές διάστημα. Μία σημαντική παράμετρος που αξίζει να σημειωθεί, είναι το γεγονός ότι ο πρωθυπουργός και πρώην πρόεδρος της Ρωσσίας, ο Ντμίτρι Μεντβέντεφ, διετέλεσε πρόεδρος αυτής της εταιρείας-κολοσσού. Η Gaz-Prom είναι η μεγαλύτερη στον κόσμο εταιρεία φυσικού αερίου. Όταν εξετάστηκε το ενδεχόμενο εισόδου της στο χρηματιστήριο της Νέας Υόρκης, η ιδέα απορρίφθηκε, διότι η καταμέτρηση των περιουσιακών της στοιχείων την έκανε να έχει τόση αξία όση όλες οι άλλες εισηγμένες εταιρείες μαζί, καΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

θώς έχει στην ιδιοκτησία της όλα τα ρωσσικά αποθέματα φυσικού αερίου. Στο ίδιο επίπεδο κινείται και η Lukoil, ο πετρελαϊκός γίγαντας και δεύτερη μεγαλύτερη εταιρεία της Ρωσσίας μετά την Gaz-Prom. Η άνοδος της Ρωσσίας και η επιστροφή της στο διεθνές στερέωμα, και ειδικώτερα στα Βαλκάνια, συνδυάστηκε με την ενεργειακή υπεροχή που προσφέρουν οι ανωτέρω εταιρείες. Στο πολιτικό επίπεδο, το Κοσσυφοπέδιο γκρέμισε την πολιτική Γέλτσιν περί ισότιμης, εταιρικής σχέσης με την Δύση και στάθηκε ένας από τους λόγους ανάδειξης ενός νέου προσώπου, του Πούτιν, με εντολή την αναγέννηση της Ρωσσίας ως ανεξάρτητης, παγκόσμιας δύναμης. Τα Βαλκάνια, το Κοσσυφοπέδιο, είναι σε μικρογραφία ένα πεδίο δοκιμής της νέας ρωσσικής πολιτικής. Ο κόσμος έχει γίνει πιο πολύπλοκος και η Ρωσσία εκμεταλλεύεται κενά και

συγκυρίες, όπως στην Ουκρανία. Κάτι που δεν υπήρχε το 1991 ούτε το 1999. Η σημερινή Ρωσσία επιχειρεί να εμφανιστεί ως εγγυητής στην Σερβία ότι το Κοσσυφοπέδιο δεν πρόκειται να γίνει μέλος του ΟΗΕ και ότι το Βελιγράδι θα ασκεί ντε φάκτο κυριαρχία στους σερβικούς πληθυσμούς του νέου κρατιδίου, όπως και της Βοσνίας- Ερζεγοβίνης. Φυσικά, το διεθνές πλαίσιο, που εξελίσσεται σε ανεξέλεγκτες κατευθύνσεις, θα κρίνει τελικά την τύχη αυτών των σχεδιασμών.

41

Τυχόν αναδίπλωση των ΗΠΑ θα διαταράξει την εύθραυστη ισορροπία στα Βαλκάνια του Χρήστου Ζιώγα

Χ

ωρίς αμφιβολία, από τις πιο συνηθισμένες φράσεις που θα διαβάσει κάποιος σε ένα βιβλίο διπλωματικής ιστορίας ή σε ένα άρθρο που αφορά τα Βαλκάνια είναι: ότι ανέκαθεν η χερσόνησος του Αίμου αποτελούσε πεδίο ανταγωνισμού των Μεγάλων Δυνάμεων και λειτουργούσε ως η πυριτιδαποθήκη της Ευρώπης. Δίχως η συγκεκριμένη ιστορική αναφορά να απέχει από την ιστορική αλήθεια, σίγουρα έχει δημιουργήσει μια αρνητική εικόνα για την περιοχή αυτή της Νοτιοανατολικής Ευρώπης. Η ραγδαία συρρίκνωση της δεσποτικής Οθωμανικής κυριαρχίας κατά τον 19ο αιώνα στα Βαλκάνια προήλθε λόγω των αξιώσεων ανεξαρτησίας που σταδιακά προέβαλαν οι βαλκανικοί λαοί, επιδιώκοντας την ένταξή τους στην κοινωνία των ευρωπαϊκών κρατών. Τα εθνικά κινήματα, λοιπόν, που εμφανίστηκαν από το πρώτο ήμισυ του 19ου αιώνα, οδήγησαν σε μια νέα τάξη, που σφραγίστηκε με τις Συνθήκες του Αγίου Στεφάνου και του Βερολίνου (1878), μετά τον ρωσσο-τουρκικό πόλεμο του 1875-6. Οι εν λόγω συνθήκες επεδίωκαν να αποκαταστήσουν την ισορροπία ισχύος στην ανατολική Μεσόγειο, εντάσσοντας τα νεοπαγή κράτη στο ευρύτερο σύστημα ισορροπίας ισχύος. Το όρια του βουλγαρικού κράτους αυξήθηκαν και αμέσως μετά μειώθηκαν, η Σερβία και η Ρουμανία απέκτησαν πλήρη ανεξαρτησία, η Βρεταννία «υπενοικίασε» την 42

Κύπρο και η Αυστρία έλαβε το δικαίωμα να διοικεί την Βοσνία-Ερζεγοβίνη. Ωστόσο, η Συνθήκη του Βερολίνου δημιούργησε αρκετές εντάσεις μεταξύ των βαλκανικών εθνών, καθώς δεν υιοθετήθηκε αυστηρά η νεωτερική αρχή της εθνικότητας στην χάραξη των συνόρων των νέων βαλκανικών κρατών. Σε πολλές περιπτώσεις αυτό ήταν αδύνατο, διότι διαφορετικές εθνότητες συνυπήρχαν και συμβίωναν επί αιώνες σε κοινά εδάφη και ήταν σχεδόν αδύνατος ένας τέτοιου τύπου διαχωρισμός. Κανένα από τα βαλκανικά κράτη δεν κατάφερε να επιτύχει πλήρη εθνική ολοκλήρωση, δηλαδή την διαβίωση ολόκληρου του έθνους εντός των ορίων ενός μόνο κράτους. Σταδιακά η επιδίωξη της εθνικής ολοκλήρωσης έγινε ο κύριος άξονας της εξωτερικής τους πολιτικής. Κατά συνέπεια, η ανεξαρτητοποίηση των βαλκανικών κρατών δεν οδήγησε γραμμικά στην δημιουργία συνθηκών τάξης στην εν λόγω περιοχή. Οι επιδιώξεις των μεγάλων δυνάμεων και οι εθνικοί αλυτρωτισμοί, απόρροια των εδαφικών διευθετήσεων των συνθηκών που προαναφέραμε, διασάλευσαν συν τω χρόνω την εύθραυστη βαλκανική τάξη. Αυτή ακριβώς η τάση προκάλεσε διάφορες κρίσεις: την ένωση της (κατοικούμενης από ελληνικούς πληθυσμούς) Ανατολικής Ρωμυλίας με την Βουλγαρία και τον επακόλουθο σερβοβουλγαρικό πόλεμο το 1885, τον ελληνοτουρκικό ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

εξωτερική πολιτική & άμυνα πόλεμο του 1897, την απόπειρα εθνοκάθαρσης στην Μακεδονία από τους Βουλγάρους που εντάθηκε την τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα και αποκρούσθηκε την πρώτη δεκαετία του 20ού από την ελληνική πλευρά, την προσάρτηση της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης από την Αυστροουγγαρία το 1908, την αλβανική εξέγερση της περιόδου 1910-1912, την ανακήρυξη της ανεξαρτησίας της ελληνικής Βόρειας Ηπείρου το 1914, δίχως να λείπουν και μικρότερης σημασίας εντάσεις. Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι του 1912-3 αποτέλεσαν το λογικό αποτέλεσμα αυτών των διεργασιών, δημιουργώντας συνθήκες αποσταθεροποίησης στην βαλκανική χερσόνησο. Η κατάσταση αυτή λίγο - πολύ διατηρήθηκε καθ’ όλη την περίοδο του Μεσοπολέμου, όπου τα βαλκανικά κράτη επεδίωκαν να προσαρμόσουν τις βασικές επιλογές της εξωτερικής τους πολιτικής με τις γεωπολιτικές στοχεύσεις των Μεγάλων Δυνάμεων. Η επικράτηση των Συμμαχικών δυνάμεων έναντι του Άξονα κατά την διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, ο γεωγραφικός χώρος που κατέλαβαν οι προελαύνουσες δυνάμεις τους και οι συμφωνίες της Γιάλτας και του Πότσδαμ, καθόρισαν εν πολλοίς και την γεωπολιτική και κατά συνέπεια καθεστωτική τύχη των βαλκανικών κρατών τη μεταπολεμική περίοδο. Συντομογραφικά, στο τέλος της δεκαετίας του ΄40 τα Βαλκάνια είχαν χωριστεί στα βόρεια κομμουνιστικά καθεστώτα της Βουλγαρίας, Ρουμανίας, Γιουγκοσλαυΐας και Αλβανίας (αν και διαφοροποιούμενα ως προς την ένταση και νομιμοφροσύνη προς την σοβιετική ηγεμονία) και στα Νότια Βαλκάνια, όπου η Ελλάδα και η Τουρκία έγιναν το 1952 μέλη του ΝΑΤΟ. Στα μέσα του 1960 και μέχρι το τέλος της δεκαετίας του ’70, αποτυπώθηκαν στον χώρο των Βαλκανίων τρεις γεωπολιτικές πραγματικότητες: η πρώτη ήταν η ελληνοτουρκική αντιπαράθεση στον χώρο του Αιγαίου και της Κύπρου, η δεύτερη η ευθυγράμμιση της Αλβανίας με την κινεζική πολιτική και η τρίτη η πολιτική του Τίτο να αποστασιοποιήσει την Γιουγκοσλαυΐα από την πολιτική της ΕΣΣΔ.

Μεταψυχροπολεμική Περίοδος Το τέλος του Ψυχρού Πόλεμου δημιούργησε μια νέα γεωπολιτική πραγματικότητα, που μέσω του πολιτικού κατακερματισμού της Γιουγκοσλαυΐας οδήγησε στον εμφύλιο πόλεμο και την διπλή δυτική επέμβαση το 1995 και 1999 στην Βοσνία και το Κόσσοβο αντίστοιχα. Σήμερα, στον χώρο που κάλυπτε η πρώην Σοσιαλιστική ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γιουγκοσλαυΐας, υπάρχουν επτά διάδοχα κράτη, (Σερβία, Μαυροβούνιο, Σλοβενία, Κροατία, Βοσνία-Ερζεγοβίνη, η FYROM και το Κόσσοβο, το οποίο δεν έχει πετύχει την καθολική αναγνώριση της διεθνούς κοινότητας). Οι χώρες της Δύσης υιοθέτησαν πολιτικές ενσωμάτωσης των Βαλκανικών κρατών στους πολιτικοστρατιωτικούς θεσμούς της, καλύπτοντας το κενό ισχύος που άφησε η γεωπολιτική αναδίπλωση της μετα-σοβιετικής Ρωσσίας. Μέλη λοιπόν της Ατλαντικής Συμμαχίας έγιναν το 2004 η Βουλγαρία, η Ρουμανία και η Σλοβενία, ενώ το 2009 η Αλβανία και η Κροατία. Η ΒοσνίαΕρζεγοβίνη, το Μαυροβούνιο και η FYROM είναι υποψήφια προς ένταξη μέλη στο ΝΑΤΟ. Η Ευρωπαϊκή Ένωση ακολούθως έκανε αποδεκτές στους κόλπους της το 2004 την Σλοβενία, το 2007 την Βουλγαρία και την Ρουμανία, ενώ το 2014 την Κροατία. Καθεστώς υποψηφίων μελών έχουν το Μαυροβούνιο, η Σερβία, η Τουρκία και η FYROM,ενώ εν δυνάμει υποψήφια μέλη της Κοινότητας είναι η Αλβανία, η ΒοσνίαΕρζεγοβίνη και το Κόσσοβο. Διαπιστώνουμε επομένως πως, είκοσι χρόνια μετά την πρώτη νατοϊκή επέμβαση στην Βοσνία, η πλειοψηφία των κρατών της βαλκανικής χερσονήσου είναι μέλη του ενός ή και των δυο θεσμών, ΕΕ και ΝΑΤΟ, και τα υπόλοιπα με εξαίρεση την Μολδαβία υποψήφια μέλη ή εν δυνάμει υποψήφια και των δύο οργανισμών.

Ανοιχτά Ζητήματα Η διαδικασία λοιπόν ενσωμάτωσης των εν λόγω κρατών στους δυτικούς θεσμούς είτε έχει ολοκληρωθεί, έχουν δηλαδή ενταχθεί και στο ΝΑΤΟ και την ΕΕ, είτε βρίσκεται εν εξελίξει. Παρ’ όλο που η επίλυση διμερών ζητημάτων μεταξύ των βαλκανικών κρατών αποτελεί προαπαιτούμενο για την εισδοχή στους εν λόγω οργανισμούς, δεν έχει επέλθει οριστική επίλυση διαφορών θεμάτων ή κάποια βρίσκονται εν υπνώσει. Η Δημοκρατία της Βοσνίας–Ερζεγοβίνης, έχοντας ένα ιδιαίτερο πολιτειακό καθεστώς, αποτελεί μια τέτοια περίπτωση, στον βαθμό που το ισχύον καθεστώς είναι αποτέλεσμα της νατοϊκής επέμβασης.Η Συμφωνία του Ντέιτον της 21ης Νοεμβρίου 1995 προβλέπει την δημιουργία δύο πολιτειακών οντοτήτων, της σερβικής δημοκρατίας και της κροατομουσουλμανικής ομοσπονδίας. Αυτές μοιράζονται το βοσνιακό έδαφος κατά 49% και 51% αντιστοίχως, υπό χαλαρούς κεντρικούς θεσμούς, στους οποίους αντιπροσωπεύονται και οι τρεις εθνο43

θρησκευτικές ομάδες, δημιουργώντας ένα μάλλον δυσλειτουργικό κράτος. Η de facto τριχοτόμηση της χώρας δεν έφερε πιο κοντά τις τρεις αυτές εθνικές κοινότητες και απομάκρυνε εντελώς την ανάγκη δημιουργίας μιας κοινής εθνικής ταυτότητας και την εύρεση κοινών στοιχείων. Η πολιτική αντιπαράθεση μεταξύ των τριών κοινοτήτων δεν έπαψε να υφίσταται μετά τον πόλεμο, αλλά συνεχίστηκε μέσω των υβριδιακών και επιβαλλομένων έξωθεν πολιτικών θεσμών. Η παρουσία ξένων επιτηρητών που συμμετέχουν στην άσκηση της εξουσίας, η δύσκολη οικονομική κατάσταση για μεγάλο μέρος του πληθυσμού, ανεξαρτήτως εθνικών και θρησκευτικών καταβολών που από ορισμένους χρεώνεται στους «άλλους», και η χρονική εγγύτητα με την τραγωδία του εμφυλίου πολέμου συμβάλλουν στην διατήρηση ενός εχθρικού κλίματος. Το Κόσσοβο, που επίσης αποτελεί προϊόν δυτικής επέμβασης το 1999, εξακολουθεί να εγείρει διάφορα νομικά και πολιτικά ζητήματα και όχι μόνον στους λαούς της Βαλκανικής Χερσονήσου. Στο Κόσσοβο, τα λάθη των Σέρβων, η πληθυσμιακή έκρηξη των Αλβανών και η επίμονη επιδίωξη της απόσχισης, καθώς και η στήριξη των ΗΠΑ και ορισμένων ισχυρών ευρωπαϊκών δυνάμεων, επέφεραν ήδη το ποθούμενο, για τους Αλβανούς, αποτέλεσμα, της έστω και περιορισμένης αναγνώρισης της ανεξαρτησίας. Είναι γεγονός πως η Σερβία, η Ελλάδα και η Ρουμανία δεν έχουν αναγνωρίσει το 44

Κόσσοβο ως ανεξάρτητο κράτος, ενώ η Σλοβακία και η Ισπανία εντός της ΕΕ και η Ρωσσία και η Κίνα, ως μόνιμα μέλη του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ, αρνούνται να προχωρήσουν στην αναγνώριση του Κοσσόβου. Η άρνηση των Σέρβων να αποδεχθούν την ανεξαρτησία του και ο αλβανικός αναθεωρητισμός, που αφορά πλέον και το όμορο Τέτοβο στην FYROM, αποτελούν πιθανές εστίες έντασης. Οι σχέσεις Αλβανίας και FYROM εξακολουθούν να καθορίζονται από τις σχέσεις των δύο εθνικών ομάδων στο εσωτερικό της FYROM, οι οποίες κατά το πρόσφατο παρελθόν ήλθαν σε ένοπλη σύγκρουση, απειλώντας την εδαφική ακεραιότητα του προβληματικού κράτους. Πιο συγκεκριμένα, το 2000, οι Αλβανοί των Σκοπίων, διεκδικώντας βάσει της εθνικής τους καταγωγής ανεξαρτησία, απείλησαν με διαμελισμό του κράτους κατά το παράδειγμα του Κοσσόβου. Η παρέμβαση της Δύσης και η βοήθεια της Ελλάδος απέτρεψαν τον διαμελισμό, επιβάλλοντας την Συμφωνία της Οχρίδας. Το εκκρεμές θέμα του ονόματος μεταξύ Ελλάδος και FYROM αλλά και η αλυτρωτική ρητορική της δεύτερης την έχουν εμποδίσει να γίνει μέλος του ΝΑΤΟ και να προχωρήσει τις ενταξιακές διαπραγματεύσεις με την ΕΕ. Οι Ελληνοτουρκικές σχέσεις, πέραν της διαφοράς για την οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας, αποτελούν μια πτυχή του διαρκώς αυξανόμενου τουρκικού αναθεωρητισμού. Εκτός από τα μονομερή ζητήματα κυριαρχίΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

εξωτερική πολιτική & άμυνα ας και δικαιοδοσίας (αμφισβήτηση κυριαρχίας επί νήσων, εύρος εθνικού εναέριου χώρου και χωρικών υδάτων, F.I.R. και Α.Ο.Ζ.) που θέτει η Άγκυρα, διαφαίνεται πως, μετά τις πρόσφατες ευρωεκλογές (συμμετοχή κόμματος «Φιλίας-Ισότητας-Ειρήνης» τουρκιστί DEB), επιδιώκει να δημιουργήσει θέμα και με την μουσουλμανική μειονότητα που διαβιοί στην Θράκη. Βασική επιδίωξη της Τουρκίας είναι να καταστεί περιφερειακή δύναμη, όχι μόνον στα Βαλκάνια αλλά σε ολόκληρο το περιφερειακό υποσύστημα, ώστε να καταστεί ο διαχειριστής της ευρύτερης περιοχής και προνομιακός συνομιλητής με τις μεγάλες δυνάμεις. Στα ανατολικά Βαλκάνια, η Ρουμανία και η Βουλγαρία έχουν ενσωματωθεί πλήρως στους δυτικούς θεσμούς, ενώ οι σχέσεις της δεύτερης με την Τουρκία επηρεάζονται σοβαρά από την εκεί υπάρχουσα τουρκογενή μουσουλμανική μειονότητα και την προαναφερθείσα αξίωση της Τουρκίας, η οποία επιδιώκει να καταστεί ο περιφερειακός ηγεμόνας, γεγονός που θα λειτουργήσει μάλλον αποσταθεροποιητικά για την περιοχή. Η ενσωμάτωση των Βαλκανίων στους δυτικούς θεσμούς σίγουρα σταθεροποίησε την περιοχή. Η τάξη που επήλθε στα Βαλκάνια μετά το τέλος του Ψυχρού Πόλεμου βασίστηκε στην αμερικανική πρωτοκαθεδρία. Όπως κάθε ηγεμονικό status, είχε στοιχεία συναίνεσης και καταναγκασμού, παροχών και ποινών. Παροχές για τα κράτη που ακολούθησαν πολιτικές ενσωμάτωσης στους δυτικούς θεσμούς μέσω μια πορείας μεταρρυθμίσεων αλλά και καταναγκασμού,όπως στην περίπτωση της πρώην Γιουγκοσλαυΐας, για ένα κράτος που δεν ήταν διατεθειμένο να προσαρμοστεί. Ταυτόχρονα, η ηγεμονική δυτική παρέμβαση, στην Βοσνία και το Κόσσοβο υπέρ του αδυνάτου,δεν επέφερε μια ουσιαστική και αμοιβαία αποδεκτή επίλυση πολλών από τις διμερείς διαφορές, μη συμβάλλοντας στην ανάπτυξη συνθηκών πραγματικής ειρήνης. Τυχόν μερική αναδίπλωση των ΗΠΑ και μία επανεμφάνιση της Ρωσσίας στην περιοχή, είναι πιθανόν να διαταράξει την εύθραυστη ισορροπία της τελευταίας δεκαπενταετίας. Οι περιπτώσεις της Βοσνίας και του Κοσσόβου επιβεβαιώνουν τον εύθραυστο χαρακτήρα των επιβαλλόμενων λύσεων. Η ηγεμονική παρουσία των ΗΠΑ σταθεροποίησε τα Βαλκάνια, δεν επίλυσε όμως διάφορα εκκρεμή ζητήματα. Η τάξη στα Βαλκάνια διαχρονικά είναι απόρροια τόσο των ενδοβαλκανικών συσχετισμών ισχύος όσο και –κυρίως- των ευρύτερων γεωπολιτικών ισορροπιών. Οι ηγεμονικές τάξεις που δημιουργήθηκαν στον βαλκανικό χώρο επηρεάστηκαν σε μεγάλο βαθμό από την διαΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

κύμανση της θέσης και του ρόλου του εκάστοτε εξωτερικού ηγεμόνα. Η Αυστροουγγαρία, η Γαλλία, η τσαρική Ρωσσία, η ναζιστική Γερμανία, η ΕΣΣΔ και οι ΗΠΑ, ως μεγάλες δυνάμεις προσπάθησαν να ελέγξουν την χερσόνησο του Αίμου, επιβάλλοντας την τάξη που θα διασφάλιζε και τα συμφέροντά τους. Το ερώτημα που ανακύπτει σήμερα είναι κατά πόσον η συμμετοχή των κρατών στους δυτικούς θεσμούς θα επιλύσει το ζήτημα των ενδοβαλκανικών αντιπαραθέσεων. Αρκούν οι πάγιες φιλελεύθερες πεποιθήσεις, σύμφωνα με τις οποίες ο εκδημοκρατισμός της κοινωνίας και η υιοθέτηση της οικονομίας της αγοράς θα επιφέρουν την τάξη στον βαλκανικό χώρο δίχως την ανάγκη ηγεμονικής του διαχείρισης; Η αποδοχή των τετελεσμένων στο Κόσσοβο και ο σεβασμός των συμφωνηθέντων στο Ντέϊτον από την Σερβία και η ένταξή της στους δυτικούς θεσμούς, θα ενισχύσουν την σταθερότητα στα Δυτικά Βαλκάνια και τη περιοχή γενικώτερα. Η πορεία των ελληνοτουρκικών σχέσεων δεν θα αφήσει ανεπηρέαστη την βαλκανική ενδοχώρα, διότι η Ελλάδα και η Τουρκία αποτελούν τα ισχυρότερα κράτη της περιοχής. Όσο η Ελλάδα συνεχίζει να διατηρεί μια σχετική ισορροπία, δίνει το περιθώριο και στην Βουλγαρία να λειτουργεί πιο αυτόνομα και εμποδίζει την ευκολώτερη διείσδυση της Τουρκίας. Οι σχέσεις ανακάμπτουσας Ρωσσίας και ΗΠΑ και οι εξελίξεις στην Ουκρανία, αναμφίβολα θα επηρεάσουν και τον βαλκανικό χώρο. Η δρομολογημένη ενσωμάτωση των βαλκανικών κρατών στο ΝΑΤΟ και την ΕΕ δημιουργεί σίγουρα ανασχετικό παράγοντα στις ρωσσικές βλέψεις, όμως τα διάφορα εκκρεμή ζητήματα και πιθανόν κράτη δυσαρεστημένα από τις επιλογές των ισχυρότερων δυτικών κρατών θα δώσουν ευκαιρίες στην ρωσσική διπλωματία. Ακόμη, ο ενισχυμένος ρόλος της Γερμανίας θα την οδηγήσει σε πιο ανεξάρτητες επιλογές της εξωτερικής της πολιτική εν σχέσει με το πρόσφατο πιο «στρατευμένο» παρελθόν της, διαταράσσοντας την δυτική γεωπολιτική συμπόρευση. Για την δημιουργία συνθηκών μη ηγεμονικής τάξης στα Βαλκάνια, εκτός από τις κοινές αξίες που ασπάστηκαν τα βαλκανικά κράτη κατά την μεταψυχροπολεμική περίοδο, την εγκαθίδρυση και εμπέδωση της δημοκρατίας και της οικονομίας της αγοράς, είναι αναγκαία και η διατήρηση μιας σχετικής ισορροπίας ισχύος μεταξύ των Βαλκανικών κρατών, που θα επιφέρει και την πιο απρόσκοπτη ενσωμάτωσή τους στους ευρύτερους συσχετισμούς ισχύος.

45

Αδριάντας του Μπιλ Κλίντον στην Πρίστινα του Κοσσυφοπεδίου

Το ΝΑΤΟ στα Βαλκάνια ήρθε για να μείνει του Γιώργου Τριανταφύλλου

Το Στρατηγικό Δόγμα του 1991 και το άνοιγμα της πύλης των Βαλκανίων ι πολιτικές εξελίξεις στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη, στις αρχές της δεκαετίας του ’90, είχαν ως αποτέλεσμα την κατάρρευση του Συμφώνου της Βαρσοβίας και την συνεπακόλουθη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης, σηματοδοτώντας ουσιαστικά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου μετά από σαράντα και πλέον χρόνια αντιπαράθεσης μεταξύ Ανατολής και Δύσης. Εν τούτοις, παρά την γενικευμένη ευφορία στο στρατόπεδο των νικητών, οι ΗΠΑ και οι σύμμαχοί τους έπρεπε να αντιμετωπίσουν ένα δίλημμα θεμελιώδους σημασίας σχετικά με το μέλλον του ΝΑΤΟ. Πιο συγκεκριμένα, το τέλος του Ψυχρού Πολέμου στέρησε από την Ατλαντική Συμμαχία τον δεδηλωμένο λόγο ύπαρξής της, που ήταν η προστασία της εδαφικής ακεραιότητας των μελών της ενάντια σε κάθε απειλή στρατιωτικής επίθεσης από τις χώρες του Συμφώνου της Βαρσοβίας. Τα κράτη μέλη του ΝΑΤΟ είχαν πια να επιλέξουν μεταξύ δύο εναλλακτικών σεναρίων: είτε να παραμείνουν προσκολλημένα στον αρχικό στρατηγικό σχεδιασμό τους, καθιστώντας την Ατλαντική Συμμαχία παρωχημένη, είτε να υιοθετήσουν ένα διαφορετικό στρατηγικό δόγμα, που θα έδινε στο ΝΑΤΟ έναν νέο λόγο ύπαρξης, και θα του επέτρεπε να αναδειχθεί σε πρωταγωνιστή της μεταψυχροπολεμικής περιόδου.

Ο

46

Τα μέλη του επέλεξαν το δεύτερο σενάριο και άρχισαν μια σειρά εντατικών διαβουλεύσεων, που κατέληξε στην σύνταξη ενός νέου στρατηγικού δόγματος, τον Νοέμβριο του 1991. Το στρατηγικό δόγμα του 1991 – που ήταν και το πρώτο που κοινοποιήθηκε στο ευρύ κοινό – υπογράμμιζε τον ρόλο του ΝΑΤΟ ως ενός πολύ σημαντικού άξονα σταθερότητας εν μέσω ενός ταχύτατα μεταβαλλόμενου και ιδιαίτερα ασταθούς περιβάλλοντος, υπογραμμίζοντας την διαχρονική αξία των δημοκρατικών αρχών που είχαν καθοδηγήσει την Ατλαντική Συμμαχία από την εποχή της σύστασής της. Το πιο ουσιώδες στοιχείο του αναθεωρημένου στρατηγικού δόγματος του ΝΑΤΟ ήταν αναμφίβολα η υιοθέτηση ενός νέου και ευρύτερου ορισμού της έννοιας «ασφάλεια», στοχεύοντας στην αντικατάσταση του ήδη υπάρχοντος ορισμού που είχε αναπτυχθεί με βάση τις στρατιωτικές ισορροπίες και απειλές της ψυχροπολεμικής περιόδου, και που ήταν ξεπερασμένος όσο και αναχρονιστικός. Για πρώτη φορά μετά το 1949, ο σκοπός του ΝΑΤΟ διευρύνθηκε ουσιαστικά, και δίπλα στην αποτροπή και αντιμετώπιση των παραδοσιακών απειλών εναντίον της εδαφικής ακεραιότητας της Ατλαντικής Συμμαχίας, προστέθηκαν η αποτροπή και αντιμετώπιση μιας σειράς νέων απειλών: α. η διατάραξη της ομαλής ροής σημαντικών πρώτων υλών, όπως το πετρέλαιο (ένα πρόβλημα που είχε αναδειχθεί ιδιαίτερα ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

εξωτερική πολιτική & άμυνα μετά την εισβολή του Ιράκ στο Κουβέϊτ το 1990), β. η εξάπλωση των όπλων μαζικής καταστροφής και γ. η περιφερειακή αστάθεια σε περιοχές άμεσης γειτνίασης με τα κράτη μέλη του ΝΑΤΟ. Σχετικά με αυτό το τελευταίο σημείο, αξίζει να σημειωθεί πως ο ορισμός της περιφερειακής αστάθειας που παρουσίαζε το στρατηγικό δόγμα του 1991 ήταν ιδιαίτερα γενικευμένος και αόριστος, αφήνοντας μεγάλα περιθώρια για πολλές διαφορετικές ερμηνείες. Έτσι, ως πιθανές αιτίες αστάθειας στην περιφέρεια του ΝΑΤΟ, αναφέρονταν όχι μόνον οι τυχόν εθνικές αντιπαλότητες, συνοριακές διαφορές, και εδαφικές διεκδικήσεις, αλλά και όλες οι πολιτικοοικονομικές και κοινωνικές εξελίξεις που θα μπορούσαν να θέσουν έμμεσα σε κίνδυνο την ασφάλεια της Ατλαντικής Συμμαχίας. Για τον λόγο αυτό, το στρατηγικό δόγμα του 1991 αναγνώρισε για πρώτη φορά, πέραν των στρατιωτικών δυνατοτήτων του ΝΑΤΟ, την χρησιμότητα της πολιτικής και της διπλωματίας ως εργαλείων για την επίτευξη ασφάλειας, βάσει της αντίληψης πως η ασφάλεια των κρατών μελών της Ατλαντικής Συμμαχίας ήταν άμεσα εξαρτημένη από την ασφάλεια των γειτονικών τους κρατών, στην περιφέρεια του ΝΑΤΟ. Εν συντομία, το δόγμα του 1991 προώθησε δυναμικά την αξιολόγηση της ασφάλειας της Ατλαντικής Συμμαχίας στην βάση ενός διευρυμένου γεωγραφικά πλαισίου, μέσα στο οποίο τα στρατηγικά ενδιαφέροντα του ΝΑΤΟ επεκτάθηκαν σημαντικά, καλύπτοντας τις περιοχές της Ανατολικής Ευρώπης, της Νότιας Μεσογείου και της Μέσης Ανατολής. Άξιο αναφοράς είναι, επίσης, το γεγονός ότι, στο κείμενο του 1991, δεν γινόταν απολύτως καμμία άμεση ονομαστική αναφορά στα Βαλκάνια. Εν τούτοις, εκ των υστέρων είναι ξεκάθαρο πως αυτή η στρατηγική αναθεώρηση των στόχων και των περιοχών αμέσου ενδιαφέροντος της Ατλαντικής Συμμαχίας ήταν ο καταλύτης που άνοιξε την πόρτα των Βαλκανίων για το ΝΑΤΟ, παρέχοντας την απαραίτητη εσωτερική νομιμοποίηση – τουλάχιστον σε ιδεολογικό και στρατηγικό επίπεδο – για τις επεμβάσεις σε Βοσνία και Κόσσοβο τα επόμενα χρόνια.

Η ανάμειξη του ΝΑΤΟ στα Βαλκάνια και οι επιχειρήσεις σε Βοσνία και Κόσσοβο Η διαδικασία διάλυσης της Σοσιαλιστικής Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γιουγκοσλαυΐας, που άρχισε με την μονομερή ανακήρυξη ανεξαρτησίας της Σλοβενίας στις 25 Ιουνίου 1991, και τον Πόλεμο των Δέκα ΗμεΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

ρών από τις 27 Ιουνίου έως τις 7 Ιουλίου 1991, αποτέλεσε την αφορμή για να στρέψει το ΝΑΤΟ την προσοχή του στα Βαλκάνια, καθώς η γεωγραφική εγγύτητα των Βαλκανίων με τα Ευρωπαϊκά κράτη μέλη της Ατλαντικής Συμμαχίας προκάλεσε έντονες ανησυχίες για μια πιθανή αποσταθεροποίηση της ευρύτερης περιοχής. Εντούτοις, η ανάμειξη του ΝΑΤΟ στα Βαλκάνια έγινε σταδιακά, και το 1991 κανείς δεν μπορούσε να προβλέψει το μέγεθος και τη διάρκειά της. Το πράσινο φως δόθηκε τον Ιούνιο του 1992, όταν στην Υπουργική Σύνοδο του ΝΑΤΟ στο Όσλο, οι υπουργοί Εξωτερικών των κρατών μελών της Ατλαντικής Συμμαχίας εξέφρασαν την προθυμία τους να εξετάσουν συγκεκριμένες περιπτώσεις στις οποίες το ΝΑΤΟ θα μπορούσε να αναλάβει ορισμένα καθήκοντα σχετικά με την διατήρηση της ειρήνης, συνδράμοντας στις σχετικές πρωτοβουλίες της Διάσκεψης για την Ασφάλεια και την Συνεργασία στην Ευρώπη (πρόδρομου του ΟΑΣΕ), παρέχοντας στρατιωτικές δυνάμεις και τεχνογνωσία. Η απόφαση αυτή υλοποιήθηκε μόλις έναν μήνα αργότερα με την έναρξη της Νατοϊκής επιχείρησης Maritime Monitor, κατά την οποία πλοία του ΝΑΤΟ παρατηρούσαν και κατέγραφαν τις παραβιάσεις του θαλάσσιου αποκλεισμού που είχε εξουσιοδοτήσει το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ, ως αποτέλεσμα του εμπάργκο όπλων που είχε επιβληθεί στις περιοχές της πρώην Γιουγκοσλαυΐας. Τον Νοέμβριο του 1992, έχοντας καταγράψει δεκάδες παραβιάσεις, η επιχείρηση Maritime Monitor αντικαταστάθηκε από την πολύ πιο δυναμική επιχείρηση Maritime Guard, η οποία είχε στόχο τον ενδελεχή έλεγχο όλων των πλοίων από και προς τα λιμάνια της πρώην Γιουγκοσλαυΐας, εξουσιοδοτημένη να εφαρμόσει το θαλάσσιο εμπάργκο όπλων ακόμα και με την χρήση βίας. Η κλιμάκωση των εχθροπραξιών στην Βοσνία ανάγκασε το ΝΑΤΟ να αντικαταστήσει, τον Ιούνιο του 1993, την επιχείρηση Maritime Guard, με την επιχείρηση Sharp Guard, που επέβαλε τον πλήρη θαλάσσιο αποκλεισμό της πρώην Γιουγκοσλαυΐας στο πλαίσιο των οικονομικών κυρώσεων που είχε επιβάλει το Συμβούλιο Ασφαλείας. Παράλληλα με αυτές τις πρώτες επιχειρήσεις του Νατοϊκού στόλου, η Νατοϊκή αεροπορία είχε επίσης αρχίσει να επιχειρεί στην περιοχή των Βαλκανίων. Τον Οκτώβριο του 1992, το ΝΑΤΟ μέσα από την επιχείρηση Sky Monitor ανέλαβε την ευθύνη να επιτηρεί την συμμόρφωση της Γιουγκοσλαυϊκής αερο47

πορίας, με την εγκαθίδρυση ζώνης απαγόρευσης πτήσεων πάνω από τα εδάφη της Βοσνίας. Όπως και στην αντίστοιχη περίπτωση της εφαρμογής του θαλάσσιου αποκλεισμού, η επιχείρηση Sky Monitor κατέγραψε μέσα σε έξι μήνες περισσότερες από πεντακόσιες παραβιάσεις, αναγκάζοντας το ΝΑΤΟ να την αντικαταστήσει με την επιχείρηση Deny Flight, τον Απρίλιο του 1993. Η έναρξη της επιχείρησης Deny Flight σήμανε ουσιαστικά και την εντατικοποίηση της ανάμειξης του ΝΑΤΟ στις εξελίξεις στα Βαλκάνια, ενάμιση μόλις χρόνο μετά την υιοθέτηση του αναθεωρημένου στρατηγικού δόγματος του 1991. Στα πλαίσια της επιχείρησης Deny Flight, το ΝΑΤΟ ενεπλάκη για πρώτη φορά στην ιστορία του σε ένοπλη σύγκρουση, όταν στις 28 Φεβρουαρίου 1994 Νατοϊκά αεροσκάφη εντόπισαν και κατέρριψαν τέσσερα αεροσκάφη των ενόπλων δυνάμεων της Σερβικής Δημοκρατίας της Βοσνίας, που παραβίαζαν την ζώνη απαγόρευσης πτήσεων πάνω από την Banja Luka. Έναν χρόνο αργότερα, η εμπλοκή του ΝΑΤΟ στον πόλεμο της Βοσνίας γενικεύθηκε. Κατόπιν αιτήματος της αποστολής του ΟΗΕ 48

στην Βοσνία (UNPROFOR), και έχοντας λάβει την απαραίτητη εξουσιοδότηση από το Συμβούλιο Ασφαλείας, η Ατλαντική Συμμαχία, στο πλαίσιο της επιχείρησης Deliberate Force, εξαπέλυσε από τις 30 Αυγούστου έως τις 20 Σεπτεμβρίου 1995 πληθώρα αεροπορικών επιδρομών εναντίον εγκαταστάσεων και μονάδων των ενόπλων δυνάμεων της Σερβικής Δημοκρατίας της Βοσνίας, οι οποίες συνέχιζαν να αψηφούν την παρουσία της UNPROFOR και να επιτίθενται εναντίον των ασφαλών ζωνών που είχαν δημιουργηθεί από την UNPROFOR σε διάφορες περιοχές της Βοσνίας. Λίγους μήνες αργότερα, τον Δεκέμβριο του 1995, το τέλος του πολέμου με την υπογραφή της συνθήκης του Dayton σήμανε την έναρξη της χερσαίας στρατιωτικής επέμβασης του ΝΑΤΟ στη Βοσνία. Η Νατοϊκή Δύναμη Υλοποίησης (IFOR), με την κωδική ονομασία Joint Endeavour, αποτελούμενη από περίπου 55.000 άνδρες, αποτέλεσε το στρατιωτικό σκέλος μιας πολυεθνικής αποστολής (στην οποία συμμετείχαν μεταξύ άλλων ο ΟΗΕ, η ΕΕ, και ο ΟΑΣΕ), με στόχο την πολιτικοοικονομική και κοινωνική ανοικοδόμηση της Βοσνίας. Μέσα στο γενικώτερο αυτό πλαίσιο, ο ρόλος της ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

εξωτερική πολιτική & άμυνα IFOR ήταν να εγγυηθεί την συμμόρφωση των πρώην αντιμαχόμενων πλευρών με την συνθήκη του Dayton, και να επιβλέψει την εφαρμογή όλων των προβλεπόμενων μέτρων στρατιωτικής φύσεως για την ανοικοδόμηση της ειρήνης. Τον Δεκέμβριο του 1996, η IFOR αντικαταστάθηκε από την μικρότερη σε μέγεθος Δύναμη Σταθεροποίησης (SFOR), με την κωδική ονομασία Joint Forge και δύναμη 32.000 ανδρών. Η SFOR συνέχισε να έχει τις ίδιες ευθύνες και αρμοδιότητες με την IFOR, ενώ σημειολογικά αντανακλούσε σε διεθνές επίπεδο την επιθυμία του ΝΑΤΟ για μια μακροχρόνια και ουσιαστική ανάμειξη στις εξελίξεις στη Βοσνία. Υλοποιώντας αυτήν την επιθυμία, η SFOR έμεινε ενεργή έως το 2004, οπότε αντικαταστάθηκε από την Ευρωπαϊκή πολυεθνική δύναμη Althea (EUFOR). Εν τούτοις, η παρουσία του ΝΑΤΟ στην Βοσνία συνεχίζεται μέχρι σήμερα, καθώς η Ατλαντική Συμμαχία λειτουργεί ακόμα το στρατηγείο της στο Sarajevo (με συμβουλευτικές αρμοδιότητες), υπενθυμίζοντας διαρκώς την σημασία της περιοχής στον στρατηγικό σχεδιασμό του ΝΑΤΟ. Σε αντίθεση με την ανάμειξη του ΝΑΤΟ στην Βοσνία, η οποία συντελέστηκε σταδιακά και με βάση την προοδευτικά αυξανόμενη χρήση βίας, η εμπλοκή της Ατλαντικής Συμμαχίας στο Κόσσοβο συνέβη άμεσα, προκαλώντας θύελλα αντιδράσεων σε διεθνές επίπεδο. Έχοντας παρακολουθήσει στενά την κλιμάκωση των εχθροπραξιών στο Κόσσοβο, και μετά από την άρνηση του Milosevic να δεχτεί τους όρους εκεχειρίας της συνόδου του Rambouillet, η Ατλαντική Συμμαχία ανέλαβε μονομερώς την πρωτοβουλία για τον τερματισμό του πολέμου. Η στρατιωτική επιχείρηση του ΝΑΤΟ, με την κωδική ονομασία Allied Force ξεκίνησε στις 24 Μαρτίου 1999 και διήρκησε δέκα εβδομάδες. Κατά την διάρκειά της, πάνω από 1.000 μαχητικά αεροσκάφη του ΝΑΤΟ εκτέλεσαν περίπου 38.000 αεροπορικές επιδρομές εναντίον επιλεγμένων στόχων, καταστρέφοντας την αεράμυνα, πολλές στρατιωτικές εγκαταστάσεις, αλλά και έργα υποδομής της Σερβίας. Το τέλος της επιχείρησης Allied Force σήμανε το τέλος του πολέμου στο Κόσσοβο, όμως παρά τη νίκη του ΝΑΤΟ το κύρος της Ατλαντικής Συμμαχίας είχε δεχθεί ένα ανεπανόρθωτο πλήγμα. Το γεγονός ότι το ΝΑΤΟ επέλεξε να υλοποιήσει την επιχείρηση Allied Force παρά το ότι δεν υπήρχε ψήφισμα του Συμβουλίου Ασφαλείας που να εξουσιοδοτεί τις αεροπορικές επιχειρήσεις εναντίον της Σερβίας, υπονόμευσε όχι μόνο την διεθνή νομιμότητα της επέμβασης, αλλά και την ίδια την ρητοΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

ρική των σημαντικώτερων κρατών μελών της Ατλαντικής Συμμαχίας υπέρ του σεβασμού των διεθνών κανόνων που πηγάζουν από τον καταστατικό χάρτη του ΟΗΕ. Η διεθνής κατακραυγή που προκάλεσαν οι αεροπορικές επιδρομές του ΝΑΤΟ εναντίον της Σερβίας δεν ήταν αρκετή για να αποτρέψει την Ατλαντική συμμαχία από το να αναμειχθεί ενεργά και στις μεταπολεμικές εξελίξεις στο Κόσσοβο. Από τον Ιούνιο του 1999 έως και σήμερα, η Νατοϊκή Δύναμη του Κοσόβου (KFOR) Joint Guardian αποτελεί τον βασικό εγγυητή για την παροχή στρατιωτικής ασφάλειας στην περιοχή, μιας και η διεθνής κοινότητα δεν έχει επιτρέψει ακόμα στο Κόσσοβο (που απο το 2008 είναι ανεξάρτητο κράτος) να αναπτύξει αυτόνομα τις δικές του ένοπλες δυνάμεις. Σε αυτό το σημείο αξίζει να σημειωθεί πως, σε μια προσπάθεια να δοθεί διεθνής νομιμότητα στην επέμβαση του ΝΑΤΟ στο Κόσσοβο, έστω και εν μέρει, η αποστολή της KFOR εξουσιοδοτήθηκε ρητά από το Συμβούλιο Ασφαλείας μέσα από το Ψήφισμα 1244 για το Κόσσοβο.

Η διεύρυνση του 2009 και η εδραίωση του ΝΑΤΟ στα Βαλκάνια Τον Απρίλιο του 2009, στον έκτο και πιο πρόσφατο γύρο διεύρυνσης της Ατλαντικής Συμμαχίας, η Κροατία και η Αλβανία έγιναν δεκτές ως πλήρη μέλη του ΝΑΤΟ. Εκτός από τα ουσιαστικά πλεονεκτήματα που συνεπάγεται για τις δύο αυτές χώρες η είσοδός τους στο ΝΑΤΟ, η εξέλιξη αυτή ήταν ιδιαίτερα σημαντική σε σημειολογικό επίπεδο, αφού κατέδειξε διεθνώς πως ο στρατηγικός σχεδιασμός της Ατλαντικής Συμμαχίας να εδραιώσει την παρουσία της στα Βαλκάνια αποφέρει καρπούς. Βέβαια, είχε προηγηθεί η είσοδος της Σλοβενίας στο ΝΑΤΟ, το 2004, που ήταν η πρώτη χώρα της πρώην Γιουγκοσλαυΐας που εντάχθηκε στην Ατλαντική Συμμαχία. Καθώς, όμως, η Σλοβενία ουδέποτε θεωρήθηκε ως τμήμα των Βαλκανιών, η σημασία της εισόδου της Κροατίας και της Αλβανίας στο ΝΑΤΟ απέκτησε ακόμα μεγαλύτερη συμβολική βαρύτητα. Με όλες τις χώρες των Βαλκανίων να βρίσκονται αυτήν την στιγμή σε διαφορετικά στάδια της ενταξιακής τους πορείας στην Ατλαντική Συμμαχία, το μήνυμα που προβάλλεται διεθνώς είναι αναμφισβήτητα ένα: το ΝΑΤΟ ήρθε στα Βαλκάνια για να μείνει.

49

Ανατομία της βουλγαρικής ακροδεξιάς του Γιάννη Χατζόπουλου

Η

άνοδος της ακροδεξιάς στην Ευρώπη είναι πλέον γεγονός μετά τις ευρωεκλογές της 25ης Μαΐου. Στα Βαλκάνια, ιδιαίτερα, τα τελευταία χρόνια τα ακροδεξιά κόμματα βρίσκουν όλο και μεγαλύτερη απήχηση, που είναι αποτέλεσμα της οικονομικής κρίσης και της έντονης δυσαρέσκειας των πολιτών προς τις πολιτικές λιτότητας των κυβερνήσεων, σε συνδυασμό με την συνεχιζόμενη αύξηση του μεταναστευτικού ρεύματος. Πρόκειται για υπερεθνικιστικά μορφώματα, με έντονο λαϊκιστικό και ευρωσκεπτικιστικό λόγο. Επίσης τα περισσότερα δεν κρύβουν τον θαυμασμό τους γιά την Ρωσσία και την νοσταλγία τους γιά τον κομμουνισμό. Είναι υπέρ ενός ισχυρού κράτους πρόνοιας που θα παρέχει υπηρεσίες μόνον στους γηγενείς πολίτες και στρέφονται κατά των μειονοτήτων και των μεταναστών. Στην Ρουμανία, το Κόμμα της Μεγάλης Ρουμανίας (PRM) είναι ένα από τα παλαιότερα ακροδεξιά κόμματα με ισχυρή παρουσία στην πολιτική σκηνή της χώρας. Ιδρύθηκε τον Νοέμβριο του 1990, με ηγέτη τον Βαντίμ Τουντόρ, υμνητή του Τσαουσέσκου. Στις βουλευτικές εκλογές του 2000 το ΚΜΡ έλαβε 19,48% και 126 έδρες! Το αποκορύφωμα της πολιτικής επιρροής τού Τουντόρ ήταν οι προεδρικές εκλογές του 2000, που έλαβε 28,34% στον πρώτο γύρο και 33,17% στον δεύτερο γύρο. Στην Σερβία, ο σημαντικώτερος εκπρόσωπος της ακροδεξιάς είναι το Σερβικό Ριζοσπαστικό Κόμμα 50

(SRS) με ηγέτη τον Βόϊσλαβ Σέσελι. Στις τρεις εκλογικές αναμετρήσεις που έλαβαν χώρα μετά την πτώση του Μιλόσεβιτς, στις δύο επικράτησε, ενώ στην τρίτη ήλθε δεύτερο. Στην περίπτωση της Βουλγαρίας, το εθνικιστικό κόμμα «Aτάκα» (Επίθεση) είναι ο κύριος εκπρόσωπος της ακροδεξιάς. Ιδρύθηκε το 2005, μετά την απρόσμενη επιτυχία της ομότιτλης τηλεοπτικής εκπομπής του ιδρυτή και αρχηγού του Βόλεν Σιντέροφ και απορρόφησε μεγάλο μέρος της λαϊκής οργής που προκάλεσε η πολιτική λιτότητας και τα σκάνδαλα διαφθοράς της κυβέρνησης Μπορίσοφ. Παραδόξως, τo 2009 το «Ατάκα» στήριξε την κυβέρνηση Μπορίσοφ, ενώ δύο χρόνια αργότερα 20 βουλευτές του Ατάκα υπερψήφισαν την πρόταση μομφής κατά της κυβέρνησης. Παρά την αποχώρηση του στενού συνεργάτη του Σιντέροφ, Βαλέρι Συμεώνοφ, και την ίδρυση του Εθνικού Μετώπου για την Σωτηρία της Βουλγαρίας το 2011, το Ατάκα εξακολουθεί να αποτελεί την τέταρτη δύναμη στην βουλγαρική πολιτική σκηνή. Με κύριες ιδεολογικές αιχμές τον βουλγαρικό μεγαλοιδεατισμό, τον αντιευρωπαϊσμό, τον αντι-οθωμανισμό και την αντιμειονοτική ρητορική, το «Ατάκα» φιλοδοξεί να στρέψει την Βουλγαρία προς την Ρωσσία και να οδηγήσει την χώρα σε ένα επικίνδυνο εθνικιστικό μονοπάτι. Το Ατάκα έκανε ιδιαίτερα αισθητή την παρουσία του στις βουλγαρικές βουλευτικές εκλογές του 2005, του 2009 και του 2013. Μετά τις βουλευτικές εκλογές του 2005, το κόμμα εισήλθε στην Βουλή με 21 έδρες (8,1%). ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

εξωτερική πολιτική & άμυνα Στις βουλευτικές εκλογές της 25ης Ιουνίου 2005, το «Ατάκα» απέσπασε 8,14%, αναδεικνυόμενο σε τέταρτη πολιτική δύναμη -μετά τους Σοσιαλιστές, το Εθνικό Κίνημα του τέως βασιλιά και πρωθυπουργού Συμεών και το «Κίνημα Δικαιωμάτων κι Ελευθεριών» της τουρκικής μειονότητας. Στις βουλγαρικές προεδρικές εκλογές του Οκτωβρίου του 2006, ο ηγέτης του «Ατάκα», Βόλεν Σιντέροφ ήρθε δεύτερος πίσω από τον νυν πρόεδρο Παρβάνοφ, λαμβάνοντας 21,5 %, αλλά στον β γύρο ο ακροδεξιός πολιτικός απέτυχε να νικήσει τον Παρβάνοφ, συγκεντρώνοντας το 24,0 % των ψήφων . Στις κοινοβουλευτικές εκλογές το 2013, το κόμμα αύξησε τις έδρες του σε 23 με 7% των ψήφων, παραμένοντας τέταρτο στον βουλγαρικό πολιτικό χάρτη. Το 2012 το Ατάκα ξεκίνησε μια διαδικασία για την ενοποίηση και την μελλοντική εκλογική συνεργασία όλων των εθνικιστικών δυνάμεων στο βουλγαρικό πολιτικό τοπίο , συμπεριλαμβανομένων του Βουλγαρικού Εθνικού Κινήματος(IMRO-BNM), της Ένωσης των Πατριωτικών Δυνάμεων κ.α. Στις 3 Μαρτίου 2012, το κόμμα παρουσίασε το σχέδιο «Σιντέροφ - νέος δρόμος της Βουλγαρίας». Το σχέδιο αυτό απαιτεί την ριζική αύξηση του κατώτατου μισθού και την διάλυση του νεοφιλελεύθερου οικονομικού μοντέλου, με άμεσο τερματισμό του δικαιώματος εξόρυξης χρυσού σε ξένες εταιρείες, εθνικοποίηση των εταιρειών διανομής ηλεκτρικής ενέργειας, την καταπολέμηση της διαφθοράς και των προγραμμάτων για την υποστήριξη των μικρών και μεσαίων επιχειρήσεων. Επίσης, το σχέδιο προτείνει κατάργηση του ενιαίου φόρου και την ανάπτυξη ενός προοδευτικού φορολογικού συστήματος, καθώς και την αύξηση της κατώτατης σύνταξης στα 250 ευρώ και του κατώτατου μισθού στα 500ευρώ. Στις πρόσφατες ευρωεκλογές, το Ατάκα εγκαινίασε την προεκλογική του εκστρατεία στην Μόσχα. Ο πρόεδρός του Βόλεν Σιντέροφ τιμήθηκε με το μετάλλιο «Αστέρι της Πατρίδας» έπειτα από πρόταση της Δούμας «για την συμβολή του στην ανάπτυξη των σχέσεων μεταξύ της Βουλγαρίας και της Ρωσσίας». Αξίζει να σημειωθεί πως ο Σιντέροφ ήταν ο μόνος Βούλγαρος πολιτιΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

κός που υπερασπίστηκε την ανεξαρτησία και ένταξη της Κριμαίας στην Ρωσσία. Το πρόγραμμα του Ατάκα περιέχει κάποιες ριζοσπαστικές προτάσεις για αλλαγές στο σύνταγμα της Δημοκρατίας της Βουλγαρίας, όπως την θεσμοθέτηση της Βουλγαρικής Ορθόδοξης Εκκλησίας και την αναγνώριση της Ορθοδοξίας ως επίσημης θρησκείας, την συμμετοχή της Εκκλησίας στο νομοθετικό έργο, καθώς και την θεσμοθέτηση όλων των σημαντικών αποφάσεων της κυβέρνησης και της διδασκαλίας του δόγματος της Εκκλησίας στο δημοτικό σχολείο. Επίσης, οι 20 Αρχές του «Ατάκα» προβλέπουν κυρώσεις για δυσφήμιση των βουλγαρικών εθνικών ιερών και οσίων και για δυσφήμιση εναντίον της Βουλγαρίας. Απαιτούν διερεύνηση όλων των πράξεων που αφορούν τους πολιτικούς, κατάσχεση των παρανόμως αποκτηθέντων περιουσιακών στοιχείων και την δημιουργία ενός ταμείου για δωρεάν ιατροφαρμακευτική περίθαλψη από τις περιουσίες που κατασχέθηκαν. Σύμφωνα με το κόμμα αυτό, το εμπόριο και οι τράπεζες πρέπει να είναι σε «βουλγαρικά χέρια», καθώς και οι βουλγαρικές επιχειρήσεις, είτε δημόσιες είτε ιδιωτικές, θα πρέπει να υποστηρίζονται από το κράτος, τόσο εντός όσο και εκτός των συνόρων της Βουλγαρίας. Επίσης, το εθνικιστικό κόμμα υποστηρίζει πως οι φόροι πρέπει να είναι προσαρμοσμένοι στις ανάγκες του πληθυσμού της Βουλγαρίας και να μην επιβάλλονται από το ΔΝΤ και την Παγκόσμια Τράπεζα. Τέλος, το «Ατάκα» απαιτεί γενική αναθεώρηση του προϋπολογισμού υπέρ των Βούλγαρων πολιτών. Τα δύο βασικά στοιχεία που χαρακτηρίζουν την ιδεολογική ταυτότητα του Ατάκα είναι η αντι-δυτική τάση σε συνδυασμό με την στροφή προς την Ρωσσία, η αναβίωση της ιδέας της Μεγάλης Βουλγαρίας και ο έντονος αντι-οθωμανισμός. Το «Ατάκα» επιθυμεί την αποχώρηση της Βουλγαρίας από το ΝΑΤΟ και την πλήρη ουδετερότητα, και είναι αντίθετο στην ύπαρξη ξένων στρατιωτικών βάσεων στην χώρα. Ο ηγέτης του Ατάκα Σιντέροφ θεωρεί την προσχώρηση της Βουλγαρίας στο ΝΑΤΟ ως μια 51

νέα υπογραφή της Συνθήκης του Νεϊγύ, η οποία υπήρξε μία ταπεινωτική συνθήκη για την Βουλγαρία, που υπεγράφη μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Παρ’ όλο που το «Ατάκα» είναι αμφίσημο όσον αφορά την ένταξη της Βουλγαρίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση, έχει ζητήσει αναθεώρηση ορισμένων συμφωνιών (π.χ. το ψήφισμα σχετικά με το κλείσιμο του πυρηνικού σταθμού του Κοζλοντούϊ) και κατηγορεί εκείνους που υπέγραψαν την ένταξη στην ΕΕ ως προδότες. Το «Ατάκα», όπως και άλλα ακροδεξιά κόμματα της Ευρώπης,τείνει χείρα συνεργασίας προς την Ρωσσία. Μάλιστα, η κοινοβουλευτική ομάδα του «Ατάκα» επέμεινε να αναγνωρίσει η Βουλγαρία τα αποτελέσματα του δημοψηφίσματος στην Κριμαία για προσάρτηση της περιοχής στην Ρωσσία. Παράλληλα, ο αρχηγός του κόμματος Βόλεν Σιντέροφ ζήτησε επίμονα να μπλοκάρει η Βουλγαρία με βέτο τις αποφάσεις για οικονομικές κυρώσεις στην Ρωσσία. Τον περασμένο Μάρτιο, σε ομιλία του στην Βουλγαρική Βουλή, στο πλαίσιο της διαδικασίας του τακτικού εβδομαδιαίου κοινοβουλευτικού ελέγχου, ο Σιντέροφ κατηγόρησε τον Βούλγαρο πρόεδρο ότι «εξυπηρετεί τα γεωπολιτικά σχέδια μιας επιθετικής υπερδύναμης (εννοούσε τις ΗΠΑ), που επιδιώκει παγκόσμια 52

ηγεμονία και προετοιμάζει τρίτο παγκόσμιο πόλεμο». Επίσης, κάλεσε τον πρωθυπουργό Πλάμεν Ορεσάρσκι να ζητήσει την παραίτηση του υπουργού Εξωτερικών Κρίστιαν Βιγκένιν, επειδή «αναγνώρισε μια κυβέρνηση ασαφούς νομιμότητας». Ο αρχηγός του «Ατάκα» προειδοποίησε ότι, ενδεχόμενες διεθνείς κυρώσεις εναντίον της Ρωσσίας με αφορμή τις εξελίξεις στην Ουκρανία, «θα έχουν βαρύτατες δυσμενείς συνέπειες -πρώτα απ’ όλα για την Βουλγαρία- ανάλογες του εμπάργκο εναντίον της Γιουγκοσλαυΐας, όταν η χώρα «πλήρωσε τα σπασμένα» για τα γεωπολιτικά παιχνίδια των μεγάλων δυνάμεων». Ο Σιντέροφ υποστηρίζει ότι προτίθεται να ανατρέψει την κυβέρνηση μειοψηφίας της Βουλγαρίας, σε περίπτωση που η Σόφια στηρίξει νέο γύρο κυρώσεων σε βάρος της Ρωσσίας, με αφορμή την Ουκρανία. Το «Ατάκα» είναι ρυθμιστής της βουλγαρικής κυβέρνησης, η οποία δεν διαθέτει καθαρή πλειοψηφία στην Βουλή και ασκεί το νομοθετικό της έργο με την ανοχή ή την στήριξη των εθνικιστών. Το «Ατάκα» διεκδικεί τις περιοχές της Σερβίας και της ΠΓΔΜ που κατοικούνται από Βουλγάρους. Στην διακήρυξη αναφέρεται ότι το 1919 υπεγράφη μια ταπεινωτική συνθήκη με την Γιουγκοσλαυΐα, λόγω της οποίας πολλοί Βούλγαροι παΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

εξωτερική πολιτική & άμυνα ρέμειναν εκτός του βουλγαρικού κράτους. Επίσης εκτιμά ότι, λόγω της κατάργησης του κράτους με το οποίο είχε συναφθεί η Συνθήκη και δεδομένου ότι η Σερβία και η ΠΓΔΜ δεν θεωρούνται διάδοχοι του κράτους αυτού, τα εδάφη αυτά που αποκολλήθηκαν από την Βουλγαρία πρέπει να επιστραφούν. Το ακροδεξιό κόμμα τάσσεται υπέρ της δημιουργίας της «Μεγάλης Βουλγαρίας» -σύμφωνα με το πρότυπο της Συνθήκης του Αγίου Στεφάνου)- που θα περιλαμβάνει περιοχές της Σερβίας από τον Δούναβη μέχρι το όρος Στάρα Πλανίνα της νότιας Σερβίας, το Βράνιε, το Πίροτ και την Νίσα, καθώς επίσης την βόρεια Θράκη, τμήματα της ανατολικής Θράκης και σχεδόν ολόκληρη την επικράτεια της ΠΓΔΜ. Σύμφωνα με το «Ατάκα», το ζήτημα αυτό πρέπει να επιλυθεί πριν από την έναρξη των διαπραγματεύσεων με την Σερβία για ένταξη στην ΕΕ και πριν από την ένταξη της ΠΓΔΜ.

Ο αντι-οθωμανισμός Ο πρόεδρος του «Aτάκα», Βόλεν Σίντεροφ θεωρεί ότι «κατά την βίαιη εκδίωξη των Βούλγαρων από την Ανατολική Θράκη στους Βαλκανικούς Πολέμους, 250.000 πρόσφυγες εξαναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν εσπευσμένα τα σπίτια τους για να σωθούν από την γενοκτονία του τουρκικού στρατού τον Ιούνιο του 1913». Σύμφωνα με τον ηγέτη του «Ατάκα», η κυβέρνηση Μπορίσοφ δεν φρόντισε για την αποζημίωση των απογόνων των Βούλγαρων προσφύγων από την Ανατολική Θράκη και άλλα μέρη της Τουρκίας, τα οποία αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν 800.000 Βούλγαροι στις αρχές του 20ού αιώνα στην απέλπιδα προσπάθειά τους να σωθούν από τον τουρκικό στρατό. Η δήλωση έγινε με αφορμή την επέτειο από την υπογραφή της «Συνθήκης Φιλίας μεταξύ της Βουλγαρίας και της Τουρκίας», στις 18 Οκτωβρίου του 1925. Το «Ατάκα» έχει αρχίσει την συλλογή υπογραφών στην βουλγαρική Βουλή, ώστε να κινηθεί διαδικασία που θα οδηγήσει το «Κίνημα Δικαιωμάτων και Ελευθεριών» (ΚΔΕ) που εκπροσωπεί κυρίως τους Τούρκους στο Συνταγματικό δικαστήριο, προκειμένου να εξεταστεί κατά πόσο είναι νόμιμο. Το «Ατάκα» ισχυρίζεται ότι η τουρκική κυβέρνηση έχει ένα κρυφό σχέδιο για μια νέα αποικιοποίηση της περιοχής των Βαλκανίων, κατηγορώντας την για την ανέγερση πολυάριθμων τζαμιών τα τελευταία 20 χρόνια στην Βουλγαρία, που αποτελεί κομμάτι ενός ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

νεο-οθωμανικού εποικιστικού σχεδίου. Το εθνικιστικό κόμμα έχει ξεκάθαρα εκφραστεί εναντίον της ένταξης της Τουρκίας στην ΕΕ -σε αντίθεση με την κυβέρνηση Μπορίσοφ -και ζητεί την διεξαγωγή δημοψηφίσματος για το θέμα.

Tα τελευταία χρόνια επικρατεί στην πολιτική σκηνή της Βουλγαρίας ένα γενικό κλίμα καχυποψίας και επιφύλαξης απέναντι στα πολιτικά κόμματα και στην λειτουργία των κοινοβουλευτικών θεσμών εν γένει. Η κυβέρνηση βρίσκεται σε δυσμενή θέση, καθώς οι επιλογές φαίνονται πλέον περιορισμένες υπό την σκιά της παρούσας οικονομικής και πολιτικής κρίσης. Επί πλέον, το πρόβλημα της διάχυτης διαφθοράς και οι αμφιλεγόμενες πρακτικές της συντηρητικής κυβέρνησης του Μπόϊκο Μπορίσοφ για την καταπολέμησή της, όπως για παράδειγμα οι ευρύτατες τηλεφωνικές υποκλοπές και παρακολουθήσεις, προκάλεσαν έντονη ανησυχία στις Βρυξέλλες, λίγα μόλις χρόνια μετά την ένταξη της χώρας στην ΕΕ. Επίσης, η βουλγαρική κυβέρνηση βρίσκεται σε πολύ δύσκολη θέση λόγω της κρίσης στην Ουκρανία. Από τη μία είναι μέλος της Ε.Ε. και από την άλλη εξαρτάται απόλυτα από το ρωσσικό φυσικό αέριο και την οικονομική στήριξη της Μόσχας. Η ασταθής πολιτική και οικονομική κατάσταση στην Βουλγαρία και ο έκδηλος προβληματισμός για το μέλλον της χώρας έδωσαν την δυνατότητα στην ανάδυση της ακροδεξιάς. Το γεγονός ότι μια μεγάλη μερίδα των Βουλγάρων πολιτών τοποθετεί την εθνική ασφάλεια πάνω από την εμπέδωση του κράτους δικαίου και των ατομικών ελευθεριών δίνει αφορμή γιά ακροδεξιά προπαγάνδα και την καλλιέργεια ιδεολογημάτων που κινούνται από τον νεολαϊκισμό μέχρι τον νεοφασισμό. Οι οπαδοί του «Ατάκα» επικρίνουν σκληρά τον ευρω-ατλαντικό προσανατολισμό της Βουλγαρίας και είναι το μόνο κόμμα που ανοικτά υποστήριξε την προσάρτηση της Κριμαίας στην Ρωσσία. Μάλιστα, απείλησαν πως, εάν η κυβέρνηση ψήφιζε υπέρ των κυρώσεων εις βάρος της Ρωσσίας, θα την ανέτρεπαν. Το «Ατάκα» εδραιώνεται στην πολιτική σκηνή της Βουλγαρίας και ανεβάζει τα ποσοστά του σε μια χώρα που παρά την ένταξη στην ΕΕ αδυνατεί να εγγυηθεί την ευημερία των πολιτών της. Συμμετοχή όμως ενός υπερεθνικιστικού κόμματος με φιλόδοξα σχέδια για εδαφικές διεκδικήσεις στην βουλγαρική κυβέρνηση θα σημάνει την ανάφλεξη του εθνικισμού στα Βαλκάνια, με ιδιαίτερα δυσοίωνες προβλέψεις για το μέλλον της περιφερειακής ασφάλειας.

53

στις παρυφές των Βαλκανίων

ΝΑΤΟ και Ρωσσία στην Ουκρανία του Γεωργίου Κ. Οικονόμου

Σ

τις 18 Μαρτίου 2014, ο πρόεδρος Putin, σε ομιλία του σχετικά με την Ουκρανία σε κοινή συνεδρία των δύο Βουλών της Ρωσσίας, ανέφερε: «Δεν είμαστε απλώς στενοί γείτονες αλλά, όπως είπα πολλές φορές, είμαστε ένα λαός…». Ο Putin είναι οπαδός της θέσεως ότι οι Ανατολικοί Σλαύοι αποτελούν μια κοινότητα, ότι όλοι προέρχονται από τους Rus και ότι είναι κληρονόμοι της ίδιας θρησκείας, παραδόσεων και πολιτισμού με επίκεντρο το Κίεβο. Κατά την άποψη αυτή, ο σχετικά πρόσφατος διαχωρισμός των Ανατολικών Σλαύων σε Λευκορώσσους, Ουκρανούς και Ρώσσους αντανακλά τοπικές και γλωσσολογικές διαφορές ενός κοινού έθνους και όχι την ύπαρξη ξεχωριστών εθνοτήτων. Η άποψη αυτή του Putin είναι γενικώς αποδεκτή στην Ρωσσία, όπου η Ουκρανία θεωρείται «αδελφό έθνος», πράγμα το οποίο αποδέχεται και μια μεγάλη μειοψηφία της Ουκρανίας.

Ολίγα από την Ιστορία Το 1654, ο αρχηγός των Κοζάκων Bohdan Khmelnytsky υπέγραψε την συνθήκη του Pereyaslav, δυνάμει της οποίας οι Κοζάκοι της Ουκρανίας ώμοσαν πίστη στους Ρώσσους τσάρους εις αντάλλαγμα προστασίας κατά των εχθρών τους, της Πολωνίας και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Επ’ ευκαιρία του εορτασμού των τριακοσίων χρόνων της συνθήκης αυτής, το 1954, ο Νικήτα Κρούτσεφ μεταβίβασε την Κριμαία στην Ουκρανία. Το 1708, ο Κάρολος XII της Σουηδίας εισέβαλε στην Ουκρανία για να την χρησιμοποιήσει ως βάση για την τελική του επίθεση κατά της Μόσχας του Μεγάλου 54

Πέτρου. Ο τότε αρχηγός των Κοζάκων της Ουκρανίας Ivan Majeppa συμμάχησε με τους Σουηδούς για να εξασφαλίσει την ανεξαρτησία της Ουκρανίας. Η απόφασή του αυτή εδίχασε τους Κοζάκους. Μερικοί τον ακολούθησαν, άλλοι εξέλεξαν άλλον αρχηγό, τον Ivan Skoropadsky, ο οποίος παρέμεινε πιστός στην συμμαχία με την Ρωσσία. To επόμενo έτος, ο Κάρολος ηττήθηκε από τον Μέγα Πέτρο στην Μάχη της Poltava, η Ουκρανία ετέθηκε υπό στενώτερο έλεγχο από την Μόσχα και ο Mazeppa έζησε στην εξορία. Οι Ρώσσοι και οι κάτοικοι της Ανατολικής Ουκρανίας θεωρούν μέχρι σήμερα τον Mazeppa προδότη, οι δε Ουκρανοί, κυρίως της Δυτικής Ουκρανίας, που επιθυμούν να γίνουν μέλη της Ευρωατλαντικής κοινότητας, βλέπουν τον Mazeppa ως έναν τραγικό ήρωα που απέτυχε να ελευθερώσει την Ουκρανία από την κυριαρχία της Ρωσσίας. Σήμερα το πορτραίτο του εμφανίζεται σε χαρτονόμισμα της Ουκρανίας. Περί τα τέλη του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, ένα τρίτος αρχηγός, ο Pavlo Skoropadsky, προσπάθησε υπό γερμανική καθοδήγηση να ιδρύσει κράτος. Τον Δεκέμβριο του 1918 ο Skoropadksy εκδιώχθηκε από Ουκρανούς εθνικιστές, οι οποίοι εθεώρησαν την κυβέρνησή του μη αρκούντως εθνικιστική, επειδή συνέχισε να χρησιμοποιεί την Ρωσσική γλώσσα στην διοίκηση και προσέβλεπε σε μελλοντική συνομοσπονδία μεταξύ της Ουκρανίας και μιας μη κομμουνιστικής Ρωσσίας. Οι Ουκρανοί διαφωνούν διαμετρικά για την κληρονομία (legacy) των τριών αυτών προσωπικοτήτων. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

εξωτερική πολιτική & άμυνα Tα γεγονότα μετά την πτώση του τείχους Τους μήνες που ακολούθησαν την πτώση του τείχους, τον Νοέμβριο του 1989, οι Ην. Πολιτείες, η Ρωσσία και η Δυτική Γερμανία διαπραγματεύονταν για την απόσυρση του Σοβιετικού Στρατού και την ενοποίηση της Γερμανίας. Οι συνομιλίες κατέληξαν στην ενοποίηση της Γερμανίας στις 3 Οκτωβρίου 1990. Έδωσαν όμως έναυσμα σε μία πικρή διαμάχη μεταξύ Ρωσσίας και της Δύσεως σχετικά με το μέλλον του ΝΑΤΟ. Αποτελούσε μέρος της συμφωνίας ότι η συμμαχία δεν θα ανεπτύσσετο προς ανατολάς; Η διχογνωμία παραμένει μετά από δύο δεκαετίες. Οι Ρώσσοι διατείνονται ότι η Ουάσιγκτων έδωσε την υπόσχεση αυτή, συγκεκριμένα στον Gorbachev, ως αντάλλαγμα για την απόσυρση των Ρωσσικών στρατευμάτων από την Ανατολική Γερμανία και, στην συνέχεια, αθέτησε την υπόσχεσή της και προσέθεσε στο ΝΑΤΟ 12 χώρες της Ανατολικής Ευρώπης σε τρεις γύρους διευρύνσεως. Κατά τους Ρώσσους αναλυτές, η επιθετική στάση της Ρωσσίας στην Γεωργία το 2008 και στην Ουκρανία το 2014 προερχόταν εν μέρει από την δυσφορία του Putin για την μη τήρηση των συμπεφωνηθέντων από την Δύση. Πάντως οι Αμερικανοί αναλυτές επιμένουν ότι τέτοια υπόσχεση δεν είχε ποτέ δοθεί. Από τα απόρρητα έγγραφα του 1989 και 1990 που βλέπουν το φως της δημοσιότητας, διαφαίνεται ότι το μέλλον του ΝΑΤΟ έγινε αντικείμενο συζητήσεων από τον Φεβρουάριο 1990. Αμερικανοί και Δυτικογερμανοί αξιωματούχοι άφησαν υπονοούμενα κατά τις διαπραγματεύσεις ότι η συμμαχία δεν θα ανεπτύσσετο. Στην συνέχεια, οι Ην. Πολιτείες και η Δυτική Γερμανία επίεσαν τον Gorbachev να επιτρέψει την ενοποίηση της Γερμανίας, χωρίς να δώσουν όμως καμμία γραπτή υπόσχεση για τα μελλοντικά σχέδια της συμμαχίας. Η πραγματικότητα είναι ότι ποτέ δεν υπήρξε μια επίσημη συμφωνία όπως ισχυρίζεται η Ρωσσία, απλώς είχε επανειλημμένως λεχθεί ότι το ζήτημα αυτό θα μπορούσε να γίνει αντικείμενο συζητήσεως. Εις αντάλλαγμα οι Δυτικοί έλαβαν το πράσινο φως για την ενοποίηση της Γερμανίας. Έκτοτε, η διαφορά για την αλληλουχία των γεγονότων εδηλητηρίασε τις σχέσεις μεταξύ της Ουάσιγκτων και της Μόσχας. Τόσο κατά τις συνομιλίες μεταξύ του Baker, τότε υπουργού των Εξωτερικών των Ην. Πολιτειών και του Gorbachev, όσο και αργότερα μεταξύ του καγκελλαρίου Kohl και του Gorbachev κατά την συνάντησή τους στις 10 Φεβρουαρίου 1990, εσυζητήθη το θέμα της επεκτάΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

σεως του ΝΑΤΟ και ο Kohl διαβεβαίωσε τον Gorbachev ότι το ΝΑΤΟ δεν θα προχωρούσε πέραν των ορίων τα οποία εκάλυπτε μέχρι τότε. Το ίδιο μήνυμα έδωσε και ο Genscher, υπουργός Εξωτερικών της Γερμανίας, στον Shevardnadze, τότε υπουργό Εξωτερικών της Ρωσσίας. Μετά τις διαβεβαιώσεις αυτές, ο Gorbachev έδωσε το πράσινο φως για την οικονομική και νομισματική ένωση της Γερμανίας, πρώτο βήμα για την ενοποίηση. Στην συνέχεια, οι Ην. Πολιτείες μετάνιωσαν για τις απόψεις τους αυτές και έπεισαν και τον Kohl, στην συνάντηση Bush – Kohl στο Camp David στις 24/25 Φεβρουαρίου 1990, να αναιρέσει σιωπηρά όποιες διαβεβαιώσεις είχαν δοθεί. Αποφασίστηκε «να δωροδοκήσουν» τους Ρώσσους και η Γερμανία ανέλαβε να πληρώσει την μίζα. Με την συνεχή αύξηση των προβλημάτων που αντιμετώπιζε η Ρωσσία (έγκλημα, αντι-κυβερνητικές διαδηλώσεις, αποσχιστικά κινήματα, οικονομικούς δείκτες οι οποίοι συνεχώς εχειροτέρευαν, καθώς και μεταφορά της εξουσίας από το κόμμα στο κράτος και από το κέντρο στην περιφέρεια), δεν ήταν δυνατόν να αντεπεξέλθει σε όλα αυτά τα εσωτερικά προβλήματα χωρίς εξωτερική βοήθεια και πιστώσεις, πράγμα το οποίο υποχρέωσε την Μόσχα να συμβιβαστεί. Ο Kohl κατάφερε στο δύσκολο αυτό έργο να πείσει τον Gorbachev «να δεχθεί» η ενοποιημένη Γερμανία να είναι μέλος του ΝΑΤΟ, χωρίς να είναι εμφανές ότι είχε δεχθεί την ενοποίηση χωρίς περιορισμούς στην ανάπτυξη της συμμαχίας προς ανατολάς. Ο Gorbachev έδωσε την συγκατάθεσή του για μια ενοποιημένη Γερμανία στο ΝΑΤΟ, με αντάλλαγμα να κερδίσει μία περίοδο τεσσάρων χρόνων για την αποχώρηση των Ρωσσικών στρατευμάτων από την Ανατολική Γερμανία και βοήθεια 12 δις μάρκων για την κατασκευή οικιών του αποχωρούντος στρατού καθώς και άλλα 3 δις μάρκα άτοκες πιστώσεις. Δεν έλαβε, όμως, τυπικές εγγυήσεις ότι το ΝΑΤΟ δεν θα επεκταθεί. Σπανίως μια χώρα κερδίζει τόσα πολλά σε μια διεθνή διαπραγμάτευση. Αλλά κάθε επίτευγμα περιέχει τον σπόρο μελλοντικού προβλήματος, όπως έγραψε ο Baker στα απομνημονεύματά του. Από πρόθεση, η Ρωσσία εκρατήθη στην περιφέρεια της μετα-ψυχροπολεμικής Ευρώπης. Και αυτό το πληρώνει η Ευρώπη σήμερα. Για να δώσουμε συνοπτικά μια εικόνα της όλης πολιτικής που ακολούθησαν οι Ην. Πολιτείες από την εποχή του Reagan και στη συνέχεια: Το 1980 ο Πρόεδρος Reagan διατύπωσε την άποψή του για τις σχέσεις μεταξύ Ην. Πολιτειών και Σοβιετικής 55

Ενώσεως: «Εμείς νικάμε, αυτοί χάνουν». Δώδεκα χρόνια αργότερα ο Πρόεδρος Bush ο Πρεσβύτερος έλεγε: «Ένας κόσμος διαιρεμένος σε δύο στρατόπεδα τώρα αναγνωρίζει μία, μόνη δύναμη, τις Ην. Πολιτείες». Η περίοδος αυτή έχει τελειώσει ανεπιστρεπτί από την ημέρα που η Ρωσσία έβαλε τελεία στις υποχωρήσεις και αντελήφθη ότι η κατρακύλα δεν θα είχε τελειωμό με την μία μετά την άλλη χώρα «να πείθεται» ή να δωροδοκείται στο να συμπήξει οικονομική και στρατιωτική συμμαχία εναντίον της. Στην ομιλία του στην Ρωσσική Βουλή στις 18 Μαρτίου 2014 που ανεφέρθηκε πιο πάνω, ο Putin παρατήρησε ότι η συμπεριφορά της Δύσεως ήταν μέρος της κακόγουστης πολιτικής του περιορισμού που οι δυτικοί είχαν ακολουθήσει κατά της Ρωσσίας από τον 18ο αιώνα.

H επέκταση του ΝΑΤΟ Είναι γεγονός ότι, μετά το πέρας του Ψυχρού Πολέμου, αιωρείτο μία σιωπηρή αναγνώριση ότι το ΝΑΤΟ δεν θα επεκτείνετο. Η αντίληψη αυτή δεν ετηρήθη από τον πρόεδρο Clinton, και από τα μέσα του 1990 το ΝΑΤΟ άρχισε τις διαδοχικές επεκτάσεις. Η πρώτη έγινε το 1999 με την ενσωμάτωση της Τσεχίας, Ουγγαρίας και Πολωνίας. Η δεύτερη το 2004 και περιέλαβε την Βουλγαρία, Εσθονία, Λετονία, Λιθουανία, Ρουμανία, Σλοβακία και Σλοβενία. Αφ’ότου άρχισε η επέκταση, η Ρωσσία παρεπονείτο δημοσίως, αλλά δεν είχε την δύναμη να αντιδράσει. Τον Απρίλιο του 2008, στην σύνοδο του Βουκουρεστίου, η συμμαχία εξέτασε την είσοδο της Γεωργίας και της Ουκρανίας. Οι Ην. Πολιτείες το υποστήριξαν, αλλά η Γερμανία και η Γαλλία ήσαν αντίθετες. Στο τέλος επετεύχθη συμβιβασμός: δεν άρχισε μεν η τυπική διαδικασία που θα οδηγούσε στην είσοδό τους στο ΝΑΤΟ, αλλά εξεδόθη δήλωση η οποία συνηγορούσε υπέρ των φιλοδοξιών της Γεωργίας και της Ουκρανίας και ανέφερε απερίφραστα ότι αυτές οι χώρες θα γίνουν μέλη. Ο Putin, μεταξύ άλλων Ρώσσων αξιωματούχων που έκαναν δηλώσεις, υποστήριξε ότι οι δύο χώρες αντιπροσωπεύουν «ευθεία απειλή» κατά της Ρωσσίας. Έχει δημοσιοποιηθεί ότι ο Putin, μιλώντας στον Bush, εξήγησε ότι ο πυρήνας της Ουκρανίας ήταν πάντοτε συνδεδεμένος με την Ρωσσία, και τον προειδοποίησε ότι, εάν γινόταν προσπάθεια ενσωματώσεως της Ουκρανίας στο δυτικό στρατόπεδο, τότε η Ρωσσία θα ήταν υποχρεωμένη να λάβει μέτρα για να αποσπάσει την Κριμαία και 56

την Ανατολική Ουκρανία από τον έλεγχο του Κιέβου. Παρά την πιο πάνω προειδοποίηση, λόγω του γεγονότος ότι η Μόσχα επεδείκνυε προθυμία να εγκαταλείψει σοβιετικές βάσεις σε απομακρυσμένες περιοχές και να διευκολύνει την εγκατάσταση αμερικανικών στρατιωτικών δυνάμεων στην Κεντρική Ασία μετά την 11η Σεπτεμβρίου, αρκετοί στην Ουάσιγκτων υπέθεσαν, λανθασμένα, ότι ο Putin δεν ενδιαφερόταν για τις μακρινές πρώην σοβιετικές δημοκρατίες και ακόμη ότι ενδεχόμενοι πιο στενοί δεσμοί μεταξύ των Ην. Πολιτειών και των δημοκρατιών αυτών θα εκλαμβάνονταν ως ωφέλιμοι από την Ρωσσία. Ο μήνας του μέλιτος μεταξύ Ην. Πολιτειών και Ρωσσίας άρχισε να φθίνει εξαιτίας της Πορτοκαλί Επανάστασης της Ουκρανίας το 2004. Η Δύση είδε τις εκδηλώσεις αυτές ως θρίαμβο του λαού, ενώ η Μόσχα τις εξέλαβε ως ευθεία αμφισβήτηση της θέσεως της Ρωσσίας στον μετα-σοβιετικό χώρο. Ουδείς Ρώσσος ηγέτης θα μπορούσε να είναι αδιάφορος για το ποιος θα είχε υπό τον έλεγχό του την Κριμαία. Από το σημείο αυτό και μετά, οι σχέσεις μεταξύ Ρωσσίας, Ην. Πολιτειών και Ε.Ε. είναι σε ευθεία συνάρτηση με τις εξελίξεις στην Ουκρανία. Οι σχέσεις εδιορθώθησαν όταν η Ουκρανία έπαυσε να απασχολεί, κατ’αρχάς λόγω των προσπαθειών της Yulia Tymoshenko ως πρωθυπουργού το 2009 να διορθώσει τις σχέσεις με την Μόσχα και αργότερα, το 2010, με την εκλογή του φιλορώσσου Viktor Yanukovych, οι κινήσεις του οποίου –αποφυγή συνδέσεως με το ΝΑΤΟ, μακροχρόνια ανανέωση της ενοικιάσεως της βάσεως της Σεβαστουπόλεως και η επισημοποίηση της Ρωσσικής γλώσσας, καθησύχασαν την Μόσχα ότι η σχέση ήταν εξασφαλισμένη. Η αποπομπή του Yanukovych λόγω των γεγονότων της Πλατείας Maidan επυροδότησε την κρίση που αντικρίζουμε σήμερα και η οποία διαρκώς κλιμακώνεται, έχει δε μηδενίσει την όποια πρόοδο έχει επιτευχθεί τις τελευταίες δύο δεκαετίες μεταξύ Ρωσσίας – Αμερικής. Η εισβολή ρωσσικών στρατευμάτων στην Γεωργία τον Αύγουστο του 2008 έπρεπε να διαλύσει κάθε αμφιβολία περί της αποφασιστικότητας της Ρωσσίας να εμποδίσει τις δύο χώρες από το να γίνουν μέλη του ΝΑΤΟ. Παρ’όλη την προειδοποίηση, το ΝΑΤΟ ποτέ δεν αποκήρυξε τον στόχο να φέρει την Γεωργία και την Ουκρανία στην συμμαχία. Εκ παραλλήλου, το ΝΑΤΟ εδέχθη ως μέλη την Αλβανία και την Κροατία το 2009. Συγχρόνως, η Ε.Ε., τον Μάϊο του 2008, επαρουσίασε την Πρωτοβουλία για την Ανατολική Συνεργασία (Eastern Partnership), ένα πρόγραμμα προοριζόμενο ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

εξωτερική πολιτική & άμυνα να αφομοιώσει χώρες όπως η Ουκρανία στην Ε.Ε. Δεν πρέπει, επομένως, να εκπλήττει κανέναν ότι η Ρωσσία βλέπει με εχθρικό μάτι την πρωτοβουλία αυτή, πόσο μάλλον επειδή η Ρωσσία θεωρεί ότι η επέκταση της Ε.Ε. είναι προάγγελος για επέκταση του ΝΑΤΟ. Εκτός των άλλων, οι Ην. Πολιτείες αλλά και η Δύση γενικώτερα, δεν παύουν τις προσπάθειές τους να διαφημίζουν τις δυτικές αξίες και να προωθούν την δημοκρατία στην Ουκρανία και γενικά στα πρώην σοβιετικά κράτη, πράγμα που προϋποθέτει την χρηματοδότηση οργανώσεων και ιδιωτών. Τον Δεκέμβριο του 2013, η Victoria Nuland, βοηθός υπουργός για Ευρωπαϊκά και Ευρασιατικά θέματα των ΗΠΑ, υπολόγισε ότι από το 1991 οι Ην. Πολιτείες είχαν, για να βοηθήσουν προς την κατεύθυνση αυτή, χρηματοδοτήσει με περισσότερα από $5 δισ. το National Endowment for Democracy (“NED”) για την προώθηση των αξιών αυτών, ο δε Πρόεδρος του NED ονόμασε την Ουκρανία «το μεγαλύτερο έπαθλο». Μετά τη νίκη του Yanukovych τον Φεβρουάριο 2010, το NED αύξησε τις προσπάθειες και τις ενέργειές του για να στηρίξει την αντιπολίτευση και να τονώσει τις δημοκρατικές δυνάμεις. Ο ίδιος ο πρόεδρος του NED Carl Gershman έγραψε τον Σεπτέμβριο του 2013 στην Washington Post ότι «η επιλογή της Ουκρανίας να ενωθεί με την Ευρώπη θα επισπεύσει τον θάνατο του Ρωσσικού ιμπεριαλισμού που αντιπροσωπεύεται από τον Putin». Ο σπινθήρας που άναψε την φωτιά ήλθε τον Νοέμβριο του 2013, όταν ο Yanukovych απέρριψε μια σοβαρή προσφορά της Ε.Ε. και αποφάσισε να αποδεχθεί την αντιπροσφορά της Ρωσσίας, αξίας €15 δισ. Η απόφαση αυτή ήταν η απαρχή αντικυβερνητικών διαδηλώσεων, οι οποίες συνεχώς κλιμακώνονταν στους επόμενους τρεις μήνες και οδήγησαν στον θάνατο περισσότερους από εκατό διαδηλωτές. Οι διαπραγματεύσεις μεταξύ κυβερνήσεως και αντιπολιτεύσεως για τον κατευνασμό της κρίσεως απέτυχαν και ο Yanukovych εγκατέλειψε την χώρα. Η νέα κυβέρνηση διέκειτο εχθρικά έναντι της Ρωσσίας και τέσσερα από τα υψηλόβαθμα μέλη της ήσαν νεοφασίστες. Είναι φανερό ότι η Δύση υπεστήριξε το πραξικόπημα. Τόσο η Nuland όσο και ο Γερουσιαστής John McCain έλαβαν μέρος στις αντικυβερνητικές διαδηλώσεις. Η Nuland προωθούσε τον Yatsenynk ως πρωθυπουργό της νέας κυβέρνησης, πράγμα το οποίο και επέτυχε. Τα γεγονότα αυτά έπεισαν τον Putin ότι έπρεπε να αντιδράσει. Μετά τις 22 Φεβρουαρίου διέταξε τις ρωσσικές δυνάμεις να καταλάβουν την Κριμαία, πράγΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

μα όχι δύσκολο εν όψει του ότι χιλιάδες Ρώσσοι στρατιώτες ήσαν ήδη στρατοπεδευμένοι στην ναυτική βάση της Σεβαστουπόλεως και ο πληθυσμός αποτελείτο από άνω του 60% Ρωσσόφωνων, οι πλείστοι των οποίων ήθελαν να φύγουν από την Ουκρανία. Στην συνέχεια, προσέφερε βοήθεια στους Ρώσσους αυτονομιστές, συγκέντρωσε μεγάλο στρατό στα σύνορα, ανέβασε την τιμή του ρωσσικού αερίου και απαίτησε εξόφληση των οφειλομένων. Οι περισσότεροι δυτικοί αναλυτές και δημοσιογράφοι υποστήριζαν ανεπιφύλακτα τους Ουκρανούς «επαναστάτες» της πλατείας Maidan και συνεχίζουν μέχρι σήμερα να επιρρίπτουν στους Ρώσσους την ευθύνη για τις συνεχιζόμενες και κλιμακούμενες εχθροπραξίες που τείνουν να καταστούν ανεξέλεγκτες. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι σε πολύ πρόσφατο τεύχος του σοβαρού Economist, το κύριο άρθρο επιρρίπτει ακέραια την ευθύνη στον Putin και προτρέπει την συμμαχία να αθετήσει την υπόσχεσή της στην Ρωσσία να μην εγκαταστήσει στρατεύματα στις Βαλτικές δημοκρατίες, με την δικαιολογία ότι η υπόσχεση είχε δοθεί σε περίοδο καλής θελήσεως την οποία ο Putin εποδοπάτησε. Εκ διαμέτρου αντίθετη είναι η ανάλυση των Ρώσσων αναλυτών και μέσων μαζικής ενημερώσεως. Εθνικιστές Ουκρανοί, συνεπικουρούμενοι και χρηματοδοτούμενοι από ΜΚΟ και ενδεχομένως και από μυστικές υπηρεσίες δυτικών χωρών, συγκεκριμένα των Ην. Πολιτειών και της Γερμανίας, εδημιούργησαν κατάσταση αφ’ενός για να αντισταθούν στα φιλορωσσικά μέτρα που έλαβε ο εκλεγείς πρόεδρος Yanukovych και αφ’ετέρου για να εξαναγκάσουν τις Ην. Πολιτείες και την Ε.Ε. «να επέμβουν» υπέρ αυτών και να αναγκάσουν τις χώρες αυτές να προσδέσουν την Ουκρανία στο άρμα του ΝΑΤΟ και της Ε.Ε. Όπως αναλύεται πιο πάνω, η διαμάχη μεταξύ των αυτονομιστών και των φίλα προσκείμενων στην Ρωσσία υφίσταται από πολύ παλιά.

Η γεωπολιτική διάσταση Δεν είναι ρεαλιστικό να αναμένει κανείς ότι μια τεράστια πεδιάδα, την οποία διέσχισαν ο Ναπολέων και ο Χίτλερ για να κατακτήσουν την Ρωσσία, θα μπορούσε να αφεθεί στους μέχρι προσφάτως εχθρούς της. Οι μεγάλες δυνάμεις είναι πάντοτε ευαίσθητες σε δυνητικές απειλές από όμορες χώρες. Ας θυμηθούμε το Δόγμα Μονρόε, που δεν επιτρέπει σε εχθρικές δυνάμεις να εγκατασταθούν πλησίον των Ην. Πολιτειών.

57

Πέραν όμως της θεωρίας, μεγάλος αριθμός Ρώσσων πολιτικών κατέστησε σαφές σε πλείστες περιστάσεις ότι επέκταση του ΝΑΤΟ στην Γεωργία και την Ουκρανία θεωρείται μη αποδεκτή, καθώς επίσης και το να στραφούν οι χώρες αυτές κατά της Ρωσσίας. Βεβαίως οι Δυτικοί ισχυρίζονται ότι δεν έχουν βλέψεις κατά της Ρωσσίας και ως απόδειξη τούτου αναφέρουν ότι, το 2009, ανακοίνωσαν ότι τουλάχιστον για κάποιο χρονικό διάστημα δεν θα ανέπτυσσαν το νέο πυραυ-

λικό αμυντικό σύστημα σε εδάφη της Τσεχίας ή της Πολωνίας. Οι Ρώσσοι όμως παραμένουν καχύποπτοι και βεβαίως είναι οι Ρώσσοι που αποφασίζουν τι είναι απειλή γι’αυτούς και όχι η Δύση. Αξίζει να θυμηθεί κανείς τις εκ διαμέτρου αντίθετες απόψεις που είχαν ανταλλαγεί την εποχή που ο Clinton άρχισε να συνηγορεί υπέρ της επεκτάσεως του ΝΑΤΟ – άλλοι ήσαν υπέρ και άλλοι κατά. Εδώ θα αναφερθεί μόνον η άποψη του ανθρώπου που, περισσότερο από κάθε άλλον, έδωσε την κατεύθυνση της αμερικανικής πολιτικής στον Ψυχρό Πόλεμο. Ο George Kennan, σε συνέντευξή του το 1998, μετά την έγκριση της πρώτης επεκτάσεως του ΝΑΤΟ από την Γερουσία, είπε: «Νομίζω ότι οι Ρώσσοι σταδιακά θα αντιδράσουν αρνητικά και αυτό θα επηρεάσει τις πολιτικές τους. Νομίζω ότι είναι τραγικό λάθος. Δεν 58

υπήρχε κανένας λόγος να γίνει αυτό. Κανένας δεν απειλούσε κανέναν». Είναι φανερό ότι οι δύο πλευρές λειτουργούν με εντελώς διαφορετικά κριτήρια. Ο Putin σκέπτεται και ενεργεί σύμφωνα με ρεαλιστικά κριτήρια, ενώ η Δύση ακολουθεί φιλελεύθερες ιδέες σχετικά με την διεθνή πολιτική. Το αποτέλεσμα είναι η Δύση να προκαλεί μια σοβαρή κρίση στην Ουκρανία. Η κατάσταση έχει φθάσει σ’ένα σημείο που θυμίζει τις παραμονές του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Η ανθρωπότητα εσύρθηκε σ’έναν πρωτόγνωρο καταστροφικό πόλεμο και μέχρι σήμερα, μετά από χιλιάδες αναλύσεις, δεν έχει δοθεί ακόμη μία εξήγηση που να δικαιολογεί τέτοιας εκτάσεως σύρραξη. Τα γεγονότα δεν την δικαιολογούν.

Η σημερινή κρίση Σήμερα, είναι φανερό ότι υφίσταται μια μεγάλη παρεξήγηση μεταξύ της Δύσεως και της Ρωσσίας. Οι Δυτικοί βλέπουν στο πρόσωπο του Putin έναν αδίστακτο ολιγάρχη, που θρηνεί τον θάνατο της Σοβιετικής Ενώσεως και είναι αποφασισμένος να αντιστρέψει την εξέλιξη αυτή με την επέκταση των συνόρων της Ρωσσίας. Ο Putin, αφού ενσωμάτωσε την Κριμαία, προωθεί την κατάληψη της Ανατολικής Ουκρανίας και, στην συνέχεια, θα είναι επιθετικός και στις άλλες χώρες που συνορεύουν με την Ρωσσία. Οι οπαδοί της θεωρίας αυτής πιστεύουν ότι, οποιαδήποτε συμφωνία μαζί του, θα επαναλάβει το λάθος του Μονάχου αμέσως πριν από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Κατ’αυτούς το ΝΑΤΟ πρέπει να αποδεχθεί την Γεωργία και την Ουκρανία και να απομονώσει την Ρωσσία, προτού η Ρωσσία κυριαρχήσει πάνω στους γείτονές της και απειλήσει την Δυτική Ευρώπη. Ο συλλογισμός αυτός δεν αντέχει σε ενδελεχή εξέταση. Δεν υπάρχουν ενδείξεις ότι ο Putin είχε κατά νου να ενσωματώσει την Κριμαία, πριν από τις 22 Φεβρουαρίου. Η πράξη αυτή του Putin αιφνιδίασε τους πάντες και είναι φανερό ότι ήταν μια αυθόρμητη αντίδραση στην εκδίωξη του Yanukovych. Ακόμη και αν η Ρωσσία το θέλει, δεν έχει την δυνατότητα να κατακτήσει και να προσαρτήσει την Ανατολική Ουκρανία. Μεταξύ του ποταμού Dnieper, ο οποίος τέμνει την χώρα, και των ρωσσικών συνόρων, διαμένουν περί τα 15 εκ. κάτοικοι – το ένα τρίτο του πληθυσμού ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

εξωτερική πολιτική & άμυνα της Ουκρανίας – η μεγάλη πλειοψηφία των οποίων επιθυμούν να παραμείνουν στην Ουκρανία και οπωσδήποτε θα αντισταθούν σε τυχόν σχέδια της Ρωσσίας για ενσωμάτωση. Ούτε και ο στρατός της Ρωσσίας, που κατά επιεική εκτίμηση είναι μέτριος, θα ήταν ικανός να υποδουλώσει την Ουκρανία, αλλά ούτε και έχει τις οικονομικές δυνατότητες να συντηρήσει μια μακροχρόνια κατοχή. Αν αναλογιστούμε τις ρωσσικές και τις αμερικανικές εμπειρίες στο Αφγανιστάν, τις εμπειρίες των Ην. Πολιτειών στο Βιετνάμ και στο Ιράκ και τις εμπειρίες της Ρωσσίας στην Τσετσενία, θα αντιληφθεί κανείς ότι η στρατιωτική κατοχή συνήθως αποτυγχάνει. Πάντως, η απάντηση της Ρωσσίας στα γεγονότα όπως εξελίσσονται είναι μέχρι σήμερα αμυντική και όχι επιθετική. Λαμβάνοντας ως δεδομένο το γεγονός ότι η Δυτικοί συνεχίζουν να πιστεύουν ότι η συμπεριφορά του Putin δεν υπαγορεύεται από εύλογες και θεμιτές ανησυχίες για την ασφάλεια της Ρωσσίας, δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι προχωρούν προς αύξηση των κυρώσεων κατά της Ρωσσίας. Όμως ούτε οι Ην. Πολιτείες ούτε η Ε.Ε. είναι διατεθειμένες να χρησιμοποιήσουν βία για την υπεράσπιση της Ουκρανίας. Αντ’αυτής, η Δύση χρησιμοποιεί οικονομικές κυρώσεις, για «να πείσει» την Ρωσσία να παύσει να υποστηρίζει την ανταρσία της Ανατολικής Ουκρανίας. Τα μέτρα αυτά έχουν ελάχιστη αποτελεσματικότητα. Τα τεκμήρια δεν είναι πειστικά. Σε 200 περιστατικά που έχουν μελετηθεί από ειδικούς στην Ουάσιγκτων, από την δράση της Κοινωνίας των Εθνών κατά της Ιταλίας για την Αβησσυνία στα μέσα της δεκαετίας του 1930 μέχρι την επίθεση της Ρωσσίας στην Γεωργία το 2008, οι κυρώσεις εκρίθηκαν επιτυχείς μόνο στο ένα τρίτο των περιπτώσεων αυτών. Σε μερικές μάλιστα από αυτές η επιτυχία ήταν μερική. Σε όλες τις άλλες περιπτώσεις, όχι μόνο απέτυχαν αλλά πολλές φορές εχειροτέρευσαν την κατάσταση, με το να ενδυναμώσουν αυταρχικά πολιτεύματα και να αυξήσουν την φτώχεια και την δυστυχία. Στην παρούσα περίπτωση, οι χώρες της Ε.Ε. και κυρίως η Γερμανία έχουν αντιταχθεί στην λήψη σοβαρών μέτρων από το φόβο ότι η Ρωσία θα χρησιμοποιήσει αντίποινα και θα προκαλέσει σοβαρή οικονομική ζημιά στην Ε.Ε. Όμως ακόμη και αν ληφθούν σκληρά μέτρα, είναι αμφίβολο αν ο Putin αλλάξει την γραμμή του. Η ιστορία αποδεικνύει ότι κράτη είναι έτοιμα να ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

απορροφήσουν τεράστιες ποσότητες τιμωρίας για να διασφαλίσουν τα στρατηγικά τους συμφέροντα. Γιατί η Ρωσσία να αντιδράσει διαφορετικά; Παρά την αποτυχία των μέχρι τούδε μέτρων, οι Δυτικοί συνεχίζουν τις προκλητικές τους πολιτικές. Εκτός των συνεχών δηλώσεων ανώτατων αξιωματούχων των Ην. Πολιτειών και της Ε.Ε. και την υπογραφή της οικονομικής συμφωνίας την οποία ο Yanukovych είχε απορρίψει και υπήρξε το έναυσμα για την εξέγερση, τον Ιούνιο οι υπουργοί Εξωτερικών του ΝΑΤΟ συμφώνησαν ότι η συμμαχία θα παραμείνει ανοικτή για νέα μέλη. Και, βεβαίως, οι ενέργειες αυτές απλώς χειροτερεύουν την κατάσταση. Η μόνη λύση στην παρούσα φάση, η οποία αναδύεται από την ανάλυση των δεδομένων όπως εκτίθενται πιο πάνω, είναι η θεμελιακή αλλαγή πολιτικής από τις Ην. Πολιτείες και τους συμμάχους της. Πρέπει να εγκαταλείψουν τα σχέδιά τους «να δυτικοποιήσουν» την Ουκρανία και να εργασθούν ούτως ώστε να καταστεί η χώρα μια ουδέτερη περιοχή μεταξύ ΝΑΤΟ και Ρωσσίας όπως ήταν η Αυστρία κατά τον Ψυχρό Πόλεμο. Πρέπει η Δύση να αναγνωρίσει ότι η Ουκρανία έχει πάρα πολύ μεγάλη σημασία για την Ρωσσία και δεν πρέπει να συνδράμει ένα αντι-ρωσσικό καθεστώς. Το αποτέλεσμα πρέπει να είναι μια ανεξάρτητη Ουκρανία που να μην ανήκει ούτε στο ένα στρατόπεδο ούτε στο άλλο. Για να επιτευχθεί αυτό, πρέπει το ΝΑΤΟ να αποκλείσει επέκτασή του προς Γεωργία και Ουκρανία. Η οικονομική βοήθεια για την Ουκρανία πρέπει να χρηματοδοτηθεί από κοινού από την Ευρώπη, το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, την Ρωσσία και τις Ην. Πολιτείες. Η Δύση πρέπει επίσης να ενθαρρύνει την Ουκρανία να σέβεται τα μειονοτικά δικαιώματα και κυρίως των ρωσσόφωνων Ουκρανών. Είναι λυπηρή η διαπίστωση ότι όπου υπεισέρχονται τα συμφέροντα των μεγάλων δυνάμεων, η ισχύς είναι συχνά το δίκαιο (might is right). Είναι προς το συμφέρον της Ουκρανίας να αντιληφθεί την πραγματικότητα και να συμπεριφέρεται προσεκτικά στον πιο ισχυρό της γείτονα. Ακόμη όμως και αν η Ουκρανία επιμένει να ενωθεί με το ΝΑΤΟ και την Ε.Ε., το γεγονός παραμένει ότι η Δύση έχει το δικαίωμα να αρνηθεί τις απαιτήσεις αυτές. Η Δύση, με την απροθυμία που έχει επιδείξει στην χρήση στρατιωτικής βίας, απέδειξε ότι δεν θεωρεί την Ουκρανία ως βασικό στρατηγικό ενδιαφέρον (core strategic interest). Είναι, επομένως, τουλάχιστον απερισκεψία να δεχθεί το ΝΑΤΟ ως μέλος του ένα 59

κράτος που τα άλλα μέλη δεν έχουν πρόθεση, ούτε και διάθεση, να υπερασπισθούν. Ακολουθώντας την πρόσφατη πολιτική, η Δύση θα δυσχεράνει τις σχέσεις της με την Ρωσσία και σε άλλα θέματα. Η βοήθεια της Ρωσσίας είναι αναγκαία (α) για να αποσυρθούν οι αμερικανικοί εξοπλισμοί από το Αφγανιστάν μέσω της ρωσσικής επικράτειας, (β) για να υπάρξει συμφωνία με το Ιράν όσον αφορά τα πυρηνικά και (γ) για να σταθεροποιηθεί η κατάσταση στην Συρία. Εκτός αυτών, κάποια μέρα οι Ην. Πολιτείες θα χρειαστούν την βοήθεια της Ρωσσίας για να συγκρατή-

σουν μια αναδυόμενη Κίνα. Η παρούσα πολιτική των Η.Π.Α. φέρνει την Μόσχα και το Πεκίνο πιο κοντά. Η επιλογή είναι της Δύσεως. Αν η Δύση αλλάξει πολιτική και βοηθήσει προς την δημιουργία μια ανεξάρτητης Ουκρανίας, η οποία δεν θα απειλεί την Ρωσσία και θα επιτρέψει στην Δύση να αποκαταστήσει τις σχέσεις της με την Ρωσσία, όλοι θα είναι κερδισμένοι. Είναι ηλίου φαεινότερο ότι η Ουκρανία αποτελεί προτεραιότητα στην εξωτερική πολιτική της Ρωσσίας. Οι δύο χώρες μοιράζονται σύνορα που πλησιάζουν το 2400 χλμ., η δε Ουκρανία κείται στο μαλακό υπογάστριο της Ρωσσικής Ομοσπονδίας. Πέραν του ημίσεως των ενεργειακών εξαγωγών της Ρωσσίας διοχετεύεται μέσω Ουκρανίας. Μια φιλική Ουκρανία ή τουλάχιστον μια ουδέτερη Ουκρανία είναι αναγκαία για 60

την προβολή της ρωσσικής ισχύος και επιρροής στην Ευρώπη. Αντιστρόφως, μια εχθρική Ουκρανία, εφ’όσον έχει επαρκή βοήθεια από τους γείτονές της και από τους Δυτικούς, θα είναι ανάχωμα στις σχέσεις Ρωσσίας – Ευρώπης και θα υποχρεωθεί η Ρωσσία να περιορίσει την επιρροή της στην Κεντρική Ευρασία. Η πίεση της Ρωσσίας για να ενταχθεί το Κίεβο στην Ευρασιατική Ένωση του Putin, ή τουλάχιστον να καταστεί η Ουκρανία συνδεδεμένο μέλος του, βασίζεται στην αγορά των 45 εκ. κατοίκων της Ουκρανίας. Εν κατακλείδι, δεν υπάρχει εύκολος διαχωρισμός μεταξύ των δύο λαών με όρους εθνικούς, ιστορικούς και πολιτιστικούς. Αιώνες κοινών εμπειριών, οικογενειακών δεσμών προερχόμενων από επιμειξίες μεταξύ των εθνοτήτων, μετανάστευση, κοινή θρησκεία, σχεδόν κοινή γλώσσα, κοινά ήθη και έθιμα, ενδυναμώνει την αντίληψη ότι οι δύο λαοί ανήκουν σε ένα κοινό έθνος. Όλα αυτά συνηγορούν υπέρ της απόψεως ότι τα δύο κράτη έχουν μια ειδική σχέση πέραν των οικονομικών και της γεωγραφικής γειτνιάσεως. Αν οι Ην. Πολιτείες και η Ευρώπη έχουν στις προτεραιότητες τους την συνεργασία τους με την Ρωσσία, ιδίως τώρα που η Μέση Ανατολή και η Ανατολική Ασία αναδύονται ως προβληματικές περιοχές, πρέπει να είναι έτοιμες να συμβιβαστούν και να προκρίνουν τόσο την αποκέντρωση της Ουκρανίας όσο και την φινλανδοποίησή της, καθώς επίσης και η οποιαδήποτε οικονομική συμφωνία μαζί της να μην απειλεί τα οικονομικά συμφέροντα της Ρωσσίας. Πρέπει η Ουκρανία να πεισθεί ότι δεν πρέπει να αναμένει την Δυτική βοήθεια για απόσχιση από την ρωσσική σφαίρα επιρροής και ότι πρέπει να φθάσει σε κάποιο είδος modus vivendi με την Ρωσσία, κατά τα προηγούμενα της Φινλανδίας και της Αυστρίας, ούτως ώστε να διατηρήσει την δημοκρατία της και το οικονομικό της σύστημα.

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

Επιστημονικά νέα k

Αναζητούν νέα ευρήματα στο ναυάγιο των Αντικυθήρων

Νέα ευρήματα με «όπλο» τη σύγχρονη τεχνολογία αναζητούν Έλληνες και ξένοι αρχαιολόγοι – δύτες από το περίφημο ναυάγιο των Αντικυθήρων, οι οποίοι ετοιμάζονται να καταδυθούν στο βυθό σε μια αποστολή η οποία ξεκινά στις 25 Σεπτεμβρίου. Το ναυάγιο είχε ανακαλυφθεί τυχαία από σφουγγαράδες το 1900 και τότε είχαν έρθει στην επιφάνεια με πρωτόγονα μέσα, ο περίφημος μηχανισμός των Αντικυθήρων και μοναδικά αριστουργήματα, όπως τα αγάλματα του εφήβου των Αντικυθήρων και του Φιλοσόφου. Σύμφωνα με πληροφορίες η όλη επιχείρηση θα στηθεί σε πλοίο του πολεμικού ναυτικού και είναι η πρώτη φορά στα παγκόσμια χρονικά που θα χρησιμοποιηθεί σε υποβρύχια αρχαιολογική έρευνα, το Exosuit, όπως ονομάζεται αυτή η υπερσύχρονη στολή κατάδυσης, βάρους 240 κιλών, από κράμα αλουμινίου και κόστους 1,5 εκατ. ευρώ, που επιτρέπει στους δύτες να παραμένουν για αρκετή ώρα στο βυθό, ακόμη και σε βάθος 300 μέτρων. Χρειάστηκαν δύο χρόνια προετοιμασίας και συνεργασίας της εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων του υπουργείου Πολιτισμού με το Ωκεανογραφικό Ινστιτούτο της Μασαχουσέτης, και το τελευταίο διάστημα ξεκίνησαν οι καταδύσεις και οι γεωφυσικές έρευνες, με ανιχνευτές μετάλλων, ενώ το πρόγραμμα των ερευνών στο βυθό των Αντικυθήρων θα ολοκληρωθεί στις 15 Οκτωβρίου. Στόχος των ερευνητών είναι να εντοπιστεί ολόκληρος ο θησαυρός που μετέφερε το αρχαίο πλοίο, το οποίο ήταν γεμάτο λάφυρα από τις στρατιωτικές επιχειρήσεις των Ρωμαίων στρατηγών. Μετά την αρχική ανακάλυψη, το ναυάγιο των Αντικυθήρων εξερευνήθηκε μια ακόμη φορά, το 1976, από τον γνωστό Γάλλο εξερευνητή Ζακ Ιβ Κουστώ. Ο μοναδικός Έλληνας, που όχι μόνο έλαβε μέρος στις πολύμηνες τότε υποβρύχιες έρευνες με το Καλυψώ αλλά είχε και την εποπτεία όλης της επιχείρησης, ήταν ο αρχαιολόγος - αυτοδύτης και πρώην γενικός διευθυντής αρχαιοτήτων Λάζαρος Κολώνας. Το ναυάγιο είχε εντοπιστεί σε βάθος 55 μέτρων αλλά πιστεύεται πως το ρωμαϊκό πλοίο, γεμάτο λάφυρα από στρατιωτικές επιχειρήσεις, που έπεσε σε ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

θαλασσοταραχή και βούλιαξε στα μέσα του 1ου αιώνα μ.Χ., κρύβει ακόμη πολλούς θησαυρούς, θαμμένους επί αιώνες στο βυθό των Αντικυθήρων.

ελληνικά πανεπιστήμια k Τρία ανάμεσα στα καλύτερα του κόσμου Το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, το Πανεπιστήμιο Κρήτης και το Αριστοτέλειο κατατάσσει ανάμεσα στα 500 κορυφαία του κόσμου ο Διεθνής Πίνακας Κατάταξης Πανεπιστημίων της QS, που αφορά στο ακαδημαϊκό έτος 2014-15. Στην κορυφή της λίστας δεσπόζει το Τεχνολογικό Ινστιτούτο της Μασαχουσέτης (ΜΙΤ), ενώ την πρώτη δεκάδα μονοπωλούν τα αμερικανικά (6) και βρετανικά (4) πανεπιστήμια, με καλύτερο βρετανικό να θεωρείται το Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ. Πολύ πιο χαμηλά στην ετήσια κατάταξη, αλλά τουλάχιστον μέσα στα 500 κορυφαία του κόσμου, βρίσκεται το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο (447η θέση), ενώ ακολουθούν το Πανεπιστήμιο της Κρήτης (457η θέση) και το Αριστοτέλειο Θεσσαλονίκης (462η). Ως καλύτερο ασιατικό πανεπιστήμιο αξιολογείται το Πανεπιστήμιο της Σιγκαπούρης (22η θέση) ενώ η αφρικανική ήπειρος εκπροσωπείται στην πρώτη 500άδα με πέντε πανεπιστήμια, με καλύτερο εκείνο του Κέιπ Τάουν (141η θέση). Τα 20 καλύτερα πανεπιστήμια στον κόσμο σύμφωνα με την κατάταξη του QS είναι τα εξής: 1. Massachusetts Institute of Technology (MIT), 2.

University of Cambridge, 3. Imperial College London, 4. Harvard University, 5. University of Oxford, 6. UCL (University College London), 7. Stanford University, 8. California Institute of Technology (Caltech), 9.

Princeton University, 10. Yale University, 11. University of Chicago, 12. ETH Zurich (Swiss Federal Institute of Technology), 13. University of Pennsylvania, 14.

Columbia University, 15. Johns Hopkins University, 16. King’s College London (KCL), 17. University of Edinburgh, 18. Ecole Polytechnique Fédérale de Lausanne, 19. Cornell University, 20. University of Toronto.

61

επιστημονικά νέα

k

Αύξηση άνω του 10% των αποθε­ μάτων πετρελαίου στην Καβάλα

Αυξημένα κατά 10% είναι τα απολήψιμα αποθέματα στον Κόλπο της Καβάλας και ανέρχονται στα 30 εκατ. βαρέλια πετρελαίου έναντι των 27 εκατ. το 2013 όπως εκτιμά η Energean Oil & Gas με βάση ειδική αναφορά ανεξάρτητου συμβούλου. Ειδικώτερα, σύμφωνα με την έκθεση που παρέδωσε ο σύμβουλος ERC Equipose στην εταιρεία, τα απολήψιμα αποθέματα εκτιμώνται σε 11,9 εκατ. βαρέλια για το κοίτασμα του Πρίνου, σε 3,4 εκατ. βαρέλια για το κοίτασμα του Βόρειου Πρίνου και σε 15 εκατ. βαρέλια για το κοίτασμα «Έψιλον». Οι αναβαθμισμένες εκτιμήσεις βασίστηκαν στην νεότερη αξιολόγηση δεδομένων που προκύπτουν από τη μελέτη των πετρελαϊκών πεδίων στον κόλπο της Καβάλας, στην επανεπεξεργασία σεισμικών ερευνών καθώς και στα στοιχεία που συνελέγησαν στη διάρκεια των δύο τελευταίων γεωτρήσεων που πραγματοποιήθηκαν στον Πρίνο το φθινόπωρο του 2013. Στην αναφορά του ανεξάρτητου συμβούλου επισημαίνεται ότι, παρόλο που ο Πρίνος και ο Βόρειος Πρίνος αποτελούν δύο ώριμα κοιτάσματα, υπάρχει σημαντικό περιθώριο προσθήκης επιπλέον παραγωγής μέσω της πραγματοποίησης νέων γεωτρήσεων, της αξιοποίησης διαφυγόντος πετρελαίου, της βελτίωσης της λειτουργίας των υφιστάμενων πηγαδιών καθώς και της βελτιστοποίησης στην εφαρμογή σύγχρονων τεχνικών μεθόδων όπως η εισπίεση νερού και αερίου στο κοίτασμα. Ανάλογα, πρόσθετη παραγωγή θα προκύψει από το πρόγραμμα ανάπτυξης του κοιτάσματος «Έψιλον» το οποίο έχει εκπονήσει η Energean Oil & Gas. Με αφορμή τις νέες αυτές εκτιμήσεις, ο πρόεδρος και διευθύνων σύμβουλος της Energean Oil & Gas Μαθιός Ρήγας θεωρεί τη συνέχιση του «success story του Πρίνου» στη «συστηματική έρευνα, διαρκή προσπάθεια του επιστημονικού δυναμικού και στις επενδύσεις που πλέον έχουν ξεπεράσει τα 180 εκατ. ευρώ στη διάρκεια των τελευταίων 7 ετών». Ο ίδιος αναφέρει ότι «τα εκτιμώμενα απολήψιμα αποθέματα το 2007, όταν η Energean Oil & Gas απέκτησε τις άδειες εκμετάλλευσης του Πρίνου, ήταν μόλις δύο εκατ. βαρέλια και το τέλος της παραγωγής έμοιαζε βέβαιο και σύντομο. Πλέον, η παραγωγή πετρελαίου στον Κόλπο της Καβάλας έχει μέλλον τουλάχιστον για μια 15ετία και, ανάλογα, διασφαλίζονται οι θέσεις εργασίας και η καθημερινή συνεισφορά στην ανάπτυξη της τοπικής οικονομίας».

62

Με βάση τις εκτιμήσεις του ανεξάρτητου συμβούλου ERC Equipose και «με δεδομένη την μέριμνα για το περιβάλλον και τις τουριστικές δραστηριότητες» όπως αναφέρει ο κ. Ρήγας, η Energean Oil & Gas προγραμματίζει το νέο γεωτρητικό της πρόγραμμα στον Πρίνο, στον Βόρειο Πρίνο και στο κοίτασμα «Έψιλον», το οποίο έχει ως στόχο την αύξηση της παραγωγής και το οποίο πρόκειται να ανακοινώσει στο αμέσως επόμενο διάστημα. Σημειώνεται ότι ο Πρίνος στα 33 χρόνια παραγωγής έχει συνολικά δώσει 109,3 εκατ. βαρέλια πετρελαίου, ενώ άλλα 3,9 εκατ. βαρέλια έχει δώσει ο Βόρειος Πρίνος. Το δε κοίτασμα «Έψιλον» είχε παράξει, στην περίοδο 2010-2011 περίπου 300.000 βαρέλια πετρελαίου.

αρχαϊκή νεκρόπολη k Σημαντική αποκαλύφθηκε στη Χίο Κατά την πραγματοποίηση δοκιμαστικής έρευνας σε οικόπεδο στη θέση «Ψωμί» Δήμου Χίου, αποκαλύφθηκε τμήμα αρχαϊκής νεκρόπολης του 7ου και του 6ου π.Χ. αιώνα. Οι ταφές που αποκαλύφθηκαν στο ανατολικό τμήμα του οικοπέδου, βρέθηκαν σε επάλληλα στρώματα, τοποθετημένες σε βότσαλα θάλασσας. Πρόκειται για ταφές σε μεγάλους πήλινους πίθους, το στόμιο των οποίων σφράγιζε πλακοειδής λίθος. Οι πίθοι είναι ακόσμητοι ή φέρουν γεωμετρική εγχάρακτη διακόσμηση σε οριζόντιες ζώνες στο σώμα και πλαστικές μαστοειδείς αποφύσεις. Οι νεκροί ήταν τοποθετημένοι σε στρώση από βότσαλα θάλασσας, σε συνεσταλμένη στάση. Βρέθηκαν, επίσης, ακόσμητες πήλινες σαρκοφάγοι τύπου Κλαζομενών και εγχυτρισμοί νηπίων, καθώς και μια λίθινη σαρκοφάγος. Την πολυπληθέστερη, ωστόσο, κατηγορία αποτελούν οι ελεύθερες ταφές νεκρών σε ύπτια εκτεταμένη στάση. Σημαντικότατο και ξεχωριστής σημασίας εύρημα είναι η ταφή αλόγου, η πρώτη που έρχεται στο φως στην περιοχή του βορειοανατολικού Αιγαίου. Το άλογο, που ήταν τοποθετημένο σε στάση ανάπαυσης, στερεώθηκε και μεταφέρθηκε ολόκληρο στα εργαστήρια συντήρησης του Αρχαιολογικού Μουσείου Χίου. Όπως όλα δείχνουν, η περίπτωση της ανασκαφής αποτελεί την πρωϊμότερη οργανωμένη νεκρόπολη που έχει αποκαλυφθεί μέχρι σήμερα στη σύγχρονη πόλη της Χίου και συνεπώς παρέχει πολύτιμες μαρτυρίες για την ιστορική τοπογραφία της αρχαίας πόλεως.

επιμέλεια: Παύλος Καρούσος ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

αφιερωμα

ΚΑΤΟΧΗ 1941-1944

Η Κατοχή κατέστη, τον καιρό του μνημονίου, πρίσμα κατανόησης της σημερινής πραγματικότητας.

Ω

ς κομβικό γεγονός της Ελληνικής Ιστορίας του Εικοστού Αιώνα, η Κατοχή εξακολουθεί να τροφοδοτεί την συλλογική μας μνήμη, να εμπνέει με τις ηρωϊκές όψεις της αλλά και να αποτροπιάζει με την ανάδυση του εμφύλιου αλληλοσπαραγμού που συνέβη τότε. Τα παιδιά της εποχής εκείνης, άλλωστε, είναι οι σημερινοί πρεσβύτες, και η συλλογική μνήμη είναι ακόμα ζωντανή. Αλλά, εσχάτως, ο γερμανικός νεο-ηγεμονισμός και η χονδροειδής γερμανική παρέμβαση στην χρεωκοπημένη Ελλάδα ανέσυρε την μνήμη εκείνης της εποχής, μιάς εποχής που η Ελλάδα βρέθηκε υπό τον γερμανικό ζυγό, στρατιωτικό τότε και κτηνώδη. Είναι χαρακτηριστικό ότι την τελευταία τετραετία, κατά την οποία η Ελλάδα χρεωκόπησε και ετέθη υπό την αυστηρή εποπτεία της τρόϊκας και του Βερολίνου, η έννοια Κατοχή επικαιροποιήθηκε ως εργαλείο κατανόησης ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

και ανάλυσης του σημερινού, ωστόσο εντελώς διαφορετικού, γίγνεσθαι. Ασφαλώς, όμως, οι τότε συνθήκες υπήρξαν ασύγκριτα δραματικώτερες αλλά και η αντίδραση της Ελληνικής κοινωνίας ασύγκριτα ηρωϊκώτερη. Η ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ παρουσιάζει εδώ ένα αφιέρωμα στην Κατοχή, επιχειρώντας να φωτίσει μερικές αθέατες αλλά σημαντικές όψεις της δραματικής εκείνης, χρονικά μακρινής αλλά κοντινής στις συνειδήσεις των μεταπολεμικών γενεών εποχής. Αιχμή του αφιερώματος είναι ασφαλώς οι ανέκδοτες προσωπικές μαρτυρίες γνωστών προσωπικοτήτων της Ελληνικής κοινωνίας, που εκείνη την εποχή ως έφηβοι βίωσαν μία καθόλου ανέμελη και ανέφελη αλλά δραματική νεότητα.

Η ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ 63

Μεγάλη Παρασκευή και Μέγα Σάββατο 18-19 Απριλίου 1941

του Νίκου Αλικάκου

Τ

ην Μεγάλη Πέμπτη, 17 Απριλίου του 1941, κατερχόμενος εκ Τατοϊου προς Αθήνα, ο βασιλεύς Γεώργιος Β΄, κοντά στην Βαρυμπόμπη βρέθηκε μπροστά σε φάλαγγα στρατιωτών. Σταμάτησε το αυτοκίνητό του και εζήτησε εξηγήσεις από τους άνδρες, οι οποίοι του έδειξαν φύλλα διμήνου αδείας. Ο βασιλεύς έμεινε άναυδος. Παρέλαβε λίγα από αυτά και ανεχώρησε. Την επομένη το πρωί, Μεγάλη Παρασκευή, εβγήκε κάποια βόλτα στους δρόμους της Αθήνας, συνοδευόμενος από τον Διάδοχο Παύλο, και συνάντησε παρόμοια κατάσταση. Ήδη χιλιάδες στρατιώτες είχαν αρχίσει να αναχωρούν από το μέτωπο με «άδεια» και να κατευθύνονται στα σπίτια τους, πλημμυρίζοντας τους δρόμους και διακόπτοντας την κυκλοφορία. Ο βασιλεύς, ανήσυχος και οργισμένος, συγκάλεσε έκτακτο πολεμικό συμβούλιο για το μεσημέρι της ίδιας ημέρας. Χωρίς αμφιβολία το Πολεμικό Συμβούλιο, που συγκλήθηκε στις 14:00 της Μεγάλης Παρασκευής του 1941 στο ξενοδοχείο της «Μεγάλης Βρεταννίας», είναι το πιο τραγικό στην πολεμική μας ιστορία, όχι μόνο διότι κατέληξε στον θάνατο του πρωθυπουργού της χώρας, αλλά διότι μέχρι το τέλος της ημέρας είχε καταρρεύσει κάθε οργανωμένη πολιτική εξουσία και είχαν δημιουργηθεί οι προϋποθέσεις της διχοτόμησης του Κράτους (κυβέρνηση Αθηνών – εξόριστη κυβέρνηση), που θα επακολουθούσε τις επόμενες ημέρες, και της ουσιαστικής ακόμη τριχοτόμησης (δυνάμεις του βουνού) που θα επακολουθούσε τους επόμενους μήνες. Οι αναφορές για το τι διημείφθη στο συμβούλιο αυ64

τό είναι λιγοστές. Πέρα από κάποιες αποστροφές του βασιλέως και από ολίγες αποσπασματικές καταχωρήσεις σε απομνημονεύματα παρόντων, δεν είναι γνωστό τι ακριβώς και υπό ποίων ελέχθη. Το σίγουρο είναι ότι απεκαλύφθη ότι ο υφυπουργός Στρατιωτικών Νικόλαος Παπαδήμας είχε λάβει την απροσδόκητη απόφαση, χωρίς να ενημερώσει την κυβέρνηση, να χορηγηθούν άδειες στο 30% των στρατευμάτων του Μετώπου. Μια ενέργεια που συντονίσθηκε από τους στρατηγούς του Μετώπου και τον αντισυνταγματάρχη Αθανάσιο Κορόζη, ιθύνοντα νου του Επιτελείου του Γενικού Στρατηγείου. Στην συζήτηση, πολλοί εκ των υπουργών καταφέρθηκαν κατά της πολιτικής του βασιλέως που είχε ακολουθηθεί μέχρι τώρα, δηλαδή της συνέχισης του αγώνος στο Μέτωπο της Ηπείρου και της Δυτικής Μακεδονίας, και τάχθηκαν υπέρ της συνθηκολόγησης, που ζητούσαν επίμονα οι Διοικητές των μεγάλων σχηματισμών του Στρατού. Ο βασιλεύς αντεπιτιθέμενος έψεξε και κατηγόρησε τον πρωθυπουργό ότι είχε χάσει τον έλεγχο της καταστάσεως, ο οποίος στο Συμβούλιο πιθανότατα εισηγήθηκε την έγκριση των προτάσεων των στρατηγών. Καταλυτική επίδραση στην ψυχολογία όλων των μελών του Συμβουλίου είχε το τηλεγράφημα του υποστρατήγου Γεωργίου Μπάκου, Διοικητού του Β΄ Σώματος Στρατού, που διάβασε ο υφυπουργός Παπαδήμας και αξίζει να παρατεθεί αυτούσιο. «Ανέφερα επανειλημμένως και αναφέρω μετά παρρησίας, ότι κατάστασις εξελίσσεται ραγδαίως επί τα χείρω. Διαρροή, ανυπακοή, εγκατάλειψις αξιωματικών επιτείνεται παρ’ όλα τα ληφθέντα μέτρα και ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

Αφιέρωμα τυφεκισμούς. Εξορκίζω υμάς εν ονόματι του Θεού λάβετε άμεσον απόφασιν ίνα μη θρηνήσωμεν ερείπια άνευ προηγουμένου. Οιοςδήποτε νομίζει ότι δύναται να φέρη τον σταυρόν του μαρτυρίου ικανώτερος ημών, ας ορθολογισθή και ας έλθη να κλαύση την καταστροφήν, διότι τα ιδικά μας δάκρυα εστείρευσαν.» (Ο Γεώργιος Μπάκος υπήρξε μια καταπληκτική στρατιωτική φυσιογνωμία της εποχής του. Δολοφονήθηκε στις φυλακές Αβέρωφ κατά το Δεκεμβριανό κίνημα του 1944). Ο βασιλεύς έμενε αμετακίνητος στους όρους της υπογραφείσης συμφωνίας με τους Άγγλους και δεν εδέχετο επ’ ουδενί να υπογραφεί η συνθηκολόγηση, έστω και αν επρόκειτο να καταστραφεί η αιχμαλωτισθεί όλος ο Στρατός. Ο αρχιστράτηγος Αλέξανδρος Παπάγος ήδη από το πρωί, στις πιέσεις των επιτελών του, είχε εκφρασθεί με τη φράση:«Διατί δεν το κάνουν μόνοι τους;». Μια φράση για την οποία κατηγορήθηκε εκ των υστέρων ότι έδωσε το «πράσινο φως» στο εγχείρημα της συνθηκολόγησης και την οποία επίσης ο ίδιος ουδέποτε παρεδέχθη ότι διατύπωσε. Ο πρωθυπουργός Αλέξανδρος Κορυζής είχε επικοινωνήσει τηλεφωνικά από τις 11:00 το πρωί με τον αρχαιότερο των διοικητών του Μετώπου, τον αντιστράτηγο Ιωάννη Πιτσίκα. Στην παράκληση του στρατηγού να δοθεί λύση, διότι η περαιτέρω συγκράτηση του στρατεύματος ήταν αδύνατη, ο πρωθυπουργός έδωσε την υπόσχεσή του ότι το ζήτημα θα ελύετο ευνοϊκά εντός της ημέρας. Είναι φανερό ότι, κάτω από την φοβερή πίεση των γεγονότων, για μια ακόμη φορά στην χώρα οι θεσμοί δεν μπορούσαν να λειτουργήσουν επ’ ωφελεία της Πατρίδος. Καίτοι όλοι ήσαν πεπεισμένοι για το τι δέον γενέσθαι, η καταθλιπτική παρουσία του ξένου παράγοντος εις βάρος του εθνικού συμφέροντος ωθούσε τα πράγματα στο άναρχο χάος. Χαρακτηριστικό είναι το τηλεγράφημα του συνταγματάρχου Αθανάσιου Χρυσοχόου, επιτελάρχου του Γ΄ΣΣ και εσπευσμένως απεσταλμένου εκπροσώπου των Σωματαρχών στην Αθήνα, προς τον Διοικητή του Γ΄ΣΣ αντιστράτηγο Γεώργιο Τσολάκογλου, στις 18:00 της ημέρας: «Αφιχθείς εις Αθήνας εύρον την κατάστασιν χαώδην. Ο Πρωθυπουργός αυτοκτόνησε ολίγα λεπτά προ της αφίξεώς μου… Κατόπιν τούτου δεν απομένει άλλη λύσις προς απαλλαγήν του Στρατού εκ της αιχμαλωσίας, ειμή η λύσις του Μητροπολίτου Ιωαννίνων». Από την συνάντησή του με τον Παπάγο, προ της αποστολής του τηλεγραφήματος, σχημάτισε την εντύπωση ότι η κατάσταση είχε περιέλθει σε πλήρες αδιέξοδο, καθώς όλοι κατανοούσαν την αναγκαιότητα της συνθηκολόγησης για να γλυτώσουν τις συνέπειες της άνευ προηγούμενου ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

καταστροφής, αλλά κανείς δεν ήταν πρόθυμος να αναλάβει την ευθύνη. Αυτήν την ευθύνη θα ανελάμβανε σε λίγες ώρες από κοινού σχεδόν το σύνολο των Μεράρχων και των Σωματαρχών, υπακούοντας στους κανόνες μιας ανώτερης αντίληψης πατριωτισμού και στις επιταγές της ψυχρής και αδήριτης εθνικής ανάγκης. Μετά το πέρας του Πολεμικού Συμβουλίου, ο Αλέξανδρος Κορυζής ανεχώρησε για το σπίτι του, όπου μετά από λίγο αυτοκτόνησε. Για το τραγικό αυτό γεγονός έχουν γραφεί αρκετά, τα οποία όμως επαναλαμβάνουν τα ίδια λίγα γνωστά πραγματικά στοιχεία που υπάρχουν. Αξιοσημείωτο είναι ότι η αυτοκτονία του Κορυζή δεν ανακοινώθηκε άμεσα αλλά μετά από δυο ημέρες. Αποτέλεσμα ήταν η γερμανική προπαγάνδα να οργιάσει τις δυο αυτές ημέρες και να κυκλοφορήσουν φήμες σε όλη την Αθήνα ότι ο Κορυζής δολοφονήθηκε από Άγγλο συνταγματάρχη διότι τάχθηκε υπέρ της συνθηκολόγησης. Τις υποψίες αυτές επέτειναν και οι συγκεχυμένες πληροφορίες για τις συνθήκες του θανάτου του. Ο Πρίγκηψ Πέτρος, στα Ημερολόγια Πολέμου 1940-1941, αναφέρει πως ο Διάδοχος Παύλος του μετέφερε την πληροφορία ότι ο ίδιος βρήκε τον Κορυζή, στο λουτρό του, πλημμυρισμένο στο αίμα με μια σφαίρα στο κεφάλι. Η επικρατέστερη όμως πληροφορία φέρει ότι ο Κορυζής είχε δεχθεί 2 σφαίρες στο στήθος προς το μέρος της καρδιάς του, ευρισκόμενος στο γραφείο του. Ασφαλώς το πραγματικό αυτό στοιχείο, η εμπλοκή του ονόματος του Ιωάννου Διάκου -μιας σκοτεινής και μυστηριώδους προσωπικότητος- ως παρόντος στο σπίτι του Κορυζή την στιγμή των πυροβολισμών και οι αδιευκρίνιστες εν γένει συνθήκες του θανάτου του, συντηρούν μέχρι σήμερα την υποψία της δολοφονίας του. Στο ξημέρωμα του Μεγάλου Σαββάτου του 1941 θα ξετυλιχθούν τα γεγονότα σαν σε αρχαιοελληνική τραγωδία. Η μισή χώρα κατακτημένη ήδη από τις συνεχώς προελαύνουσες γερμανικές δυνάμεις. Βρεταννικά και αποικιακά στρατεύματα σχεδόν 60.000 ανδρών πασχίζουν να φθάσουν όσο το δυνατόν ενωρίτερα στους λιμένες διαφυγής τους. Οι Ιταλοί περιμένουν επιτέλους να χαμογελάσει λίγο η νίκη και σ’ αυτούς και να συντρίψουν -τώρα που έχουν την ευκαιρία- τον νικηφόρο Ελληνικό Στρατό. Η Ανατολική Μακεδονία και η Θράκη, ανυπεράσπιστες πια, αρχίζουν να γνωρίζουν το δικό τους δράμα, με την είσοδο των υαινών της καραδοκούσας βόρειας γειτόνου χώρας. Ο πρόεδρος της Ελληνικής Κυβερνήσεως αυτόχειρας νεκρός. Στην Αθήνα τα ονόματα σε αντικατάστασή του διαδέχονται το ένα το άλλο. Παραιτήσεις, ανακλήσεις, πισωγυρίσματα, χάος και κατάρρευση. Ο μόνος φορέας πολιτικής εξουσίας παρα65

μένει ο βασιλεύς με την πολιτική του «ας καταστραφώμεν», σε σημείο ώστε να μένει και ο μόνος, προς στιγμήν, να αναλάβει την προεδρία της Κυβέρνησης. Και όλα υπό το άγρυπνο μάτι του παρόντος στρατηγού Ουέϊβελ. Οι ηγεσίες όμως του μαχόμενου Στρατού, που βρίσκεται στο χείλος της καταστροφής, έχουν ήδη χαράξει το δικό τους δρόμο. Το μεσημέρι ο συνταγματάρχης Χρυσοχόου θα στείλει στον Τσολάκογλου το περίφημο τηλεγράφημα, με το οποίο τον προέτρεπε να αναλάβει την ενέργεια συνθηκολογήσεως αφού λάβει την εξουσιοδότηση των Σωματαρχών. Το υπηρεσιακό ύφος του τηλεγραφήματος και η υπογραφή του «εκ του Φρουραρχείου Θ» (συνθηματική ονομασία του Γενικού Στρατηγείου), επηρέασαν και τους διστακτικούς, μέχρι εκείνη την ώρα, στρατηγούς, ότι το εγχείρημα έχει την έγκριση του Παπάγου. Επομένως δεν επρόκειτο να κατηγορηθούν για την συμμετοχή τους στην ενέργεια. Η υπηρεσία διαβιβάσεων του Γενικού Στρατηγείου, για να χρησιμοποιήσει την κωδική ονομασία «Φρουραρχείο Θ», έπρεπε να έχει την υπογραφή του Παπάγου. Ο ίδιος όμως ευρίσκετο σε πλήρη άγνοια των τεκταινομένων. Σε όλα τα βιβλία που εγράφησαν σχετικά δεν δίνεται καμμία ερμηνεία για το πώς κατάφερε ο Χρυσοχόου να στείλει το τηλεγράφημα. Η απάντηση δόθηκε το 1995, με στοιχεία που έδωσε ο Λεωνίδας Παπάγος, υιός του Στρατάρχου, μέσα από το βιβλίο του Αντωνίου Κοραντή Ο Αλέξανδρος Παπάγος και ο πόλεμος 1940-1941. Πίσω από την ενέργεια αυτή θα βρούμε τον δαιμόνιο αντισυνταγματάρχη Κορόζη, ο οποίος έπεισε τον τότε στρατιώτη κρυπτογράφο του ΓΣ Άγι Καψαμπέλη, μετέπειτα πρέσβυ, να στείλει το τηλεγράφημα. Η αποκάλυψη έγινε προς τον Παπάγο 2 σχεδόν 24ωρα προ της εισόδου των Γερμανών στην Αθήνα από τον ίδιο τον Καψαμπέλη, με μακροσκελή αναφορά του, η οποία διασώθηκε στο αρχείο του Λ. Παπάγου. Τα πράγματα όμως είχαν πάρει τον δικό τους δρόμο και καμμία δύναμη δεν μπορούσε να αναστρέψει. Του Ιωάννου Πιτσίκα αρνηθέντος, ως αρχαιοτέρου αξιωματικού επί του πεδίου, να αναλάβει την πρωτοβουλία συνθηκολόγησης, έλαβε την ευθύνη ο Τσολάκογλου. Κυριακή ανήμερα του Πάσχα του 1941 θα υπογραφεί το πρώτο πρωτόκολλο παράδοσης του Ελληνικού Στρατού και κατάπαυσης των εχθροπραξιών μεταξύ του Τσολάκογλου και του Ντήτριχ στο Βοτονάσι. Την επομένη διετάσσετο από το Γενικό Στρατηγείο η αντικατάσταση του Τσολάκογλου. Δεν είχε όμως την δύναμη το Γενικό Στρατηγείο να επιβάλει την θέλησή του και ο χρόνος αντίδρασης είχε πλέον παρέλθει. Ακολούθως τα γεγονότα μέχρι τον σχηματισμό της πρώτης ελληνικής 66

κατοχικής κυβέρνησης είναι γνωστά. Ιδιαίτερη σημασία έχει η ερμηνεία της παραμονής του αρχιστρατήγου Αλέξανδρου Παπάγου στην Αθήνα μετά την συνθηκολόγηση. Ο ίδιος έδωσε την εξήγηση ότι ηθέλησε να συμμεριστεί την τύχη του Στρατού του και την 23ην Απριλίου υπέβαλε την παραίτησή του, η οποία έγινε αυθημερόν δεκτή. Στην φιλική προς τον Παπάγο ιστοριογραφία, εξαίρεται η απόφασή του να μείνει στην Αθήνα. Περιλαμβάνονται μάλιστα συγκινητικές περιγραφές μεταξύ Γεωργίου και Παπάγου προ της αναχωρήσεως του Γεωργίου για την Κρήτη. Ο βασιλεύς προτρέπει τον αρχιστράτηγο να ακολουθήσει, αλλά ανένδοτος αυτός προτιμά να μοιραστεί την τύχη των συμπολεμιστών του. Ακολουθούν ευχές και επίδοση φυλακτών με το τίμιο ξύλο κλπ. Η πραγματικότητα είναι μάλλον διαφορετική. Ο Παπάγος είχε από καιρό υποπέσει στην δυσμένεια των Βρεταννών, εξ αιτίας της ομολογουμένως πατριωτικής στάσης του, να διατηρήσει τις δυνάμεις των οχυρών της Γραμμής Μεταξά στις θέσεις τους και να μη συμπτυχθούν στην γραμμή του Ολύμπου, όπως του είχαν ζητήσει οι Βρεταννοί. Ο Γεώργιος επίσης του καταλόγισε ευθύνες σχετικές με την συνθηκολόγηση και δεν ηθέλησε κάν να τον δει μέχρι την αναχώρησή του. Τελικώς ο Παπάγος εγκαταλείφθηκε στην Αθήνα, ενώ όλοι έβρισκαν μια θέση για να αναχωρήσουν με τα μέσα που διέθεταν οι Βρεταννοί. Η ρήξη αυτή Βρεταννών και Παπάγου είναι γνωστή, και επανήλθε στην επιφάνεια με τα δραματικά γεγονότα του Κυπριακού την δεκαετία του ’50. Πριν ολοκληρωθεί το άρθρο, θα πρέπει να γίνει μια αναφορά στην πιθανή γερμανοφιλία ή γερμανοπληξία των αξιωματικών που συνθηκολόγησαν και σχημάτισαν την πρώτη κυβέρνηση ως κύριο κίνητρό τους. Το ζήτημα αυτό έχει μέχρι τις ημέρες μας αποκτήσει τον δικό του μύθο και μέσα από τα εύπεπτα στερεότυπα αναπαράγεται από λαϊκιστές και ημιμαθείς δημοσιογράφους, οι οποίοι μαθαίνουν ιστορία «γκουγκλάροντας» στο διαδίκτυο. Οι αξιωματικοί αυτοί στην πραγματικότητα δεν υπήρξαν ούτε αγγλόφιλοι ούτε γερμανόφιλοι. Υπήρξαν άνδρες οι οποίοι αγαπούσαν την Πατρίδα τους και ό,τι έκαμαν το έκαμαν κινούμενοι από αυτό το συναίσθημα. Έσωσαν τον Ελληνικό Στρατό από την καταστροφή και την αιχμαλωσία γιατί έτσι πίστευαν ότι πρέπει να κάμουν. Σήμερα, όσοι στην Ελλάδα κραυγάζουν τα συνήθη επίθετα, ίσως οι ίδιοι να μην είχαν γεννηθεί διότι ο γεννήτοράς τους θα είχε σκοτωθεί ή χαθεί σε κάποιο στρατόπεδο αιχμαλώτων. Η πίστη τους προς την «συμμαχική νίκη» εκάμφθη; Θα πρέπει να θεωρηθεί βέβαιο ότι εξετέλεσαν το καθήκον τους, αγωνίσθηκαν με αυταπάρνηση και ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

Αφιέρωμα οι ίδιοι δημιούργησαν τις προϋποθέσεις του έπους στην βάση των πολιτικών επιλογών της κυβέρνησης Μεταξά. Αλλά κατά την διάρκεια του πολέμου αντελήφθησαν ότι κάποιο σκοτεινό παιχνίδι παίζεται από τους Βρεταννούς, χωρίς να είναι σε θέση να κατανοήσουν ακριβώς περί τίνος πρόκειται, με αποτέλεσμα να έχουν ανάμικτα συναισθήματα «νομιμοφροσύνης». Τον Μάρτιο του 1941, ο πρίγκηψ Πέτρος συνόδευσε τον Βρεταννό στρατηγό Χέϋγουντ σε επίσκεψή του στο Μέτωπο. Σκοπός της επισκέψεως ήταν να εξακριβώσει τις προθέσεις των Διοικητών των Μεγάλων Μονάδων, πώς θα αντιδρούσαν σε μια αναμενόμενη γερμανική επίθεση. Μάλιστα είχε ρητή οδηγία από τον Παπάγο να ενημερώνει προηγουμένως κατάλληλα τους Διοικητές ώστε να φέρονται αναλόγως. Ο αντιστράτηγος Γεώργιος Κοσμάς, Διοικητής του Α΄Σώματος Στρατού, δεν «πειθάρχησε» και επετέθη κατά του Βρεταννού στρατηγού για την απραξία τους. Ο Βρεταννός απάντησε πως θα πρέπει να οφείλουν ευχαριστίες και ευγνωμοσύνη προς τους Βρεταννούς διότι τους εβοήθησαν να νικήσουν του Ιταλούς. Ο Κοσμάς τότε εξεμάνη: «Πώς βοηθήσατε στρατηγέ; Ό,τι πετύχαμε το πετύχαμε μόνοι μας. Όλη η Ελλάδα είναι επιστρατευμένη. Και σε κάθε σπιθαμή εδάφους που κερδίζουμε βρίσκουμε μπροστά μας διπλάσιους Ιταλούς. Αν μας βοηθούσατε μόνο με μερικές επιχειρήσεις με την αεροπορία σας και με τον στόλο σας ώστε να σταματήσει η συνεχής μετάγγιση δυνάμεων από την Ιταλία προς την Αλβανία, θα είχαμε πετάξει τους Ιταλούς στη θάλασσα…». Ο Βρεταννός δεν απήντησε. Το 1958 συναντήθηκαν ο πρίγκηψ Πέτρος και ο Κοσμάς στην Αθήνα. Ο πρίγκηψ τότε συνεχάρη τον Κοσμά για το θάρρος του απέναντι στον Βρεταννό και του πρόσθεσε: «Οι Άγγλοι δεν ήθελαν να ρίψουμε τους Ιταλούς στην θάλασσα διότι πού θα πήγαιναν 850.000 Ιταλοί στρατιώτες τους οποίους συγκρατούσατε εσείς εις την Αλβανίαν; Μάλλον στην Αφρικήν, όπου κατά την περίοδον εκείνην τα πράγματα ήταν άσχημα για τους Άγγλους. Είχον απωθηθή προς την Αίγυπτον…» Και συμπληρώνει ο Κοσμάς: «Τότε κατάλαβα τι θα πεί Αγγλική πολιτική και πονηρία. Ενώ οι Γερμανοί εβοηθούσαν τους Ιταλούς, αυτοίοι Άγγλοι- μας άφηναν σκοπίμως αβοήθητους προς ίδιον όφελος». Αυτή η τελευταία φράση περικλείει την ουσία της βρετανικής πολιτικής στην Ελλάδα κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Είναι απολύτως βέβαιο πως την ελληνοϊταλική συμπλοκή οι Βρεταννοί την είδαν ως χρυσή ευκαιρία δημιουργίας ενός νέου βαλκανικού μετώπου των περίφημων 100 μεραρχιών (40 Γιουγκοσλαβικών, 40 Τουρκικών και 20 Ελληνικών), όπου θα απασχολούσαν μεγάλες δυΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

νάμεις του Άξονα μακράν του βρεταννικού εδάφους. Φρούδες ελπίδες. Αγωνίσθηκαν όμως για τον σκοπό αυτό, ιδιαίτερα ο υπουργός Εξωτερικών Άντονυ Ήντεν, καθ’ όλο το διάστημα των μηνών του 1941 μέχρι την γερμανική επίθεση, ενώ η αποστολή του ισχνού βρεταννικού εκστρατευτικού σώματος στην Ελλάδα αυτήν την πολιτική εξυπηρετούσε. Κατέβαλαν συνεχείς προσπάθειες για να αποτρέψουν πιθανή συνθήκη ειρήνης μεταξύ των Ιταλών και Ελλήνων και για να διατηρηθεί το μέτωπο πάση θυσία. Είναι ενδεχόμενο ακόμα και η στρατηγική του Ελληνικού Γενικού Στρστηγείου, μετά τον Ιανουάριο του 1941 όπου παρατηρείται καθήλωση του ελληνικών δυνάμεων (Γ΄ΣΣ), να επηρεάστηκε από τους Βρεταννούς ώστε να πάρουν ανάσα οι Ιταλοί . Παρά το γεγονός ότι η επίσημη ιστοριογραφία θεωρεί ως αίτια της ιταλικής επίθεσης τον μεγαλοκαισαρισμό του Μουσολίνι και τον ιταλικό επεκτατισμό, θα πρέπει η ιστορική έρευνα να κατευθυνθεί και προς τον άμεσα ωφελημένο. Οι Βρεταννοί, έχοντας δεδομένο σύμμαχο την Ελλάδα, έτοιμη να πολεμήσει παρά το πλευρό τους και έχοντας εξασφαλίσει τον άνθρωπο που θα ήλεγχε τη διάνοια του Μουσολίνι, τον υπουργό Εξωτερικών και γαμπρό του Γκαλεάτσο Τσιάνο, ο οποίος υπήρξε χρηματιζόμενος πράκτορας των Άγγλων, μπόρεσαν να «στήσουν» το βαλκανικό σκηνικό. Επίσης, αν και θεωρείται ιστορικά επαρκώς εξακριβωμένο το γεγονός του τορπιλισμού της «ΕΛΛΗΣ», θα πρέπει να εξετασθεί η περίπτωση (πολλές οι ενδείξεις) της δόλιας διοχέτευσης από τις βρεταννικές μυστικές υπηρεσίες προς το ιταλικό υπουργείο εξωτερικών ότι η «ΕΛΛΗ» ήταν βρεταννικό σκάφος φέρον τα ελληνικά εμβλήματα. Επομένως, ήταν σύμφωνο με τις διαταγές που είχε και ηθικά δίκαιο για τον κυβερνήτη του ιταλικού υποβρυχίου «DOLFINO» να πλήξει την «ΕΛΛΗ», νομίζοντας ότι ήταν βρεταννικό σκάφος. Η Μεγάλη Εβδομάδα του 1941, μια εβδομάδα προ της εισόδου των Γερμανών στην Αθήνα και την έναρξη της κατοχικής περιόδου, υπήρξε η κρισιμώτερη περίοδος όλου του πολέμου, καθώς η σύγκρουση των ποικίλων συμφερόντων έφθασε στο απροκάλυπτο πλέον αποκορύφωμά της. Παρά την πάροδο 75 σχεδόν χρόνων, το φως της ιστορίας δεν έχει φωτίσει ακόμη όλες τις πλευρές και ο προβληματισμός που αφορά στο ερώτημα ποιές ακριβώς δυνάμεις καθορίζουν την τύχη του κράτους μας, όπως διαμορφώθηκε μετά την ναυμαχία του Ναυαρίνου, εξακολουθεί να αποτελεί το κύριο προσδιοριστικό στοιχείο της εθνικής μας αυτογνωσίας.

67

Κρήτη 23 Μαϊου 1941 η έλλειψη της Vης Μεραρχίας

Π

έρα από τις πολλές δίκαιες, αλλά και μερικές άδικες, κατηγορίες που έχει απευθύνει η ιστορική έρευνα στον Μεταξά και το καθεστώς της 4ης Αυγούστου, υπάρχει και μια ακόμα, που δεν έχει μέχρι σήμερα γίνει ευρύτερα γνωστή. Μια κατηγορία βάσιμη κατά πολλούς, αμφιλεγόμενη από άλλους. Βαρύνει εξ ίσου το καθεστώς της 4ης Αυγούστου και το Γενικό Επιτελείο Στρατού της εποχής εκείνης. Πρόκειται για την επιλογή τους να μην αποσύρουν από το Αλβανικό μέτωπο την Vη μεραρχία Κρητών και να την στείλουν στην Μεγαλόνησο για να συμβάλει στην άμυνά της. Οι άνδρες της μεραρχίας παρέμειναν εγκλωβισμένοι στην Χερσαία Ελλάδα, οι περισσότεροι στην Αθήνα, όπου συμμερίστηκαν την κακή της τύχη και τους 60.000 θανάτους από πείνα τον χειμώνα του 1941-42. Τα γεγονότα και οι σχετικές απόψεις γύρω από την υπόθεση αυτή έχουν ως εξής: Στις 20 Μαρτίου 1941 τελείωσε άδοξα για τους Ιταλούς η εαρινή τους επίθεση. Από την στιγμή εκείνη, ήταν βέβαιο ότι οι Ιταλοί, έχοντας εξαντλήσει τις επιθετικές τους δυνατότητες, δεν επρόκειτο να επιχειρήσουν νέα επίθεση. Στην ίδια περίπου συγκυρία, από πολιτικοστρατιωτικής απόψεως, οι σχετικές εκτιμήσεις Ελλήνων και Βρεταννών συνέκλιναν στα ακόλουθα τρία σημεία: 1. Ότι επίκειται γερμανική επίθεση κατά Γιουγκοσλαυΐας και Ελλάδος, 2. Ότι οι Βρεταννοί θα υπεράσπιζαν την Κρήτη με τον πανίσχυρο στόλο τους αλλά με λίγες (δύο μόνον) μεραρχίες στρατού, 3. Ότι ο ελληνικός στρατός θα τηρούσε αμυντική στάση στην Βόρειο Ήπειρο. Η Vη μεραρχία, και όχι μόνον αυτή, δεν ήταν πλέον απαραίτητη στην Αλβανία. Την άποψη αυτή υπεστήριξαν, μετά τον πόλεμο, παλαίμαχοι μαχητές της μεραρχίας Κρητών καθώς και ο διοικητής του 1/43 Τάγματος της Vης μεραρχίας, ταγματάρχης τότε, Ιωάννης Βερνάρδος, στο βιβλίο του με τίτλο ΡΕ ΜΠΕΣΙΝΑ, όπου εξιστόρησε την δράση της μεραρχίας στον Ελληνοϊταλικό πόλεμο. Ο συγγραφέας υποστηρίζει, μεταξύ άλλων, ότι: 1ον) Ανετίθετο στην μεραρχία συστηματικά η εκ68

του Γιάννη Μπεκιάρη πόρθηση φυσικώς οχυρών θέσεων ισχυρότατα κατεχομένων υπό του εχθρού, 2ον) Η Vη μεραρχία είχε υπερδιπλάσιες απώλειες από οποιονδήποτε άλλον ελληνικό σχηματισμό (έξι χιλιάδες άνδρες της είχαν τεθεί εκτός μάχης) πράγμα που αποδεικνύει την καταχρηστική χρησιμοποίησή της στο θέατρο του πολέμου γιατί, συν τοις άλλοις, δεν εδίδετο στην μεραρχία o μετά από κάθε φονική μάχη απαραίτητος για αναδιοργάνωση χρόνος, αλλά ερρίπτετο, ασθμαίνουσα και αιμάσσουσα, σε νέες επιχειρήσεις, 3ον) Ότι η Vη μεραρχία έπρεπε είτε να παραμείνει ευθύς εξ αρχής στην Μεγαλόνησο ώστε ανέπαφη να ρίξει το βάρος της στην άμυνά της, είτε ν’ απαγκιστρωθεί και μεταφερθεί εγκαίρως στην Κρήτη. Θα μπορούσε βέβαια να παρατηρήσει κανείς ότι, εάν η μεραρχία παρέμενε ευθύς εξ αρχής στο νησί, θα εξεγείρετο το Κρητικό φιλότιμο και οι ηρωϊκοί νησιώτες θα διεμαρτύροντο ότι δεν κρίνονται άξιοι να υπερασπίσουν και αυτοί την Ελλάδα. Εάν πάλι απεσύρετο αμέσως μετά το τέλος της εαρινής επιθέσεως, θα εδημιουργείτο αίσθηση ματαιότητας του αγώνα για υπεράσπιση της Χερσαίας Ελλάδος. Ανεξάρτητα όμως από αυτά, εδώ τίθεται αυτοδικαίως το παρακάτω ερώτημα: εάν η Vη μεραρχία είχε εγκαίρως μεταφερθεί στην Μεγαλόνησο, θα μπορούσε ν’ αποτρέψει την τελική κακή έκβαση των επιχειρήσεων και να δώσει την νίκη στα συμμαχικά όπλα; Η απάντηση των περισσοτέρων απ’ όσους ασχολήθηκαν με το ζήτημα αυτό, είναι η βεβαιότητά τους πως «Ναι, αυτό θα συνέβαινε». Η δική μας άποψη είναι ότι σε τέτοια ζητήματα δεν υπάρχουν βεβαιότητες και μόνον εικασίες και πιθανολογήσεις μπορούν να γίνουν. Ας προσθέσουμε και τούτο: ότι, δηλαδή, όποιος, σε μεταγενέστερο χρόνο, κάνει επισκόπηση και εκτίμηση γεγονότων και περιστάσεων του παρελθόντος, καλό είναι να περιορίζει τον εαυτό του στην χρήση εκείνων μόνον των εργαλείων ιστορικής κριτικής που βασίζονται κυρίως στην συνεκτίμηση λόγου και αντι-λόγου, θέσεως και αντιθέσεως, και να μη μπαίνει εύκολα στον πειρασμό να παρουσιάσει σαν ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

Αφιέρωμα νομοτέλεια της ιστορίας μια θεαματική και «ελκυστική» εκδοχή της. Παρ’ όλα αυτά, αξίζει τον κόπο να παρουσιάσουμε εδώ αυτήν την συλλογιστική, υπό τον όρο ότι θα συνοδεύεται από τον αντίλογό της και ότι τα σχετικά συμπεράσματα θα παραπέμπουν σε πιθανολόγηση και όχι σε βεβαιότητα. Στην Κρήτη δεν υπήρχε τότε ελληνικός στρατός, πέρα από ένα τάγμα Χωροφυλακής και την διλοχία της σχολής Ευελπίδων, που κατάφερε να φθάσει εκεί από την Πελοπόννησο, αποφεύγοντας, την τελευταία στιγμή, την αιχμαλωσία της από τους προελαύνοντες Γερμανούς. Υπήρχαν ακόμα 8 τάγματα ανεκπαίδευτων νεοσυλλέκτων ατελέστατα εξοπλισμένων. Το Βρεταννικό στράτευμα στην Κρήτη αποτελείτο από μία μόνο μεραρχία πεζικού και μία αντιαεροπορική ταξιαρχία. Τα της μάχης της Κρήτης είναι γνωστά και δεν αποτελούν αντικείμενο αυτού του κειμένου. Εκείνο που μένει να τονιστεί εδώ είναι ότι η μάχη της Κρήτης εκρίθη την τέταρτη ημέρα της γερμανικής εισβολής, στην επιμέρους μάχη που διεξήχθη για την κατοχή του αεροδρομίου του Μάλεμε. Την μάχη αυτή εκέρδισαν τελικά οι Γερμανοί στη κόψη του ξυραφιού και από την στιγμή εκείνη μπορούσαν να προσγειώνουν εκεί τα γεμάτα στρατό μεταγωγικά τους, ανατρέποντας έτσι τελεσίδικα υπέρ αυτών την ισορροπία δυνάμεων. Για την μάχη αυτή έχει υποστηριχθεί από μεταγενέστερους παρατηρητές της ότι εκρίθη υπέρ εκείνου που μπόρεσε να ρίξει στον αγώνα έναν επιπλέον τελευταίο λόχο. Οι Βρεταννοί δεν μπόρεσαν να είναι αυτοί ο τελευταίος παίκτης επειδή, κατά πολλούς, οι δυνάμεις τους ήσαν έτσι κι αλλοιώς ανεπαρκείς για επιτυχή άμυνα της Μεγαλονήσου αλλά και επειδή ο διοικητής των επιχειρήσεων Νεοζηλανδός στρατηγός Φραϊμπεργκ είχε διαθέσει σημαντικό μέρος των δυνάμεών του για φρούρηση της βόρειας ακτής, φοβούμενος μια από θαλάσσης γερμανική απόβαση˙ έναν φόβο δυσανάλογα μεγάλο σε σχέση με τις πραγματικές δυνατότητες των Γερμανών, που τις περιόριζε στο ελάχιστο η παρουσία του Βρεταννικού στόλου μεταξύ Κρήτης και Πελοποννήσου. Εκεί ακριβώς, κατά την άποψη αυτή, τίθεται το ζήτημα της σημασίας που θα είχε η μεταφορά και συμμετοχή της Vης μεραρχίας στην μάχη της Κρήτης. Γιατί, με τους Κρητικούς εμπειροπόλεμους στρατιώτες της, θα υπήρχαν οι επί πλέον δυνάμεις για τελική συμμαχική νίκη στην μάχη του αεροδρομίου. Υπάρχει βέβαια και ο αντίλογος, κάθε άλλο παρά αμελητέος, που συνοψίζεται στα παρακάτω: 1ον) Ο φόβος του Βρεταννού διοικητή για απόβαση στην βόρεια ακτή δεν ήταν αδικαιολόγητος. Οι Γερμανοί επιχείρησαν, με κάλυψη της αεροπορίας τους, ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

να μεταφέρουν στην Κρήτη, επάνω σε πλοιάρια, μια ταξιαρχία πεζικού, αλλά η νηοπομπή τους συνάντησε στ’ ανοιχτά της Πελοποννήσου τον Βρεταννικό στόλο και εκμηδενίστηκε.

2ον) Ο Βρεταννός διοικητής εγνώριζε τόσο την συντριβή της δια θαλάσσης μεταφερομένης ταξιαρχίας όσο και το βαρύ τίμημα που πλήρωσε ο Βρεταννικός στόλος για την επιτυχία του αυτή, καθώς η γερμανική αεροπορία εβύθισε έξι αντιτορπιλικά και τρία καταδρομικά μάχης. Δεν μπορούσε όμως να γνωρίζει εάν οι Γερμανοί είχαν πρόθεση να επαναλάβουν το εγχείρημά τους, και για τον λόγο αυτό διατηρούσε και τη πέμπτη ακόμα ημέρα της εισβολής ένα μέρος των δυνάμεών του για φρούρηση της βόρειας ακτής.

3ον) Όταν στις 7 Απριλίου 1941 διεγράφη καθαρά η ταχύτατη καταστροφή της Γιουγκοσλαυΐας, η κατάσταση για τον ευρισκόμενο στην Βόρειο Ήπειρο ελληνικό στρατό μετεβλήθη από επικίνδυνη σε χαοτική. Σ’ αυτήν την κατάσταση, οι μόνες δυνατότητες που έπρεπε να εκτιμηθούν από το Γενικό Επιτελείο και τους Βρεταννούς, αφορούσαν την μεταφορά μέρους των μεραρχιών του Αλβανικού μετώπου στο μέτωπο Κεντρικής Μακεδονίας. Οι εκτιμήσεις αυτές έγιναν, αλλά τα σχετικά συμπεράσματα δεν κατέστη δυνατό να εφαρμοστούν λόγω της ραγδαίας εξελίξεως των γεγονότων, του χάους που μεγάλωνε μέρα με τη μέρα αλλά και της αρνητικής στάσεως των στρατηγών του Αλβανικού μετώπου για μετακίνηση μεραρχιών του προς το διαμορφούμενο νέο μέτωπο. Σκέψεις για Κρήτη και μεταφορά της Vης μεραρχίας δεν έγιναν, γιατί θα ήταν εξωπραγματικό να δοθεί προτεραιότητα στην άμυνα της Κρήτης όταν υπήρχε απόλυτη ανάγκη να ενισχυθεί το Μακεδονικό μέτωπο, που αντιμετώπιζε άμεσο και θανάσιμο κίνδυνο. Στις ημέρες που ακολούθησαν, ημέρες ηττοπάθειας των στρατηγών και χάους, καμμιά απόφαση δεν μπορούσε να ληφθεί και εκτελεστεί για την Vη μεραρχία. Αντίθετα, μια τέτοια σκέψη, και άμεση πραγματοποίησή της, θα ‘πρεπε να γίνει όταν υπήρχε ο αναγκαίος γι’ αυτήν χρόνος, δηλαδή στις 20 Μαρτίου. Θα δημιουργούσε ίσως αίσθηση ματαιότητας για τον αγώνα στην χερσαία Ελλάδα, θα ενίσχυε όμως την άμυνα της Κρήτης, που είχε ανάγκη και το τελευταίο μαχητή, δεν θα επρόκειτο βέβαια για μια βέβαιη νίκη, αλλά για σημαντική ενίσχυσή της. Για την Vη μεραρχία απόλυτα συμπεράσματα δεν μπορούν εκ των υστέρων να εξαχθούν, και η τελική νίκη, ως συνέπεια της συμμετοχής της, μπορεί να ήταν μόνον μία από τις πιθανές δυνατότητες, που όμως δεν δοκιμάστηκε.

69

«Δυστυχώς, στρατηγέ μου, τα παράσημα δεν έχουν σήμερα καμμιάν αξία». Σκίτσο του Φωκίωνα Δημητριάδη

Η Κατοχή υπήρξε η σκοτεινή μήτρα της μεταπολεμικής παθογένειας του Μελέτη Η. Μελετόπουλου

Η

Κατοχή υπήρξε η σκοτεινή μήτρα της μεταπολεμικής παθογένειας. Η Ελληνική κοινωνία υπέστη στην τετραετία 1941-1944 ανυπολόγιστες υλικές και ηθικές απώλειες. Μόνον ο μεγάλος λιμός του φοβερού χειμώνα 1941-2 σκότωσε 300.000 ανθρώπους, ενώ συνολικά οι νεκροί, σύμφωνα με εκτιμήσεις, πιθανώς υπερβαίνουν τους 700.000. Εξ άλλου στα ναζιστικά στρατόπεδα συγκεντρώσεως εξοντώθηκαν 69.500 Ελληνοεβραίοι. Η παραγωγική υποδομή καταστράφηκε ολοσχερώς και η χώρα έκανε πολλά χρόνια να επανέλθει στα προπολεμικά επίπεδα. Η ύπαιθρος υπέστη την ναζιστική θηριωδία και τα ολοκαυτώματα χωριών και οικισμών, ταυτόχρονα με την βία των αλληλοσπαρασσομένων ενόπλων αντιστασιακών οργανώσεων. Οι πόλεις μαρτύρησαν από την πείνα και την σκληρή καταστολή. Οι ενήλικοι αγωνίστηκαν σκληρά να θρέψουν (στην κυριολεξία) τα παιδιά τους και έχασαν τα καλύτερα και παραγωγικώτερα χρόνια τους αναζητώντας τρόφιμα στην μαύρη αγορά ή καλλιεργώντας τα κηπάρια στην πίσω αυλή των αστικών μονοκατοικιών. Οι έφηβοι και οι νέοι, παλλόμενοι από πατριωτισμό, προσχώρησαν μαζικά στην Εθνική Αντίσταση. Πολλοί λαμπροί εκπρόσωποι της σπουδαίας αυτής γενιάς θυσιάστηκαν, και το έθνος έχασε προσωπικότητες που θα πρωταγωνιστούσαν στην μελλοντική του εξέλιξη. Τα παιδιά της εποχής εκείνης, τα παιδιά που πείνα-

70

σαν ενώ το σώμα τους αναπτυσσόταν, υπέστησαν τις μεγαλύτερες ταλαιπωρίες. Το προπολεμικό πολιτικό σύστημα διαλύθηκε εις τα εξ ών συνετέθη ήδη από την Γερμανική εισβολή. Ο Μεταξάς πέθανε στα τέλη Ιανουαρίου 1941 αιφνιδίως από συνάχι, ενώ φαίνεται ότι διαπραγματευόταν κάποιο είδος ανακωχής με τους Γερμανούς. Ο διάδοχός του, Κορυζής, αυτοκτόνησε με δύο σφαίρες στην καρδιά, λόγω διαρροής στρατιωτικών μυστικών ή γιά κάποια άλλη αιτία. Καθώς οι σιδηρόφρακτες στρατιές του φον Λιστ προωθούντο προς νότον, οι βετεράνοι σωματάρχες και μέραρχοι της Ηπείρου, νικητές μιάς ολόκληρης αυτοκρατορίας, ήρθαν σε πλήρη ρήξη με το βρεταννικό επιτελείο, που απαιτούσε αντίσταση μέχρις εσχάτων γιά να καλυφθούν τα νώτα του υποχωρούντος βρεταννικού στρατού. Τελικώς οι στρατηγοί υπέγραψαν μονομερώς ανακωχή με τους Γερμανούς με διαμεσολάβηση του Μητροπολίτη Ιωαννίνων και οι Έλληνες στρατιώτες αποστρατεύθηκαν και επέστρεψαν στα σπίτια τους. Ο βασιλιάς Γεώργιος Β΄ αποχώρησε γιά την Κρήτη λίγες μέρες πριν εισέλθουν οι Γερμανοί στην Αθήνα. Οι Βρεταννοί όμως αρνήθηκαν να παραχωρήσουν στον Έλληνα βασιλιά έδρα στην Κύπρο. Καθώς άρχιζε η Μάχη της Κρήτης, που έκρινε την ίδια την έκβαση του πολέμου, ο Γεώργιος φυγαδεύθηκε με μουλάρι στον κρητικό νότο και τελικά στην Αίγυπτο. Οι ποΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

Αφιέρωμα λιτικοί ή διέφυγαν κι αυτοί στην Μέση Ανατολή ή κρύφτηκαν στα υπόγεια των σπιτιών τους και κοιμήθηκαν βαθειά, μέχρι να περάσει η εφιαλτική κατοχική νύχτα της πολιτικής τους ανυπαρξίας. Ελάχιστοι αποφάσισαν να μείνουν στην Ελλάδα και να αντισταθούν (στην ουσία ο Κανελλόπουλος μέχρι το 1943, και ο Καρτάλης). Το σκοτάδι άρχισε. Στα τέσσαρα χρόνια της Κατοχής, η χώρα είχε τρεις παράλληλες δομές εξουσίας: κατ’ αρχάς την νόμιμη αλλά εξόριστη κυβέρνηση, που έδρευε στο Λονδίνο και στο Κάϊρο. Στο Λονδίνο κατέληξε ο βασιλιάς, ο πρωθυπουργός Τσουδερός και ένα κλιμάκιο υπουργών. Στο Κάϊρο εγκαταστάθηκαν τα πολεμικά υπουργεία, τα οποία άρχισαν αμέσως την ανασυγκρότηση των Ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων στα πλαίσια των συμμαχικών στρατευμάτων. Η συμμετοχή τους στην αντιμετώπιση της γερμανικής προέλασης στην Βόρειο Αφρική ήταν ηρωϊκή. Κεντρικό ρόλο στην εκ του μηδενός ανασυγκρότηση των Ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων, στην δημιουργία του Ιερού Λόχου και στην συμμετοχή τους στις μάχες του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου διαδραμάτισε ο αντιπρόεδρος και υπουργός Στρατιωτικών της εξόριστης κυβέρνησης Παναγιώτης Κανελλόπουλος. Στην σκλαβωμένη Ελλάδα υπήρχαν άλλες δύο παράλληλες και αλληλοσυγκρουόμενες δομές εξουσίας. Μετά την παράδοση της πρωτεύουσας στους κατακτητές από τον φρούραρχο των Αθηνών Καβράκο και τον δήμαρχο Πλυτά στους Αμπελοκήπους, ακολούθησε ο σχηματισμός της πρώτης κυβέρνησης των «δοσιλόγων», της κυβέρνησης του στρατηγού Γεωργίου Τσολάκογλου. Ο πρωθυπουργός και τα μέλη της πρώτης αυτής κατοχικής κυβέρνησης ήταν ήρωες της Αλβανίας, είχαν όμως έρθει σε ρήξη με τον βασιλιά και το επιτελείο, είχαν υπογράψει μονομερώς ανακωχή με τους Γερμανούς και σχημάτισαν κυβέρνηση με την αιτιολογία ότι άλλως η Ελλάς θα ετίθετο υπό την άμεση διοίκηση Γερμανού στρατιωτικού δοικητού, με όποια ολέθρια αποτελέσματα είχε αυτό. Πράγματι λειτούργησαν ως ενδιάμεσος αποροφητήρας των γερμανικών πιέσεων και διέσωσαν, μαζί με τον Αρχιεπίσκοπο Δαμασκηνό και τον αρχηγό της Αστυνομίας Έβερτ, πολλούς Έλληνες πατριώτες, Βρεταννούς αξιωματικούς και διωκομένους Εβραίους. Οπωσδήποτε, στα δεδομένα της εποχης θεωρήθηκαν προδότες. Η δεύτερη κατοχική κυβέρνηση, του καθηγητού της Ιατρικής Κωνσταντίνου Λογοθετόπουλου, που σχηματίστηκε στα τέλη του 1942, ήταν πράγματι κυβέρνηση γερμανόδουλη, όχι μόΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

νον λόγω των στενών συγγενικών δεσμών του πρωθυπουργού με την Γερμανία αλλά και λόγω της γενικώτερης στάσης της. Η τελευταία κατοχική κυβέρνηση, του παλαιού αγγλόφιλου Ιωάννη Ράλλη, σχηματίσθηκε τον Απρίλιο του 1943 με τις ευλογίες του παλαιού πολιτικού κόσμου, ώστε να συμβάλει στην αντιμετώπιση του ανερχομένου ΕΑΜ. Κάτι που έκανε ιδρύοντας τα Τάγματα Ασφαλείας, με γερμανική «λογισμική» υποστήριξη αλλά και σύμπραξη του Πάγκαλου, του Γονατά και παλαιοβενιζελικών παραγόντων. Διότι εν τω μεταξύ είχε σχηματισθεί στις ορεινές περιοχές η τρίτη παράλληλη δομή εξουσίας: οι αντιστασιακές οργανώσεις. Οι τρεις μαζικώτερες ήταν το ΕΑΜ σε πανελλήνια κλίμακα, η οργάνωση του βενιζελικού αξιωματικού Ψαρρού στην Στερεά Ελλάδα και ο ΕΔΕΣ του επίσης βενιζελικού αξιωματικού Ζέρβα στην Ήπειρο. Το ΕΑΜ εξόντωσε τον Ψαρρό και περιόρισε τον Ζέρβα, αφού προηγουμένως συνεργάσθηκε μαζί του στην ανατίναξη της Γέφυρας του Γοργοπόταμου το 1942. Γιά το ΕΑΜ η αντίσταση κατά των Γερμανών ήταν στόχος σε πρώτο επίπεδο, διότι σε δεύτερο επίπεδο ο πραγματικός στόχος ήταν η κατάληψη της εξουσίας και η μετατροπή της Ελλάδας σε κάποιο είδος «λαϊκής δημοκρατίας». Γι’ αυτό και στις περιοχές που ήλεγχε εγκατέστησε δομές εξουσίας, εκπαιδευτικό σύστημα, ένοπλες δυνάμεις, αστυνομία (την διαβόητη ΟΠΛΑ). Όταν οι Γερμανοί εκκένωσαν την Ελλάδα και η Κατοχή τελείωσε, η χώρα ήταν μία πυριτιδαποθήκη επί κοινωνικών ερειπίων. Η προπολεμική αστική τάξη είχε ολοσχερώς καταστραφεί και τον πλούτο της λεηλατούσαν τώρα οι Μαυραγορίτες, ό,τι πιό αηδές παρήγαγε η Ελληνική κοινωνία από την ίδρυση του Ελληνικού κράτους. Από αυτούς προέκυψαν οι γνωστότερες μεταπολεμικές οικογένειες επιχειρηματιών, παρά την καταδίκη τους από δικαστήρια δοσιλόγων. Ο πολιτικός κόσμος ήταν απαξιωμένος, ο βασιλιάς εξόριστος και ανεπιθύμητος, στρατός δεν υπήρχε, ενώ την χώρα λυμαίνονταν εξαγριωμένες συμμορίες, που ήδη είχαν προβεί σε εμφυλιοπολεμικές αγριότητες καθώς υποχωρούσαν οι Γερμανοί. Το ΕΑΜ διεκδικούσε την εξουσία προκειμένου να εγκαθιδρύσει κομμουνιστική δικτατορία, οι αστοί ήταν έντρομοι, η ύπαιθρος δηωμένη. Η χώρα έβγαινε από μια ακραία διοκιμασία γιά να εισέλθει σε μια άλλη. Η Ελλάς επλήρωσε ακριβά όχι μόνον τις συνέπειες της γεωπολιτικής της θέσης εν μέσω ενός παγκοσμίου πολέμου αλλά και τις δικές της εσωτερικές αμαρτίες.

71

Τέσσερα παράλληλα συστήματα νομιμότητας στην Ελλάδα της Κατοχής του Νέστορα Κουράκη

Σ

την περίοδο της γερμανοϊταλικής κατοχής (1941-1944), η Ελλάδα βρέθηκε κάτω από την παράλληλη ισχύ τεσσάρων διαφορετικών εννόμων τάξεων: του δικαίου των κατακτητών (Γερμανών, Ιταλών και Βουλγάρων), του δικαίου των Κατοχικών κυβερνήσεων, του δικαίου της εξόριστης Ελληνικής κυβέρνησης και του δικαίου των ένοπλων αντιστασιακών οργανώσεων, αργότερα δε της κυβέρνησης του Βουνού. Ι. Στις περιοχές τις οποίες ήλεγχαν στρατιωτικά οι κατακτητές, ίσχυσε αποκλειστικά και μόνο το δίκαιο που εκείνοι επέβαλαν, δεδομένου ότι, σύμφωνα και με επίσημη γνωμοδότηση του τότε Αντιεισαγγελέως του Αρείου Πάγου, οι υπήκοοι του ηττηθέντος κράτους όφειλαν να υποκύπτουν στις διαταγές του στρατού κατοχής1. Το δίκαιο που επιβλήθηκε με τον τρόπο αυτό και που θεσπιζόταν από τους εκάστοτε Γερμανούς στρατιωτικούς διοικητές της Βέρμαχτ (γερμανικού στρατού) υπερίσχυε υποχρεωτικά έναντι οποιωνδήποτε άλλων εντόπιων νόμων. Οι τελευταίοι διατηρήθηκαν σε ισχύ μόνο “καθ’ όσον δεν αντιλέγουν εις τους σκοπούς κα1

Εφημερίς Ελλήνων Νομικών (ΕΕΝ), ι΄ 1943, 372-373

72

τοχής”2. Οι εντόπιες υπηρεσίες που ήταν επιφορτισμένες με την ποινική δίωξη, όφειλαν να παραπέμπουν στο πλησιέστερο γερμανικό στρατοδικείο όλες τις δικογραφίες που αφορούσαν σε αξιόποινες πράξεις κατά του γερμανικού στρατού ή των συμμάχων του και γενικώτερα σε “πράξεις στρεφομένας εναντίον της ασφαλείας της υπολήψεως ή του συμφέροντος του γερμανικού Ράϊχ, ή του γερμανικού Λαού ή εναντίον Γερμανών υπηκόων” (κυρίως κατασκοπία, δολιοφθορά, χειρισμός πομπών)3. Κατά την εκδίκαση των υποθέσεων αυτών από 2 β’ παράγρ. της υπ’ αριθμ. 4 Διατάξεως του Ανωτάτου Διοικητή του Στρατού Κατοχής, στο φύλλο 2 του “Υπηρεσιακού Φύλλου Διατάξεων δια το Καταληφθέν Ελληνικόν Έδαφος” -πρβλ. ΕιρΠειρ 44/1943, ΕΕΝ ι’ 1943, 137-139 3 ά. 4 της Διατάξεως από 17.6.1943 του Ανώτερου Στρατιωτικού Διοικητή Νοτιοανατολής “περί εφαρμογής του Γερμανικού Ποινικού Δικαίου και περί προστασίας της εσωτερικής Ειρήνης και των Αρχών Κατοχής”, που δημοσιεύθηκε στο υπ’ αριθμ. 18 “Υπηρεσιακόν Φύλλον Διατάξεων διά το κατεχόμενον Ελληνικόν έδαφος” -πρβλ. αναδημοσίευση της διατάξεως στο περιοδ. Ιστορικόν Αρχείον Εθνικής Αντιστάσεως, τεύχος 35, Ιούλιος 1961, σελ. 78-85, στο περιοδικό Τότε, τεύχ. 2, Ιούνιος 1983, σελ. 72 επ. και στο περ. Εικονογραφημένη Ιστορία, τεύχ. 460, Οκτ. 2006, σελ. 78-91, με επιμ. Ιωάνν. Σ. Παπαφλωράτου. Στο πλαίσιο αυτό, χαρακτηριστική είναι η εγγραφή που έκανε στο ημερολόγιό του ένας μορφωμένος μουσικολόγος της

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

Αφιέρωμα τα γερμανικά στρατοδικεία εφαρμοζόταν, κατά τα προαναφερθέντα, ο γερμανικός ποινικός νόμος και οι σχετικές διατάξεις των αρχών κατοχής. Οι διατάξεις αυτές άφηναν μεγάλα περιθώρια διακριτικής ευχέρειας στους στρατοδίκες, που μπορούσαν να επιβάλουν φυλάκιση, κάθειρξη ή και θάνατο ανάλογα με το αν η συγκεκριμένη περίπτωση χαρακτηριζόταν ως “ελαφρά”, “συνήθης” ή “βαρειά”. Συνήθως όμως τα γερμανικά στρατοδικεία, στα οποία επιτρεπόταν και η παράσταση Έλληνα συνηγόρου, εφάρμοζαν μια δικαιοσύνη σκοπιμότητας, που στόχευε στην τρομοκρατία και που οδηγούσε στην επιβολή θανατικών ποινών ακόμη και για ελαφρές περιπτώσεις κλοπής γερμανικού υλικού4. Εάν μάλιστα κάποιος στρατοδίκης φαινόταν να επηρεάζεται από τις αγορεύσεις των Ελλήνων συνηγόρων και να κρίνει με ηπιότητα, αποκλειόταν εφ’ εξής από την σύνθεση του Στρατοδικείου και έπαιρνε, στην καλύτερη περίπτωση, δυσμενή μετάθεση έξω από τα ελληνικά σύνορα5. Αλλά και η κατ’ επίφαση αυτή λειτουργία των γερμανικών στρατοδικείων, που γινόταν άλλωστε πολλές φορές αντικείμενο οικονομικής συναλλαγής6, εγκαταλείφθηκε βαθμιαία μετά την ανατροπή του Μουσσολίνι (8.9.1943) και την ανάληψη του ελέγχου της κατάστασης στην Ελλάδα από τα Ες-Ες, τη στρατικοποιημένη δηλαδή αστυνομία της ναζιστικής Γερμανίας. Οι μοεποχής, ο Μίνως Δούνιας: «7 Μαϊου ’41. Από σήμερα εισάγεται στην Ελλάδα το Γερμανικόν ποινικόν δίκαιον: σαμποτάζ τιμωρείται δια θανάτου, απαγορεύονται: “αι συναθροίσεις, η διανομή εντύπων, τα συλλαλητήρια, αι εκδηλώσεις κατά της Γερμανίας, η μετάδοσις δυσμενών δια την Γερμανίαν ειδήσεων, η δημοσία ακρόασις, η εις κοινήν λήψιν “εχθρικών” εκπομπών. Όστις λεηλατεί τιμωρείται με θάνατον» –βλ. Έπειτα από 120 χρόνια ελεύθερης ζωής είμεθα πάλι σκλάβοι. Το Ημερολόγιο Κατοχής του Μίνου Δούνια, με επιμ. Κυρ. Ντελόπουλου, Αθήνα: Βιβλιοπωλείον της “Εστίας”, 1987, σελ. 30-31. Επίσης μνείας αξίζουν εδώ και οι διατάξεις του ποινικού δικαίου των ιταλικών δυνάμεων κατοχής στην Ελλάδα: περ. Εικονογραφημένη Ιστορία τεύχ. 472, Οκτ. 2007, σελ. 80-93.

4 Η πράξη αυτή θεωρείτο ως δολιοφθορά -βλ. σχτ. το μοναδικό στο είδος του βιβλίο του δημοσιογράφου Κωνσταντίνου Κουκκίδη Η δικαιοσύνη τους!, Αθήναι 1946, σελ. 7 έπ., 38-39. Επίσης, ως δολιοφθορά (σαμποτάζ) χαρακτηρίζονταν και οι απεργιακές κινητοποιήσεις, απειλούμενες ακόμη και με ποινή θανάτου –βλ. Χάγκεν Φλάισερ, «Γερμανικές Στρατηγικές Επιδιώξεις και οι Εξελίξεις στην Κατεχόμενη Ελλάδα έως το 1943», εις: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΣΤ΄, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 2000, 8-57:27 και του ιδίου, Στέμμα και Σβάστικα. Η Ελλάδα της Κατοχής και της Αντίστασης 1941-1944, Αθήνα: Παπαζήσης, 1995 τ. Α’, τ. Β’, passim.

5 Πρβλ. Κ. Κουκκίδη, ανωτ., σελ. 134 6 Πρβλ. Φοίβου Ν. Γρηγοριάδη, Γερμανοί, Κατοχή, Αντίστασις, Αθήνα: εκδ. Νεόκοσμος, 1973, σελ. 412 ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

νάδες αυτές, όπως και η αντίστοιχη ιταλική Υπηρεσία Αντικατασκοπίας (C.S.), ασκούσαν ήδη και πρωτύτερα ανακριτικά καθήκοντα σε διάφορες σοβαρές υποθέσεις, εφαρμόζοντας στυγνές μεθόδους βασανιστηρίων (στρατόπεδο οδού Μέρλιν 6)7. Επίσης είχαν την δικαιοδοσία να εκτελούν πολίτες για αδικήματά τους κατά του στρατού κατοχής ή και για αντίποινα, χωρίς δίκη και απολογία. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση εκτελέσεων που έγιναν στην Σαλαμίνα τον Ιανουάριο 1943 ως αντίποινα για τη δολιοφθορά ενός προβολέα: “…Οι Γερμανοί ζήτησαν από τους κατοίκους να τους υποδείξουν τα ονόματα μερικών από τους ευπορότερους κατοίκους. Ξεχώρισαν τρεις: έναν Μήτσο Βελλιώτη, τριάντα χρονών πάνω – κάτω, που είχε εμπορικό, κάποιον Ρούκα, κελευστή, και Πόντο, κτηματία. Τους έβαλαν να σκάψουν τον λάκκο τους. Τους τουφέκισαν. Κατόπι τους κρέμασαν στην πλατεία και τους άφησαν κρεμασμένους την Παρασκευή και το Σάββατο για να παραδειγματιστούν οι Κουλουριώτες. Η πράξη παίρνει όλη της τη σημασία όταν προστεθεί ότι είναι φανερό πως οι δράστες του σαμποτάζ είχαν έλθει από τη θάλασσα – δεν ήταν δηλαδή Κουλουριώτες – και πως αυτό το ήξερε καλά ο Γερμανός αξιωματικός πριν γίνει η εκτέλεση…”8 . Στο ίδιο πλαίσιο, αξίζει να αναφερθεί και η μαρτυρία του Ηλία Βενέζη9, κατά τον οποίο ”Πέρασα στη ζωή μου κι’ άλλες δύσκολες ώρες, σκλάβος στην Ανατολή ενός άλλου εξαγριωμένου Ασιατικού λαού που τον λέγαμε βάρβαρο. Ε, λοιπόν, ο φοβερότερος Ασιάτης είναι άγγελος αντίκρυ στον τελευταίο στρατιώτη των Ες-Ες”. Με παρόμοιο πνεύμα, η δημοσιογράφος Ελένη Βλάχου10 σημειώνει στο ημερολόγιό της: “Χθες ξημερώματα, οι δολοφόνοι εκτέλεσαν επτά αθώους ομήρους, αντίποινα για ασήμαντα σαμποτάζ – πραγματικά για τρομοκρατία (…). Αλλά ο θάνατός τους μας ζωντάνεψε άλλη μια φορά την πεποίθηση ότι άνθρωποι που διαπράττουν τέ7 Στα βασανιστήρια και τις δολοφονίες Ελλήνων πολιτών, αντιστασιακών και μη, συμμετείχαν επίσης, από Ελληνικής πλευράς, η Υπηρεσία της Ειδικής Ασφάλειας του Κράτους και τα Τάγματα Ασφαλείας –βλ. Βάϊου Καλογρηά, «Η κατοχική κυβέρνηση Γεωργίου Τσολάκογλου», περιοδικό Εικονογραφημένη Ιστορία, τεύχ. 552, Ιούνιος 2014, 14-26: 24 και σημ. 33. Εξ άλλου, ως προς τις τακτικές αντιποίνων των Γερμανών βλ. π.χ. Μάριου Κοκκώνη, «Η καθημερινότητα της Κατοχής, 1941-1944», Αθήνα: “Ιδέες για Συλλογές”, Μέρος II, 2011, σελ. 75 επ και 93 επ.

8 Χ. Χρηστίδη, Χρόνια Κατοχής 1941-1944, Μαρτυρίες Ημερολογίου, Αθήνα, 1971, σελ. 348

Στα Ελεύθερα Γράμματα της 2.6.1945, τεύχ. 5, σελ. 3. Στο έργο της Δημοσιογραφικά Χρόνια. Πενήντα και κάτι…, τ. Α΄, (1935-1951), Αθήνα: Ελευθερουδάκης, 2008, σελ. 145.

9

10

73

τοια εγκλήματα είναι καταδικασμένοι κάποτε, αργά ή γρήγορα, στην τιμωρία, την ταπείνωση. Το μίσος όλου του κόσμου θα τους εξοντώσει. Δεν τους αξίζει οίκτος. Πρέπει να το θυμηθούμε!” Η αρχή της συλλογικής ευθύνης επικράτησε σε όλη την διάρκεια της κατοχής, κυρίως όμως κατά τα έτη 1943 και 1944, οπότε σημειώνονται ομαδικές σφαγές αθώων κατοίκων και καταστροφές χωριών (Καλάβρυτα, Δίστομο κ.λπ.)11, ως αντίποινα για τον φόνο Γερμανών στρατιωτών. Η ίδια αρχή δεσπόζει και στην μεταχείριση κρατουμένων στα στρατόπεδα συγκεντρώσεως. Η δραπέτευση ενός καταδίκου από το στρατόπεδο έχει ως επακόλουθο την απαγόρευση λήψεως δεμάτων για όλους τους άλλους καταδίκους12, ή και την εκτέλεση των άλλων κρατουμένων, στην ομάδα των οποίων ανήκε αυτός που απέδρασε13 .

II. Έξω από τα αστικά κέντρα της χώρας, στα οποία κυριαρχούσε ο στρατός κατοχής, αναπτύχθηκε βαθμιαία από τα μέσα του 1941, κυρίως στις ορεινές περιοχές, μια άλλη έννομη τάξη. Πρόκειται για το δίκαιο που εφαρμόσθηκε από τις ένοπλες αντιστασιακές οργανώσεις,14 και αργότερα (Μάρτιος 1944) από την λεγόμενη Κυβέρνηση του Βουνού (“Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης” - ΠΕΕΑ), στις εκτεταμένες υπό τον έλεγχό τους περιοχές της λεγόμενης “Ελεύθερης Ελλάδας”. Οπωσδήποτε, οι έκτακτες περιστάσεις υπό τις οποίες τελούσε τότε η χώρα δεν επέτρεπαν την άρτια οργάνωση και απονομή της δικαιοσύνης. Πολλές φορές μάλιστα σημειώθηκαν αυθαιρεσίες και κινδύνευσαν ν’ αφανισθούν αθώοι με βάση “ομολο-

γίες” τους που είχαν αποσπασθεί έπειτα από ξυλοδαρμούς και εικονικές εκτελέσεις15. Υπήρξαν πάντως και αξιόλογες προσπάθειες για την σύνταξη νομοθετικών κειμένων θεμελιακού χαρακτήρα, προ πάντων σε σχέση με θεσμούς που σχεδιάσθηκαν να ασκούνται άμεσα από τον λαό, ως μηχανισμός “λαϊκής εξουσίας” δηλαδή σε σχέση με τους θεσμούς της “λαϊκής αυτοδιοίκησης” και της “λαϊκής δικαιοσύνης”16. Οι προσπάθειες αυτές εκδηλώνονται κατά χρονολογική σειρά κυρίως17: 1) στον “Κώδικα Ποσειδώνα” ή “Έντολαί διά την Λαϊκήν Αυτοδιοίκησιν και την Λαϊκήν Δικαιοσύνην”, 14.12.194218, 2) στην “Εγκύκλιο 4” της Περιφερειακής Επιτροπής ΦθιωτιδοφωκίδοςΕυρυτανίας του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδος (Απρίλιος 1943), με την οποία ετέθησαν σε εφαρμογή στην περιφέρεια αυτή οι θεσμοί της λαϊκής αυτοδιοίκησης και λαϊκής δικαιοσύνης19, 3) στον βραχύβιο αλλά νομοτεχνικά αρτιώτερο και σημαντικό για την μετέπειτα επίδρασή του “Κώδικα Αυτοδιοίκησης και Λαϊκής Δικαιοσύνης για την Στερεά Ελλάδα” (Αύγουστος 1943)20, 4) στην γενικώτερης αποδοχής και εφαρμογής “Απόφαση υπ’ αρ. 6” του “Κοινού Γενικού Στρατηγείου Εθνικών Ομάδων Ανταρτών”, δηλαδή ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, ΕΔΕΣ και ΕΚΚΑ, που επίσης υπήρξε βραχύβια (Αύγουστος – Οκτώβριος 1943), 5) στις διατάξεις για την «Αυτοδιοίκηση και την Λαϊκή Δικαιοσύνη»” του Γενικού Στρατηγείου του ΕΛΑΣ (Δεκέμβριος 1943), που αφορούσε στο σύνολο της “Ελεύθερης Ελλάδας” υπό τον έλεγχο του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, και τέλος, 6) στις καΒλ. σχτ. δραματική μαρτυρία του δημοσιογράφου Γ. Μπέϊκου, Η λαϊκή εξουσία στην Ελεύθερη Ελλάδα, Αθήνα: Θεμέλιο, 1979, τ. Α΄, σελ. 349 επ. και τ. Β΄, σελ. 259 επ.

16 Για την “προϊστορία” των θεσμών της λαϊκής δικαιοσύνης, με πρώτο χαρακτηριστικό παράδειγμα την ίδρυση της Συμβιβαστικής Επιτροπής στο Καροπλέσι Αγράφων Ορεινής Ευρυτανίας το καλοκαίρι του 1933, βλ. Προκόπη Παπαστρατή, ΕΑΜ, 70 χρόνια από την ίδρυσή του, 27 Σεπτεμβρίου 1941, απάνθισμα από τεύχη του “Ε Ιστορικά”, έκδ. της εφημερίδας Ελευθεροτυπία, Αθήνα, Σεπτέμβριος 2011, σελ. 159-176: 170.

17 Βλ. Μαν. Γλέζου, Εθνική Αντίσταση 1940-1945, τ. Β΄, Αθήνα: Στοχαστής, 2006, σελ 815 επ. 823 επ. και Θαν. Τσουπαρόπουλου, Οι λαοκρατικοί θεσμοί της Εθνικής Αντίστασης. Ιστορική και Νομική Προσέγγιση, Αθήνα: Γλάρος, 1989, ιδίως σελ. 109 επ., όπου παρατίθενται τα βασικά κείμενα.

18 Βλ. το αποκαταστημένο κείμενό του στο ανωτέρω έργο του Γ. Μπέϊκου, (τ. Β,΄ σελ. 133-152), που υπήρξε και ο εισηγητής του.

19 Πρβλ. ως προς το περιεχόμενό της το έργο του Γ. Μπέϊκου, ανωτ., τ. Β΄, σελ. 352 επ.

20 Πρβλ. Αντρέα Κέδρου, Η Ελληνική Αντίσταση (1940-1944), Αθήνα: Θεμέλιο 2004 (α΄ γαλλ. έκδ. 1966), τ. Β΄, σελ. 146.

15

Βλ. αναλυτικώτερα: Παν. Ι. Φαναριώτη, Η Ελλάδα στις φλόγες του πολέμου, 1940-1944, Αθήνα: εκδ. Σταμούλη, 2012, σελ. 529 επ.

12 Π.χ. Στρατόπεδο Ασφαλείας Τατοϊου: Στ. Καλογιάννη, Ημερολόγιον ενός στρατιώτου, Αθήναι: Αετός, 1945, σελ. 115, όπου εκτίθενται και όλα τα σχετικά με τη σύλληψη, ανάκριση και κράτησή του από τους Γερμανούς.

13 Π.χ. Στρατόπεδο Ομήρων Χαϊδαρίου: Έκθεση του μελλοθάνατου ταγματάρχη Ζαμπέτα προς το Υπουργείο Στρατιωτικών για τα όσα συνέβησαν στο στρατόπεδο αυτό κατά τα δύο τελευταία χρόνια της κατοχής -βλ. αναδημοσίευσή της από τον Δημ. Γατόπουλο στο εμπεριστατωμένο έργο του Ιστορία της Κατοχής, Αθήναι [19652, 19461], σελ. 217-222: 218. Για το στρατόπεδο Χαϊδαρίου βλ. και την συγκλονιστική μαρτυρία του εκεί ιατρού Αντώνη Ι. Φλούντζη στην εφημ. Αυριανή της 29.8.1984, σελ. 7.

14 Κυρίως του ΕΑΜ – ΕΛΑΣ, ο οποίος βαθμιαία ενδυναμώνεται και γίνεται η κυριώτερη αντιστασιακή δύναμη -βλ. Κομν. Πυρομάγλου, Η Εθνική Αντίστασις ΕΑΜ-ΕΛΑΣ-ΕΔΕΣ-ΕΚΚΑ, Αθήνα: Δωδώνη, 19752 (19471), σελ. 283 επ. και C. M. Woodhouse, Το μήλο της Έριδος. Η Ελληνική Αντίσταση και η Πολιτική των Μεγάλων Δυνάμεων, Αθήνα: Εξάντας, 1976, σελ. 211 επ.

11

74

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

Αφιέρωμα τά καιρούς Πράξεις και Αποφάσεις (ιδίως Πράξη 57: Κώδικας Λαϊκής Δικαιοσύνης της 21/25.8.1944) της κυβέρνησης του Βουνού (ΠΕΕΑ), που συγκροτήθηκε στην Ευρυτανία από αριστερές πολιτικές δυνάμεις21. Στα περισσότερα από τα νομοθετικά αυτά κείμενα εμπεριέχονται ορισμένες βασικές αρχές και κατευθύνσεις, που αντιπροσωπεύουν άλλωστε και το γενικώτερο κλίμα της τότε εποχής. Ειδικώτερα στον χώρο της Δικαιοσύνης, οι βασικές αρχές ήσαν: (α) η απονομή της δικαιοσύνης από αιρετούς και ανακλητούς μη επαγγελματίες δικαστές, με άμεση εκλογή τους από την κοινότητα, και πάντοτε συλλογικά, (β) η ουσιαστική αναζήτηση της αλήθειας στις αστικές όπως και στις ποινικές δίκες (εξομοίωση αστικής και ποινικής δικονομίας), (γ) η επιδίωξη μίας συμβιβαστικής λύσης για τις περιπτώσεις των αστικών και των ελαφρότερων ποινικών αδικημάτων22, (δ) η παροχή ελευθερίας (σε αρκετές περιπτώσεις) στον λαϊκό δικαστή να δικάζει “κατά συνείδηση” και σύμφωνα με την τοπική παράδοση, έχοντας υπ’ όψιν του “ό,τι όλος ο κόσμος νομίζει ίσο, δίκαιο και ορθό” (ά. 32 του Κώδικα για την Στερεά Ελλάδα), (ε) η θέσπιση ειδικών ρυθμίσεων για την ταχεία και ανέξοδη απονομή της δικαιοσύνης23, και μάλιστα στην δημοτική γλώσσα. Πέρα 21 Πρβλ. πιο αναλυτικά: Θ. Παπαθανασόπουλου, Λαϊκό Δημόσιο Δίκαιο, 1941-1945, Αθήνα: Φιλιππότης, 1982, σελ. 13 έπ. και ιδίως Δημ. Ι. Ζέπου, Λαϊκή Δικαιοσύνη εις τας ελευθέρας περιοχάς της υπό κατοχήν Ελλάδος, Αθήναι, 1945, σελ. 1 έπ., με παράρτημα κειμένων, και επανέκδοση του έργου αυτού το 2009 από το Μορφωτικό Ίδρυμα Εθν. Τραπέζης. Το γεγονός, πάντως, ότι τα νομοθετικά αυτά κείμενα αλλά και τα ίδια τα λαϊκά δικαστήρια εκπορεύονταν και ελέγχονταν από τις εν λόγω αριστερές πολιτικές δυνάμεις, και ιδίως το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, που και αυτό με την σειρά του ελεγχόταν από το ΚΚΕ, έδωσε λαβή σε ορισμένους συγγραφείς να διατυπώσουν την άποψη ότι το σύστημα των λαϊκών δικαστηρίων στην λεγόμενη “Ελεύθερη Ελλάδα”, έστω και αν εμφανιζόταν ως λαϊκή εξουσία, στην πραγματικότητα “αποτελούσε ένα ακόμη όργανο έμμεσης εξουσίας του ΚΚΕ” –βλ. Σόλωνος Ν. Γρηγοριάδη, Ιστορία της Σύγχρονης Ελλάδας 1941-1974, τ. 2, Αθήνα: Χ.Κ. Τεγόπουλος Εκδόσεις Α.Ε., 2011 (19731), σελ. 72.

22 Το στοιχείο αυτό της συμβιβαστικής επίλυσης των διαφορών ορθά θεωρείται από τον Βασ. Καρύδη ως ένα ακόμη στοιχείο της εν λόγω νομοθεσίας που παραπέμπει στην σύγχρονη εγκληματολογική τάση για αποκαταστατική δικαιοσύνη (restorative justice) –βλ. Βασ. Καρύδη, όπ. π., σημ. 1, σελ. 1187 επ., 1190 επ.

23 Πρβλ. την Αιτιολογική Έκθεση του Ηλία Τσιριμώτιου στην Πράξη 12 της ΠΕΕΑ “Διατάξεις για την λαϊκή δικαιοσύνη”, στο: Αρχείο Εθνικής Αντίστασης, τ. 1, τεύχ. α΄, Απρίλης 1946, σελ. 16 και Κείμενα της Εθνικής Αντίστασης, τ. Β΄, Αθήνα: Σύγχρονη Εποχή, 1981, σελ. 43-44. Επίσης, κατά την άποψη του Βρεταννού ιστορικού David H. Close στο έργο του Οι ρίζες του εμφυλίου πολέμου στην Ελλάδα, Αθήνα: Φιλίστωρ 2003 (α΄ αγγλ. έκδ. 1995) σε μτφρ. Ρένας Χρυσοχόου, “Τα εκλεγμένα λαϊκά δικαστήρια κάλυψαν μια πάγια ανάγκη για δίκες που να είναι ταχείες, ελεύθερες, προσι-

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

από τις γενικές αυτές αρχές, που, όπως προαναφέρθηκε, παρουσιάζονται κοινές στα περισσότερα από τα νομοθετήματα της “Ελεύθερης Ελλάδας”, υπήρξαν και σοβαρές διαφοροποιήσεις μεταξύ τους σε ορισμένα άλλα κεφαλαιώδη θέματα, όπως: η αναγνώριση ή μη ισχύος στην παλαιότερη αστική και ποινική νομοθεσία, ώστε η εκδίκαση των υποθέσεων σε περίπτωση κενών της αντιστασιακής νομοθεσίας (π.χ. ως προς την έννοια των ποινικών αδικημάτων) να μην επαφίεται στην αυθαίρετη κρίση των δικαστών, η διατήρηση ή μη της αρμοδιότητας των παλαιών τακτικών δικαστηρίων για ορισμένες υποθέσεις, η δυνατότητα κατάργησης των οργάνων του λαϊκού δικαστηρίου με απόφαση λαϊκής συνέλευσης, η δυνατότητα ανάδειξης σε δικαστές ατόμων που ασκούσαν παράλληλα εκτελεστική εξουσία, κ.λπ.24 Ανάλογες διαφοροποιήσεις παρατηρούνται και στο ζήτημα των ποινικών κυρώσεων. Σε πολλά από τα νομοθετήματα για την λαϊκή δικαιοσύνη προβλέπονται έτσι ως ποινές για τα ελαφρότερα αδικήματα η αποζημίωση ή ικανοποίηση του παθόντος από τον υπαίτιο και σε εξαιρετικές περιπτώσεις ανάλογο πρόστιμο σε χρήμα ή είδος (“Κώδικας Ποσειδώνα”, ά. 5.δ “Απόφασης 6”), ενώ σε άλλα, μεταγενέστερα νομοθετήματα, προστίθενται και κάπως ανεφάρμοστες για την περίοδο εκείνη ποινές, όπως η φυλάκιση, η εκτόπιση, η εργασία σε κοινωφελή έργα, η δημόσια επίπληξη και η στέρηση πολιτικών δικαιωμάτων (ά. 59 “Κώδικα Στερεάς “, ά. 110 “Διατάξεων”). Στα νομοθετήματα, τέλος, της ΠΕΕΑ και κυρίως στον “Κώδικα της Λαϊκής Δικαιοσύνης” (Πράξη 57 της 21/25.8.1944, ά.

11) και στις “Προσωρινές Διατάξεις για τα αδικήματα και τις ποινές”, που τέθηκαν για προσωρινή αντικατάσταση του Ποινικού Νόμου (Πράξη 63 της 29.8/15.9.1944, ά. 2), τές και κατανοητές, αφού χρησιμοποιούσαν την δημοτική γλώσσα”. Επίσης, κατά τον Mark Mazower στην μελέτη του «Τρεις μορφές πολιτικής δικαιοσύνης στην Ελλάδα, 1944-45», εις: του ιδίου (επιμ.), Μετά τον Πόλεμο, Αθήνα: Αλεξάνδρεια, 20042, 33-51: 39, «Τα Λαϊκά Δικαστήρια είχαν αποτελέσει μεγάλο επίτευγμα του ΕΑΜ από τις πρώτες κιόλας μέρες της εμφάνισής του στα βουνά της Κεντρικής Ελλάδας στις αρχές του 1943». Πρβλ. του ιδίου, Inside Hitler’s Greece. The Experience of Occupation, 1941-1944, New Haven & London: Yale Univ. Press, 2001, ιδίως σελ. 271 επ.

24 Για τις λύσεις που δόθηκαν στα ζητήματα αυτά από διάφορα νομοθετήματα, πρβλ. τις αναπτύξεις του K. Γκικόπουλου, συντάκτη της “Απόφασης 6” των Ανταρτικών Ομάδων, στο περ. Ιστορική Επιθεώρησις, τεύχ. 3, 1964, σελ. 107-139, με τίτλο “Η Λαϊκή Δικαιοσύνη και η Αυτοδιοίκησις 1941-1944” και του Αντώνη Καστρινού, διευθυντή Δικαστικού του Γενικού Στρατηγείου του ΕΛΑΣ, στο ίδιο περ., τεύχ. 1, 1963, σελ. 132-160, τεύχ. 2, 1963, σελ. 96141 και τεύχ. 3, 1964, σελ. 139 [γράφτηκε το 1945] με τίτλο: ”Η λαϊκή δικαιοσύνη και αυτοδιοίκησις εις την Ελεύθερη Ελλάδα 1941-1945”.

75

οι προβλεπόμενες ποινές ευθυγραμμίζονται σε μεγάλο βαθμό με τις αντίστοιχες της ποινικής νομοθεσίας που ίσχυε τότε, αλλά χωρίς κατώτατο όριο ποινής για επί μέρους εγκλήματα (φυλάκιση έως 5 χρόνια ή χρηματική ποινή για τα πλημμελήματα, κράτηση έως 1 μήνα ή πρόστιμο για τα πταίσματα˙ επίσης στέρηση πολιτικών δικαιωμάτων και βαθμών). Για τις βαρύτερες μορφές αδικημάτων ιδιωτικής ή στρατιωτικής φύσης, όπως εγκλήματα πολέμου και εσχάτης προδοσίας, ληστείας, βιασμού, φόνου, ζωοκλοπής, λιποταξίας, κατασκοπίας, συνεργασίας με τον εχθρό κ.λπ.,25 η εκδίκαση ανατίθεται όχι σε λαϊκά δικαστήρια, αλλά σε στρατιωτικά δικαστήρια (αρχικά τα «ανταρτοδικεία» και στην συνέχεια τα «στρατοδικεία»), που συντίθενται, επομένως, κατά πλειοψηφία ή και εξ ολοκλήρου, κατά περίπτωση, από στρατιωτικούς26. Οι ποινές που επιβάλλει το δικαστήριο αυτό (θανατικές, στερητικές της ελευθερίας, χρηματικές, δήμευση περιουσίας κ.λπ.27) απαγγέλλονται “κατά την ελευθέραν κρίσιν του” και έχουν ως μοναδικό κριτήριο το “λαϊκόν περί δικαίου αίσθημα” (ά. 11 “Προσωρινών Διατάξεων” της 2.10.1943). Μολονότι, δε, ως λόγος για την ανεξέλεγκτη αυτή εξουσία επιβολής ακόμη και θανατικών ποινών, προβάλλονται, όχι αδικαιολόγητα, “οι ανώμαλες και εξαιρετικά κρίσιμες περιστάσεις που περνούμε και το συμφέρον του Εθνικού αγώνα” 28, όμως δύσκολα μπορεί ν’ αποφύγει κανείς την σκέψη ότι με τόσο γενικά κριτήρια, όπως το λαϊκό αίσθημα του δικαίου, καταλύεται πλέον κάθε έννοια Δικαιοκρατίας και Ασφάλειας του Δικαίου. Στην πράξη, πάντως, κατά κανόνα οι ποινές που επέβαλλαν τα Στρατοδικεία ήσαν θανατικές μόΚατά τον Διονύση Χαριτόπουλο, του οποίου σχετικό κείμενο παρατίθεται από την εφημερίδα Τα Νέα της 26.9.1981, “στην πραγματικότητα τα λαϊκά δικαστήρια είχαν τις αθωότατες αρμοδιότητες ειρηνοδικείου ή το πολύ πρωτοδικείου. Ήταν επιφορτισμένα να λύνουν διαφορές για τα κτήματα, για αγροζημίες και άλλες παρόμοιες διαφορές. Η δίωξη των αληθινά σοβαρών παραβάσεων στην ύπαιθρο – της ληστείας, της ζωοκλοπής – ανήκε στη δικαιοδοσία του ΕΛΑΣ, που τις πάτασσε με αμείλικτη αυστηρότητα” –βλ. Διον. Χαριτόπουλου, Άρης, ο αρχηγός των Ατάκτων, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2003, σελ. 338-339 και σχτ. βιβλιοκριτικό σημείωμα του Βασ. Καρύδη στην εφημερίδα Τα Νέα, 17-18.1.2004, σελ. 35.

26 Βλ. ά. 1 των “Προσωρινών Διατάξεων δια την λειτουργίαν των Στρατοδικείων” της 2.10.1943, που εκδόθηκαν ως επί το πλείστον από την ομότιτλη Πράξη 37 ΠΕΕΑ της 10.5.1944. Το σύνολο των Πράξεων της Κυβερνήσεως του Βουνού εκυκλοφόρησαν σε φωτοτυπική επανέκδοση το 1976, Αθήνα: Ολκός.

27 Βλ. ά. 233 των «Προσωρινών Διατάξεων».

28 Οδηγίες του Γεν. Στρατηγείου ΕΛΑΣ για την εφαρμογή των ανωτέρω διατάξεων.

25

76

νον για όσους θεωρούνταν ως συνεργάτες του εχθρού (π.χ. στρατολογημένοι στην ιταλική “Λεγεώνα” ή στα «Τάγματα Ασφαλείας», καταδότες), ενώ για άλλα κακουργήματα (π.χ. ανθρωποκτονία από πρόθεση αλλά χωρίς προμελέτη, υπεξαίρεση στρατιωτικών ειδών, λιποταξία) η αντιμετώπιση είναι ηπιότερη και σπάνια υπερβαίνει την πενταετή φυλάκιση29. Είναι άλλωστε προφανές ότι, εάν κανείς γλίτωνε τότε από την θανατική εκτέλεση (λόγω αναβολής, χάριτος ή λόγω χορήγησης του ιδιόμορφου ευεργετήματος της “αναστολής μέχρις απελευθερώσεως της Ελλάδος”), δύσκολα μπορούσε να υποβληθεί για μακρό χρονικό διάστημα σε οποιαδήποτε άλλη ποινή, έτσι ώστε κατ’ ουσίαν η θανατική ποινή ν’ αποτελεί κατά την εποχή εκείνη τη μόνη σοβαρή κύρωση30.

III. Οι άλλες δύο έννομες τάξεις που διεκδίκησαν ισχύ κατά την περίοδο της κατοχής, δηλαδή το δίκαιο των κατοχικών κυβερνήσεων της Αθήνας που είχαν διορίσει οι κατακτητές, και το δίκαιο της αυτοεξόριστης κυβέρνησης του Καΐρου, που είχε διορίσει ο Βασιλέας, δεν μπορούν να θεωρηθούν ότι άσκησαν ουσιώδη ρόλο στην διαμόρφωση των τότε δικαιϊκών θεσμών της Ελλάδας31. Και στις δύο περιπτώσεις έλειπαν, εξ άλλου, ουσιώδη συστατικά στοιχεία της έννοιας του Κράτους (λαός, αυτοδύναμη εξουσία, έδαφος)32. Ειδικώτερα μά29 Για την όλη διαδικασία και το είδος των ποινών που επιβάλλονταν, βλ. και την σχτ. έκθεση του στελέχους της Αυτοδιοίκησης στον Νομό Λάρισας Γιώργου Δοξόπουλου στο έργο του Θαν. Τσουπαρόπουλου, όπ. π., σημ. 18, σελ. 241.

30 Μιαν επιλογή αποφάσεων από Στρατοδικεία βλ. στην εφημερίδα του ΕΛΑΣ Το Φλάμπουρο της 22.12.1943.

31 Χαρακτηριστικά ο Δημοσθένης Κούκουνας στο σημαντικό έργο του Ιστορία της Κατοχής, τ. Α΄, Αθήνα: Εκδ. Οργανισμός Λιβάνη, 2013, σελ. 265 αναφέρει: “ Το ελληνικό κράτος, στην καλύτερη περίπτωση, λειτουργεί πλημμελώς, ενώ υπάρχουν γκρίζες ζώνες και για το ίδιο”.

32 Πράγματι, η μεν Ελληνική κυβέρνηση της εξορίας “ήταν κυβέρνηση χωρίς έδαφος και χωρίς λαό, στηριγμένη αποκλειστικά στην διπλωματική αναγνώριση από την Μεγάλη Βρεταννία και τα υπόλοιπα συμμαχικά κράτη”, ενώ και “οι χώροι επί των οποίων μπορούσε να ασκήσει την εξουσία της ήταν εξαιρετικά περιορισμένοι”, η δε Ελληνική κατοχική κυβέρνηση “διέθετε έδαφος και λαό, ήταν όμως συζητήσιμο κατά πόσον διέθετε εξουσία”, καθώς την μεγαλύτερη εξουσία στην χώρα ασκούσαν οι κατοχικοί στρατιωτικοί διοικητές, ο Γερμανός, ο Ιταλός και ο Βούλγαρος, ο καθένας στη δική του ζώνη –βλ. Γιώργου Μαργαρίτη, «Η Κατοχή 1941-1944», εις: Κατοχή & Αντίσταση, απάνθισμα από τεύχη του “Ε – Ιστορικά”, έκδ. της εφημερίδας Ελευθεροτυπία, Αθήνα χ.χ., 37-38. Πάντως κατά τους Θ. Βερέμη και Γιάννη Κολιόπουλο, στο έργο τους Ελλάς. Η σύγχρονη συνέχεια. Από το 1821 μέχρι σήμερα, Αθήνα: Καστανιώτης, 2006, σελ.

395, η κατοχική κυβέρνηση δεν διέθετε ούτε και το προαπαιτούμενο

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

Αφιέρωμα λιστα η νομιμότητα της κυβέρνησης των Αθηνών είχε αμφισβητηθεί από μειοψηφία του Συμβουλίου Επικρατείας ήδη κατά την περίοδο της Κατοχής, με το θαρραλέο σκεπτικό ότι “υφισταμένης έν τινι χώρα ξένης στρατιωτικής κατοχής, αιτία πολέμου, η διαληφθείσα προϋπόθεσις της πραγματικής και ακωλύτου ασκήσεως πάσης της κρατικής εξουσίας εν αυτή ελλείπει”33. Υπό τα δεδομένα αυτά, σε πολλές περιπτώσεις η απονομή της (ποινικής) δικαιοσύνης από τα ελληνικά δικαστήρια της κατεχόμενης Ελλάδας έγινε συχνά κατά παραγνώριση των κανόνων εκείνων δικαίου που είχαν πολιτικό χαρακτήρα, τούτο, δε, έστω και αν η επιβολή των κανόνων αυτών επιδιωκόταν συστηματικά από τις κατοχικές κυβερνήσεις. Ο τότε δικαστικός Παύλος Δελαπόρτας αναφέρει χαρακτηριστικά την περίπτωση ενός νεαρού κομμουνιστή, που είχε συλληφθεί διότι συγκέντρωνε χρήματα για το κόμμα του πουλώντας μικρές εικόνες του Στάλιν. Το δικαστήριο στο οποίο παραπέμφθηκε απέρριψε την κατηγορία για παράβαση του ν. 1075/38 “περί μέτρων ασφαλείας του κοινωνικού καθεστώτος”, με την αιτιολογία ότι, διαρκούσης της εχθρικής κατοχής, δεν υφίσταται κανένα κοινωνικό καθεστώς προστατεύσιμο από τον Νόμο34. Πάντως, δεν φαίνεται να συνέβαινε το ίδιο και με τις διωκτικές αρχές των κατοχικών κυβερνήσεων, που δεν δίσταζαν να συλλαμβάνουν τους πατριώτες και να τους παραδίδουν για εκτέλεση35. Επίσης, μορφές μαζικής βίας ασκούνταν από τις δυνάμεις κατοχής και τα Σώματα Ασφαλείας στους χώρους εγκλεισμού (στρατόπεδο Χαϊδαρίου, φυλακές)36, αλλά και εξ αφορμής αντεκδικήσεων ανάμεσα στα Σώματα Ασφαλείας και τον ΕΛΑΣ ή τον ΟΠΛΑ37 του λαού, αφού «δεν είχε αναδειχθεί με την ελεύθερη βούληση του λαού, αλλά με την εντολή των δυνάμεων κατοχής».

33 ΣτΕ 97 και 98/1942, “Θέμις”, ΝΣΤ΄ : 1945, 41-45: 42 επ. Για το θέμα αυτό βλ. και την εκτενή μονογραφία του δικηγόρου Μιχ. Α. Πεσμαζόγλου, Η νομική φύσις της υπό εχθρικήν στρατιωτικήν κατοχήν συγκροτηθείσης Ελληνικής Κυβερνήσεως. Από μίαν δίκην εις το Συμβούλιον της Επικρατείας [Αθήναι] 1942, passim, και ιδίως σελ. 98.

34 Π. Δελαπόρτα, Το σημειωματάριο ενός Πιλάτου, Αθήνα: Θεμέλιο, 1977, σελ. 77 επ.

35 Βλ. Γ. Πανούση, «Μικρό – πικρό οδοιπορικό σε χώρους/ χρόνους έκτακτου (!) μη δικαίου», εις: Αγγ. Πιτσελά (επιμ.), Ο Δρόμος προς την Δικαιοσύνη. Συνέδριο προς τιμή του Καθηγητή Στέργιου Αλεξιάδη, Αθήνα/ Θεσσαλονίκη: Εκδ. Σάκκουλα, 2012, 89-101: 90-91.

36 Πρβλ. ανωτ., σημ. 8.

37 Βλ. π.χ. Μεν. Χαραλαμπίδη, Η εμπειρία της Κατοχής και της Αντίστασης στην Αθήνα, Αθήνα: Αλεξάνδρεια, 20132 (;), σελ. 294 επ. –πρβλ. και Πολυμέρη Βόγλη, Η Ελληνική κοινωνία στην Κατοχή, 1941-1944, Αθήνα: Αλεξάνδρεια, 2010, 135 επ. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

«Φοιτητές του Ε.Μ.Πολυτεχνείου που έδωσαν τη ζωή τους για τα ιδανικά της Εθνικής Αντίστασης». Αναγράφονται δεκαοκτώ φοιτητές –όλοι μέλη του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ– που έχασαν τη ζωή τους στην Κατοχή. Είτε σκοτώθηκαν στην Αθήνα, όπως οι Εδμόνδος Τορόν, Αθανάσιος Τεριακής και Θωμάς Χατζηθωμάς στις διαδηλώσεις του 1943, είτε εκτελέστηκαν από τις αρχές Κατοχής, όπως οι Νικόλαος Καράπαπας, Παναγιώτης Κασιμάτης, Νικόλαος Κυριακίδης και Φαίδων Αντωνόπουλος, είτε έπεσαν πολεμώντας ως αντάρτες στο βουνό, όπως ο Απελλής Καστανάκης και ο εμβληματικός Νείλος Μαστραντώνης που οι καθηγητές του χαρακτήριζαν «μαθηματική ιδιοφυία». Αναμνηστική πλάκα στην είσοδο του ΕΜΠ.

77

Χρονολόγιο Κατοχής 1941

6 Απριλίου 1941: η Γερμανία κηρύσσει τον πόλεμο. Το βράδυ της 6ης προς 7η, η Luftwaffe βομβαρδίζει τον Πειραιά. Πολλοί Πειραιώτες μετακομίζουν για ασφάλεια στην Αθήνα.

9 Απριλίου 1941: Δυνάμεις της Wehrmacht εισέρχονται στην Θεσσαλονίκη.

11 Απριλίου 1941: Νέος σφοδρότερος βομβαρδισμός του Πειραιά από τη Luftwaffe.

18 Απριλίου 1941: ο πρωθυπουργός Αλέξανδρος Κορυζής αυτοκτονεί. Τρεις μέρες μετά, αναλαμβάνει πρωθυπουργός ο Διοικητής της Τραπέζης της Ελλάδος Εμμανουήλ Τσουδερός.

27 Απριλίου 1941: Κατάληψη της Αθήνας από τα γερμανικά στρατεύματα. Την πρωτεύουσα παραδίδει στους κατακτητές στην συμβολή των Λεωφόρων Κηφισσίας και Βασιλίσης Σοφίας ο φρούραρχος Αθηνών Καβράκος με τον Δήμαρχο Αθηναίων Πλυτά. Λίγο πριν, έχει γίνει η περίφημη τελευταία εκπομπή της Ελληνικής Ραδιοφωνίας από τον Ραδιοφωνικό Σταθμό Αθηνών.

29 Απριλίου 1941: Ορκωμοσία της πρώτης κατοχικής κυβέρνησης, με πρωθυπουργό τον στρατηγό Γεώργιο Τσολάκογλου. Η ορκωμοσία γίνεται από τον μητροπολίτη Δαμασκηνό, ο οποίος αντικαθιστά τον Αρχιεπίσκοπο Χρύσανθο.

2 Μαϊου 1941: θάνατος της μεγάλης Ελληνίδας συγγραφέως Πηνελόπης Δέλτα. Στις 27 Απριλίου 1941, ημέρα κατά την οποία τα γερμανικά στρατεύματα καταλαμβάνουν την Αθήνα, η Πηνελόπη Δέλτα προσπαθεί να αυτοκτονήσει παίρνοντας δηλητήριο και τελικά φεύγει από τη ζωή πέντε ημέρες αργότερα, στις 2 Μαΐου 1941. Στον τάφο της, στον κήπο του σπιτιού της, χαράχτηκε η λέξη Σιωπή.

4 Μαΐου 1941: Ο πρεσβευτής Δρ. Günther Altenburg ορίζεται εντεταλμένος Πληρεξούσιος του Γ’ Ράϊχ για την Ελλάδα, με αρμοδιότητες πολιτικού διοικητή.

30 Μαϊου 1941: Οι φοιτητές Απόστολος Σάντας και Μανώλης Γλέζος αφαιρούν την πολεμική σημαία της Wehrmacht από την Ακρόπολη. Οι Γερμανοί επικηρύσ78

σουν τους δράστες με την ποινή του θανάτου.

1 Ιουνίου 1941: οι Γερμανοί καταλαμβάνουν την Κρήτη έπειτα από σφοδρές μάχες δέκα ημερών.

9 Ιουνίου 1941: Ξεκινά στην Αθήνα η διανομή τροφίμων με δελτίο.

22 Ιουνίου 1941: Επιχείρηση Barbarossa: επίθεση της Γερμανίας και των συμμάχων της στην ΕΣΣΔ. Ο πόλεμος παίρνει νέα τροπή και τα κομμουνιστικά κόμματα σε όλη την Ευρώπη αναλαμβάνουν δραστήριο αντιστασιακό ρόλο.

9 Σεπτεμβρίου 1941: Ίδρυση του Εθνικού Δημοκρατικού Ελληνικού Συνδέσμου (ΕΔΕΣ) από τους συνταγματάρχες Ναπολέοντα Ζέρβα και Λεωνίδα Σπαή και τον δικηγόρο Ηλία Σταματόπουλο.

27 Σεπτεμβρίου 1941: Ίδρυση του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου (ΕΑΜ) από εκπροσώπους αριστερών κομμάτων και οργανώσεων: Λευτέρης Αποστόλου (ΚΚΕ), Χρήστος Χωμενίδης (ΣΚΕ), Ηλίας Τσιριμώκος (ΕΛΔ) και Απόστολος Βογιατζής (ΑΚΕ), σε οικία κοντά στο τέρμα της οδού Ιπποκράτους.

28 Σεπτεμβρίου 1941: Εξέγερση στην περιοχή Δράμας-Δοξάτου, με υποκίνηση του Κομμουνιστικού Κόμματος. Σε αντίποινα οι Βούλγαροι εκτελούν τρεις με τέσσερις χιλιάδες Έλληνες. Πρόκειται για μια από τις πρώτες (και φονικώτερες) πράξεις αντιποίνων από τις αρχές Κατοχής. Θα ακολουθήσουν δεκάδες άλλες όπως στα Καλάβρυτα, στον Χορτιάτη και στο Δίστομο.

10 Οκτωβρίου 1941: Κυκλοφορεί η πρώτη διακήρυξη του ΕΑΜ στην Αθήνα. Αρχίζουν οι πρώτοι θάνατοι από πείνα στην περιοχή της πρωτεύουσας.

18 Οκτωβρίου 1941: Άφιξη του επίτακτου, από τον Διεθνή Ερυθρό Σταυρό, τουρκικού SS Kurtuluş στον Πειραιά. Μετέφερε 1.100 τόνους σιτηρών για τους λιμοκτονούντες κατοίκους της Αθήνας.

28 Οκτωβρίου 1941: Αυξημένη προσέλευση κόσμου στο Μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη με αφορμή την επέτειο κήρυξης του Ελληνοϊταλικού Πολέμου. Διανομή προκηρύξεων με περιεχόμενο την αντίσταση στην Κατοχή. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

Αφιέρωμα 1942

16 Φεβρουαρίου 1942: Κυκλοφορεί στην Αθήνα η ιδρυτική διακήρυξη του Ελληνικού Λαϊκού Στρατιωτικού Στρατού (ΕΛΑΣ), στρατιωτικού σκέλους του ΕΑΜ, σε 4.000 αντίτυπα.

25 Μαρτίου 1942: Εκδηλώσεις για τον εορτασμό της εθνικής επετείου, συγκεντρώσεις φοιτητών στο Πανεπιστήμιο, συμπλοκές με Ιταλούς καραμπινιέρους και πολλές συλλήψεις. Η σύγκρουση των νέων των Αθηνών με τις αρχές Κατοχής αρχίζει να παίρνει μαζική μορφή.

14 Απριλίου 1942: Απεργία των δημοσίων υπαλλήλων στην Αθήνα. Επιστράτευση εργαζομένων και πολλές συλλήψεις. Αποφασίζεται η επιβολή της θανατικής ποινής σε περίπτωση απεργίας.

22 Μαΐου 1942: Ο Θανάσης Κλάρας (Άρης Βελουχιώτης) εμφανίζεται ως επικεφαλής ομάδας ανταρτών του ΕΛΑΣ στην Δομνίστα Ευρυτανίας.

28 Ιουλίου 1942: Ο παλαιός βενιζελικός αξιωματικός και απότακτος κινηματίας του ’35 Ναπολέων Ζέρβας συγκροτεί τις αντάρτικες Εθνικές Ομάδες Ελλήνων Ανταρτών (ΕΟΕΑ) στην ορεινή Ήπειρο.

9 Σεπτεμβρίου 1942: Μεγάλη απεργία σε δημόσιες υπηρεσίες, υπουργεία, τράπεζες και αρκετά εργοστάσια. Επιστράτευση εργατών, πολλές συλλήψεις και θανατικές καταδίκες.

20 Σεπτεμβρίου 1942: Ισχυρή έκρηξη στην οδό Γλάδστωνος και καταστροφή των γραφείων της δοσιλογικής οργάνωσης Εθνική Σοσιαλιστική Πατριωτική Οργάνωση (ΕΣΠΟ). Την επιχείρηση πραγματοποίησε μια ομάδα της Πανελλήνιας Ένωσης Αγωνιζομένων Νέων (ΠΕΑΝ), με επικεφαλής τον ήρωα επισμηνσαγό Περρίκο, που εκτελέστηκε με τους συνεργάτες του από τους Γερμανούς.

16 Οκτωβρίου 1942: Ο Hermann Neubacher, άλλοτε δήμαρχος της Βιέννης, διορίζεται από τον Χίτλερ εντεταλμένος για οικονομικά και χρηματιστικά ζητήματα στην Ελλάδα. Οι Ιταλοί διορίζουν αντίστοιχα τον τραπεζίτη d’ Agostino.

19 Νοεμβρίου 1942: Ο Κόκκινος Στρατός ξεκινά την περικύκλωση της γερμανικής 6ης Στρατιάς στο Στάλινγκραντ. Παρά την λογοκρισία, τα νέα σύντομα φτάνουν στην Αθήνα και διαδίδονται μέσω του παράνομου τύπου και των επιγραφών στους τοίχους. Οι Αθηναίοι καταλαβαίνουν ότι η στρατιωτική θέση των Γερμανών γίνεται ολοένα και πιο επισφαλής.

25 Νοεμβρίου 1942: Ενωμένες αντάρτικες δυνάμεις του ΕΛΑΣ, του ΕΔΕΣ και 12 Βρεταννοί σαμποτέρ ανατινάζουν την σιδηροδρομική γέφυρα του Γοργοπόταμου ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

στη Φθιώτιδα. Ο αθηναϊκός παράνομος Τύπος διαδίδει αστραπιαία την είδηση της ανατίναξης. Στην Αθήνα κυκλοφορούν τις επόμενες ημέρες ιταλικές αφίσες επικήρυξης του Ναπολέοντα Ζέρβα, το μόνο όνομα αρχηγού ανταρτών που γνώριζαν εκείνη την περίοδο οι κατοχικές αρχές.

2 Δεκεμβρίου 1942: Ορκίζεται η δεύτερη κατοχική κυβέρνηση, με πρωθυπουργό τον καθηγητή της Γυναικολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Κωνσταντίνο Λογοθετόπουλο.

22 Δεκεμβρίου 1942: Η πρώτη διαδήλωση με νεκρούς στην κατεχόμενη Αθήνα. Από πυρά Ιταλών στην περιοχή του Πολυτεχνείου, στην οδό Ζαΐμη, πέφτει νεκρός ο φοιτητής της ΟΚΝΕ, Δημήτρης Κωνσταντινίδης.

1943

14 Ιανουαρίου 1943: Ο αρχηγός της μυστικής οργάνωσης Μίδας 614, Ιωάννης Τσιγάντες πέφτει νεκρός στο κρησφύγετό του (Πατησίων 86) σε συμπλοκή με Ιταλούς καραμπινιέρους.

6 Φεβρουαρίου 1943: Άφιξη ειδικού κλιμακίου από το Βερολίνο στην Θεσσαλονίκη, με υπεύθυνους τους ανώτερους αξιωματούχους των SS , Dieter Wisliceny και Alois Brunner. Ξεκινά η εφαρμογή των Νόμων της Νυρεμβέργης και η γκεττοποίηση των Εβραίων της Θεσσαλονίκης.

23 Φεβρουαρίου 1943: Ίδρυση της Ενιαίας Πανελλαδικής Οργάνωσης Νέων (ΕΠΟΝ) στην οδό Δουκίσσης Πλακεντίας στους Αμπελοκήπους.

27 Φεβρουαρίου 1943: Κηδεία του Κωστή Παλαμά στο Α’ Νεκροταφείο Αθηνών. Ο Άγγελος Σικελιανός εκφωνεί το «Ηχήστε οι σάλπιγγες». Η εκδήλωση λαμβάνει τον χαρακτήρα αντικατοχικής συγκέντρωσης με την συμμετοχή χιλιάδων Αθηναίων.

4 Μαρτίου 1943: Οι εβραϊκές κοινότητες της Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης συλλαμβάνονται από τους Βούλγαρους και εκτοπίζονται στο στρατόπεδο εξόντωσης της Treblinka.

5 Μαρτίου 1943: Μεγάλες διαδηλώσεις σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη κατά της πολιτικής επιστράτευσης. Στην Αθήνα, σφοδρές οδομαχίες γύρω από το Πολυτεχνείο, 6 διαδηλωτές σκοτώνονται. Κάτω από την πρωτοφανή λαϊκή αντίδραση, το διάταγμα της πολιτικής επιστράτευσης ανακαλείται.

14 Μαρτίου 1943: Η πρώτη σιδηροδρομική αποστολή Εβραίων της Θεσσαλονίκης στο στρατόπεδο τουAuschwitz, στην Πολωνία. Θα ακολουθήσουν 19 ακόμα αποστολές έως τις αρχές Αυγούστου.

6 Απριλίου 1943: Ομαδική απόδραση 56 στελε79

χών του ΚΚΕ που είχαν μεταχθεί από τις Φυλακές Ακροναυπλίας στο σανατόριο «Σωτηρία», στη λεωφόρο Μεσογείων. Η απόδραση έγινε με την βοήθεια «πρακτόρων» του Κόμματος στις γραμμές της Αστυνομίας και της Χωροφυλακής.

7 Απριλίου 1943: Σχηματισμός της τρίτης κατοχικής κυβέρνησης, με πρωθυπουργό τον παλαιό αγγλόφιλο πολιτικό Ιωάννη Ράλλη.

20 Απριλίου 1943: Σχηματισμός του αντάρτικου «5/42 Συντάγματος Ευζώνων» στην ορεινή Φωκίδα, με διοικητή τον βενιζελικό συνταγματάρχη Δημήτριο Ψαρρό.

18 Ιουνίου 1943: Δημοσιεύεται ο νόμος 180 της κατοχικής κυβέρνησης για την συγκρότηση τεσσάρων «Ευζωνικών Ταγμάτων» σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη.

18 Ιουλίου 1943: Συγκρότηση του Κοινού Γενικού Στρατηγείου Ανταρτών (ΕΛΑΣ, ΕΔΕΣ, 5/42, ΠΑΟ) στο Περτούλι Τρικάλων.

22 Ιουλίου 1943: Μεγάλο παναθηναϊκό συλλαλητήριο του ΕΑΜ κατά της επέκτασης της βουλγαρικής ζώνης κατοχής στην Μακεδονία πνίγεται στο αίμα από τους Γερμανούς. Σε συμπλοκές στην οδό Πανεπιστημίου, στην Πατριάρχου Ιωακείμ και στο Μοναστηράκι, υπήρξαν 11 νεκροί και 59 τραυματίες.

8 Σεπτεμβρίου 1943: Η Ιταλία συνθηκολογεί με τους Συμμάχους. Κυβέρνηση του στρατηγού Pietro Badoglio. Οι ιταλικές δυνάμεις στην Αθήνα αποσυντίθενται κυριολεκτικά και το μεγαλύτερο μέρος του οπλισμού τους καταλήγει στο στρατόπεδο της Αντίστασης.

21 Σεπτεμβρίου 1943: Οι Γερμανοί απαιτούν από τον Ραββίνο Αθηνών Ελιάου (Ηλία) Μπαρζιλάϊ να παραδώσει ονομαστικό κατάλογο των μελών της Ισραηλιτικής Κοινότητας Αθηνών. Η γνώση όσων έχουν προηγηθεί στη Θεσσαλονίκη σώζει την κοινότητα από τον πλήρη αφανισμό. Λίγες ημέρες αργότερα, ο Ραββίνος εγκαταλείπει την πόλη με την συνδρομή του ΕΑΜ, αφού έχει καταστρέψει το αρχείο της Κοινότητας. Αρκετοί Αθηναίοι Εβραίοι διαφεύγουν τις ίδιες ημέρες στην ανταρτοκρατούμενη Πάρνηθα.

27 Σεπτεμβρίου 1943: Επιδρομή των Ταγμάτων Ασφαλείας και της Αστυνομίας στο κεντρικό κτίριο του Πανεπιστημίου. Δολοφονείται ο ΕΑΜίτης φοιτητής Δημήτριος Τζέμος. Ένοπλη ομάδα του ΕΑΜ δολοφονεί τον ταγματάρχη χωροφυλακής Δημήτριο Αλεξόπουλο στην Νέα Ιωνία. Είναι η πρώτη ενέργεια τέτοιου είδους από την πλευρά του ΕΑΜ στην Αθήνα.

9 Οκτωβρίου 1943: Γενική επίθεση των δυνάμεων του ΕΛΑΣ κατά του ΕΔΕΣ σε Θεσσαλία και Ήπειρο. Ξεκινά η πρώτη φάση του εμφυλίου. Η πόλωση μεταφέρεται και στην Αθήνα, με εκατέρωθεν αντεγκλήσεις 80

ανάμεσα στο ΕΑΜ και τις μη εαμικές οργανώσεις.

14 Οκτωβρίου 1943: οι Γερμανοί δημοσιεύουν διαταγή για το σφράγισμα των ραδιοφώνων, ώστε να πιάνουν μόνο τον δοσιλογικό Σταθμό Αθηνών. Σφραγίζονται περίπου 43.000 ραδιόφωνα, αλλά πολλοί Αθηναίοι τα αποσφραγίζουν παρανόμως και συνεχίζουν να ακούν τις εκπομπές του BBC. 18 Οκτωβρίου 1943: Οι Γερμανοί εξαπολύουν τέσσερις μεγάλες εκκαθαριστικές επιχειρήσεις κατά των ανταρτών στην κεντρική Ελλάδα. Μέχρι τον Δεκέμβριο δεκάδες χωριά θα έχουν καταστραφεί και περίπου 1.100 άμαχοι θα έχουν χάσει τη ζωή τους.

4 Νοεμβρίου 1943: Ο δικηγόρος Δημήτριος Γιαννακόπουλος, σημαίνον στέλεχος του ΕΔΕΣ Αθήνας, δολοφονείται από ομάδα της Ειδικής Ασφάλειας στην περιοχή της Πλάκας, μετά από υπόδειξη μελών της οργάνωσης που έχουν προσχωρήσει στο κατοχικό στρατόπεδο. Οριστική διάσπαση του ΕΔΕΣ Αθήνας.

27 Νοεμβρίου 1943: Εκκαθάριση των νοσοκομείων αναπήρων της Αθήνας από τα Τάγματα Ασφαλείας, εκατοντάδες συλλήψεις. Εκτέλεση 19 στελεχών του ΚΚΕ Αθήνας από τους Γερμανούς. Ο Ριζοσπάστης καλεί σε άμεσες πράξεις αντεκδίκησης εναντίον των Ταγμάτων Ασφαλείας και των «χαφιέδων» στην Αθήνα. Τις ίδιες ημέρες κυκλοφορεί η πρώτη προκήρυξη της «Οργάνωσης Περιφρούρησης Λαϊκού Αγώνα (ΟΠΛΑ)», της ειδικής ένοπλης οργάνωσης του ΚΚΕ.

1944

11 Ιανουαρίου 1944: Σφοδρός βομβαρδισμός του Πειραιά από την αμερικανική αεροπορία (USAAF) προξενεί τεράστιες καταστροφές και τον θάνατο τουλάχιστον 700 αμάχων. Χιλιάδες Πειραιώτες εγκαταλείπουν την πόλη τους και έρχονται για ασφάλεια στην Αθήνα.

27 Ιανουαρίου 1944: Δολοφονείται από την ΟΠΛΑ ο κατοχικός υπουργός εργασίας Νικόλαος Καλύβας, έξω από το σπίτι του στην οδό Πλουτάρχου, στο Κολωνάκι. Ο κατοχικός Τύπος κάνει λόγο για «πολιτική δολοφονία, πρωτοφανή στα χρονικά του ελληνικού εγκλήματος».

1 Φεβρουαρίου 1944: Δολοφονείται στην λεωφόρο Αμαλίας από την ΟΠΛΑ ο φοιτητής Κίτσος Μαλτέζος, πρώην στέλεχος της ΕΟΝ και στην συνέχεια ηγετικό στοιχείο των εθνικών αντιστασιακών οργανώσεων στο Πανεπιστήμιο. Το γεγονός διχάζει αμετάκλητα τον φοιτητικό κόσμο της Αθήνας και δίνει αφορμή στο μη εαμικό στρατόπεδο και την εξόριστη κυβέρνηση του Καΐρου να καταγγείλει την πολιτική του ΕΑΜ ως δολοφονική και εμφυλιοπολεμική. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

Αφιέρωμα 15 Φεβρουαρίου 1944: Συμφωνία ΜυρόφυλλουΠλάκας. Ανακωχή των εμφύλιων συγκρούσεων μεταξύ ΕΛΑΣ-ΕΔΕΣ, με βρεταννική παρέμβαση.

6-9 Μαρτίου 1944: Σφοδρές μάχες στην Κοκκινιά ανάμεσα σε ομάδες του ΕΛΑΣ και των Ταγμάτων Ασφαλείας, στα πλαίσια γενικής απεργίας που είχε κηρύξει το ΕΑΜ στον Πειραιά, με πολλούς νεκρούς. Ήταν οι πρώτες εκτεταμένες ένοπλες συμπλοκές στον χώρο της πρωτεύουσας.

10 Μαρτίου 1944: Σχηματίζεται η Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης (ΠΕΕΑ) από το ΕΑΜ.

17 Απριλίου 1944: Επίθεση και διάλυση του αντάρτικου 5/42 Συντάγματος Ευζώνων από τον ΕΛΑΣ στην ορεινή Φωκίδα. Δολοφονία του διοικητή του, συνταγματάρχη Δημήτριου Ψαρρού. Η ρήξη ανάμεσα στο ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και τις υπόλοιπες αντιστασιακές και πολιτικές δυνάμεις είναι οριστική.

21 Απριλίου 1944: Επιδρομή του Μηχανοκίνητου της Αστυνομίας Πόλεων και Γερμανών στην Καισαριανή, εκτεταμένες συμπλοκές με ομάδες του ΕΛΑΣ.

1 Μαΐου 1944: Εκτέλεση 200 ομήρων αντιστασιακών και κρατουμένων μελών του ΚΚΕ από τους Γερμανούς στο σκοπευτήριο της Καισαριανής.

17 Μαΐου 1944: Διάσκεψη του Λιβάνου. Διαπραγματεύσεις για τονσχηματισμό κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας με πρωθυπουργό τον Γεώργιο Παπανδρέου.

24 Ιουλίου 1944: Σφοδρή μάχη ανάμεσα σε ομάδες του ΕΛΑΣ και δυνάμεις των Ταγμάτων Ασφαλείας, Αστυνομίας και Γερμανών στην Καλλιθέα. Περισσότεροι από 25 νεκροί μαχητές και πολίτες και μεγάλες απώλειες για τους επιτιθέμενους. Ομαδική θυσία 10 μαχητών του ΕΛΑΣ στην οδό Μπιζανίου. Η Αθήνα συγκλονίζεται από επιδρομές των κατοχικών αρχών ασφαλείας στις εαμοκρατούμενες συνοικίες, εκτελέσεις και δολοφονίες.

25 Ιουλίου 1944: Σύλληψη και δολοφονία της Ηλέκτρας Αποστόλου, στελέχους του ΚΚΕ στην Αθήνα, από την Ειδική Ασφάλεια. Τις επόμενες ημέρες, ομάδες της ΟΠΛΑ εκτελούν 50 στρατιωτικούς, μέλη των σωμάτων ασφαλείας και πολίτες σε αντίποινα. Εντείνεται η τρομοκρατία σε όλη την πρωτεύουσα.

7 Αυγούστου 1944: Επιδρομή («Μπλόκο») Ταγμάτων Ασφαλείας και Γερμανών στον Βύρωνα. 12 αντιστασιακοί εκτελούνται επί τόπου, 700 κάτοικοι της συνοικίας συλλαμβάνονται.

9 Αυγούστου 1944: Μπλόκο στο Δουργούτι (Νέος Κόσμος): περίπου 100 μέλη του ΕΑΜ και πολίτες εκτελούνται από τους Γερμανούς και τα Τάγματα Ασφαλείας.

17 Αυγούστου 1944: Μπλόκο της Κοκκινιάς. 120 αντιστασιακοί και άμαχοι εκτελούνται από τους Γερμανούς ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

και τα Τάγματα Ασφαλείας. 5.000 άνδρες συλλαμβάνονται και μεταφέρονται στο στρατόπεδο Χαϊδαρίου, από όπου θα εκτοπιστούν στα γερμανικά στρατόπεδα. Πρόκειται για την πιο αιματηρή επιχειρήση αντιποίνων στην κατεχόμενη Αθήνα.

9 Αυγούστου 1944: Ο Αττίκ (Κλέων Τριανταφύλλου) αυτοκτονεί με υπερβολική δόση υπνωτικών χαπιών. Η περίφημη Μάντρα είχε κλείσει από καιρό και ο Αττίκ είχε πέσει σε κατάθλιψη λόγω της εξαθλίωσης όπου τον οδήγησε η Κατοχή. Αιτία για την αυτοκτονία ήταν η κακοποίησή του από έναν γερμανό ποδηλάτη.

8 Σεπτεμβρίου 1944: Εκτέλεση 59 μελών της Αντίστασης, μεταξύ των οποίων η Λέλα Καραγιάννη και ο Μανώλης Λίτινας του ΕΔΕΣ Αθήνας, στο Δαφνί από τους Γερμανούς.

16 Σεπτεμβρίου 1944: Μεγάλη απεργία του ΕΑΜ στην Αθήνα καταλήγει σε σφοδρές μάχες μεταξύ πολιτών, ομάδων του ΕΛΑΣ και Γερμανών σε όλη την πόλη. Δεκάδες νεκροί και τραυματίες, ομαδικές δολοφονίες πολιτών σε Αμπελοκήπους και Γκύζη από γερμανικές μονάδες.

26 Σεπτεμβρίου 1944: Συμφωνία της Καζέρτας. Ορίζεται ως στρατιωτικός διοικητής Ελλάδας ο Βρεταννός ταξίαρχος Ρόναλντ Σκόμπι, στον οποίον και θα υπάγονται οι στρατιωτικές δυνάμεις της Μέσης Ανατολής (ΙΙΙ Ορεινή Ταξιαρχία, Ιερός Λόχος) και οι αντάρτικοι στρατοί του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ.

27 Σεπτεμβρίου: ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος, υπουργός και απεσταλμένος της κυβέρνησης Παπανδρέου, έρχεται από το Κάϊρο στην Ελλάδα και φθάνει στην Καλαμάτα, όπου συναντά τον Βελουχιώτη και μεσολαβεί στον τερματισμό της εμφύλιας αλληλοσφαγής μεταξύ Ταγμάτων Ασφαλείας και ΕΛΑΣ στην Πελοποόννησο.

2 Οκτωβρίου 1944: οι Γερμανοί εξοντώνουν περισσότερους από 30 πολίτες στον Άγιο Ιωάννη Βουλιαγμένης, μετά από συμπλοκή με ομάδα του ΕΛΑΣ Υμηττού.

12 Οκτωβρίου 1944: Εκκένωση της Αθήνας από τα γερμανικά στρατεύματα. Ακολουθούν εκδηλώσεις πανηγυρισμού και παρελάσεις των αντιστασιακών οργανώσεων όλου του φάσματος στο κέντρο και τις συνοικίες της πόλης.

18 Οκτωβρίου 1944: Άφιξη της Κυβέρνησης Εθνικής Ενότητος στην Αθήνα. Έπαρση της Ελληνικής Σημαίας στην Ακρόπολη. Ο πρωθυπουργός Γεώργιος Παπανδρέου εκφωνεί τον Λόγο της Απελευθερώσεως.

Eπιμέλεια χρονολογίου:

Γιώργος Μιχαλόπουλος - Ιάσων Χανδρινός 81

Το κεντρικό κτίριο του Πανεπιστημίου, περιφρουρημένο από αστυνομικούς σε αναμονή κάποιου από τα συλλαλητήρια του 1942-43. Η φωτογραφία θα μπορούσε να ανήκει σε διάφορες εποχές της νεοελληνικής ιστορίας (φωτ. Κώστας Παράσχος, Η Κατοχή. Εκδόσεις Ερμής).

Νεολαιίστικες διαδρομές στην Αθήνα της Κατοχής των Ιάσονα Χανδρινού – Γιώργου Μιχαλόπουλου

Α

Μεγάλο ρόλο στις διαδηλώσεις παίζουν τα παιδιά, όχι μόνο του Πανεπιστημίου, μα και του σχολείου, αγόρια και κορίτσια ανάκατα. Τώρα πια έχουν συνηθίσει, έχουν ατσαλωθεί και δείχνουν ένα θάρρος καταπληκτικό. Ενώ τον καιρό της ειρήνης μερικοί πυροβολισμοί στον αέρα έφταναν για να διαλύσουν μια διαδήλωση, τώρα τα παιδιά αυτά δε διαλύονται ούτε από ομοβροντίες ούτε από πολυβολισμούς στο ψαχνό ούτε από άρματα και επελάσεις ιππικού.

υτά σημείωνε στο ημερολόγιό του ο Γιώργος Θεοτοκάς στις 23 Ιουλίου 1943, περιγράφοντας το μεγάλο συλλαλλητήριο που, μια μέρα πριν, είχε συγκλονίσει το κέντρο της Αθήνας. Δώδεκα νεκροί –οι περισσότεροι φοιτητές και νεαροί εργάτες– και 59 τραυματίες ήταν το αποτέλεσμα της μετωπικής σύγκρουσης του άοπλου πλήθους με τους κατακτητές στην κατεχόμενη πρωτεύουσα. Ο ανυπόκριτος θαυμασμός του Θεοτοκά για το νεανικό πάθος που έμοιαζε να μορφοποιεί την αντικατοχική διάθεση σε αγωνιστική κυριολεξία, καταλήγει στην διαπίστωση μίας ραγδαίας πολιτικής μετατόπισης των μαζών, όταν επισημαίνει στην ίδια ημερολογιακή εγγραφή: «Άραγε τι είδος λαός ελληνικός θα βγει τελικά από το σημερινό καζάνι;». Η ελληνική (όπως και κάθε ευρωπαϊκή) νεολαία την περίοδο της Κατοχής, αποτέλεσε την μεγάλη δεξαμενή της αντιστασιακής στρατιάς. Η μεγάλη πλειοψηφία του rank-and-file στον ανταρτοπόλεμο των βουνών, τις μυστικές οργανώσεις δολιοφθοράς και κατασκοπείας, το μωσαϊκό των αντιστασιακών οργανώσεων στις πόλεις και, αντίστοιχα, τα περισσότερα ονόματα στα μνημεία

82

και τις αναμνηστικές πλάκες των χιλιάδων πεσόντων, αφορούν ανθρώπους από 14 έως 30 ετών. Η ποσοτικά και ποιοτικά αυξημένη συμμετοχή της νεολαίας ήταν ταυτόχρονα αιτία και αποτέλεσμα της εμπλοκής της στα μεγάλα διακυβεύματα της εποχής, την Αντίσταση αλλά και τις πολιτικές διαμάχες και τον κατακερματισμό του κοινωνικού σώματος που οδήγησε στον Εμφύλιο. Οι μέχρι σήμερα κυρίαρχες οπτικές της ελληνικής ιστοριογραφίας δεν ανέδειξαν την νεολαία της Κατοχής σε αυτόνομο ιστορικό υποκείμενο. Οι νέες ερευνητικές κατευθύνσεις στον χώρο της κοινωνικής ιστορίας, όμως, χωρίς να αναιρούν το δεδομένο της πολυδιάσπασης, επιχειρούν να οριοθετήσουν ένα αυθύπαρκτο πεδίο εννοιλόγησης της νεότητας. Συνδυάζουν τις συνθήκες της εποχής με την διαχρονική ανάγκη αυτοπραγμάτωσης και έκφρασης των νέων, επιχειρώντας την ανάδειξη της νεολαίας της Κατοχής σε ιδιαίτερη αναλυτική κατηγορία. Η Κατοχή υπήρξε καταλύτης για τις υπαρξιακές ανησυχίες των νέων. Όπως το διατύπωσε εύστοχα ο τότε φοιτητής και μετέπειτα σκηνοθέτης Γρηγόρης Γρηγορίου, τα χρόνια 1941-1942 ήταν η περίοδος της ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

Αφιέρωμα «πνευματικής παρανομίας». Μέσα στην συλλογική κατάρρευση και την πνευματική οπισθοδρόμηση των ημερών, παρέες της σχολικής τάξης ή του φοιτητικού αμφιθεάτρου αυτοοργανώνονταν σε άτυπες ομάδες ανάγνωσης, όπου μελετούσαν μανιωδώς φιλοσοφία, ιστορία, λογοτεχνία, από Παπαδιαμάντη μέχρι Μαρξ. Την πολυπόθητη απόδραση από την καθημερινότητα εξασφάλιζαν τα πάρτυ και οι εκδρομές έξω από την πόλη, στο Φάληρο, την Γλυφάδα και στα κοντινώτερα βουνά της Αττικής (Πεντέλη, Πάρνηθα). Η αυξημένη συμμετοχή μαθητών και φοιτητών στους φυσιολατρικούς ομίλους, με κυριώτερο τον Εθνικό Ορειβατικό Σύλλογο (ΕΟΣ), ήταν μια μόνον εκδοχή των συλλογικοτήτων που ξεφύτρωναν σαν τα μανιτάρια, για να δώσουν διέξοδο στην μονοτονία. Αυτές οι ομαδοποιήσεις ανάμεσα σε συμμαθητές, συμφοιτητές και γείτονες, συνέδεαν την νεανική ανεμελιά με ένα πρωτογενές ένστικτο κοινωνικής δράσης. Το υπαρξιακό στοιχείο συνδεόταν διαλεκτικά με μια περιρρέουσα ατμόσφαιρα, που αναδείκνυε αυτόματα το άτομο σε υποκείμενο και πρωταγωνιστή της ιστορίας. Το διάχυτο αντικατοχικό-πατριωτικό αίσθημα γονιμοποιούσε την εξ ορισμού «αντιδραστική» διάθεση των μαθητών και φοιτητών. Η παρακάτω (προφορική) μαρτυρία προέρχεται από έναν τότε μαθητή του Ζ’ Γυμνασίου Παγκρατίου και αναφέρεται στις αρχές του 1942: «Τότε είχε αποφασίσει η γερμανική πολιτική υπηρεσία να κάνει μια συγκέντρωση στον κινηματογράφο ΠΑΛΛΑΣ, στη Βουκουρεστίου. Κι είχε μαζέψει όλα τα γυμνάσια της Αθήνας. Προπαγανδιστικός ο σκοπός, μας έδειξε τα «ζουρνάλ» για τους Γερμανούς. Εμείς ήμασταν έτοιμοι εν τω μεταξύ, είχαμε έτοιμες και προκηρύξεις. Και με το που μας έβαλαν μέσα και έσβησαν τα φώτα, με το που έδειξε τον Χίτλερ να βάζει λόγο, αρχίσαμε από κάτω ουαουαουα…Από πάνω από τον εξώστη πετάγανε τις προκηρύξεις που είχαμε ετοιμάσει και γίνεται της κακομοίρας. Σβήνουνε τα φώτα (δεύτερη απόπειρα) –οι καθηγητές είχαν κατουρηθεί απ’ την τρομάρα–, μόλις αρχίσανε πάλι να δείχνουνε ζουρνάλ με τις επιτυχίες των Γερμανών, φουντώνουμε εμείς πάλι…Φωνή, κακό. Αποτέλεσμα ήταν να πλακώσει η Γκεστάπο. Είχαμε ένα γυμνασιάρχη, Κυριαζή τον λέγανε αν δεν κάνω λάθος (είχε γίνει γυμνασιάρχης επί Μεταξά). Μας βγάζει ένα λόγο μετά –επί λέξει τον θυμάμαι: «Τα πεπολιτισμένα στρατεύματα του Άξονος ήρθανε εδώ να δώσουνε τα φώτα τους και εσείς φερθήκατε με το χειρότερο τρόπο...». «Ουαααα! Προδότη!…» φωνές, κακό από κάτω…«Σιωπή! Σιωπή!». Πού να σταματήσουμε εμείς…» (Μαρτυρία Δ.Β., Ζ ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

Γυμνάσιο Παγκρατίου). Η συντονισμένη προσπάθεια των αντιστασιακών οργανώσεων όλου του πολιτικού φάσματος να διεισδύσουν στους χώρους συνάντησης των νέων ήταν προφανής επιλογή, δεδομένης της εκρηκτικής διάθεσης της νεολαίας για δράση. Η νεολαία παρασύρθηκε στις φυγόκεντρες τάσεις της εποχής, ακολουθώντας δρόμους αντίθετους, συχνά αλληλοσυγκρουόμενους. Ο ιδιαίτερος κοινωνικός χώρος που αναπτυσσόταν σε σχολεία και πανεπιστήμια (χωρίς να υποτιμάται ο νεολαιίστικος κόσμος της υπαίθρου), προώθησε ένα ευρύ πεδίο ιδεολογικής αναζήτησης και έκφρασης, που κάλυψε τις πλέον ετερογενείς επιλογές, από την άκρα δεξιά και τον μεγαλοϊδεατικό μιλιταρισμό, την σοσιαλδημοκρατία και τον φιλελευθερισμό, τον τροτσκισμό και την σοσιαλιστική επανάσταση. Οι ραγδαίες πολιτικές αναταραχές δεν επέτρεψαν την συγκρότηση ενός αυθύπαρκτου κινήματος νεολαίας, όπως αυτό που συναντάμε σε άλλες περιόδους της μετεμφυλιακής ιστορίας. Το μοναδικό συνδετικό στοιχείο αυτής της ανομοιογενούς κοινωνικής ομάδας ήταν ένας θολός (αλλά συνειδητός και αδιαπραγμάτευτος) ριζοσπαστισμός, που ασφυκτιούσε από τους πολλαπλούς αποκλεισμούς και τα αδιέξοδα που έθεταν η ξένη κατοχή, ο συντηρητικός λόγος του δοσιλογικού «κράτους», ένας νεκραναστημένος καθηγητικός αυταρχισμός και μια παλαιοκομματική vulgata που έμοιαζε απελπιστικά παρωχημένη. Η δεδομένη αντικατοχική στράτευση ήταν άρρηκτα συνδεμένη με μια έντονη πολιτικοποίηση και, τουλάχιστον για το πιο προβληματισμένο τμήμα της νεολαίας, την υπέρβαση κομματικών σχηματισμών οι οποίοι είχαν περιπέσει σε ανυποληψία μετά τον θρίαμβο του φασισμού –υπό αυτό το πρίσμα, το 1941 αποτελούσε μικρότερη τομή σε σχέση με το 1936. Αναπληρώνοντας το τεράστιο κενό πολιτικής εκπροσώπησης που υπήρχε από την Δικτατορία του Μεταξά, η νεολαία –εξ ορισμού γενναία και άφθαρτη από μικροκομματισμούς, συμφέροντα και πολιτικές αμαρτίες– παρήγαγε ένα μήνυμα πολλαπλά ελπιδοφόρο μέσα στο σκοτάδι της Κατοχής. Ενδεικτικά, τα έντυπα της Πανελλήνιας Ένωσης Αγωνιζομένων Νέων (ΠΕΑΝ), μιας ξεχωριστής αντιστασιακής ομάδας της Αθήνας [που είχε ιδρυθεί από τον κύκλο νέων του Ενωτικού Κόμματος του Παναγιώτη Κανελλόπουλου], η οποία συσπείρωσε αρκετούς νέους που διψούσαν για αντικατοχικές ενέργειες, έθεταν τα ριζοσπαστικά πλαίσια των αντιλήψεων εκείνης της εποχής (1942): «Κηρύσσουμε την επανάσταση των Νέων. Καλούμε όλους τους Νέους 83

να ενωθούν και να οργανωθούν, να πάρουν την τύχη τους στα χέρια τους και να αγωνισθούν για να δημιουργήσουν μια νέα ηθική κοινωνία, που να εξασφαλίζει την Ειρήνη, την Ελευθερία, τη Δημοκρατία, την Πνευματική Πρόοδο και την Υλική Ευμάρεια». Ο «ανθός» της αντιστασιακής νεολαίας της Αθήνας θα βρεθεί, κατά την διάρκεια της Κατοχής, στην αιχμή του αντικατοχικού αγώνα αλλά και στα χαρακώματα ενός έντονου διχασμού.Πρόκειται γιά πρόσωπα τα οποία προέρχονται από την ίδια κοινωνική μήτρα, ήτοι το ευρύ φάσμα μεσοαστικών και μεγαλοαστικών οικογενειών της Αθήνας της δεκαετίας του ‘30. Ως παιδιά της «καλής» αθηναϊκής κοινωνίας, μένουν στο Κολωνάκι, στην Πλάκα, στα Εξάρχεια, στα Πατήσια και διάφορες άλλες γειτονιές της παλιάς Αθήνας, συχνάζουν στο Ζάππειο και τα καφενεία του Κέντρου, πηγαίνουν εκδρομές στην τότε εξοχή της Αττικής (Κηφισσιά, Γλυφάδα). Μερικά από τα ονόματα που αργότερα θα πρωταγωνιστήσουν στις πολιτικές ζυμώσεις, τα αντίπαλα ιδεολογικά μετερίζια του Εμφυλίου –και ορισμένοι στο ταραγμένο μεταπολεμικό πολιτικό μέλλον της χώρας– είναι αρκετοί αφανείς πρωταγωνιστές της κατοχικής ιστορίας: Κώστας Φιλίνης, Άρης Νικολετόπουλος, Κώστας Αξελός, Μανώλης και Αλέξανδρος Σκανδάλης, Άγγελος και Γρηγόρης Διαμαντόπουλος, Πέτρος Παπαδάτος, Πανδώρα Παπαδάτου, Γεώργιος-Αλέξανδρος Μαγκάκης, Ρόδης Ρούφος, Νίκος Μομφεράτος, Αίας Μπακάλμπασης, Θεόφιλος (Μπούλης) Φραγκόπουλος, Στάμος Μακρής, Άδωνις Κύρου, Ναταλία Μελά, Παντιάς Σκαραμαγκάς, Χριστόφορος Στράτος, Νίκος Φιλάρετος, Βίκτωρ Μελάς και πολλοί άλλοι. Θερμοκοιτίδες αυτής της de facto πολιτικοποιημένης νεολαίας ήταν τα «καλά» σχολεία των Αθηνών, όπως το Βαρβάκειο, το Πειραματικό, το Ελληνικόν Εκπαιδευτήριον του Δημητρίου Μακρή, η Γερμανική Σχολή. Μέντορες αυτής της γενιάς ήταν αρκετοί «πεφωτισμένοι» καθηγητές, που έπλαθαν με διάφορους τρόπους συνειδήσεις, σε μια περίοδο που ευνοούσε κάθε φωνή πνευματικής ανεξαρτησίας. Στην Αθήνα και την Θεσσαλονίκη της Κατοχής, οι πανεπιστημιακοί χώροι αποτελούσαν τις μοναδικές συλλογικότητες που όχι μόνον λειτουργούσαν αλλά έδιναν διέξοδο στις αναζητήσεις ενός ολόκληρου κοινωνικού χώρου που αναδείχθηκε «ηλικιακώ δικαίω» σε ευαίσθητο δέκτη της κατοχικής πραγματικότητας, απόλυτο βαρόμετρο της αντιστασιακής διάθεσης και εγγυητή ριζοσπαστικής πολιτικής αλλαγής, αναζητώντας μόνιμα όρους και προϋποθέσεις αποτελεσματικώτερης δράσης.

84

Από την έναρξη του επεισοδιακού ακαδημαϊκού έτος 1941/42, η φοιτητική νεολαία ξεκινά μια πολύμορφη και τολμηρή μάχη εναντίον των ασφυκτικών περιορισμών έκφρασης που επιβάλλει η Κατοχή σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης. Οι φοιτητές δεν συμβιβάζονται με τον συντηρητισμό που είχε ενσκήψει στην κοινωνία. Η βιαιότητα, η τρομοκρατία και οι πολιτικές ανακατατάξεις του Πολέμου και της Κατοχής, κατέστησαν την πλειονότητα των νέων ευαίσθητη περί τα πολιτικά και ανοιχτή σε προοδευτικές ιδέες. Στις βιογραφικές του σημειώσεις, που εκδόθηκαν με τον τίτλο Προσωπική Μαρτυρία την περίοδο της Δικτατορίας (1970), ο Αναστάσιος Πεπονής υπογράμμιζε την επιρροή της μαρξιστικής φιλολογίας στα αναγνώσματα του ίδιου και πολλών συμφοιτητών του. Διαβάσματα και συζητήσεις σε παρέες, τάξεις και αμφιθεάτρα αποδεικνύουν πως οι πολιτικές και ιδεολογικές οριοθετήσεις του κοινωνικού σώματος είχαν σαφώς μετακινηθεί προς τα αριστερά. Τον Ιανουάριο του 1942, φοιτητές που είχαν διατελέσει στελέχη της ΕΟΝ και θέλησαν να κάνουν μνημόσυνο του Μεταξά στην Νομική Σχολή, προπηλακίζονται από συμφοιτητές τους. Ο καθηγητής της Ιατρικής και ένθερμος υποστηρικτής της 4ης Αυγούστου Νικόλαος Κούμαρος συνάντησε την αποδοκιμασία ορισμένων φοιτητών, που αργότερα θα προσχωρήσουν στην Αριστερά. Μέσα σε αυτές τις κινηματικές διαδικασίες, η Αριστερά κερδίζει έδαφος. Η κομμουνιστική νεολαία ήταν ένα από τα ελάχιστα οργανωμένα ιδεολογικά σχήματα που επιβίωσαν από τον κόσμο που είχε καταστρέψει ο Πόλεμος (όχι χωρίς απώλειες και διασπάσεις), και σίγουρα το μοναδικό με σχεδόν αυτόματες προϋποθέσεις ανανέωσης και διεύρυνσης. Ο αριστερός χώρος ήταν διασπασμένος σε τάσεις που αντανακλούσαν όχι μόνον τις διαμάχες του παγκόσμιου και ελληνικού κομμουνιστικού κινήματος και τις πολλαπλές ερμηνείες του Μαρξισμού και της σοσιαλιστικής αλλαγής, αλλά και το κοινωνικόπνευματικό επίπεδο των φορέων τους. Αντανακλούσε τριγμούς και ανακατατάξεις που σημειώνονταν στο εσωτερικό ενός κόμματος το οποίο είχε μαζικοποιηθεί έντονα, ενσωματώνοντας «νέο αίμα» και μαζί του ιδεολογικές επιρροές, τάσεις και ερεθίσματα πολύ ευρύτερα από το παραδοσιακό πεδίο αναφορών του. Στους νεαρούς κομμουνιστές εκείνης της γενιάς ανήκουν οι Νείλος Μαστραντώνης (σκοτώθηκε το 1944 ως στέλεχος της ΕΠΟΝ Στεράς Ελλάδας), Κώστας Φιλίνης, Γρηγόρης Φαράκος, Σταύρος Ζορμπαλάς, Αλέξανδρος Αργυρίου, Κώστας Αξελός, Χρήστος Ανταχόπουλος, ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

Αφιέρωμα Άγγελος Διαμαντόπουλος, Λεωνίδας Κύρκος, Άρης Αλεξάνδρου, Ανδρέας Φραγκιάς, Λεωνίδας Τζεφρώνης, Κώστας Λιναρδάτος, Αλέκος Καμπάς, Σταύρος Γιαννακόπουλος, Γιώργος Λιανόπουλος, Στάθης Μεγαλοοικονόμου και Χρήστος Θεοδωρόπουλος. Οι τρεις τελευταίοι, επίσης παιδιά καλών οικογενειών, συγκροτούν το καθοδηγητικό δυναμικό της ανασυγκροτημένης ΟΚΝΕ στην Αθήνα του 1941, στην οποία θα προσχωρήσει αργότερα μια ομάδα φοιτητών, απόφοιτων του Κολλεγίου Αθηνών, όπως ο Κώστας Ισιδωρίδης, ο Λευτέρης Κωνστανταράκης και ο Γιάννης Βάκης. Το ΕΑΜ Νέων και αργότερα η ΕΠΟΝ θα συναιρέσει τάσεις και αντιλήψεις σε μια κοινή συνισταμένη, η οποία θα ομογενοποιηθεί χωρίς να απωλέσει εντελώς την ποικιλοχρωμία της. Έως τα τέλη του 1942, αρκετοί «νεοφώτιστοι» αποχωρούν, είτε λόγω απλώς πολιτικών διαφωνιών, είτε λόγω μιας φυσικής διάθεσης ανεξαρτησίας, που προκύπτει από την μονολιθικότητα μιας πανταχού παρούσας κομματικής καθοδήγησης. Μολαταύτα, ο χώρος της κομμουνιστικής νεολαίας (τουλάχιστον στην Αθήνα) και αργότερα της ΕΠΟΝ, είναι ίσως ο μοναδικός που την περίοδο της Κατοχής ανανεώνεται τόσο μαζικά και δυναμικά. Οι εκκολαπτόμενοι νέοι «διανοούμενοι» συγκροτούν μια ιδιαίτερη συσσωμάτωση μέσα στο εαμικό κίνημα, σε αντίθεση με τους νέους εργάτες και αγρότες, οι οποίοι στην καλύτερη περίπτωση αποτελούν στατιστικά στοιχεία με βάση τα οποία τεκμηριώνεται η απήχηση του ΕΑΜ στους νέους ανθρώπους. Χαρακτηριστικό του πολιτικού δυναμισμού της, είναι πως το 1944 η «Σπουδάζουσα» (η οργάνωση του Κομμουνιστικού Κόμματος στα Πανεπιστήμια) συγκροτεί ξεχωριστό τομέα της ανώτατης ηγεσίας του ΚΚΕ στην Αθήνα (ως 10η Αχτίδα της ΚΟΑ), οργανωτική κατηγορία ισοδύναμη με τους Εργάτες (1η Αχτίδα) και τους Δημοσίους Υπαλλήλους (2η Αχτίδα). Ωστόσο, για την κομμουνιστική αριστερά η νεολαία δεν αποτελούσε (ούτε αποτελεί) αυτόνομο πολιτικό φορέα. Όσοι αντιλαμβανόνταν την νεότητα ως δύναμη αυθύπαρκτη, αρμόδια να εγγυηθεί το πολιτικό μέλλον της χώρας μετά την Απελευθέρωση, βρίσκονταν κυρίως έξω από τον εαμικό χώρο. Πολλοί νεαροί, πιστοί στο όραμα μιας πολιτικής αλλαγής, δίσταζαν να ακολουθήσουν τους κομμουνιστές, αν και επηρεάζονταν από αριστερές ιδέες, ενώ τηρούσαν αντίστοιχα αποστάσεις κι από όλους συλλήβδην τους εκπροσώπους του παλιού πολιτικού κόσμου, ο οποίος είχε αμετάκλητα καταρρεύσει στις συνειδήσεις τους. Στο μη εαμικό στρατόπεδο, οι εσωτερικές διαφωΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

νίες και η απουσία αναφοράς σε κόμματα και παρατάξεις αποτελούσε μόνιμη αιτία αδράνειας και πολυδιάσπασης. Η ανομοιογένεια του μη-εαμικού χώρου, σε συνδυασμό με έναν καλώς ή κακώς εννοούμενο ελιτισμό, υπονόμευε τις δυνατότητες μετατροπής αυτών των «ομάδων επιλέκτων» σε μαζικές οργανώσεις. Ασχέτως της πραγματικής επιρροής τους, ούτε η ΠΕΑΝ ούτε ο Εθνικός Σύνδεσμος Ανωτάτων Σχολών (ΕΣΑΣ) που εμφανίστηκε την άνοιξη του 1944 ως οργανωτική ομπρέλα του μη εαμικού φοιτητόκοσμου, μπορούσαν να αντιμετωπίσουν την ραγδαία ανάπτυξη των εαμικών συλλογικοτήτων, οι οποίες στηρίζονταν σε ευρύτερες κοινωνικές συμμαχίες. Όπως έχει γραφεί χαρακτηριστικά, οι οργανώσεις του συγκεκριμένου χώρου παρέμεναν ομάδες «επιλέκτων» και δεν μαζικοποιήθηκαν ποτέ. *** Οι πολιτικές αναταραχές της Κατοχής εμφανίστηκαν σε σχολεία και φοιτητικά αμφιθέατρα, πολύ προτού εμπλακούν στην δίνη τους τα υπόλοιπα στρώματα του πληθυσμού. Αν και στην πρώτη περίοδο (1941-1942) η δυναμική της Αντίστασης έφερνε κοντά τους νέους που ήθελαν να κάνουν «κάτι», το στοιχείο της δια-παραταξιακότητας υποχώρησε σύντομα. Στο εμβληματικό Χρονικό μιας Σταυροφορίας, ο Ρόδης Ρούφος περιγράφει σκηνές άγριου ξυλοδαρμού ανάμεσα σε κομμουνιστές και εθνικιστές φοιτητές μέσα στα αμφιθέατρα ήδη το 1942. Αμοιβαίες αντεγκλήσεις για προδοσία, διαμαρτυρίες, συρράξεις και ξυλοδαρμοί αντικαθιστούσαν την ενασχόληση με τα μαθήματα. Ανάλογα με τον βαθμό επιρροής ορισμένων «ακτιβιστών» φοιτητών, οι διάφορες σχολές άρχισαν να ταυτίζονται με την μία ή την άλλη παράταξη. Η πόλωση μεταφράστηκε ήδη από τις αρχές του 1943 σε ζώνες επιρροής, με την συμμετοχή «εξωφοιτητικών στοιχείων»: Για τους Εαμίτες, ενισχύσεις μπορούσαν να είναι ομάδες εργατών, ενώ για τους «εθνικιστές», στήριγμα ήταν η συμπαγής ομάδα των Ευέλπιδων του Πολυτεχνείου, που είχαν εισαχθεί χωρίς εξετάσεις με νόμο της κυβέρνησης Τσολάκογλου και κατέληξαν συνδετικός κρίκος με τον «επίσημο» αντικομμουνισμό. Το κεντρικό κτίριο του Πανεπιστημίου και η Φοιτητική Λέσχη στην Ιπποκράτους σταδιακά τέθηκαν υπό τον έλεγχο της ΕΠΟΝ, ενώ το Πολυτεχνείο παρέμεινε βασίλειο των «εθνικοφρόνων» όλων των τάσεων. Όσοι εισήλθαν στο Πανεπιστήμιο και το Πολυτεχνείο τον Σεπτέμβριο του 1943, βρέθηκαν σε ένα έντονα συγκρουσιακό κλίμα. Οι παραταξιακοί διαχωρισμοί συμπαρέσυραν –ιδίως την τελευταία χρονιά της Κατοχής– και πολλά σχολεία της πρωτεύουσας. Πολλές μαρτυ85

Σύνθημα εκδίκησης στην οδό Ζαΐμη για τον θάνατο του φοιτητή Δημήτρη Κωνσταντινίδη στη διαδήλωση της 22ας Δεκεμβρίου 1942 (φωτ. Κώστας Παράσχος, Η Κατοχή. Εκδόσεις Ερμής).

ρίες κατατάσσουν στην επιρροή της Αριστεράς το εμβληματικό Ζ΄ Γυμνάσιο Παγκρατίου, μια από τις εστίες του ΕΑΜ στις ανατολικές συνοικίες, ενώ στην Δεξιά το Θ΄ Γυμνάσιο Αρρένων Αθηνών, στην πλατεία Κουμουνδούρου, πολλοί μαθητές του οποίου ήταν οργανωμένοι στην οργάνωση «Χ» του Γρίβα και μάλιστα οπλοφορούσαν. Συμπλοκές ανάμεσα σε κομμουνιστές και εθνικιστές φοιτητές αποτελούσαν καθημερινό φαινόμενο. Ένας πρωτοετής φοιτητής της Ανωτάτης Εμπορικής, ο Σωτήρης Τσαμπηράς, περιέγραψε στα απομνημονεύματά του το παρακάτω περιστατικό, απόλυτα ενδεικτικό του κλίματος που επικρατούσε στους πανεπιστημιακούς χώρους το φθινόπωρο του 1943: «Απομεσήμερο. Το μεγάλο αμφιθέατρο της Σχολής κατάμεστο. Πίσω και στα πλάγια στέκονται και όρθιοι. Φανερό πως ανάμεσά τους βρίσκονται κάμποσοι δευτεροετείς και τελειόφοιτοι. Μερικοί μάλιστα δε μοιάζουνε διόλου με σπουδαστές. Ατμόσφαιρα ηλεκτρισμένη. Περιμένουμε τον Ανδρεάδη να παραδώσει Διοικητικό. Έχω μια παράξενη εντύπωση. Στέλνουμε έναν δικό μας να ειδοποιήσει το Πολυτεχνείο. Ξεχύνετ’ έξαφνα μια ομάδα από τα μπροστινά έδρανα κι ανεβαίνει στην έδρα σε πυκνή παράταξη...Μέσα απ’ τη χλαλοή υψώνεται δυνατή χάλκινη φωνή, θαρρείς και βγαίνει από ηχείο: «Συνάδελφοι. Οι συναγωνιστές σας του ΕΑΜ, σας καλούνε να αποκηρύξετε τις φασιστικές δυνάμεις που έχουν στόχο την κατάλυση του λαϊκού αγώνα στη Σχολή μας...». Ακούγεται ένας γδούπος και η συνέχεια πνίγεται απότομα. Ο Γουρδομιχάλης έχει σαλτάρει πάνω από την έδρα και έπεσε με το κεφάλι στο στήθος του ομιλητή. Μοιράζει και δέχεται γροθιές. Σε λίγα δευτερόλεπτα ο χώρος γύρω από το βήμα μεταβάλλεται σε πεδίο μάχης. Έχω αρπάξει κάποιον από τα μαλλιά και 86

χτυπάω με λύσσα το κεφάλι του στο ξύλο. Οι Εαμίτες όμως είναι μειοψηφία. Παρά την προσεχτική προετοιμασία, αναγκάζονται στο τέλος να υποχωρήσουνε σε άθλια χάλια». Μοιάζει παράδοξο, αλλά ο «χουλιγκανισμός» που απορρέει από την παραπάνω μαρτυρία, δεν αναιρεί το υψηλό επίπεδο της ιδεολογικής σύγκρουσης. Τα μπλοκ που χτυπιούνταν στα πανεπιστήμια δεν αποτελούσαν νεολαιίστικες εμπροσθοφυλακές κομματικών παρατάξεων. Στην νεολαία, η διαμάχη πήγαινε βαθύτερα από μια ρηχή κομματική «κόντρα», και αναμφίβολα διέθετε όλα τα χαρακτηριστικά μιας σφοδρής αντιπαράθεσης αξιών: οι νεαροί αστοί περιφρονούσαν την αισθητική έκπτωση και τον κομφορφισμό της σκέψης που χαρακτήριζε τους κομμουνιστές. Οι κομμουνιστές περιφρονούσαν την έλλειψη κοινωνικής ευαισθησίας και την αδιαφορία για συλλογική δράση που χαρακτήριζε τους «αστούς». Αυτό το χάσμα εκφραζόταν (και) με όρους αισθητικής: ο Δημήτρης Ραυτόπουλος, τότε φοιτητής, μέλος της ΕΠΟΝ και λογοτέχνης, επισήμανε το 1965 –αναδρομικά– αυτό ακριβώς το στοιχείο: «Μα σε όλες τους τις εκδηλώσεις, το στοιχείο που προβάλλεται σκόπιμα είναι η αισθητική έκφραση και όχι η ουσία της πράξης. Τα καλόπαιδα αυτά κρατάνε πιστόλια [...] δέρνουν και δέρνονται στο Πανεπιστήμιο, μα δεν τους λείπει το καλοσιδερωμένο κοστούμι, το τσιμπούκι, το χιούμορ και το εκλεπτυσμένο στυλ». Το φθινόπωρο του 1943, η αιματηρή φάση του πολυμέτωπου και πολυπαραγοντικού κατοχικού εμφυλίου, εγκαινιάζεται (πάλι) στα Πανεπιστήμια. Στους ηρωϊκούς νεκρούς φοιτητές και μαθητές της αθηναϊκής Αντίστασης (Μήτσος Κωνσταντινίδης, Εδμόνδος ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

Αφιέρωμα Τορόν, Θεωνάς Μαυρομματίδης, Θωμάς Χατζηθωμάς, Θανάσης Τεριακής, Παναγιώτα Σταθοπούλου, Γιάννης Δρακόπουλος και όσοι είχαν ήδη σκοτωθεί ως αντάρτες), προστέθηκαν διαδοχικά ο Δημήτριος Τζέμος και ο Λουκάς Γεωργούτσος (Εαμίτες φοιτητές που δολοφονήθηκαν από την Ασφάλεια τον Σεπτέμβριο και τον Νοέμβριο), ο εύελπις και φοιτητής του Πολυτεχνείου Ηλίας Ρογκάκος (δολοφονήθηκε από την ΟΠΛΑ τον Νοέμβριο) και ο εμβληματικός (διότι η περίπτωσή του συμβολοποιεί με τραγικό τρόπο τον δυναμισμό, τα αδιέξοδα και τις φυγόκεντρες δυνάμεις που κλόνισαν μιά ολόκληρη γενιά) Κίτσος Μαλτέζος, που επίσης δολοφονήθηκε από την ΟΠΛΑ την 1η Φεβρουαρίου 1944. Σημειώνονταν περιστατικά κατάδοσης εαμιτών φοιτητών στις κατοχικές αρχές από συμφοιτητές τους, που είχαν σχέσεις με παραστρατιωτικά σώματα, όπως η «Χ», ή κρατικοί μηχανισμοί, όπως η Ειδική Ασφάλεια. Ο Αναστάσιος Πεπονής, τότε μέλος της μη εαμικής παράταξης στα πανεπιστήμια, σημείωνε αυτή την τάση στα απομνημονεύματά του: Καθώς περνούσαν οι μήνες, πιο πολύ καθώς πλησιάζαμε και μπαίναμε στο ’44, τα πιο ανόμοια στοιχεία: ένας σημαντικός αριθμός σπουδαστών με γνήσια αγωνιστική διάθεση, με δημοκρατικές τάσεις χωρίς συγκεκριμένο περιεχόμενο, με αναμφισβήτητη καλοπιστία και αγωνιστικό ήθος και δίπλα σ’ αυτούς, συμπαραστάτες αυτόκλητοι, στοιχεία ποιοτικά ασήμαντα, που δε δίστασαν να βάλουν στην τσέπη τους άδειες οπλοφορίας [της Ασφάλειας], να κάνουν την εθνικοφροσύνη τους πρόσχημα, να ξεχάσουν τον κατακτητή και να γίνουν σκέτοι επαγγελματίες του αντικομμουνισμού. Η μη εαμική νεολαία ταλανιζόταν ανάμεσα στην επιθετικότητα της Αριστεράς και την «γοητεία» του αντικομμουνισμού. Όσο η πολιτική διαμάχη οξυνόταν, πλήθαιναν οι απογοητευμένοι και μαζί τους όσοι αναζητούσαν διέξοδο από το άγος και την μοιρολατρία του εμφύλιου. Τον Μάϊο του 1944, μια μικρή ομάδα φοιτητών, με προϊστορία στις ζυμώσεις του μη εαμικού πανεπιστημιακού κόσμου, αντάλλαξαν τον πνιγηρό αέρα της κατεχόμενης-εμφυλιακής Αθήνας με τον καθαρό αέρα των ηπειρώτικων βουνών, εντασσόμενοι στα ένοπλα σώματα του ΕΔΕΣ: Σωτήρης Τσαμπηράς, Δάμος Μαυρίδης, Ιάκωβος Κορέσης, Ρόδης Ρούφος, Θεόφιλος Φραγκόπουλος, Τάκης Καπράλος, Νίκος Τσουκνικάς κ.ά. Οι δύο τελευταίοι δεν επέστρεψαν ποτέ στην Αθήνα. Έπεσαν πολεμώντας τους Γερμανούς ως αντάρτες του «Ιερού Λόχου» του 3/40 Συντάγματος των ΕΟΕΑ, μια ξεχασμένη υποσημείωση, οπωσδήποτε από τις πιο αγνές, του εθνικοαΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

πελευθερωτικού αγώνα. Οι υπαρξιακές αναζητήσεις της νεολαίας, οι συγκρούσεις των νέων, η στράτευση, η εμπλοκή με τις κεντρικές πολιτικές επιλογές, οι διαδρομές μετά τον Πόλεμο και οι βιωματικές συνδέσεις με μια τεράστια δεξαμενή αναμνήσεων και ατομικών/συλλογικών αναφορών, όπως είναι η Κατοχή, η Αντίσταση και ο Εμφύλιος, αποτελούν ακόμα, σε πολύ μεγάλο βαθμό, ανεξερεύνητο πεδίο για την ελληνική ιστοριογραφία. Αν και διάχυτη σε όλα τα γεγονότα με βάση τα οποία συνηθίζουμε να περιοδολογούμε την «μακρά» δεκαετία 1940-1950, η παρουσία της νεολαίας δεν πιστώνεται τα χαρακτηριστικά μιας αυτόνομης κοινωνικής ομάδας, Πολύ συχνά, η παρουσία χάνεται μέσα από τις συμπληγάδες των μεγάλων ιστορικών αφηγημάτων, συντρίβεται σε περισσότερο στρατευμένες οπτικές ή, αντίθετα, σχετικοποιείται μέσα από αποϊδεολογικοποιημένες προσεγγίσεις. Θεωρώντας την πολιτική έκφραση της νεολαίας ως το μόνο αποδεικτικό και άξιο καταγραφής στοιχείο του ιστορικού της ρόλου, οι μελέτες εξαντλούνται στην έρευνα οργανωμένων μορφών νεολαιίστικης δράσης. Έτσι καταλήγουν να επισημαίνουν «νεολαίες» με αντιθετικές εντάξεις στα πολιτικά δρώμενα της εποχής, σύμφωνα με μια έκφραση του Σπύρου Ασδραχά, και όχι «νεολαία» ως αυθύπαρκτη κοινωνική κατηγορία, με τα δικά της πολιτισμικά προτάγματα και τα δικά της σύμβολα ταυτότητας. Τα κοινωνικά και πολιτισμικά πλαίσια της νεότητας παραμένουν ένα από τα αιτούμενα της σύγχρονης ελληνικής ιστοριογραφίας, ειδικά σε σχέση με την δεκαετία του ‘40. Ένα αίτημα που απαιτεί τον συνδυασμό σπάνιων ερευνητικών αρετών και τολμηρών διεπιστημονικών προσεγγίσεων.

O Ιάσων Χανδρινός είναι υποψήφιος διδάκτωρ Νεώτερης και Σύγχρονης Ελληνικής Ιστορίας στο Τμήμα Ιστορίας-Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, με θέμα την συγκριτική εμπειρία της ναζιστικής κατοχής στα ευρωπαϊκά αστικά κέντρα. Τον Απρίλιο του 2012 κυκλοφόρησε το βιβλίο του Το τιμωρό χέρι του λαού: Η δράση του ΕΛΑΣ και της ΟΠΛΑ στην κατεχόμενη πρωτεύουσα 19421944 (εκδόσεις Θεμέλιο). Ο Γιώργος Μιχαλόπουλος είναι διδάκτωρ της Νεώτερης Ευρωπαϊκής Ιστορίας του πανεπιστημίου της Οξφόρδης. Έχει σπουδάσει φιλοσοφία, ξένες γλώσσες και πολιτική επιστήμη στο Μινσκ, το Βερολίνο, την Μαδρίτη και το Καίμπριτζ.

87

ανέκδοτες

μαρτυρίες

CRY της Νέλλης Ανδρικοπούλου Στον Γιάννη Μελακόπουλο για τη γιορτή του

Ο

τελευταίος χειμώνας της Κατοχής είχε μπει για τα καλά. Δεν ήταν πια ο ζόφος της πείνας του ΄41 που τα κουφάρια στοιβαγμένα έξω από την πόρτα σου σ’ έκαναν να μη θες να βγεις στο δρόμο, δεν ήταν ακόμα οι όλμοι, τα οδοφράγματα και οι αιματηροί ηρωϊσμοί του επόμενου Δεκέμβρη που η Αθήνα γνώρισε τον πόλεμο στο πετσί της, ωστόσο μετά το Στάλιγκραντ η ήττα των Γερμανών ανέμιζε στον αέρα, ο πόλεμος όδευε προς το τέλος του θέτοντας επιτακτικά το ερώτημα του πότε, και πώς θα ξεφορτωνόμασταν τους Γερμανούς. Χρονιά γενικής ανασφάλειας το ’44, που με την άγνοια των τεκταινομένων, την καχυποψία και το φούντωμα των κινημάτων αντιστάσεως σ’ έκανε ν’ αλαφιάζεις, αν άκουγες λίγη ώρα σταθερά βήματα πίσω σου, μη ξέροντας αν ήταν Έλληνας ή Γερμανός, δεξιός ή αριστερός εκείνος που σε ακολουθούσε. Όλων τα νεύρα ήταν στην τσίτα. Μ’ όλο που η καθημερινότητά μας πολύ απείχε από τα υπεραισιόδοξα μηνύματα του κρυφού BBC, και παρά την ανέχεια των καιρών, είχαμε αποφασίσει να γιορτάσουμε και φέτος, όπως συνήθως, την ονομαστική εορτή του μπαμπά μου, του Αγίου Ιωάννου στις 7 Ιανουαρίου, με μόνους επισκέπτες μας αυτή τη φορά ” τα κορίτσια ”, τις αδελφές της μαμάς, που βέβαια είχαν περάσει τα σαράντα, την Ελένη και τη Χρυσάνθη που τη λέγαμε Κρι. Με τις απαγορεύσεις της νυχτερινής κυκλοφορίας οι δύο ασυνόδευτες κυρίες δεν άργησαν, μετά το δείπνο, να φορέσουν τα πανωφόρια τους και ν’ αναχωρήσουν κατεβαίνοντας τις δυο σκάλες της πολυκατοικίας Σκουφά 21, όταν εκεί που κλείναμε την πόρτα ακούστηκαν γοερές κραυγές και αυτές οι δυο επέστρεψαν τρεχάλα να κλειδωθούν αλλόφρονες στην τουαλέτα, ακολουθούμενες κατά πόδας από δυο ψιλομεθυσμένους Γερμανούς, ένα λιγνό κι ένα χοντρό, που με προτεταμένο πιστόλι στο χέρι ξεφώνιζε ”Wo ist sie?” Πού είναι αυτή;” Καλά που ο μπαμπάς αποτόλμησε να τους κοντρά88

ρει ρωτώντας στα γερμανικά τι συμβαίνει - στο άκουσμα της γλώσσας τους τα μπράτσα λύγισαν, το κυνηγητό ανακόπηκε και με γαλιφιές καταφέραμε να τους τραβήξουμε μακριά από τα υπνοδωμάτια στην τραπεζαρία, όπου ο μπαμπάς τους κάλεσε να κάτσουν στο τραπέζι να μιλήσουν για να καταλάβουμε όλοι τι είχε συμβεί. Απαιτώντας επιτακτικά να εμφανιστεί η γυναίκα που τους είχε προσβάλλει στο δρόμο γελώντας και φωνάζοντας Krieg, έκατσε δίπλα του βαρύς κι ασήκωτος μόνο ο Χοντρός … Ο μπερδεμένος διάλογος που ακολούθησε επέτρεψε ωστόσο στο μπαμπά να διαλευκάνει το μυστήριο: οι Γερμανοί, ερχόμενοι από το παραπέρα στην οδό Σκουφά επιταγμένο Πειραματικό Σχολείο, είχαν συναντήσει τις δυο αδελφές τη στιγμή που, βγαίνοντας από την πολυκατοικία η Ελένη, στ’ απόνερα της βραδινής ευωχίας, είχε φωνάξει γελώντας την Κρι. Παρανοώντας το όνομα της θείας μου με τη λέξη Krieg που στα γερμανικά σημαίνει πόλεμος, οι ταπεινωμένοι από την εξέλιξη των πολεμικών επιχειρήσεων στρατιώτες, ανήσυχοι κι αυτοί για το μέλλον τους και ζαλισμένοι, νόμισαν ότι οι γυναίκες τους κορόϊδεψαν που έχαναν τον πόλεμο, κι έγιναν μπαρούτι. Όμως πώς να του τα εξηγήσεις όλα αυτά του Γερμανού; Την κατάσταση έσωσε ως δια μαγείας η μαμά, που βλέποντας ξάφνου πεταμένη σε μιαν άκρη την τσάντα της Κρι την άνοιξε, κι ανέσυρε θριαμβικά τον χρυσό της αναπτήρα που έφερε λατινιστί το όνομά Cry ! Το αδιάσειστο πειστήριο έκανε το Χοντρό, που δεν είχε ξαναδεί τέτοιο πράγμα, να γουρλώσει τα μάτια, όμως αυτό που τον μαλάκωσε τελικά ήταν το μπουκάλι κρασί που είχε απομείνει δίπλα στο μισοφαγωμένο γλυκό στο τραπέζι και τον έκανε να συνδιαλλαγεί με το μπαμπά, που προσπαθώντας να κερδίσει τη εύνοιά του έδειχνε δήθεν ενδιαφέρον για το άτομό του... …την ώρα που το θολωμένο μάτι του πιο μεθυσμένου Λιγνού είχε αρπάξει στο διπλανό σαλόνι το μεγάΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

Αφιέρωμα λο μας πιάνο, όπου και κατευθύνθηκε μαγνητισμένος. Παίζοντας ένα γερμανικό τραγουδάκι του συρμού, αξίωσε να πάω να σταθώ αντίκρυ του, δίπλα στο πιάνο. Ήμουν είκοσι τριών χρονών. Υψώνοντας το βλέμμα από τα πλήκτρα με κοίταξε ξαφνικά καρφί, δηλώνοντας μ’ ενθουσιασμό ότι μοιάζω με τη γυναίκα του, την ηθοποιό του κινηματογράφου Marika Röck - που βέβαια καμμιά σχέση μαζί της δεν είχα. Η κινδυνώδης προοπτική που διαγράφηκε με την ανεπιθύμητη ομοιότητα μ’ έκανε να ψιλοτρέμω - αυτός όμως αφοσιώθηκε, ευτυχώς, στο πιάνο, κι έμοιαζε λίγο λίγο να ξεμεθάει - ενώ ο Χοντρός, κουβεντιάζοντας πια και πίνοντας σαν αρκαντάσης με τον μπαμπά μου, μεθούσε όλο και παραπάνω. Κι εκεί που η αμφίρροπη κατάσταση κρεμόταν από μια κλωστή, ξάφνου ο μπαμπάς… τεζάρει! Με τη λαχτάρα που πήρε πάνω στο γιορτινό του δείπνο, την αγωνία και την προσπάθεια να σώσει την κατάσταση, η ντελικάτη κράση του υπέκυψε, κι έγειρε δίπλα… Τρέξαμε έντρομες, άσπρο σαν το πανί τον σηκώσαμε και τον μεταφέραμε στη κρεβατοκάμαρα, όμως μας ακολούθησε από κοντά ο Χοντρός που είχε κολακευτεί με τα λόγια του κι ήρθε και στήθηκε δίπλα στο κρεββάτι, ανασύροντας ξαφνικά με τρεμάμενο χέρι το πιστόλι του και φωνάζοντας: ‘‘Έτσι και πάθει τίποτε ο φίλος μου, σας σκότωσα όλους!” Εκείνος, όπως είχε μισανοίξει τα μάτια του, τα ξανάκλεισε κι αποσύρθηκε μεταξύ εγρήγορσης και πανωλεθρίας. Τώρα ήταν πια η σειρά του Λιγνού, που, ακούγοντας από το σαλόνι τη φασαρία, ήρθε και κατάφερε να ξεκουνήσει το φίλο του, σέρνοντάς τον από τα ενδότερα προς την έξοδο, ώσπου επιτέλους αξιωθήκαμε κι εμείς να κλείσουμε ξοπίσω τους την πόρτα του σπιτιού μας… Έτσι που τ’ αφηγούμαι αυτά μετά από εβδομήντα χρόνια, υποκαθιστώντας για ευκολία, λόγω της ομοιότητας του σουλουπιού τους, τα ονόματα των δραστών με αυτά των δυο πασίγνωστων κωμικών ηθοποιών, η ιστορία αυτή μοιάζει με κινηματογραφική φαρσοκωμωδία - δεν ήταν όμως διόλου αστείο αυτό που ζήσαμε τον καιρό που οι Γερμανοί ένοιωθαν σύντομα το Ράϊχ να καταρρέει και, ανασφαλείς στο εχθρικό περιβάλλον, έβγαζαν το άχτι τους με μπλόκα στα οχήματα, ομαδικές εκτελέσεις άτυχων ανθρώπων, εκβιασμούς και βασανιστήρια - καλό ήταν να μην έχεις πάρε δώσε με δαύτους. Με τη σύγχυση που είχε πάρει ο μπαμπάς, έμεινε τρεις μέρες, θες ανήμπορος, θες κατά φαντασίαν ασθενής, στο κρεββάτι να χουχουλιάζει γκρινιάζοντας στη γυναίκα του, εγώ άλλαζα δρόμο μην περάσω έξω από το Πειραματικό και με ξαναδεί ο ευφάνταστος σύζυγος της Μarika Röck, κι η μαμά φοβόταν να βγει έξω μονάχη. Το βραδάκι της Κυριακής, που έλειπε και η υπηρέΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

τριά μας, ήρθε ο εξάδελφός της να τη συνοδέψει στις αδελφές της, χωρίς τις οποίες δε μπορούσε να κάνει, ”να τα πούνε” άλλη μια φορά διεξοδικά, κι έμενα εγώ να φυλάω το μπαμπά στο θλιβερό χειμωνιάτικο διαμέρισμα μονάχη, όταν ακούστηκε το κουδούνι της πόρτας. Δεν είχαμε τότε θυροτηλέφωνα, επισκέψεις δεν περιμέναμε, δίσταζα ν’ ανοίξω την πόρτα… Κι όταν την άνοιξα, τι να δω; Μπροστά μου στέκονταν με τις γκριζοπράσινες στολές τους, καθαροί και συγυρισμένοι, οι δυο στρατιώτες, ο ένας με το βιολί κι ο άλλος με το φλάουτο του, που ήρθαν να μας ζητήσουν συγγνώμη για την πρόσφατη αναστάτωση παίζοντάς μας ένα ”Ständchen”, μια μικρή συναυλία! Ο απλοϊκός συναισθηματισμός τους έδειχνε πως είχε και άλΟ αδελφός της Νέλλης, Δημήτρης λο τρόπο να υπάρχει (Τάκης) με βρετανική στολή μετά την επιστροφή του από τη Μέση η ανήμερη αυτή φυλή, Ανατολή συνοδεύει την ξαδέλφη του δε σκόπευα όμως και Ρίτα Παγκάλου σε κάποιο δρόμο της να δώσω συνέχεια στο Αθήνας, περ.

1945. Το 1943, σε ηλικία επεισόδιο. Τους εξή18 ετών, αναμίχθηκε στο κατασκοπευγησα ευγενικά πως ο τικό δίκτυο Απόλλων / Υβόννη και διμπαμπάς ήταν ακόμα έφυγε στην Αίγυπτο (προσωπική συλάρρωστος στο κρεβάλογή Νέλλης Ανδρικοπούλου). τι, ο γιατρός είχε διατάξει απόλυτη ησυχία, και πως γι’ αυτό δεν ήταν δυνατό να μας παίξουν αυτή τη φορά τη μουσική τους όμως μόλις γινόταν καλά θα τους φωνάζαμε να έρθουν. Έτσι αναγκάστηκαν ν’ αποχωρήσουν πτοημένοι, κι ακόμα περιμένουν… Δεν τους ξαναείδαμε. Κι εγώ με όλα όσα έζησα από τότε, λησμόνησα αυτή τη μικρή περιπέτεια, που κατά τύχη προχθές τη θυμήθηκα, όσο για να σας τη διηγηθώ. Η Νέλλη Ανδρικοπούλου είναι ζωγράφος και μία από τις πρώτες Ελληνίδες ξεναγούς. Έχει γράψει πολλά βιβλία, μεταξύ των οποίων τις αναμνήσεις της από την ζωή της με τον Νίκο Εγγονόπουλο, με τον οποίο ήταν παντρεμένη και απέκτησε έναν γυιό.

89

ανέκδοτες

μαρτυρίες

Έλληνες, Ιταλοί και Γερμανοί στην κατοχική Αθήνα

Μ

εγάλωσα σε ένα αστικό περιβάλλον με καλή παιδεία. Πιο πολύ στο σπίτι απέκτησα μόρφωση, γιατί στην Κατοχή τα σχολεία υπολειτουργούσαν. Κάποια είχαν κλείσει τελείως και άλλα λειτουργούσαν μερικές μόνο μέρες την εβδομάδα, ανάλογα με την περιοχή. Εγώ για παράδειγμα πήγαινα στο Β΄ Γυμνάσιο Θηλέων, μετά, από τη Δευτέρα μέχρι την Πέμπτη Γυμνασίου πήγα σε ιδιωτικό σχολείο, στη Σχολή Μεταξά (Βασιλίσσης Σοφίας, Μέρλιν και Κανάρη). Ήταν πολύ καλό σχολείο, όμως στην Κατοχή είχε πολλά προβλήματα: οι Γερμανοί επέταξαν το κτήριο και το έκαναν έδρα της Γκεστάπο (γνωστό ως το κτήριο της οδού Μέρλιν) και έλειπαν και πολλοί καθηγητές. Στην Έκτη Γυμνασίου πήγα στο Ε΄ Γυμνάσιο, ώστε να πάρω απολυτήριο, γιατί έτσι απαιτούσε ο νόμος τότε. Όμως το κτήριο του σχολείου (ένα διώροφο νεοκλασσικό που δεν υπάρχει πια) το πήραν οι Ιταλοί και μας μετέφεραν στα κελλιά του Αγ. Νικολάου στα Πευκάκια. Τα μαθήματα γινόντουσαν μέρα παρά μέρα, το σχολείο ήταν ένα μπάχαλο. Επιπλέον, οι μαθητές ήμασταν πολιτικά ανήσυχοι. Συνήθως περνούσαν οι μαθητές από το Αρρένων έξω από το σχολείο μας και μας παρακινούσαν να πάμε σε κάποια εκδήλωση ή διαδήλωση. Για παράδειγμα, στον πρώτο εορτασμό της 28ης Οκτωβρίου επί Κατοχής, είχαμε μαζευτεί παιδιά των Γυμνασίων και κόσμος και ψάλλαμε τον Εθνικό Ύμνο στο μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη. Μας διέλυσαν οι Ιταλοί και μας κατεδίωξαν μέχρι το ύψος της Ακαδημίας. Κάπου εκεί με κλώτσησε και ένας ιταλός φαντάρος. Από ό,τι θυμάμαι, δεν έγινε ξανά τέτοια εκδήλωση στο μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη. Επίσης, ένας από την παρέα μας βρήκε έναν πολύγραφο και τον έκρυψε στο πατάρι στο σπίτι του. Εγώ δεν είχα ξαναδεί ούτε ακούσει ποτέ για πολύγραφο, ήταν κάτι τελείως καινούργιο για εμένα. Αυτός ο φίλος τύπωνε προκηρύξεις κι εμείς τις μοιράζαμε στα σπίτια κάτω από τις πόρτες. Όσον αφορά τη διασκέδαση και τον ελεύθερο χρόνο, οι Γερμανοί είχαν τους δικούς τους κινηματογράφους (το Αττικόν και το Άστυ ήταν «Soldatenkino»), δικό τους τραμ (έγραφε «Wehrmacht» και κάποια πήγαιναν στο 90

Το κείμενο αυτό παραχωρήθηκε ανωνύμως Φάληρο, όπου οι καμπίνες του Μπάτη ήταν μόνο για τους Γερμανούς) και δικές τους καντίνες («Soldatenheim», μία από αυτές ήταν το καφενείο «Πανελλήνιον» στη γωνία Πανεπιστημίου και Εμ. Μπενάκη). Όσοι εργαζόντουσαν στους Γερμανούς είχαν ειδική ταυτότητα για να μπαινοβγαίνουν στις υπηρεσίες τους. Με τη συνθηκολόγηση των Ιταλών τον Σεπτέμβριο του 1943, οι Ιταλοί έγιναν πλέον αιχμάλωτοι των Γερμανών. Οι Γερμανοί είχαν κλείσει αρκετούς Ιταλούς στις φυλακές Αβέρωφ και, για κάποιο λόγο που δεν γνωρίζω, μια μέρα κατηφόριζαν οι φυλακισμένοι Ιταλοί συντεταγμένοι την οδό Ιπποκράτους. Κάπου στο ύψος της Σόλωνος έκαναν μια στάση. Οι Ιταλοί έδειχναν κακομοιριασμένοι και ντροπιασμένοι, δεν ήταν πια στρατιώτες αλλά αιχμάλωτοι. Εκεί στεκόταν ένας πιτσιρίκος τοσοδούλης που πουλούσε παστέλια. Αυθόρμητα ο μικρός πλησίασε τους Ιταλούς και τους προσέφερε τα παστέλια του.

Η αρχή της οδού Πανεπιστημίου το 1942. Διακρίνεται πάνω από το ύψος των κτιρίων το πανώ «Stadtkommandantur» (=Φρουραρχείο Πόλης). Πάνω: Παρέλαση γερμανικών στρατευμάτων στην Αθήνα, πιθανότατα τον Μάιο του 1941 (προσωπική συλλογή Ιάσονα Χανδρινού) ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

Αφιέρωμα

Η Νάτα Οι πρώτες συλλογικότητες: Σε κατασκήνωση του Σώματος Ελληνίδων Οδηγών στην Πεντέλη, 1936-1937. Η Νάτα Μελά πρώτη καθιστή από αριστερά (προσωπική συλλογή Νάτας Μελά).

Σ

τη διάρκεια της Κατοχής η Νάτα Μελά ήταν φοιτήτρια στη Σχολή Καλών Τεχνών. Ήταν εγγονή του Παύλου Μελά, ενώ ο πατέρας της Μιχαήλ ήταν προπολεμικά υπασπιστής του Γεωργίου Β΄. Η οικογένεια κατοικούσε στην οδό Ρηγίλλης 24. Παρ’ ότι μεγάλωσε σε ένα τέτοιο αστικό περιβάλλον και παρά τις διαφωνίες των γονέων της, η Μελά εντάχθηκε στην αριστερή ΕΠΟΝ. Πίστευε ότι η ΕΠΟΝ κάτι θα έκανε και θα άλλαζε τον κόσμο. Στον κύκλο των διαννοούμενων και καλλιτεχνών που σύχναζε η Μελά, ο Κατσίμπαλης τη σύστηνε με χιούμορ ως «βασιλοκομμουνίστρια». Στην ένταξή της στην ΕΠΟΝ συνέβαλε η παρέα που δημιούργησε στη Σχολή Μακρή, ένα από τα καλύτερα ιδιωτικά σχολεία της εποχής, στην οδό Ιπποκράτους 5. Εκεί γνώρισε και κράτησε επαφή, με μετέπειτα σημαντικούς διανοούμενους. Στην ίδια τάξη με τη Μελά ήταν ο Κώστας Αξελός, ο Άδωνις Κύρου (γιος του εκδότη της Εστίας που ασχολήθηκε με τον κινηματογράφο), ο Άρης Νικολετόπουλος (μετέπειτα δικηγόρος και στέλεχος του ΚΚΕ), ο Αλέξανδρος Σκανδάλης (εκτελέστηκε στον Εμφύλιο), ο Βίκτωρ Μελάς (που ήταν στο ΕΑΜ) και ο Γρηγόρης Διαμαντόπουλος (που έζησε αρκετά χρόνια στην ΕΣΣΔ). Εξ αιτίας των αριστερών αναζητήσεων αυτών και άλλων μαθητών αυτής της τάξης, η τάξη τους απέκτησε το προσωνύμιο «η κόκκινη τάξη». Στο ίδιο επίσης σχολείο πήγαιναν ο Κίτσος Μαλτέζος, ο Άγγελος Διαμαντόπουλος (μετέπειτα στέλεχος του ΚΚΕ) και ο Κώστας Φίλινης. Χάρις σε αυτές τις παρέες, τα χρόνια της Κατοχής ήταν για τη Μελά μια περίοδος πνευματικών αναζητήσεων, τόλμης και ενθουσιασμού. Ως επονίτισσα, εντάχθηκε στον οικονομικό τομέα. Πήγαινε πόρτα-πόρτα σε γνωστούς και μάζευε λεφτά με εράνους για το ΕΑΜ. Επίσης έγραφε σε τοίχους και μάντρες συνθήματα εναντίον της Κατοχής. Έβγαιναν μαζί αγόρια και κορίτσια προσποιούμενοι ότι ήταν ζευγάΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

και η «κόκκινη τάξη» του σχολείου Μακρή της Νάτας Μελά

ρια και κρατούσαν κρυφά κεσεδάκια με μπογιά. Συχνά, την επομένη το πρωί περνούσαν από τα σημεία που είχαν γράψει και τα θαύμαζαν με ευχαρίστηση. Αφού μπήκε στην Σχολή Καλών Τεχνών το 1942, εντάχθηκε στον καλλιτεχνικό τομέα του ΕΑΜ. Σταμάτησε να γράφει στους τοίχους και να κάνει εράνους, και μαζί με άλλους έκαναν αντίγραφα αρχαίων ανάγλυφων, που κάποιος από το εργαστήριο του Νικολάου τα πουλούσε στους Γερμανούς ως γνήσια. Ήταν η εποχή που διάβασε το Κεφάλαιο του Μαρξ (ολόκληρο), κείμενα του Τρότσκι, καθώς και αναρχικούς και άλλους αριστερούς συγγραφείς. Από την αρχή, η Μελά, όπως και όλοι οι Έλληνες, ένιωθε μίσος για την Κατοχή και τους Γερμανούς και τους Ιταλούς. Αυτά τα αισθήματα διαμόρφωσαν ένα πνεύμα σύμπνοιας μεταξυ των Ελλήνων στην αρχή της Κατοχής. Καθώς όμως, από το 1943 και μετά, οι Έλληνες άρχισαν να ανησυχούν για το τι θα ακολουθούσε την αποχώρηση των Γερμανών, άρχισαν και οι διαφωνίες. Η Μελά επέλεξε να φύγει από το ΕΑΜ το 1944, γιατί αισθανόταν ότι τα πράματα είχαν πάρει λάθος δρόμο. Καθοριστικό ρόλο στην αποχώρησή της έπαιξε μια τυχαία συνάντηση με τον παλιό της γνωστό Κίτσο Μαλτέζο. Ο Μαλτέζος την προειδοποίησε «να φύγεις από το ΕΑΜ γιατί θα ματοκυλιστούμε». Εκείνη του απάντησε «δεν αφήνεις αυτά τα φιλολογικά, πέστο ελληνικά και καλά, ‘αιματοκυλιστούμε’ ». Μια εβδομάδα μετά, ενώ η Μελά ήταν στο Ζάππειο, άκουσε πυροβολισμούς. Ο Μαλτέζος είχε εκτελεστεί από την ΟΠΛΑ για την αποχώρησή του από την Αριστερά. Η Ναταλία (Νάτα) Μελά γεννήθηκε στην Κηφισσιά το 1923. Σπούδασε στην Σχολή Καλών Τεχνών στην Αθήνα, στο εργαστήριο του Δημητριάδη και μετά του Τόμπρου. Παράλληλα, μαθήτευσε στο εργαστήριο του Θανάση Απάρτη. Είναι γλύπτρια και ζει στην Αθήνα.

91

ανέκδοτες

μαρτυρίες

Το «Λαϊκό Δικαστήριο» καταδικάζει τον Κίτσο Μαλτέζο για προδοσία Αμφισβήτηση της εκτέλεσης από τον Κουρουνιώτη

του Δημήτρη Πάμπανου

Η

ιστορία μας αρχίζει στη δεκαετία του τριάντα, όταν παιδιά του δημοτικού μάς πήγαιναν στο Ζάππειο, με κέντρο το μνημείο του Βαρβάκη. Εκεί καθόντουσαν οι μαμάδες και τα παιδιά παίζαμε. Το Ζάππειο τότε ήταν χωρισμένο σε ομάδες, που έπαιζαν μεταξύ τους πολεμικά παιχνίδια: η μεγαλύτερη ήταν αυτή του Κίτσου Μαλτέζου. Ο Μαλτέζος ήταν συνομήλικος ή ένα-δύο χρόνια μεγαλύτερός μου. Είχε ηγετικές ικανότητες και τον είχαμε αναγνωρίσει ως αρχηγό μας. Υπαρχηγός ήταν ο Θανάσης Γκρινιάτσος. Ο υποφαινόμενος ήμουν απλός στρατιώτης. Από τους φοίνικες παίρναμε τα καινούργια φύλλα, που είναι πολύ μυτερά, και τα πετάγαμε στα πόδια των εχθρών μας σαν βέλη, αυτά ήταν τα όπλα μας. Το στέκι μας ήταν το Βαρβάκειο και ο κήπος κάτω από το Βαρβάκειο. Η δεύτερη ομάδα ήταν οι Ζαππαίοι, Παντελής και Κώστας Ζάππας, απόγονοι της γνωστής οικογένειας. Το στέκι τους ήταν στην παλιά Ραδιοφωνία, στα υπόγεια του Ζαππείου. Στην τρίτη ομάδα ήταν ο Κροκόδειλος, συνομήλικός μας, γυμνός από πάνω όλο τον χειμώνα, λόγω της Γερμανίδας νταντάς του. Υπήρχε και γειτονική ομάδα από την Πλάκα, οι Πλακιώτες, που μας θερίζαν όλους γιατί ήταν οι πιο δυναμικοί. Εμείς όμως είχαμε την τύχη να έχουμε τον γιο του Τσιγάντε στην ομάδα μας, ο οποίος, καθ’ ότι γιος αξιωματικού, ερχόταν με την ορντινάτσα του πατέρα του, και όταν τα πράγματα ήταν σκούρα, έβγαζε το ζω92

στήρα του και τελικώς κερδίζαμε εμείς τη μάχη χάρη στον φαντάρο. Μετά, μεγαλώνοντας, έχασα τα ίχνη της παρέας μας και του Μαλτέζου, και λόγω σχολείου σταμάτησε το Ζάππειο. Στην Κατοχή μπήκα στην ΕΠΟΝ, το 1942. Μου φαινόταν η καλύτερη από όσες οργανώσεις υπήρχαν τότε. Όλα άρχισαν ένα απόγευμα στο Ζάππειο, στο άγαλμα του Δισκοβόλου. Η Βέτα η Σμπαρούνη κάλεσε εμένα και τον Ντίκο Βυζάντιο, γνωστό μετέπειτα ζωγράφο στο Παρίσι και την Αθήνα. Μας μίλησε για την ΕΠΟΝ και τι πρέπει και τι μπορούμε να κάνουμε ενάντια στους κατακτητές, πώς να βοηθήσουμε τον κόσμο με συσσίτια, να βοηθήσουμε τον ΕΛΑΣ που είχε αρχίσει να δημιουργείται και να γράφουμε συνθήματα στους τοίχους (που ήταν εκτός του παράνομου τύπου, η ευκολώτερη επικοινωνία με τον λαό). Πιστεύω ότι το να μπω στην ΕΠΟΝ ήταν η σωστή απόφαση. Έπραξα ό,τι έπρεπε να κάνω κι ό,τι έκαναν όλοι. Κάναμε αρκετά χρήσιμα πράγματα, είχαμε για παράδειγμα δημιουργήσει ταμείο και συσσίτια απόρων φοιτητών. Το πανεπιστήμιο ήταν κλειστό, μαθήματα δε γινόντουσαν. Το Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο ήταν επονοκρατούμενο, ας πούμε κατά το 80%. Το Πολυτεχνείο ήταν δεξιό, γιατί είχε καταληφθεί από τους Ευέλπιδες, και καμμιά φορά τρώγαμε ξύλο από τους Πολυτεχνιώτες. Ξαναείδα τον Μαλτέζο, μετά από τόσα χρόνια, το ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

Αφιέρωμα 1944. Μας μήνυσαν από την ΕΠΟΝ και μας έδωσαν εντολή να μαζευτούμε δέκα η ώρα σε μια αίθουσα της Νομικής Σχολής, στα κεντρικά κτήρια του πανεπιστημίου. Ήταν μια αίθουσα μικρή, μπαίνοντας δεξιά. Ο ινστρούκτορας μας είπε να μαζευτούμε όσοι μπορούμε παραπάνω. Κατά τις δέκα και μισή μπήκε ένας Κίτσος Μαλτέζος, λεβεντιά όπως πάντα, αλλά κατακίτρινος, τον κρατάγανε από τους αγκώνες. Ένας ινστρούκτορας άρχισε μια ομιλία όπου έλεγε ότι ο Μαλτέζος όχι μόνο έφυγε από τις γραμμές της ΕΠΟΝ, αλλά και ότι αυτομολώντας μας πρόδωσε στις άλλες παρατάξεις που πήγε. Προσωπικά εγώ και οι πιο πολλοί πέσαμε από τα σύννεφα. Δεν ήξερα ότι ο Μαλτέζος ήταν μαζί μας, ήταν η πρώτη φορά που τον είδα ως μέλος της ΕΠΟΝ και μάλιστα ως κατηγορούμενο και προδότη. Οι αναμνήσεις οι παιδικές που είχα ήταν τόσο καλές που δεν μπορούσα να φανταστώ ότι οι κατηγορίες ευσταθούσαν. Φυσικά, δεν είπαμε τίποτα, γιατί ο ινστρούκτορας έλεγε ότι είχε στοιχεία αδιάσειστα. Εκείνη την ημέρα δεν μίλησαν για θανατική καταδίκη βέβαια, αλλά διατυπώθηκαν πολύ βαριές κατηγορίες εναντίον του. Από ό,τι θυμάμαι, ο Μαλτέζος δεν έβγαλε μιλιά, διότι δεν του δόθηκε και η ευκαιρία να μιλήσει ούτε δικαίωμα απολογίας. Μετά από λίγες μέρες, την 1η Φεβρουαρίου 1944, ο Μαλτέζος δολοφονήθηκε κοντά στους Στύλους του Ολυμπίου Διός. Όπως ξέρουμε, ταυτοχρόνως κα-

τηγορήθηκε ως βασικός κατηγορούμενος ο Μικές Κουρουνιώτης, που παρεδόθηκε στους Γερμανούς και εκτελέστηκε. Πέρασαν πολλά χρόνια, και ένας συμμαθητής μου από το Πειραματικό, ο Γιάννης Σταυρόπουλος, ακτινολόγος, μου είπε το εξής. Ένα βράδυ στις φυλακές Αβέρωφ, όπου ήταν κρατούμενος κι αυτός εκείνη την εποχή, επέστρεφε στο κελλί του από τα αποχωρητήρια και τον φώναξε ένας άγνωστος από το κελλί του και του είπε: «Είμαι ο Μικές ο Κουρουνιώτης, και αύριο θα με εκτελέσουν. Υποτίθεται ότι σκότωσα τον Κίτσο τον Μαλτέζο. Ξέρω ότι θα πεθάνω, θέλω όμως να πω σε κάποιον ότι εγώ δεν πυροβόλησα ούτε είχα εντολή να το κάνω αυτό. Είμαι αθώος.» Ο άνθρωπος ήθελε να το βγάλει από μέσα του. Την ιστορία αυτή την έμαθα πολύ αργότερα από την εκτέλεση του Μαλτέζου και του Κουρουνιώτη. Το 1944 είχαν κυκλοφορήσει πολλές αλληλοσυγκρουόμενες φήμες. Ο Δημήτρης Πάμπανος (Αθήνα, 1924) μετά τα Δεκεμβριανά και τον Εμφύλιο που ακολούθησε, ήταν μεταξύ αυτών που διαφώνησαν και αποχώρησαν από το ΕΑΜ. Σπούδασε οδοντιατρική στην Αθήνα και την Γενεύη.

«Ελληνικόν Εκπαιδευτήριον». Οι τελειόφοιτοι του 1940. Ανάμεσά τους οι Θ. Φραγκόπουλος, Κ. Τσαμαδός, Κίτσος Μαλτέζος, Α. Αλιβιζάτος, Κ. Παπαναστασίου, Α. Θεοφάνης, Η. Παπαδάτος, Μ. Κοσμετάτος, Ν. Φουντούλης, Α. Γκρινιάτσος. Από το ίδιο σχολείο αποφοίτησαν την προηγούμενη και την επόμενη χρονιά, αρκετοί από τους πρωταγωνιστές της συλλογικής δράσης στους πανεπιστημιακούς χώρους της Κατοχής (Πέτρος Μακρής-Στάικος. Κίτσος Μαλτέζος. Ο Αγαπημένος των Θεών. Ωκεανίδα 2000). ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

93

ανέκδοτες

μαρτυρίες

Ο Νίκος Χατζημιχάλης ( κι εγώ ) του Παντιά Σκαραμαγκά

Σ

την Αθήνα ήρθαμε απ΄το Παλιό Φάληρο με την κήρυξη του Ελληνο – Ιταλικού πολέμου, τον Οκτώβριο του 1940, ελπίζοντας ότι αν είμαστε κοντά στην Ακρόπολη δεν θα μας βομβαρδίσουν οι Ιταλοί. Μείναμε συνεπώς στην αρχή της Πλάκας. Τον Νίκο Χατζημιχάλη τον γνώρισα τον Νοέμβριο του 1940 στη Φανέλλα του Στρατιώτη (οδός Πανεπιστημίου), μαζί με τον Στάμο Τρίπο, τον Παναγιώτη Κοτζιά, τη Νέλλη Δημοπούλου και άλλους νέους και νέες, που πακετάραμε μάλλινα για τους στρατιώτες μας που πολεμούσαν στην Αλβανία. Όλες οι κυρίες των Αθηνών, τότε, έπλεκαν μάλλινα για το στρατό μας. Με το Νίκο και τον Στάμο, οι τρεις μας, γίναμε μια στενή παρέα (ο κεντρικός πυρήνας) και βλεπόμαστε κάθε μέρα. Και στην Κατοχή και τη νύχτα. Μέναμε, βλέπεις, πολύ κοντά ο ένας στον άλλο στην Πλάκα. Ο Νίκος στην οδό Υπερείδου 18, που αργότερα μετονομάστηκε σε «Χατζημιχάλη», ο Στάμος στην οδό Απόλλωνος 4 κι εγώ στην Φιλελλήνων 20 και Κυδαθηναίων γωνία. *** Στην ευρύτερη αντιστασιακή παρέα μας συμμετείχαν: η Φανή Μανωλκίδη (Ισμήνη), η Γιούλα Αποστολίδη (αργότερα Γουλιμή), η Μαριέττα Ράδοβιτς (Ισιδωρίδη), η Βάνα Σβορώνου (Χατζημιχάλη), ο Ντίνος Αρβανίτης, η Μαίρη και ο Τάκης Ζενέτος (μικρός τότε), ο Μίστος και η Ελένη Εγγονάκη, ο Θωμάς Αλιβέρτης, ο Χρήστος Θεοδωρόπουλος (Μάξιμος το ψευδώνυμό του), ο Στάθης Μεγαλοοικονόμου (Φάνης), ο Γιώργος Λιανόπουλος (Δήμος). Οι Φάνης, Δήμος, Μάξιμος ήταν το «προδοτικό τρίο» για το ΚΚΕ,που δημοσίευσε την δεύτερη (ή τρίτη) επιστολή του Ζαχαριάδη στο περιοδικό που έβγαζαν, τη Νέα Εποχή. Ήταν δηλαδή οι «προδότες Νεοεποχίτες». Στην επιστολή αυτή, που έβγαλε απ’ την Ασφάλεια ο Δήμος (ο Ζαχαριάδης του έδειξε ότι την είχε κρύψει 94

στο καζανάκι του αποχωρητηρίου της Ασφάλειας μέσα σε προφυλακτικό): έγραφε ο αρχηγός, ότι ο πόλεμος, μετά την είσοδο των ελληνικών στρατευμάτων στην Αλβανία, γινόταν «ιμπεριαλιστικός». Και αυτό γιατί ίσχυε τότε το σύμφωνο Ρίμπεντροπ – Μολότωφ και η ΕΣΣΔ ήταν ακόμη σύμμαχο της εθνικο – σοσιαλιστικής Γερμανίας και της φασιστικής Ιταλίας. Μετά όμως που δημοσιεύθηκε η επιστολή, έγινε ο πόλεμος Γερμανίας – Ρωσσίας και η επιστολή αυτή ήταν όχι μόνο περιττή αλλά και ενοχοποιητική για το ΚΚΕ. Εξ ου και το «προδοτικό τρίο» που την δημοσίευσε. Όταν ο Ζαχαριάδης επέστρεψε από τη Γερμανία, όπου ήταν αιχμάλωτος, αρνήθηκε στο Ριζοσπάστη την αυθεντικότητα της επιστολής αυτής, αλλά μαθαίνοντας ότι δεν ήταν στο αρχείο του ΚΚΕ αλλά στου Λιανόπουλου, αργότερα την παραδέχθηκε, δίνοντας διάφορες περίπλοκες ιστορικο – υλιστικές εξηγήσεις και λέγοντας ότι «την έβγαλε ο προδότης Λιανόπουλος απ την Ασφάλεια». (Βλέπε Ριζοσπάστη και Μάχη όπου η απάντηση του Λιανόπουλου – στην Απελευθέρωση και άρθρο του Τσιριμώκου). Ήδη απ’την αρχή της Κατοχής όλοι οι Έλληνες, δηλαδή το 90% (εκτός απ΄το 9% περίπου που ήταν κομμουνιστές. Γιατί υπήρχε η Συμμαχία της ΕΣΣΔ – Γερμανίας. Και ίσως 1% γερμανόφιλοι ή αδιάφοροι), ήταν εναντίον του Άξονα. Μεταξύ αυτών θυμάμαι τους τότε νέους «κολλεγιόπαιδες», τους Γιάννη Λιάμπεη, Κώστα Ισιδωρίδη, Λευτέρη Κωνστανταράκη και Πέτρο Γραμματικόπουλο. Όλοι τους έφαγαν ξύλο άγριο και παραλίγο να τους σκοτώσουν οι Εαμίτες με τα ντενεκεδάκια του συσσιτίου, γιατί, μη όντες στο ΕΑΜ, δούλευαν με επιτυχία στο ΤΑΦ (Ταμείο Απόρων Φοιτητών) και ήσαν μέλη της Επιτροπής του (ο Κώστας ήταν πρόεδρος). Έφυγαν λοιπόν για «το βουνό» και έγιναν μεταφραστές ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

Αφιέρωμα

Στην ταράτσα του σπιτιού της οικογένειας Τρίπου, οδός Απόλλωνος αριθμός 4, το καλοκαίρι του 1943. Από αριστερά: Παντιάς Σκαραμαγκάς, Γιώργος Λιανόπουλος, Στάμος Τρίπος, η κυρία Τρίπου (μητέρα) και η Βάνα Σβορώνου, τότε φοιτήτρια αρχαιολογίας, αργότερα σύζυγος του Νίκου Χατζημιχάλη. (από το προσωπικό αρχείο του Π. Σκαραμαγκά)

των συμμαχικών αποστολών. Και τελικά έφυγαν όλοι για ΗΠΑ, όπου έγιναν γιατροί, εκτός απ’ τον Λευτέρη Κωνστανταράκη. Αυτοί και σχεδόν όλοι οι άλλοι νέοι και νέες της Ελλάδας στην εποχή εκείνη, φιλοδοξούσαμε να λάβουμε μέρος στην Αντίσταση κατά των στρατών κατοχής, απ’ όποια μεριά μας δινόταν ευκαιρία. Οι πολύ γνωστοί αριστεροί της «καλής κοινωνικής τάξης», ήταν οι: Κώστας Αξελός, Άδωνις Κύρου, Άρης Νικολετόπουλος. Βίκτωρ Μελάς, Ναταλία Μελά. (Οι Κορνήλιος Καστοριάδης και Αχιλλέας Γρηγορογιάννης κ.ά, ήταν τροτσκιστές και συνεπώς καταδιωκόμενοι απ΄όλες τις πλευρές. Αλλά κι αυτοί, πραγματικοί αντιστασιακοί). Στο κέντρο της Αθήνας κατέβαιναν στις διαδηλώσεις και πολλοί άλλοι φίλοι και φίλες της περιοχής και των προαστίων. Ο Ντίκος Βυζάντιος που με τον Μίνω Αργυράκη ήσαν αχώριστοι (και ο Ντίκος που έλεγε ότι θα φύγει για το βουνό, έμεινε, ενώ ο Μίνως πήγε με τον Ζέρβα). Και βέβαια οι «δεξιοί», ο Ρόδης Ρούφος, ο Μπούλης Φραγκόπουλος, ο Γιάννης Πολυκανδριώτης, ο Λάλας Μεσολωράς, η Μελίνα Μερκούρη, η Πανδώρα Παπαδάτου (αργότερα Τσαλδάρη), η Νιόβη Ζωϊδη (αργότερα Μελά), ο Σπύρος Ιακωβίδης και πάμπολλοι άλλοι των οποίων τα ονόματα δεν θυμάμαι. Το περίεργο είναι ότι αργότερα στη ζωή, οι περισσότεροι δεξιοί έγιΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

ναν αριστεροί και οι αριστεροί δεξιοί. Ο Νίκος Χατζημιχάλης ήταν απ’ τους πιο γενναίους και παράτολμους ανθρώπους που γνώρισα στη ζωή μου. Όταν σε μια διαδήλωση πιάσανε το Στάμο οι Ιταλοί καραμπινιέροι, ο Νίκος, που μιλούσε γερμανικά, προσποιήθηκε τον Γερμανό της Γκεστάπο και μιλώντας άγρια γερμανικά, χαστούκισε το Στάμο και τον «συνέλαβε» για λογαριασμό του, διώχνοντας τους κατάπληκτους καραμπινιέρους, εξηγώντας τους στα γερμανικά ότι τον έψαχνε για καιρό. Και όταν έστριψαν τη γωνία όπου φύγει φύγει οι δυό τους. Κάθε μέρα ο Νίκος έκανε και από μια παράτολμη αντιστασιακή, ή μη, τρέλλα – παλληκαριά. Έτσι γλύτωσε και τον Άδωνι Κύρου που επιχείρησαν να σκοτώσουν οι Εδεσίτες μπαίνοντας μπροστά του, αφού όμως είχε φάει ο ‘Αδωνις δύο σφαίρες στην κοιλιά. «Επιτέλους» (που θα έλεγε κι ο Λογοθετίδης), μια μέρα οι Γερμανοί έζωσαν το σπίτι του Νίκου στην Πλάκα και μπήκαν να τον συλλάβουν στις τρεις το πρωί. Ο Νίκος – καλοκαίρι ήταν – με τα σώβρακα, κρύφτηκε στη σκεπή του σπιτιού, πίσω από μια καμινάδα που έβλεπε στο δρόμο, και τα κατάφερε σιγά – σιγά απ’ τις ταράτσες της γειτονιάς, να ξεφύγει. Κατέφυγε στο σπίτι της Λέλιας Καναβαριώτη (πρώην φίλης του Κώστα Ισιδωρίδη πριν τα φιάξει με τη Μαριέττα Ράδοβιτς), που ήταν στην οδό Διονυσίου Αρεοπαγίτου. Από εκεί μου τηλεφώνησε να του πάω ρούχα να φορέσει. Αποφασίστηκε, ο κεντρικός πυρήνας της παρέας (όπως λέγαμε ότι είμαστε), να φύγουμε απ΄την Αθήνα γιατί όλοι κινδυνεύαμε. Έτσι, νοικιάσαμε ένα σπιτάκι στην Κηφισιά, κοντά στου Ελβετού Grendinger, στο δρόμο προς την Εκάλη. Ο Στάμος, στο μεταξύ, είχε πάθει διάσειση, πέφτοντας απ΄το μοναδικό ποδήλατο της παρέας κι έμενε στο κρεββάτι, σπίτι του. Στο «Ανθισμένο Καλάθι» (Panier Fleuri) της Κηφισιάς, όπως λέγαμε το ισόγειο σπίτι, συγγενείς και φίλοι μας έφερναν, που και που, τρόφιμα, καθαρά ρούχα και νέα. Μια μέρα ήρθε με το γκαζοζέν απ΄την Αθήνα η μαμά του Νίκου, για να μας φέρει φαγητό. Όταν έφευγε, τη συνοδεύσαμε στον Πλάτανο να πάρει το λεωφορείο και καθώς περνούσαμε μπροστά απ΄ την Kommandatur η (θαυμάσια) Αγγελική μας είπε: « παιδιά μου πολύ να προσέχετε. Οι Γερμανοί θα φύγουν σε λίγο και έχουν εξαγριωθεί. Σκοτώνουν για ψύλλου πήδημα. Μην κάνετε καμμιά τρέλλα|». Κι εγώ για να την πειράξω, όπως συνήθιζα, της είπα: «Βλέπετε άδειασε η Kommandatur. Όταν γυρίζουμε θα 95

ανέκδοτες

μαρτυρίες 1943. Φυγή αναψυχής με το λεωφορείο, μακριά από την Αθήνα. Διακρίνονται αριστερά, οι Νίκος Χατζημιχάλης και Γιώργος Λιανόπουλος. (από το προσωπικό αρχείο του Π. Σκαραμαγκά)

μπούμε μέσα να τα κάνουμε λίμπα». «Μη λες βλακείες» μου απάντησε αυστηρά. «Τα πράγματα είναι πολύ σοβαρά». Και πράγματι στο γυρισμό, είδαμε ότι και πάλι δεν υπήρχε φρουρός στην πόρτα. Μπήκαμε μέσα σιγά – σιγά, ο Νίκος κι εγώ, και αρχίσαμε τις έρευνες. Όλα ήταν ανέπαφα όπως τα είχαν αφήσει οι Γερμανοί. Σαν να μην είχαν φύγει. Ξεκολλήσαμε λοιπόν απ΄τους τοίχους κάτι επιτελικούς χάρτες (που πρέπει να βρίσκονται ακόμα στο σπίτι του Τρίπου, στην Κόρινθο) και πήραμε διάφορα έγγραφα που μας φάνηκαν χρήσιμα. Και τα κρύψαμε στο νοικιασμένο σπιτάκι μας, σε μια παράγκα που φύλαγαν τα εργαλεία του κήπου. Και ξαναγυρίσαμε στην Kommandatur, όπου καταστρέψαμε ό,τι μπορούσαμε, μήπως κι επιστρέψουν οι Γερμανοί. Βγάλαμε τα κινητά ουραία από αρκετά όπλα και τα πετάξαμε. Όσα όπλα μας φάνηκαν καλύτερα, τα πήραμε, μια αγκαλιά ο καθένας και τραβήξαμε για το σπίτι. Με τα όπλα αγκαλιά, μας έπιασε στη γωνιά του δρόμου η γερμανική περίπολος που επέστρεφε. Μας πήγαν στην Kommandatur και μας έβαλαν να συμμαζέψουμε την ακαταστασία, γιατί είχαμε τρυπήσει και κάτι σακ96

κιά με τρόφιμα και πετάξει χάμω ένα σωρό πράγματα. Σχεδόν κάθε Γερμανός, εκτός απ’ αυτούς που μας φύλαγαν, πήγαινε στο γραφείο του κι άρχιζε τις φωνές ότι κάτι του λείπει ή κάτι του κατεστράφη. Θα μας τουφέκιζαν, ήταν εμφανές. «To make a long story short», που έλεγε και ο Λιανόπουλος, μαζεύτηκαν, με τα όπλα που είχαν πάρει μαζί τους, και οργανώθηκαν σε εκτελεστικό απόσπασμα με τον αξιωματικό επικεφαλής. Μας διέταξαν να πάμε να σταθούμε μπροστά στον τοίχο. Εγώ, απ’ τον φόβο μου, τα είχα εντελώς χαμένα και νόμιζα ότι βλέπω τη σκηνή από μακρυά, σαν σε κινηματογραφικό φίλμ. Σαν να μη συμμετείχα εγώ σ΄αυτό. Καθώς προχωρούσαμε σιγά – σιγά προς τον τοίχο, μου λέει ο Νίκος: «Πηδάμε;» Δεν κατάλαβα και ρώτησα «Τι;» «Τον τοίχο», μου λέει. Και τότε πρόδωσα. Χωρίς να πω «ναι», είδα στον τοίχο μια τρύπα που ίσα – ίσα χώραγε το πόδι μου για να το βάλω και να εξυψωθώ για να πηδήσω τον τοίχο, πήρα λοιπόν φόρα και πήδηξα φοβούμενος μήπως αυτή είναι η μοναδική τρύπα. Όταν έπεσα απ΄την άλλη μεριά του τοίχου, χωρίς να κυττάξω πίσω, άρχισαν να τρέχω σαν τρελλός. Όμως τ’ αυτιά μου ήταν τεντωμένα και άκουσα, ή μου φάνηκε ότι άκουσα, το γδούπο απ’ το πέσιμο του σώματος του Νίκου. Πράγματι, ο Νίκος δεν άργησε να με προλάβει κι αρχίσαμε οι δυό μας τρελλή τρεχάλα ζιγκ-ζαγκ, γιατί εν τω μεταξύ οι Γερμανοί, που δεν μπορούσαν να πηδήξουν λόγω οπλισμού, έκαναν το γύρο του κτιρίου και του κήπου και άρχισαν να μας πυροβολούν. Όμως είμαστε παιδιά, 18 ετών περίπου, και καλοί δρομείς, κι είχαμε ξεμακρύνει πολύ και στρίψει πολλές γωνίες. Τρέχαμε, τρέχαμε, τρέχαμε. Κι όταν σταματήσαμε, είχαμε φθάσει, απ’ την άνω Κηφισιά – χωρίς σχεδόν να το καταλάβουμε – στην κορυφή της Πεντέλης. Εκεί, είχε αρχίσει να δύει ο ήλιος και το θέαμα ήταν μαγευτικό. «Αν είχαμε κι ένα τσιγαράκι τώρα», είπε ο Νίκος ,«θα ήταν τέλεια». Η συνέχεια είναι πιο πεζή και ίσως την γράψω άλλη φορά. *** Αλλά ο Νίκος, δεν σταμάταγε τις τρέλλες. Στην αρχή της Κατοχής, είχε πιαστεί σε μια διαδήλωση με το Στάμο, κι έκαναν πολλούς μήνες στου Αβέρωφ, όπου τους πήγαινα τρόφιμα, εναλλάξ με τη Μαίρη Ζενέτου που ήταν τότε ερωτευμένη με το Νίκο. Και πριν απ΄αυτό, είχε ανέβει στο βουνό στην πολύ αρΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

Αφιέρωμα χή της Κατοχής, για να παραλάβουν, μαζί με τον Αλέκο Σεφεριάδη και το Γιώργο Λιανόπουλο, τις πρώτες συμμαχικές ρίψεις για τα αντάρτικα. Αργότερα, όταν μας συνέλαβαν στην Απελευθέρωση οι Έλληνες και οι Εγγλέζοι, ο Νίκος κατάφερε να το σκάσει απ΄το στρατόπεδο συγκέντρωσης, στο Χασάνι και να κρυφτεί και πάλι για καιρό. *** Αλλά το πιο χαρακτηριστικό, που γνωρίζω, της λεβεντιάς του Νίκου, ήταν όταν μεταφέραμε κάτι όπλα απ΄την οδό Απόλλωνος 4, στην αποθήκη που είχαμε νοικιάσει, κοντά στο Α΄ Νεκροταφείο. Εγώ, ως «ψυχολόγος», είχα επιφορτισθεί να βρω το κατάλληλο παιδάκι με μεταφορικό καροτσάκι για τη μεταφορά των όπλων. Τα όπλα τα είχαμε τυλίξει σε στρατιωτικές κουβέρτες, για να μην κάνουν θόρυβο, και τα είχαμε τοποθετήσει σ ένα βαρέλι με καπάκι που έβαζαν τότε τις μπογιές. Πηγαίναμε λοιπόν προς το Νεκροταφείο, ο Στάμος, ο Νίκος κι εγώ, με το παιδί με το καροτσάκι μπροστά και το βαρέλι με τα όπλα. Κοντά στην πύλη του Αδριανού, βλέπουμε ξαφνικά να ανηφορίζει προς το μέρος μας και αρκετά κοντά μας μια ιταλική περίπολος. Το μέρος είναι ανοικτό και θα ήταν αδύνατον να ξεφύγουμε απ’ τα βόλια, όσο κι αν τρέχαμε. Παρ’όλα ταύτα, εγώ και ίσως ο Στάμος, καθυστέρησα το βήμα μήπως και φανεί ότι δεν είμαστε μαζί με το παιδί και το βαρέλι, αν και ήταν προφανές ότι είμαστε μαζί. Και κύτταζα πώς να ξεφύγω. Παρ’όλο που ήμουν ο μόνος με κάπως πιο κανονική ταυτότητα, πάντα μαζί μου για τυχόν έλεγχο. Τι να το κάνεις όμως αυτό όταν πιαστείς να μεταφέρεις όπλα. Τότε ο Νίκος, αντί ν απομακρυνθεί, πήγε προς το βαρέλι, και κάνοντας το καπάκι ταμπούρλο, άρχισε να τραγουδάει και να χορεύει διάφορους κωμικούς χορούς και να χαιρετάει τραγουδιστά τους Ιταλούς, σαν σε Όπερα, και να λέει διάφορα ιταλικά τραγούδια με παρεφθαρμένα ιταλικά. Τόσο διασκέδασαν όλα αυτά τους Ιταλούς, που μας άφησαν να φύγουμε χωρίς να ζητήσουν ταυτότητες ή να ερευνήσουν το βαρέλι. Περιττόν να πω ότι εγώ, μέχρι να φθάσω στο Νεκροταφείο, κόντεψα να λιποθυμήσω απ το φόβο μου. Και ιδίως απ’ την απρόσμενη χαρά που γλυτώσαμε. *** Όλα αυτά και άλλα πολλά, όταν τα σκέπτομαι, αισθάνομαι – σχεδόν-περιφρόνηση γι’ αυτούς που λένε ότι είναι «αντιστασιακοί» γιατί αντιστάθηκαν στη Χούντα όπου διακινδύνευαν μερικά χαστούκια και λίγες μέρες φυλακή αντί για επί τόπου εκτέλεση. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

Αυτούς, που βάσει αυτής της «αντιστασιακότητας» εισπράττουν συντάξεις. Οι δε άλλοι, οι πραγματικοί αντιστασιακοί, οι περισσότεροι, έχουν από καιρό πεθάνει, «ασύνταχτοι». *** Και άλλα πολλά έχω να γράψω για το Νίκο. Όμως μου είπαν το άρθρο να είναι μικρό (και δεν είναι). Όσο για το: «(και εγώ)»: έχω να πω ότι τη μόνη αναγνώριση που είχα, και την μόνη, έστω τυπική ανταμοιβή, είναι από τους Εβραίους: που δεν ξεχνούν ούτε το κακό αλλά ούτε και

Ο Κώστας Ισιδωρίδης με στολή αξιωματικού του Ναυτικού, η Μαριέττα Ράδοβιτς και η Βάνα Σβορώνου το 1944. (από το προσωπικό αρχείο του Π. Σκαραμαγκά)

το καλό που τους κάνεις. Και γι αυτό τους ευχαριστώ! Έστω κι αν σε όλα όσα κάνουν και ιδίως σε όσα λένε, δεν συμφωνώ. Επειδή όμως η αλήθεια πρέπει να λέγεται και ο Νίκος είναι το κυρίως θέμα μου, οφείλω να προσθέσω ότι –φυσικά– ο Νίκος ακόμα και στη Χούντα αντιτάχθηκε (που θα του φαινόταν παιχνιδάκι). Και τελικά αναγκάστηκε να φύγει για το Παρίσι, με όλη την παρέα των γενναίων ή μη αντιστασιακών. Ευχαριστώ για τη φιλοξενία. Και έτοιμος είμαι και για άλλα, όσα θυμάμαι ακόμη. Και για άλλα «της κατοχής παιδιά», που είναι πολλά. Και αρκετά από αυτά, από βόλια –συχνά ελληνικά– νεκρά. Ο Παντιάς Σκαραμαγκάς σπούδασε στην Αθήνα, στο Παρίσι και στο Λονδίνο και εργάστηκε ως σύμβουλος στην Τράπεζα της Ελλάδος. Αρθρογράφησε επί σειρά ετών στον περιοδικό τύπο με θεωρητικά κείμενα.

97

ανέκδοτες

μαρτυρίες

Συλλογή όπλων στην κατεχόμενη Αθήνα

O Νίκος Χατζημιχάλης στην Πάρνηθα το 1941 (από το προσωπικό αρχείο του Π. Σκαραμαγκά)

του Στέλιου Ζαμάνου

Ό

ταν ήρθε ο αδελφός μου ο Θεόδωρος από την Αλβανία, έφερε μαζί και το όπλο του, το οποίο και κρύψαμε. Αργότερα, όταν το 1942 διορίστηκε στην Αγροτική Τράπεζα στην Αταλάντη, άρχισε να κινείται το αντάρτικο και το πρώτο πρόβλημα που αντιμετώπιζαν οι αντάρτες ήταν του οπλισμού. Σε μια από τις άδειες που πήρε ο αδελφός μου, ήρθε και έψαχνε για όπλα. Τον βοήθησα κι εγώ. Όλος ο κόσμος βοηθούσε τότε. Ένας γείτονας μου έφερε μια φορά δυο ωραία 38ρια περίστροφα, αλλά είχαν πάθει αφλογιστία λόγω υγρασίας. Αντιλήφθηκα ότι θα χρειαζόμασταν και εργαλεία, οπότε θυμήθηκα τον Μιχαλάκη τον Σοφιανό. Ήταν τοπικός έφορος στην 3η Ομάδα Αθηναίων Ναυτοπροσκόπων. Παλιός αυλικός, με τσιγκελωτό μουστάκι, τύπος «Ελληνοπρώσου». Όταν του είπα ότι χρειάζομαι εργαλεία για να επιδιορθώσω κάτι όπλα, μου έδωσε ό,τι ήθελα. Ήταν ένας Γιάννης Κορωναίος (ο οποίος έβαλε αργότερα βόμβα στον Εθνικό Κήπο, επί Χούντας), και μέσω αυτού συστηθήκαμε και με άλλες παρέες. Μια από αυτές ήταν ο Νίκος και η Έρση Χατζημιχάλη, από μια αρχοντική οικογένεια της Πλάκας. Ήταν μια παρέα: ο Νίκος ο Χατζημιχάλης, ο Σταμάτης ο Τρίπος, ο Παντιάς ο Σκαραμαγκάς (δεν τον ήξερα προσωπικά, τον είχα όμως ακουστά), ο Γιώργης Λιανόπουλος, που έγινε υφυπουργός στην Μεταπολίτευση και είχε σχετιστεί με το δεύτερο γράμμα του Ζαχαριάδη. Ο πατέρας του ήταν επί χρόνια Γενικός Διευθυντής του υπουργείου Εσωτερικών και μας έφερνε βιβλία που είχε απαγορεύσει ο Μεταξάς, όπως το Ημερολόγιο του Κομμουνιστή του Μπουχάριν κ.ά. Αυτά τα παιδιά αποτελούσαν μια ομάδα που δεν ήταν οργανωμένη, ήταν όμως αντιστασιακή. Είχαν επιθυμία να βγούν στο αντάρτικο ή να βοηθήσουν με κάθε τρόπο τον ένοπλο αγώνα. Κόλλησα λοιπόν κι εγώ μαζί τους. Όλοι τους από πλούσιες οικογένειες, αλλά τότε τα λεφτά 98

δεν είχαν πέραση λόγω του πληθωρισμού, οπότε έκαναν άλλα τεχνάσματα: πήγαιναν στο τάδε οπλουργείο ή σε μαγαζιά με κυνηγετικά όπλα και έλεγαν: «Θέλουμε περίστροφα», «Και τι θα μας δώσετε;». Οπότε κουβαλούσαν τα παιδιά από τις γκαρνταρόμπες τους, μονοκούστουμα κασμήρια, 9 μέτρα. Με αυτό το ακριβότατο υλικό, μπορούσες να φτιάξεις δυο κοστούμια μοναδικά στον κόσμο. Αυτή ήταν η τιμή για ένα πιστόλι. Μας έφερναν λοιπόν κάτι πιστόλια μεταχειρισμένα, από αυτά που χρησιμοποιούσε παλιά η Αστυνομία Πόλεων. Υπήρχε ζήτημα πού θα τα κρύψουμε. Μου έδωσε λοιπόν ο Στάθης, του οποίου η οικογένεια είχε οινοποιία στη Λεύκα, στην περιοχή της Κοκκινιάς, μια αποθήκη βαρελιών κοντά στο Α’ Νεκροταφείο, στην οδό Τριβωνιανού 17. Πήγαμε και σκάψαμε με το Νίκο τον Χατζημιχάλη και βάλαμε ένα πισσωμένο κασόνι, είχαμε κι ένα κάλυμμα που άνοιγε και τη σκεπάσαμε με χώμα. Έτσι μαζεύονταν τα όπλα στην κατεχόμενη Αθήνα.

Ο Νίκος Χατζημιχάλης τo 1945, πριν φύγει για το Παρίσι με το εμβληματικό Ματαρόα. (από το προσωπικό αρχείο του Π. Σκαραμαγκά) ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

Αφιέρωμα

Ήβη Αθανασιάδου του Στέλιου Ζαμάνου

Η

. Κηδεία ΕΛΑΣίτη της Αθήνας στις ανατολικές συνοικίες

Ήβη μαζί με την αδερφή της ήταν αχώριστες στο σχολείο. Ήταν συμμαθήτριες με τη μικρή μου αδερφή. Πήγαιναν στου Χατζηκωνσταντίνου, ένα από τα μόνα ιδιωτικά σχολεία εκείνα τα χρόνια. Ξαφνικά το όνομά της ξεπετάχτηκε και πήρε τη θέση του στο Πάνθεον όσων θυσιάστηκαν για την Πατρίδα. Ανήκε στην Πανελλήνια Ένωση Αγωνιζομένων Νέων, την ΠΕΑΝ. Μερικές φορές, όταν το συνεργείο μας του ΕΑΜ, που έβαφε τα δικά μας συνθήματα στους τοίχους, τύχαινε στο Π. Φάληρο να συναντούσε συνεργεία άλλων αντιστασιακών οργανώσεων, συνεργαζόμαστε μαζί τους ώστε η δουλειά που κάναμε να γίνεται καλύτερα και ασφαλέστερα. Εκείνη τη μέρα, στις 12 Οκτώβρη 1944, που ήταν η μέρα της Χαράς γιατί όλα έδειχναν ότι οι Γερμανοί, κάτω από τα κτυπήματα της Εθνικής Αντίστασης και των Συμμάχων, εγκατέλειπαν τη γη μας, ύστερα από τριάμιση χρόνια αίματος και φρίκης, η Ήβη με το συνεργείο της έγραφε στην άσφαλτο το σύνθημα “Wellcome”. Ένας Γερμανός, κακούργος σαν όλους τους, γιατρός κατά μία πληροφορία, που έφευγε με το ποδήλατο τελευταίος, ξεχασμένος ίσως, την είδε, ξεκρέμασε το μάουζερ από την πλάτη του, σημάδεψε, ξεχώρισε την ψηλή κορμοστασιά της Ήβης κι έκοψε το νήμα της ζωής από την δεκαοχτάχρονη Ήβη! Από το γελαστό, γεμάτο ζωή κορίτσι. Σε λίγα μέτρα από το σημείο που έπεσε υπάρχει μια αναμνηστική πλάκα. Υπάρχουν βέβαια πιό περίοπτα σημεία για να ανεγερθεί Μνημείο αντάξιο με τη θυσία της. Όμως, φαίνεται πως, πολλές φορές, ο Δήμος μας προτιμά να γίνονται οι παρελάσεις των μαθητών στις Εθνικές Επετείους, μπροστά στον έφιππο ανδριάντα ενός στρατιωτικού που σκοτώθηκε σε τροχαίο, ενώ υπάρχουν η Ήβη και η γιατρίνα Μπεφόν, που τιμούν το Φάληρο με τις ένδοξες πράξεις τους. Υπάρχει ακόμα και η μνημειακή πλάκα της Εθνικής Εαμικής Αντίστασης, στο πιο σκοτεινό σημείο ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

της Κεντρικής Πλατείας. Εκκρεμούν ακόμα, εβδομήντα χρόνια μετά, η ανέγερση μνημείου για τον εκτελεσθέντα υποπλοίαρχο ΠΝ Αλέξανδρο Φουντουκλή και τον αγωνιστή Αριστείδη Κομνηνάκη. Ο Στέλιος Ζαμάνος γεννήθηκε το 1921 στο Παλαιό Φάληρο. Πήρε μέρος στην Εθνική Αντίσταση ως μέλος του ΕΑΜ και από το 1943 ως β΄ καπετάνιος στο I Τάγμα του 1ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ, που δρούσε στις νότιες και νοτιοανατολικές συνοικίες της Αθήνας. Στον τελευταίο χρόνο της Κατοχής έγινε υπεύθυνος οπλισμού του A’ Σώματος Στρατού του ΕΛΑΣ και έφερε στην Αθήνα επτακόσια αυτόματα και πυρομαχικά. Μετά την Βάρκιζα ήταν στην Επιτροπή Οργάνωσης του Κυβερνητικού Στρατού. Καταδικάστηκε σε δέκα χρόνια φυλάκιση. Επί Δικτατορίας, ήταν στην εξορία για πέντε χρόνια. Σήμερα είναι πρόεδρος του Πανελλαδικού Συνδέσμου Αγωνιστών Εαμικής Εθνικής Αντίστασης (ΠΣΑΕΕΑ), που αριθμεί δεκατέσσερις χιλιάδες μέλη.

Η θυσία της Ήβης Αθανασιάδου, όπως την εμπνεύστηκε ο μεγάλος σκιτσογράφος Φωκίων Δημητριάδης (Shadow over Athens, Rinehart & Co, Τορόντο 1946) 99

ανέκδοτες

μαρτυρίες

Το μπλόκο του Δουργουτίου του Παύλου Διατσέντου

Π

ολλά έχουν γραφεί κατά καιρούς για τα μεγάλα μπλόκα τον καιρό της Κατοχής, και κυρίως για τα μπλόκα της Καισαριανής και της Κοκκινιάς. Όμως δεν έχω ακούσει ούτε διαβάσει για το μπλόκο του Δουργουτίου, που έγινε τον Αύγουστο του 1944. Το Δουργούτι, που σήμερα λέγεται Νέος Κόσμος, ήταν η περιοχή που εκτεινόταν ανατολικά από αυτήν του Κουκακίου και νότια από το τότε εργοστάσιο του ΦΙΞ. Στην περιοχή, που συνορεύει με την Λεωφόρο Συγγρού, που σήμερα είναι κτισμένες λαϊκές πολυκατοικίες, υπήρχε μια παραγκούπολη με μικρομάγαζα κυρίως, και κατοικείτο από Αρμένιους που είχαν εγκατασταθεί εκεί από τον ερχομό τους στην Ελλάδα μετά την Μικρασιατική Καταστροφή του 1922. Εμείς μέναμε τότε στο νότιο μέρος της συνοικίας, που συνορεύει με την Δάφνη και την Νέα Σμύρνη. Ήταν μια περιοχή στην οποία υπήρχαν πολλοί κομμουνιστές, πολλοί από τους οποίους ήταν ενταγμένοι στον ΕΛΑΣ. Μάλιστα, κοντά στην εκκλησία της Ζωοδόχου Πηγής στην Δάφνη, υπήρχαν γραφεία που φυλάσσονταν από άντρες του ΕΛΑΣ. Το βράδυ ακούγαμε συνθήματα με το χωνί κατά των Γερμανών από τον παρακείμενο λόφο. Στην περιοχή μας γίνονταν συχνά μάχες ανάμεσα στους Ελασίτες και τους Γερμανούς, αρκετές φορές με θύματα. Ήταν, θυμάμαι, ένα ζεστό Αυγουστιάτικο απόγευμα του 1944, όταν ήλθε ο πατέρας μου από την δουλειά του, αρκετά θορυβημένος και ανήσυχος, και μας είπε ότι πριν λίγη ώρα είχε πυροβοληθεί, λίγο πιό πέρα από το σπίτι μας, ένα αυτοκίνητο με Γερμανούς. Το αυτοκίνητο είχε σταματήσει και από μέσα βγήκαν κάποιοι Γερμανοί στρατιώτες και ένας διερμηνέας, ο οποίος ακούστηκε να λέει: «Θα τα πούμε αύριο το πρωί».

100

Αφίσα του ΕΑΜ Αθήνας για τα μπλόκα Γερμανών και Ταγμάτων Ασφαλείας το 1944 (Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας –ΑΣΚΙ)

Το επόμενο πρωί ο πατέρας μου, που διαισθάνθηκε τον κίνδυνο μπλόκου, έφυγε για τη δουλειά του πολύ πρωί, ακριβώς για να αποφύγει το αναμενόμενο μπλόκο. Δεν είχε περάσει πολύ ώρα, θα ήταν περίπου έξι το πρωί, όταν από τον λόφο της Δάφνης ακούστηκε από το χωνί ότι όλοι οι άνδρες ηλικίας από δεκαπέντε έως εξήντα ετών θα έπρεπε να συγκεντρωθούν στην πλατεία Κουκακίου, απέναντι από το τότε εργοστάσιο του Φιξ. Επίσης απειλούσαν ότι άνδρες περιφρούρησης του μπλόκου θα γύριζαν στα σπίτια για να ελέγξουν μήπως κρυβόταν κάποιος που δεν είχε έλθει στον τόπο συγκέντρωσης. Σε μια τέτοια περίπτωση, αυτός που θα βρισκόταν κρυμμένος θα εκτελείτο επί τόπου. Όπως ήταν φυσικό, οι περισσότεροι έσπευσαν να παρουσιασθούν. Ένα τμήμα από αυτούς που παρουσιάσθηκαν, αποσπάσθηκαν από τους Γερμανούς, και οδηγήθηκαν σε φάλαγγα ανά τριάδα στην περιοχή μας, εκεί περίπου που είχε συμβεί το γεγονός του πυροβολισμού, σε μια μεγάλη πλατεία, σε ύψωμα που λεγόταν «Φάρος». Τα σπίτια στην περιοχή ήταν λιγοστά τότε και μονόροφα. Έτσι μπορούσαμε να διακρίνομε από το σπίτι μας όλο αυτό το ανθρώπινο πλήθος. Και τότε άρχισε το μαρτύριο. Μέσα στον καυτό ήλιο ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

Αφιέρωμα του Αυγούστου, βλέπαμε αλλά και ακούγαμε τα παραγ- γονότα, όπως τα κρεματόρια, που λίγο πολύ είναι γνωγέλματα των Γερμανών, που ανάγκαζαν τους ανθρώπους στά σε εμάς. Εκείνη την εποχή ήμουν μόλις οκτώ ετών και αυνα κάνουν «γυμναστική» και πότε να τους βάζουν να κάθονται πότε να στέκονται όρθιοι. Αυτό το «καψόνι» πρέ- τά που γράφω είναι αποτέλεσμα της φοβερής εμπειπει να κράτησε πάνω από δύο ώρες, αν θυμάμαι καλά. ρίας που έζησα εκείνη την ημέρα. Δυστυχώς δεν είμαι Ύστερα από λίγο, βλέπαμε να ξεχωρίζουν από το πλήθος σε θέση να δώσω περισσότερες πληροφορίες σχετικά ανθρώπους, με την υπόδειξη κουκουλοφόρων συνεργα- με τους νεκρούς και τους αγνοούμενους τότε, ούτε και τών τους, και να τους οδηγούν σε παρακείμενο στενό. έτυχε να βρω σχετικά στοιχεία. Ακούγαμε συχνούς πυροβολισμούς και καταλαβαίναμε Ο Παύλος Διατσέντος (Αθήνα, 1935), πτυχιούότι τους εκτελούσαν. Μπορούσαμε ακόμα να ακούμε παχος της ΑΣΟΕΕ με μεταπτυχιακές σπουδές στην ραγγέλματα και βρισιές. Όπως καταλαβαίνετε, τρόμος Διοίκηση Επιχειρήσεων, εργάστηκε στην διοίκηση και αγωνία επικρατούσε ανάμεσα σε εμάς που βλέπαμε της Εθνικής Τραπέζης, στις οικονομικές υπηρεσίες. τα συμβαίνοντα και δεν γνωρίζαμε εάν ανάμεσα σε αυτούς που σκοτώνανε ήταν δικοί μας άνθρωποι. Το ίδιο πρωί, οι Γερμανοί και οι συνεργάτες τους έβαλαν φωτιά και κατέκαψαν όλα σχεδόν τα παραγκόσπιτα στη συνοικία Αρμένικα. Ο καπνός που σηκώθηκε ήταν ορατός και στη γειτονιά μας, που απείχε τρία περίπου χιλιόμετρα. Οι άνθρωποι έτρεχαν αλλόφρονες να σωθούν και να σώσουν όσα περισσότερα μπορούσαν από τα υπάρχοντά τους. Να σημειωθεί ότι η παραγκούπολη, μήνες μετά, ανοικοδομήθηκε από τους κατοίκους. Λίγο αργότερα, το ίδιο πρωί, αντίκρυσα από τα κλειστά παραθυρόφυλλα του σπιτιού μας μια ομάδα από εφτά- οκτώ φουστανελλοφόρους (τσολιάδες) συνεργάτες των Γερμανών, να περνούν και να ψάχνουν σε κάποια σπίτια, ενώ τους άκουσα να λένε «Ε ρε, και να βρούμε κανέναν τι έχει να γίνει». Μετά το μεσημέρι της ίδιας ημέρας, γύρω στις τέσσερις, η όλη διαδικασία τέλειωσε. Όπως καταλαβαίνετε, οι γυναίκες και τα παιδιά που είχαν μείνει πίσω άρχισαν να αναζητούν τους δικούς τους και αρκετοί να μαζεύουν τους νεκρούς τους. Από ό,τι γνωρίζω, η ίδια περίπου μεταχείριση επιφυλάχθηκε για την ομάδα των ανθρώπων που έμεναν στην πλατεία Κουκακίου. Μετά τη λήξη του μπλόκου, κάποιοι, μεταξύ των οποίων και ο πατέρας μου (που τελικά δεν πρόλαβε να διαφύγει), ευτυχώς επέστρεψαν αργά πίσω στο σπίτι τους. Από αυτούς που δεν επέστρεψαν, άλλοι σκοτώθηκαν από τους Γερμανούς (όσοι υποδείχθηκαν ως κομΜια από τις εμβληματικότερες φωτογραφίες της ιστορίμουνιστές από τους κουκουλοφόρους), ενώ οι υπόλοιας του ελληνικού δοσιλογισμού. Ταγματασφαλίτης του 1ου ποι, κυρίως νέοι, μαζεύτηκαν και σταλθήκανε από τους Συντάγματος Ευζώνων Αθηνών, το οποίο πρωταγωνίστησε Γερμανούς σε στρατόπεδα συγκέντρωσης στη Γερμανία. στα αιματηρά κατοχικά «μπλόκα», ποζάρει υπερήφανος δίπλα Κάποιοι, οι νεώτεροι κυρίως, κατάφεραν να επιβιώσουν στον απαγχονισμένο Βλάση Αποστολέρη στην μικρή πλατεία και να επιστρέψουν, λίγο μετά την Απελευθέρωση, από που βρίσκεται στην συμβολή των οδών Παπαδιαμαντοπούλου και Μικράς Ασίας στα Ιλίσια. 5 Απριλίου 1944 (Γερμανικό τα στρατόπεδα, για να μας διηγηθούν στη συνέχεια τη Ομοσπονδιακό Φωτογραφικό Αρχείο, Κομπλεντς). ζωή τους εκεί, και να μας δείξουν φωτογραφίες από γεΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

101

ανέκδοτες

μαρτυρίες

Αίγιο 1943 του Πάνου Παναγόπουλου

Ε

ίναι Αύγουστος του 1943, πριν την συνθηκολόγηση των Ιταλών. Είμαστε στο οικογενειακό κτήμα, 3 χιλιόμετρα έξω από το Αίγιο, δίπλα στον ποταμό Σελινούντα, κοντά στη δημόσια οδό Αθηνών-Πατρών. Κάναμε διακοπές σε αυτό το κτήμα κάθε καλοκαίρι. Κατά τις 12.00 το μεσημέρι, ακούσαμε πυροβολισμούς. Όμως, επειδή ήταν πολύ κοντά στο σπίτι μας, δεν μπορούσαμε να δούμε τι ακριβώς συνέβαινε, καθ’ότι η περιοχή είχε έντονη βλάστηση. Στο κτήμα μας είχαμε 7-8 εργάτες και έναν επιστάτη. Αμέσως η μητέρα μας κλείδωσε το σπίτι και όλοι περιμέναμε να τελειώσουν και να φύγουν. Καθώς περνούσε η ώρα, το νερό λιγόστευε συνεχώς, οπότε η μητέρα μου είπε στον επιστάτη «κάνε πίσω να δεις τι γίνεται και να μας πεις». Με τους πυροβολισμούς να συνεχίζονται, ο επιστάτης με κάθε προφύλαξη βρίσκει τους Ιταλούς και γυρίζει να μας πει. «Βρήκα 3 Ιταλούς στρατιώτες να πυροβολούν τα αυλάκια!» (της άρδευσης). Έπειτα από αυτό, η μητέρα μας ξεθάρρεψε.Βγήκαμε έξω στην αυλή και πήραμε νερό. Μετά από δύο λεπτά, βλέπουμε τρεις νέους Ιταλούς στρατιώτες να κρατάνε 6-7 βατράχια δεμένα σε σπάγγο! «Μας συγχωρείτε που σκοτώσαμε τα βατράχια σας, να, πάρτε και εσείς μερικά!» (η μητέρα μου καταγόταν από την Ζάκυνθο και καταλάβαινε ιταλικά).

Έπειτα από αυτό, η μητέρα μας είπε του επιστάτη να πάει στο κελλάρι και να φέρει δύο κιλά κρασί και μερικά αυγά για τους στρατιώτες που πεινούσαν.Έτσι και έγινε. Την επόμενη μέρα, εγώ μαζί με το παιδί του επιστάτη (είχαμε ο καθένας απο ένα ξύλινο και τσίγκινο στεφάνι για να παίζουμε) κινηθήκαμε πρός τον δημόσιο δρόμο. Σε κάποιο σημείο βλέπουμε τρία κυπαρίσσια με τους τρεις στρατιώτες κρεμασμένους! Αμέσως γύρισα στο σπίτι κλαίγοντας! Μάθαμε μετά ότι καταδικάστηκαν για άσκοπη χρήση πυρομαχικών. Δεν υπήρχε επιμελητεία για τους Ιταλούς, οι Γερμανοί ήταν πολύ πιο οργανωμένοι. Λεγόταν στον πόλεμο ότι «από τους Γερμανούς να φοβάστε τους άντρες σας και από τους Ιταλούς τις κότες και τα μποστάνια σας». Και οι δύο μπορούσαν να σε κτυπήσουν, αλλά αν υπήρχε εκτέλεση οι Ιταλοί δίσταζαν.Αυτό πιστεύω έχει να κάνει με την πολιτισμική διαφορά τους. Οι Ιταλοί έχουν 2000 χρόνια πολιτισμού. Οι Γερμανοί ήταν αυστηροί: «οι εντολές εκτελούνται». Θυμάμαι χαρακτηριστικά ότι οι Γερμανοί είχαν εντολή να μην περιπολούν σε σημεία της επαρχίας που είχε πυκνή βλάστηση, ώστε να αποφεύγουν ενέδρες. Έτσι ποτέ δεν μπήκαν στο κτήμα μας. Ήταν εντολή! η εντολή ήταν απαραβίαστη!

Τα παιδιά εκτελεστές του Δημητρίου Τσάκωνα

Σ

μετεγγραφή μαρτυρίας του 1984 από τον Μελέτη Μελετόπουλο

την αντιστασιακή οργάνωση Ιερά Ταξιαρχία είχαμε πληροφορίες ότι οι Εαμικοί είχαν κακές προθέσεις απέναντί μας, και αποφασίσαμε να αυτοπροστατευθούμε. Αναζητήσαμε λοιπόν κάποια μορφή ένοπλης προστασίας. Μία μέρα εμφανίστηκε κάποιος και μας πρότεινε να μας φέρει σε επαφή με μία ομάδα που μπορούσε να μας φανεί χρήσιμη. Συμφωνήσαμε να δούμε αυτήν την ομάδα. Στον τόπο και τον χρόνο συνάντησης που ορίσαμε, έκπληκτοι είδαμε μία ομάδα μικρών παιδιών (από 13 έως 15), που είχαν μαζί τους μαχαίρια, σουγιάδες κλπ., και τα οποία μας δήλωσαν ότι ήταν πρόθυμοι να εκτελούν όποιον τους υποδεικνύαμε έναντι αμοιβής. Με αποτροπιασμό και αηδία τους διώξαμε.

102

Ο Δημήτριος Τσάκωνας (1921-2004), κοινωνιολόγος και συγγραφέας, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Βόννης και μετά στην Πάντειο Σχολή, υπουργός της Δικτατορίας των Συνταγματαρχών, ζούσε την δεκαετία του ’80 αυτοεξόριστος σε δωμάτιο εργατικής πολυκατοικίας στην Γενεύη, γράφοντας την πολύτομη Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Εκεί διηγήθηκε στον (τότε φοιτητή του Παν/ μίου της Γενεύης) Μελέτη Μελετόπουλο μεταξύ πολλών άλλων και αυτό το περιστατικό, ενδεικτικό της ακραίας ηθικής έκπτωσης της ελληνικής κοινωνίας επί Κατοχής. Ο αείμνηστος καθηγητής Τσάκωνας, που υπήρξε επί Κατοχής ενεργό μέλος της νεανικής αντιστασιακής οργάνωσης Ιερά Ταξιαρχία, θεωρούσε την Κατοχή ως την πηγή όλης της στρεβλής μεταπολεμικής εξέλιξης του Ελληνισμού. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

Αφιέρωμα Φωτογραφία του Κώστα Παράσχου από το λεύκωμα Η Κατοχή: φωτογραφικά τεκμήρια 1941-1944

Η Γενιά της Κατοχής του Γιώργου Μιχαλόπουλου

Ο

παππούς μου πέθανε προτού καλά καλά γνωριστούμε, όταν ήμουν έξι χρονών. Θυμάμαι αμυδρά έναν ψηλό, φαλακρό άντρα, έξυπνο και ευερέθιστο, που του άρεσε το σκάκι και το καλό ντύσιμο. Για όσο πρόλαβε, με περιέβαλε με αγάπη. Τα Χριστούγεννα του ’86 βγήκε κρυφά από το διαμέρισμα του στην Αλκιβιάδου, όπου είχε καλέσει την οικογένεια για το εορταστικό δείπνο, άφησε ένα δώρο για μένα από τον «Άη Βασίλη», χτύπησε το κουδούνι, και έτρεξε να κρυφτεί στις σκάλες. Δεν πρόφτασε, και είδα την πλάτη του καθώς άνοιγα την πόρτα. Η απροσεξία του με έπεισε για κάτι που από καιρό υποψιαζόμουν: ο Άη Βασίλης ήταν μια επινόηση των μεγάλων σε βάρος των παιδιών. Οι μεγαλύτεροι διάλεγαν για εμάς τα δώρα που αυτοί προτιμούσαν, και στα παράπονά μας ότι εμείς άλλα είχαμε ζητήσει, μετέθεταν βολικά την ευθύνη σε έναν φανταστικό αποστολέα. Δύσπιστος και φιλύποπτος από μωρό, η ανάμνηση αυτή επισφράγισε τον σκεπτικισμό μου και ένιωθα για χρόνια περήφανος που απαλλάχτηκα νωρίς από το χριστουγεννιάτικο ψέμα. Με τα χρόνια όμως, αυτό που μέτρησε μέσα μου ήταν η διακριτικότητα του παππού. Προτιμούσε να κάνει τις καλές πράξεις αθέατος, κρυμμένος πίσω από ένα προσωπείο αυστηρότητας και σοβαρότητας. Υποσυνείδητο κατάλοιπο των αυστηρών κανόνων και της υπακοής στην ιεραρχία που του δίδαξε η σκληρή δεκαετία του Σαράντα; Προσωπική επιλογή και ευαισθησία; Δεν τον γνώρισα αρκετά καλά ώστε να μπορώ να απαντήσω. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

Στο κείμενο αυτό, θα αφηγηθώ σύντομα τα λίγα που έμαθα για αυτόν και την επίδραση που είχαν πάνω μου, ειδικά στον τρόπο που προσεγγίζω την ιστορία. Μεγαλώνοντας έμαθα από τον γιο του, τον πατέρα μου, ότι ο παππούς ήταν αξιωματικός του Ελληνικού Στρατού, βετεράνος του Ελληνοϊταλικού Πολέμου και μέλος του ΕΑΜ. Για τη ζωή του στην Κατοχή, ο παππούς δεν μίλαγε σχεδόν ποτέ. Επαναλάμβανε αυτάρεσκα μόνο δύο ιστορίες, για το πώς ξέφευγε από τους ελέγχους των Ταγμάτων Ασφαλείας. Στην πρώτη, γύρναγε σπίτι με σφραγίδες του ΕΑΜ κι ένα χωνί από εφημεριδόχαρτο με ψάρια που μόλις είχε αγοράσει. Όταν είδε ότι οι ταγματασφαλίτες έλεγχαν τους περαστικούς, έβαλε τις σφραγίδες στην αριστερή του παλάμη, αναποδογύρισε πάνω τους το χωνί και προσπέρασε κάνοντας τον αδιάφορο. Στη δεύτερη συνάντηση του με τα Τάγματα, απέφυγε τον έλεγχο από ένα χωριατόπαιδο που μόλις είχε καταταγεί, με ένα κοφτό «σας παρακαλώ, κύριε» και το ύφος αξιωματικού που διατάζει σε νεοσύλλεκτο. Το επιμύθιο ήταν πως όταν βγαίνεις στην παρανομία, πρέπει να μένεις «ψύχραιμος και καλοντυμένος». Η τύχη όμως που τον ευνόησε στην Κατοχή, του γύρισε την πλάτη λίγους μήνες αργότερα: μετά τα Δεκεμβριανά, τον κάρφωσαν στις αρχές πρώην συνεργάτες των Γερμανών, αποτάχθηκε από το στράτευμα και εξορίστηκε. Η υπόλοιπη ζωή του ήταν συμβατική. Δούλεψε στον ιδιωτικό τομέα, παντρεύτηκε κοντά στα πενήντα μια 103

αρκετά νεώτερή του γυναίκα, βασιλόφρονα και νοικοκυρά, και απέκτησε έναν γιό και μια κόρη. Μέσω των πνευματικών του ενασχολήσεων και διασυνδέσεων, εξασφάλισε τις κοινωνικές επαφές και την αναγνώριση που του στέρησε η απόταξή του. Τα βιβλία φιλοσοφίας και λογοτεχνίας και τα βινύλια συμφωνικής μουσικής που συνέλεγε, καθώς και η μόρφωση σε καλά ιδιωτικά που εξασφάλισε στα παιδιά του, μαρτυρούν έναν άνθρωπο σε αρμονία με τον κοινωνικό συντηρητισμό της μεταπολεμικής Ελλάδας. Μόνη παραφωνία ένα δίτομο ελληνορωσσικό λεξικό, που ξέμεινε ανάμεσα σε τόμους του Πλάτωνα και του Γιώργου Θεοτοκά, απομεινάρι μιας αποτυχημένης απόπειρας να μάθει την γλώσ-

σα του υπαρκτού σοσιαλισμού. Όσοι τον γνώρισαν, μου λένε ότι ο παππούς προτιμούσε να μη σκαλίζει το παρελθόν. Δε μίλαγε για πολιτική, και η σιωπή του μαρτυρούσε απογοήτευση, αν όχι συντριβή. Ίσως για να διαφυλάξει την έξωθεν καλή μαρτυρία, φρόντισε να μη αφήσει κανένα γραπτό τεκμήριο για την ζωή και τις σκέψεις του. Έτσι, εικοσιπέντε χρόνια μετά τον θάνατό του, η μόνη χειροπιαστή μαρτυρία που έχω ότι υπήρξε στη ζωή κάτι άλλο εκτός από κονφορμιστής μεσήλικας, είναι ένα φωτογραφικό άλμπουμ. Οι φωτογραφίες προχωρούν χρονολογικά, και όταν φτάνουν στο 1940, μπορώ να διαβάσω τα γράμματά του με χοντρό κόκκινο μολύβι: «Αλβανικό Μέτωπο-1940». Πάντα λακωνικός, άφηνε όσο λιγώτερα ίχνη μπορούσε για τις σκέψεις και τις πράξεις του. Οι φωτογραφίες με άγνωστα πρόσωπα σε άγνωστα μέρη διέγειραν την περιέργειά μου και με έπεισαν ότι ανήκουν σε έναν κόσμο που άξιζε να εξερευνήσω. Οι φαντάροι και οι αξιωματικοί στις φωτογραφίες δεί104

χνουν νικητές και κατακτητές. Ποζάρουν εξουθενωμένοι αλλά με χαμόγελο στο έδαφος μιας ξένης χώρας, όπου υπάρχουν τζαμιά με μιναρέδες και τα πιτσιρίκια στο δρόμο φορούν φέσια. Σε μία από τις φωτογραφίες, ο παππούς ποζάρει με τρεις συναδέλφους του μπροστά σε έναν τοίχο με το φασιστικό σύνθημα Credere Obbedire Combattere. Η φωτογραφία είναι ένα πολεμικό λάβαρο, σύμβολο της νίκης εναντίον των Ιταλών. Οι τέσσερις νέοι αξιωματικοί λάμπουν από ικανοποίηση. Η περιέργεια που μου δημιούργησαν όσα ήξερα, και κυρίως όσα δεν έμαθα ποτέ, για τον παππού και τους συμπολεμιστές του, έμεινε για πολύ καιρό ανεκμετάλλευτη. Μόνο τελειώνοντας τις μεταπτυχιακές μου σπουδές στην Ευρώπη ένιωσα έτοιμος να πάρω την ευθύνη του σκαλίσματος των περασμένων που ο πρόγονός μου είχε συστηματικά αποφύγει. Αποφάσισα να μάθω όσα μπορούσα περισσότερα για τη γενιά του, τις ελπίδες και τις απογοήτευσεις που ένιωσαν στη φοβερή δεκαετία του Σαράντα. Οι κοντινοί του συγγενείς είχαν όλοι πεθάνει και μαζί τους κάθε ελπίδα να βρω συγκεκριμένες πληροφορίες για τον παππού. Ήταν όμως ακόμα ζωντανοί άνθρωποι που είχαν ζήσει την ίδια εποχή και είχαν βρεθεί κι αυτοί στο μάτι του ίδιου κυκλώνα: Πόλεμος, Κατοχή και Εμφύλιος. Ξεκινώντας δεν ήμουν καλά καλά σίγουρος τι ήταν αυτό που ήθελα να μάθω. Να μάθω τι σήμαινε ο πόλεμος για όσους πήραν μέρος σε αυτόν; Να μαζέψω πληροφορίες για το πώς έζησαν οι Αθηναίοι την Κατοχή; Ή μήπως πώς τους σημάδεψαν τα Δεκεμβριανά; Ήμουν όμως σίγουρος για το πού βρίσκονταν οι απαντήσεις: όχι μόνο στα εκατοντάδες βιβλία που έχουν γραφτεί, αλλά στους ίδιους τους ανθρώπους. Έτσι, με πείσμα, και για αρκετούς μήνες, υποχρέωσα γέρους και γριές της Κατοχής να μου μιλήσουν για όσα ο παππούς συστηματικά απέφευγε. Οι ίδιοι οι συνομιλητές μου ήταν εξ ίσου ανίδεοι με εμένα. Συχνά ερχόντουσαν στο ραντεβού μας με βιβλία, δικά τους ή άλλων, και με διαβεβαίωναν ότι εκεί θα έβρισκα τις απαντήσεις για όλες τις ερωτήσεις μου. Όταν τελικά τους έπειθα να αφήσουν τα βιβλία στην άκρη και να συζητήσουν, μου επαναλάμβαναν ότι δεν είχαν τίποτε καινούργιο ή ενδιαφέρον να πουν και πως οι ίδιοι δεν έχουν θέση στην ιστορία. Η πραγμαΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

Αφιέρωμα τική ιστορία, μου είπαν ξανά και ξανά, είναι η Καζέρτα, η Γιάλτα και η Βάρκιζα, και αυτά τα πράγματα τα αποφασίζουν στρατηγοί, βασιλιάδες και πολιτικοί. Οι ίδιοι ήταν παιδιά με κοντά παντελονάκια στην Κατοχή και απλώς ακολούθησαν την πορεία που η Ιστορία είχε διαλέξει για αυτούς. Οι σκέψεις και οι πράξεις τους ήταν απλά τερτίπια, ανάξια καταγραφής. Όπως και τα βιβλία ιστορίας, οι συνομιλητές μου προτιμούσαν να μιλούν για τους νεκρούς παρά για τους ζωντανούς. Ο Μεταξάς, ο Αττίκ, ο Σιάντος, ο Γεώργιος Παπανδρέου, οι ανώνυμοι αλλά πολυάριθμοι νεκροί του πολέμου, της πείνας και του κρύου, να ποιοι ανήκουν στην Ιστορία. Αντίθετα, οι ίδιοι δήλωναν αθώοι κάθε ιστορικής ευθύνης. Είναι μια εύλογη σκέψη: η ζωή ενός νεκρού είναι τελεσίδικα τελειωμένη και εύκολα μπορείς να τη διαβάσεις ανάποδα. Ξεκινάς από το τέλος και δίνεις το νόημα στη ζωή με κριτήριο τον θάνατο. Ανάλογα με τις ιδεολογικές προτιμήσεις του ιστορικού, ένας εκτελεσμένος από την ΟΠΛΑ μπορεί να παρουσιαστεί ως προδότης της αριστεράς, θύμα του κομμουνισμού ή απλώς θύμα μιας ατυχούς περίστασης. Σε κάθε περίπτωση είναι απών, δεν μπορεί να φέρει αντιρρήσεις και η ζωή του μπορεί να καταγραφεί με τρόπο σίγουρο και απόλυτο. Οι ζωντανοί αντίθετα είναι γεμάτοι αμφιβολίες. Οι ίδιοι μου επανέλαβαν ξανά και ξανά ότι ήταν άτολμοι, αναποφάσιστοι, είχαν αμφιταλαντεύσεις και σπάνια γνώριζαν (ή έστω αναζητούσαν) το νόημα των πράξεών τους. Για τους περισσότερους, η ιδεολογική στράτευση και το πάθος της δεκαετίας του Σαράντα ανήκουν σε έναν αλλόκοτο και ξεχασμένο κόσμο, που τα πάθη του ελάχιστη σχέση έχουν με τον σημερινό τους εαυτό. Εγώ όμως επέμενα να βασανίζω τους γέρους συνομιλητές μου με ερωτήσεις, αποφασισμένος να μάθω για τον κόσμο του παππού. Το πείσμα μου επιβραβεύθηκε, καθώς σύντομα εξοικειώθηκα με το λεξιλόγιο ενός κόσμου που έχει οριστικά παρέλθει: λαχανίδες, γκαζοζέν, αβιταμίνωση, σορπράϊζ πάρτι, ανθρακίτης, συσσίτια, συσκότιση, περίπολα, καρότσια, Κουρτουλούς. Συγχρόνως, αναζητούσα επίμονα το θέμα που θα μου πρόσφερε μια κλειδαρότρυπα για να κοιτάξω μέσα σε αυτόν τον περίεργο κόσμο. Σύντομα έκανα την επιλογή μου. Θα έγραφα για τα συνθήματα στους τοίχους. Τι ακριβώς με γοήτευσε τόσο με τα συνθήματα ώστε να περάσω μήνες ψάχνοντας, συζητώντας και γράφοντας για αυτά; Κατά παράδοξο τρόπο, ανακάλυψα ότι όλοι οι συνομιλητές μου τα γνώριζαν. Ήταν πανταχού ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

παρόντα στην κατοχική Αθήνα: επιτέλους, σκέφτηκα, να κάτι που συνέβη αλλά δεν υπάρχει στα βιβλία ιστορίας. Καθώς οι συνομιλητές μου τα είδαν και πολλοί κιόλας τα έγραψαν οι ίδιοι, τους ήταν τώρα πιο δύσκολο να αρνηθούν τη συμμετοχή τους στον κόσμο του Σαράντα. Να κάτι που αναμφισβήτητα επέλεξαν να κάνουν, κάτι για το οποίο δεν μπορούν να επικαλεσθούν άλλοθι: πήραν τενεκεδένια κουτιά, τα γέμισαν με μπογιά, βγήκαν στο δρόμο και μπογιάτισαν τοίχους και μάντρες με συνθήματα κατά των Γερμανών, των Βούλγαρων και της επιστράτευσης. Είχαν κάνει κι αυτοί το κάτι τίς τους. Η επιλογή μου έφερε καρπούς. Ένας γιος Αρμένιων προσφύγων, θυμήθηκε πως μια μέρα, γιατί έτσι «γούσταρε» και για να κάνει κάτι που θα του έδινε πόντους στους συνομήλικούς του, πήρε μια κιμωλία και έγραψε κάτι (δε θυμάται πια τι) σε μια μάντρα στο Δουργούτι. Καθώς θυμόταν το περιστατικό, χαμογέλασε αμήχανα σα να σκέφτηκε «ναι, ήμουνα κι εγώ εκεί». Ο Αλέξης από το Μεταξουργείο, παρόμοια, θυμήθηκε μεγαλύτερους να γράφουν, αργά το βράδυ στη γειτονιά του, αριστερά συνθήματα με κόκκινη μπογιά, αλλά δεν θυμόταν αν είχε γράψει και ο ίδιος. «Αυτός σε λίγο θα ξεχάσει και το όνομά του», μου είπαν γελώντας οι φίλοι του στο καφενείο, και πράγματι ο Αλέξης τους ρωτούσε συχνά αν θυμόντουσαν πού είχε αφήσει τα πράγματα του. Θυμόταν πάντως ότι τις μέρες της Κατοχής στεκόταν με ένα καροτσάκι έξω από το σταθμό Λαρίσσης για να μεταφέρει τις βαλίτσες όσων έρχονταν από την επαρχία. «Το καροτσάκι είχε διπλό πάτο», συνέχισε ο Αλέξης και μου έκλεισε το μάτι. «Όταν έβλεπα κανένα τυράκι ή κάνα βάζο με ελιές, το έπαιρνα με τρόπο και το έχωνα από κάτω.» Επιτέλους, ένας άνθρωπος ανάμεσα στους ήρωες του Σαράντα, σκέφτηκα. Ο πρώτος όμως που μου κέντρισε το ενδιαφέρον για τα συνθήματα ήταν ένας πανέξυπνος συνταξιούχος δημοσιογράφος, που στην Κατοχή ζούσε στην οδό Ιπποκράτους. Η εγγύτητα του σπιτιού του στο νεκροτομείο της οδού Μασσαλίας, του έδειξε γρήγορα πόσο ευτελής έγινε η ζωή τον χειμώνα του 1941-42, καθώς τα καρότσια ξεφόρτωναν συνέχεια πτώματα σε μαύρα χάλια. Έζησε όμως και στιγμές ελευθερίας. Τα βράδια η πόλη τους ανήκε. Συναντούσε τους φίλους του στο καφενείο, στην αίθουσα του μπιλιάρδου. Έφερναν τους τενεκέδες με την μπογιά και τα πινέλα και τα έκρυβαν κάτω από τους πάγκους, χωρίς να βλέπει ο καταστηματάρχης, που δεν ήθελε μπλεξίματα. Αφού νύχτωνε, έπαιρναν τα πινέλα και τους κουβάδες και πήγαιναν να 105

γράψουν. Οι περισσότεροι που είχαν μπογιατίσει μου είπαν ότι ένιωθαν ελεύθεροι, γιατί με τις πράξεις τους αψηφούσαν τον κίνδυνο ώστε να συνεισφέρουν έστω ελάχιστα στην πολεμική προσπάθεια των Συμμάχων. Μία από τους συνομιλητές μου, θυμόταν ότι το πρωί περνούσε με τους φίλους για να θαυμάσει «μετά μεγίστης ευχαριστήσεως» όσα είχαν γράψει το προηγούμενο βράδυ. Ο βαθμός του κινδύνου διέφερε από περιοχή σε περιοχή. Στο κέντρο, υπήρχαν τακτικές περιπολίες και τα γραψίματα μπορούσαν να γίνουν μόνο το βράδυ, μετά την απαγόρευση κυκλοφορίας. Το μπογιάτισμα γινόταν σε ομάδες, όπου ένας έγραφε και οι υπόλοιποι κρατούσαν τσίλιες. Με αυτόν τον τρόπο, οι πιθανότητες να τους πιάσουν επ’ αυτοφόρω ήταν ελάχιστες. Οι μοναχικοί όμως μπογιατζήδες διέτρεχαν κινδύνους. Μία από αυτές θυμάται ότι είχε γράψει ένα μεγάλο V, το σύμβολο της συμμαχικής νίκης, με κιμωλία, στο Πειραματικό στην Σκουφά, όταν ξαφνικά ένας Ιταλός στρατιώτης της έδωσε δύο δυνατά χαστούκια και τη διέταξε να πάει σπίτι της. Οι συνομιλητές μου μού εξήγησαν ότι η κατάσταση στις γειτονιές ήταν πολύ διαφορετική από ό,τι στο κέντρο. Εκεί οι Γερμανοί δεν έκαναν τακτικές περιπολίες και τα γραψίματα μπορούσαν να γίνουν ανά πάσα στιγμή. Επιπλέον, στις προσφυγικές γειτονιές όπως η Καισαριανή και το Δουργούτι, το ΕΑΜ κυριαρχούσε και τα περισσότερα αν όχι όλα τα συνθήματα, ήταν 106

γραμμένα από μέλη του. Ένα μέλος της ΕΠΟΝ στον Βύρωνα θυμάται ότι τα προσφυγικά σπίτια ήταν πανομοιότυπα και έγραφαν στο μικρό κενό που υπήρχε κάτω από κάθε παράθυρο. Οι ιδιοκτήτες λίγο μετά τα έσβηναν με ώχρα, αυτό όμως βόλευε τους αριστερούς γιατί έτσι ανανέωναν τα γραψίματα. Αντίθετα από τις παρέες της Ιπποκράτους που λειτουργούσαν αυθόρμητα, στην Αριστερά υπήρχαν κανόνες για το τι και πώς το έγραφαν. Συγκεκριμένα, το ΕΑΜ χρησιμοποίησε τα γραψίματα για τρεις σκοπούς: να ενθαρρύνει τον κόσμο ενάντια στους Γερμανούς (με συνθήματα γενικά ενάντια στην Κατοχή), να διαδώσει ειδήσεις για τον πόλεμο και να παροτρύνει τον κόσμο σε συγκεκριμένες πράξεις αντίστασης. Τα γραψίματα συνεισέφεραν στην αποτυχία της επιστράτευσης στην Αθήνα, καθώς και στην οργάνωση διαδηλώσεων κατά της Κατοχής. Όπως μου είπε επιγραμματικά ο Στάθης, ένας θυμόσοφος ογδοντάρης, «οι μαντρότοιχοι ήταν για μας ο πίνακας ανακοινώσεων». Όσο μάθαινα περισσότερα για τη συνήθεια αυτή των παιδιών και των νέων, και μαζί με αυτήν για τον κατοχικό κόσμο που τη γέννησε, τόσο περισσότερο αναρωτιόμουν «γιατί». Οι συνομιλητές μου συμφωνούσαν ότι το γράψιμο στους τοίχους δεν ήταν παίξε-γέλασε. Αν έπεφτες σε κάποιον θυμωμένο Γερμανό (και μετά το Στάλινγκραντ και τις απανωτές ήττες και ταπεινώσεις που το ακολούθησαν, οι Γερμανοί είχαν πολλούς λόγους να είναι θυμωμένοι), μπορεί να σε εκτελούσε επί τόπου. «Γιατί λοιπόν να ρισκάρεις τη ζωή σου για μια μπογιά στον τοίχο;» ρωτούσα τους συνομιλητές μου με θράσος. Οι περισσότεροι απόρησαν με την ερώτησή μου. Μου εξήγησαν ότι απλώς δεν σκεφτόντουσαν έτσι: κάποιοι μίλησαν για νεανικό αυθορμητισμό, άλλοι για άγνοια κινδύνου, κάποιοι μου είπαν ακόμη ότι εκ των υστέρων η επιλογή τους όντως μοιάζει παράλογη, αλλά τότε τους φαινόταν αυτονόητη. Για άλλη μια φορά, έβλεπα να υψώνεται το ίδιο τείχος ανάμεσα στο τώρα και στο τότε, και το παρελθόν να γίνεται αλλόκοτο και ανεξιχνίαστο. Δύο μονάχα απάντησαν ευθέως στην ερώτησή μου. Ο πρώτος μου είπε ότι είχε αποφασίσει από την πρώτη μέρα της Κατοχής ότι θα έπαιζε συνέχεια με τον θάνατο. Γιατί; «Αν μπορούσα να φάω έναν Γερμανό ολόκληρο, θα το έκανα.» Ένιωθε ακέραιο μίσος για τον κατακτητή. Αυτό πίστευε ότι επέβαλαν οι ιστορικές συνθήκες και ο ίδιος ρίχθηκε στο ρεύμα με όλη του τη δύναμη. Πλήρωσε ακριβά αυτή του την απόφαση (με πολυετή φυλάκιση), αλλά δεν μετάνιωσε στο ελάχιστο για ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

Αφιέρωμα την επιλογή του. Η δεύτερη απάντηση μου ήρθε εκεί που δεν το περίμενα. Στο τέλος μιας συνέντευξης, μια παλιά Επονίτισα μου είπε ότι έψαξε πολύ ανάμεσα στις αναμνήσεις να βρει κάτι ευχάριστο να μου διηγηθεί, για να μη τα παρουσιάζει όλα μαύρα. Η Κατοχή της στέρησε την γνώση που περίμενε να κατακτήσει ως πολλά υποσχόμενη μαθήτρια στο Μαράσλειο. Είδε πολλούς συνομήλικους της να σκοτώνονται, ενώ η ίδια ανταμείφθηκε για τη συμμετοχή της στην αντίσταση με πολύχρονη φυλάκιση. Θυμήθηκε λοιπόν ότι ένα βράδυ πήραν εντολή να πάνε να μπογιατίσουν στο κέντρο της πόλης, και ότι μετά το μπογιάτισμα πήγαν σε ένα ξέφωτο στην Φωκίωνος Νέγρη και περάσαν τη νύχτα όλοι μαζί: « ήταν ένα μέρος που δεν μπορούσα να φανταστώ ότι υπήρχε, γεμάτο πράσινο, γεμάτο πουλιά που κελαηδούσαν. Μετά από όσα φοβερά είχες περάσει, αυτό ήταν κάτι που άξιζε να το ζήσεις.» Μπορώ, λοιπόν, τώρα να πω ότι έμαθα κάτι παραπάνω για τη δεκαετία του Σαράντα και τις τραγωδίες που τη σημάδεψαν. Μπορώ να απαντήσω με ικανοποίηση ότι έκανα μια πρώτη καταγραφή ενός φαινομένου που μεταμόρφωσε την πόλη όπου μεγάλωσα και ζω. Τα συνθήματα της Κατοχής έχουν βέβαια προ πολλού σβηστεί, αλλά η συνήθεια ρίζωσε για τα καλά, και οι αθηναϊκοί τοίχοι παραμένουν σήμερα γεμάτοι γραψίματα. Τα σημερινά γκραφίτι είναι τα δισέγγονα των συνθημάτων της Κατοχής, γραμμένα συχνά στα ίδια κομμάτια τοίχου, πάνω από πολλά στρώματα μπογιάς. Ένας φίλος με λαμπρές σπουδές στις θετικές επιστήμες, με διαβεβαιώνει ότι η ανάκτηση των κατοχικών συνθημάτων είναι τεχνολογικά εφικτή και θα είχε χαμηλό οικονομικό κόστος. Προσωπικά, όμως, είμαι σίγουρος ότι η ελληνική κοινωνία έχει από καιρό πάρει την απόφαση να αφήσει τα συνθήματα (μαζί με τις αξίες, τις προσδοκίες και τις διαψεύσεις που μαρτυρούν) αιωνίως παραδομένα στη λήθη. Αν μου έμεινε κάτι χειροπιαστό από την αναζήτηση αυτή γύρω από τους ανθρώπους και τα βιώματά τους, είναι η πεποίθηση ότι, αν είσαι επίμονος και λίγο τυχερός, μπορείς να ρίξεις κλεφτές, ηδονοβλεπτικές ματιές στον παράξενο κόσμο της Αθήνας του Σαράντα και να κάνεις μια λεπτομερή (αν και προφανώς όχι αλάνθαστη) περιγραφή και ερμηνεία του τι συνέβη. Επιστρέφοντας όμως στο αρχικό μου κίνητρο, ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

δεν έμαθα τίποτα για τη φωτογραφία του Γιώργου Μιχαλόπουλου με τους τρεις συναδέλφους του στη νότια Αλβανία τον χειμώνα του 1940-41. Όχι μόνο γιατί δεν βρήκα πληροφορίες, αλλά γιατί, όπως κατάλαβα από τις συνεντεύξεις μου, το βίωμα αυτό καθ’ αυτό και η περιγραφή του είναι δύο τελείως ξεχωριστά πράγματα, ακόμα και για αυτούς που το έζησαν σε πρώτο πρόσωπο, πόσο μάλλον για τον ιστορικό. Κατάλαβα επιτέλους ότι, ακόμα κι αν ο παππούς μου είχε αφήσει μια λεπτομερή καταγραφή όσων έζησε στην Αλβανία, δεν θα μπορούσα ποτέ να νοιώσω όπως ακριβώς είχε νοιώσει τη στιγμή της φωτογραφίας. Υπό μία έννοια, το χάσμα μεταξύ παρόντος και παρελθόντος είναι κυριολεκτικά αγεφύρωτο και αναζητούσα από την αρχή μια χίμαιρα. Συχνά σκέφτομαι ότι είναι ακριβώς η σιωπή του παππού μου που με έκανε ιστορικό. Αν άφηνε παράση-

μα, διακρίσεις και απομνημονεύματα πίσω του, θα με αποθάρρυνε από την περαιτέρω μελέτη. Κανείς δε θέλει να γίνει υπηρέτης ενός ένδοξου προγόνου. Η σιωπή του, αντίθετα, με άφησε ελεύθερο να τον φτιάξω στα δικά μου μέτρα και να δημιουργήσω σχεδόν από το μηδέν έναν πρόγονο όπως εγώ τον ήθελα. Ο παππούς μου μού κληροδότησε ένα αίνιγμα, κι εγώ έπεσα για τα καλά στην παγίδα του, αφιερώνοντας την ζωή μου στην αναζήτηση κάτι που εξ ορισμού δεν υπάρχει πια, του παρελθόντος. * Ευχαριστώ τον Παντιά Σκαραμαγκά, την θεία μου Νίνα Μιχαλοπούλου-Πιόκου και τον Πέτρο από την Καισαριανή για τα σχόλια τους. Το κείμενο το αφιερώνω στον πατέρα μου Δημήτρη, παραγνωρίζοντας ότι έχει πολύ πιο απείθαρχη στίξη από ό,τι ο ίδιος θα επιθυμούσε.

107

Το Πολυτεχνείο σε φωτογραφία Γερμανού στρατιώτη, 1941-1942 (προσωπική συλλογή Ιάσονα Χανδρινού).

Νέες τάσεις της ελληνικής ιστοριογραφίας Η νεολαία της Κατοχής ως ιστορικό υποκείμενο

των Γιώργου Μιχαλόπουλου–Ιάσονα Χανδρινού

Η

ιστοριογραφική παραγωγή γύρω από την δεκαετία του ’40 στην Ελλάδα, έχει εδώ και μια σχεδόν δεκαετία συνδεθεί με μια εκρηκτική δημόσια συζήτηση για την Νεοελληνική Ιστορία σε όλη της την έκταση. Αν η δεκαετία του ’40 υπήρξε το κατ’ εξοχήν πεδίο συγκλίσεων, αντιπαραθέσεων και παραγωγής επιστημονικού έργου και δημόσιου λόγου, σήμερα η τάση να επιστρέφουμε σε αυτήν, συχνά με τρόπους που απομακρύνονται από την στεγανοποιημένη λογική της ακαδημαϊκής έρευνας, μοιάζει πανίσχυρη. Περισσότερο από κάθε άλλη περίσταση της μεταπολιτευτικής μας ιστορίας, γύρω από τα ζητήματα της Κατοχής και του Εμφυλίου συσπειρώνονται σήμερα ετερογενείς και πολλαπλών προελεύσεων αναλύσεις για το παρόν, ανησυχίες για το μέλλον και διχογνωμίες για την ιστορία, ενώ το πρόσφατο ιστορικό παρελθόν μοιάζει να ρευστοποιείται και να γεννά ερωτηματικά, κάτω από την πίεση μιας γενικώτερης αποσυμβολοποίησης. Αυτή η διάθεση αναζήτησης συνδέεται με την εκρηκτική αύξηση ερευνητών με θέληση να προσεγγίσουν την συγκεκριμένη ιστορική περίοδο, αισθητή ήδη από τις αρχές της προηγούμενης δεκαετίας. Κοινό χαρακτηριστικό αυτής της γενιάς –την οποία η επιστημολογική ταξινόμηση αναγνωρίζει ως «μετα-αναθεωρητική»– είναι η στροφή προς το μαζικό επίπεδο. Παρατηρείται δηλαδή μια απομάκρυνση από την παραδοσιακή μελέτη των πολιτικών δυνάμεων και της ρητορικής των ηγεσιών και μια εστίαση στις πολιτικές και κοινωνικές δυναμικές της εποχής, με όπλα τη διεπιστημονική προσέγγιση (κοινωνική ιστορία, μικροϊστορία, προφορική ιστο-

108

ρία, κοινωνική ανθρωπολογία) και μια, αξιοσημείωτης αποτελεσματικότητας, «επιστροφή στα αρχεία», η οποία ενισχύει την αποδεικτική αξία των περισσότερων νέων μελετών. Σε αντίθεση με προηγούμενες ερευνητικές γενιές, αναδείχθηκαν τοπικές, γεωγραφικές, εθνικές, κοινωνικές ιδιαιτερότητες και υπογραμμίστηκε το στοιχείο της υποκειμενικότητας. Έτσι διερράγη οριστικά το παρωχημένο αφήγημα των συμπαγών ιδεολογικών στρατοπέδων, το οποίο μέχρι πολύ πρόσφατα συνάρθρωνε την συλλογιστική των Κοινωνικών Επιστημών γύρω από την αναζήτηση μιας και μοναδικής αλήθειας.

Η απουσία των αστικών κέντρων Η ποιοτική διεύρυνση της ιστοριογραφικής οπτικής κατέκτησε περιοχές γνώσης που μέχρι τότε παρέμεναν ανεξερεύνητες. Μια από αυτές τις περιοχές ήταν τα αστικά κέντρα. Βασικές εργασίες γύρω από τις πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες της Ελλάδας της δεκαετίας του ΄40, όπως το εμβληματικό Από την ήττα στην εξέγερση (Ο Πολίτης, Αθήνα 1994) του Γιώργου Μαργαρίτη και το The Logic of Violence in Civil War (Cambridge University Press, 2006) του Στάθη Καλύβα –που συμπυκνώνουν κατά βάση αντιτιθέμενες οπτικές– ξεχωρίζουν ανάμεσα σε μια πληθώρα εργασιών, οι οποίες εστιάζουν στον αγροτικό χώρο ως προνομιακό πεδίο μελέτης των πολιτικών ζυμώσεων και αναταραχών καθ’ όλη την διάρκεια της δεκαετίας (Αντίσταση, Εμφύλιος) αλλά και διαπλοκής της τοπικότητας με τα μεγάλα πολιτικά διακυβεύματα. Η διεπιστημονική μελέτη της συμπεριφοράς των αγροτικών πληθυσμών ανέδειξε την αξία (και ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

Αφιέρωμα τα όρια) της τοπικής έρευνας, υπογράμμιζε ωστόσο την αισθητή απουσία των αστικών κέντρων από την εικόνα της κατοχικής και εμφυλιακής πραγματικότητας. Η ιστορία των πόλεων στην δεκαετία 1940-50 ξεκίνησε μέσα από τις ευρύτερες αναζητήσεις των συλλογικών συμπεριφορών της Κατοχής (Αντίσταση, Δοσιλογισμός), ενώ είναι παράδοξο πως η αρχή δεν έγινε από την Αθήνα. Το πρώτο έργο που αναγνώριζε την πόλη ως αυτόνομο πεδίο έρευνας ήταν Ο φόρος του αίματος στην κατοχική Θεσσαλονίκη. Ξένη κυριαρχία, αντίσταση και επιβίωση των Γιώργου Γούναρη και Πέτρου Παπαπολυβίου (Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 2001), ένας συλλογικός τόμος βασισμένος σε πρωτογενή και πολυετή έρευνα πεδίου σε «σκληρά» δημογραφικά δεδομένα (ληξιαρχικά και δημοτικά αρχεία) και εκτενή ανασκόπηση της δευτερογενούς βιβλιογραφίας και βασικών γερμανικών πηγών. «Συνέχεια» του βιβλίου μπορεί να θεωρηθεί η σημαντική μελέτη του Στράτου Δορδανά, Έλληνες εναντίον Ελλήνων. Ο κόσμος των Ταγμάτων Ασφαλείας στην κατοχική Θεσσαλονίκη 19411944 (Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2006). Ο Δαρδανάς, βασισμένος σε μια ενδελεχή έρευνα, κατάφερε για πρώτη φορά να φέρει σε επαφή τις τοπικές ιδιαιτερότητες μιας σημαντικής για την περίοδο της Κατοχής πόλης, με την ευρύτερη κατοχική πραγματικότητα, και ταυτόχρονα να χωροθετήσει στον αστικό χώρο ένα φαινόμενο παραδοσιακά συνδεμένο με τον κόσμο της ύπαιθρου –τον ένοπλο δοσιλογισμό– υπενθυμίζοντας παράλληλα πως οι πόλεις παραμένουν αχαρτογράφητο πεδίο.

Αστική αντίσταση και αθηναϊκή νεολαία Στις σχετικές μελέτες συγκαταλέγεται η μονογραφία του Ε. Χατζηβασιλείου για την ΠΕΑΝ (ΠΕΑΝ 1941-1945. Πανελλήνιος Ένωσις Αγωνιζομένων Νέων, Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων, Αθήνα 2004). Ο συγγραφέας ερευνά μια από τις πιο σημαντικές μη εαμικές αντιστασιακές οργανώσεις, αναλύοντας όχι μόνον την ιστορική της διαδρομή, αλλά και την κοινωνική προέλευση των μελών της, τον ιδιαίτερο πολιτικό της λόγο και την θέση της στην ρευστή πολιτική γεωγραφία της Κατοχής. Η συνήθης ταύτιση του νεολαιίστικου συλλογικού υποκειμένου της Κατοχής με την ΕΠΟΝ, η οποία συμβολοποιεί (δικαίως) την μαζικώτερη πολιτική έκφραση της ελληνικής νεολαίας στον 20ο αιώνα, στέρησε μια σειρά οργανώσεων, όπως η ΠΕΑΝ, οι νεολαίες του ΕΔΕΣ –ΕΔΕΕ και Ελληνοπούλα–, η Ιερή Ταξιαρχία (ΙΤ) και άλλες, από μια αποτίμηση της ιστορικής τους παρουσίας. Οι «αστικές» οργανώσεις των Αθηνών αποτελούσαν δραστήριες οργανωτικές δομές, που λειτουργούσαν με την λογική των συγκοινωνούΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

ντων δοχείων χάρις στην «επαλληλία μελών και στελεχών» (Αλέξανδρος Ζαούσης), ενώ η λειτουργία τους, ως ιδεολογικού αντίπαλου δέους του ΕΑΜ στα αστικά κέντρα δεν έχει ερευνηθεί επαρκώς. Εκτός από αναβίωση της έρευνας για την Αντίσταση στις πόλεις, το βιβλίο αναζωπύρωσε το ενδιαφέρον για την αξιοποίηση ενός σημαντικού πληροφοριακού υλικού, το οποίο ανέτεμνε την συνάντηση των θεματικών πόλη-νεολαία και το οποίο δεν προερχόταν από ιστορικούς. Πρόκειται για μια σειρά ημιαυτοβιογραφικών λογοτεχνικών έργων από πρωταγωνιστές του κόσμου των μη εαμικών αθηναϊκών οργανώσεων της Κατοχής (Ρόδης Ρούφος, Αλέξανδρος Κοτζιάς, Θ.Δ. Φραγκόπουλος), οι οποίοι ανέπλασαν μυθιστορηματικά την νεότητά τους και σήμερα επανεκτιμώνται αναδρομικά ως προς την ιστορική αξία των καταθέσεών τους. Οι μυθιστορηματικές αφηγήσεις των αγώνων κατά της Κατοχής και των συγκρούσεων για την ιδεολογική κυριαρχία στο Πανεπιστήμιο, συγκροτούν ένα διακριτό σώμα απομνημονευματικού λόγου και λογοτεχνικής παραγωγής, με όρους «γενιάς». Για την Αριστερά, αυτά τα βιβλία (Το Χρονικό μιας Σταυροφορίας, Τειχομαχία, Πολιορκία, Ιαγουάρος, Αντιποίηση Αρχής κ.ά.) ανήκουν στην «μαύρη πολιτική λογοτεχνία». Τα βιβλία είναι ένα ευαίσθητο «κέντημα» της κατοχικής νιότης πάνω σε πρόσωπα με εμβληματικές διαστάσεις, ενώ ανατροφοδοτούν με ζήλο τον βιωματικό απόηχο της πολιτικής διαμάχης. Μέσα από την εξιστόρηση της διαδρομής μιας ομάδας νέων, γόνων καλών οικογενειών, οι οποίοι γνωρίζουν σε βάθος τον ευρωπαϊκό πολιτισμό, ασχολούνται με την ποίηση και την λογοτεχνία και συμμετέχουν με πάθος στον αγώνα για την επικράτηση στο Πανεπιστήμιο, νομιμοποιείται αναδρομικά η αντικομμουνιστική «σταυροφορία» και παράλληλα προτείνονται εναλλακτικές εκδοχές πολιτικής δράσης και κοινωνικής οργάνωσης. Ωστόσο, η πολιτική-διανοητική αναμέτρηση δεν διεξάγεται μόνο με την Αριστερά αλλά και με πολλές βεβαιότητες της Δεξιάς, οι οποίες μοιάζουν ασύμβατες με το πνεύμα μετροπάθειας και την αίσθηση της χαμένης ευκαιρίας, που ξεπηδά από τις σελίδες των ανήσυχων απομνημονευματογράφων-λογοτεχνών αυτής της γενιάς. Σε όλα τα έργα κυριαρχεί η μορφή του Κίτσου Μαλτέζου, εμβληματικής μορφής της αθηναϊκής φοιτητικής νεολαίας ο οποίος δολοφονήθηκε από την ΟΠΛΑ τον Φεβρουάριο του 1944. Στο έργο του Η ρίζα του μύθου (1954) –πρώτο μέρος της τριλογίας Χρονικό μιας Σταυροφορίας– ο Ρόδης Ρούφος φιλοτεχνεί το πορτραίτο του με φόντο τις φοιτητικές διαμάχες. Εκείνη την εποχή, σύμφωνα με την Αγγέλα Καστρινάκη, οι ηττη109

μένοι του Εμφυλίου διέθεταν ήδη ένα «πλήθος από μύθους και πρόσωπα που προβάλλονταν στον τομέα της τέχης, με αίγλη προτύπων. Απέναντι στην πληθώρα αυτή, η Δεξιά διεκδικεί κι εκείνη το δικαίωμά της στο μύθο». Η ζωή και ο θάνατος του Κίτσου Μαλτέζου καταγράφηκαν το 2000 από έναν μη ιστορικό, τον Πέτρο Μακρή-Στάϊκο, σε ένα από τα πιο πλούσια και «προκλητικά» βιβλία που έχουν παρουσιαστεί ποτέ για την δεκαετία του ’40 στην Ελλάδα. Ο Μαλτέζος γίνεται το πρόσχημα για μια τολμηρή ιστορική ανατομία της αθηναϊκής νεολαίας, του ενθουσιασμού, των αναζητήσεων και των αδιεξόδων της. Ο Μακρής-Στάϊκος ρίχνει άπλετο φως στην λειτουργία του ΕΑΜ στην Αθήνα, χαρίζοντας, μεταξύ άλλων, στον αναγνώστη, μια ονοματολογία της Αριστεράς που κανείς δεν είχε επιχειρήσει. Μέσα από την κλιμάκωση της ιδεολογικής αντιπαράθεσης που καταλήγει στον τραγικό θάνατο του Μαλτέζου, οι ενδοφοιτητικές διαμάχες σταδιακά συνδέονται με το κεντρικό πολιτικό σκηνικό της πρωτεύουσας, τα διακυβεύματα της Απελευθέρωσης και την έκρηξη των Δεκεμβριανών, επιβεβαιώνοντας την διατύπωση του Χατζηβασιλείου πως «η αθηναϊκή Αντίσταση ήταν, συγκριτικά με τις αντάρτικες ομάδες, πολύ περισσότερο ενταγμένη στην κύρια ροή του ελληνικού πολιτικού προβληματισμού». Ίσως το μόνο ιστορικό πόνημα που ανατέμνει την νεολαία της Κατοχής ως αυτόνομο ιστορικό υποκείμενο είναι το βιβλίο της Οντέτ Βαρών-Βασάρ, Η Ενηλικίωση μιας Γενιάς. Νέοι και Νέες στην Κατοχή και στην Αντίσταση (Εστία, 2009, β’ έκδοση 2012). Σύμφωνα με την ίδια την συγγραφέα, σκοπός της ήταν να παρουσιάσει την «μοναδική συνάντηση» των νεανικών οργανώσεων με την Αντίσταση. Το μεγαλύτερο μέρος του βιβλίου είναι αφιερωμένο στην ΕΠΟΝ και διευρύνει τις γνώσεις μας σε σχέση με τα κλασσικά «στρατευμένα» έργα-μαρτυρίες, όπως του Πέτρου Ανταίου, Συμβολή στην Ιστορία της ΕΠΟΝ (Καστανιώτης, 1978) και Χίλια Σκοτωμένα Παιδιά της ΕΠΟΝ (Αθήνα 1986), του Σταύρου Ζορμπαλά, ΕΠΟΝ. Πολεμούσαν και τραγουδούσαν για τη λευτεριά (Δελφίνι, 1994) και πολλών άλλων. Στο μέτρο του δυνατού, το βιβλίο αναλύει την κοινωνική και ταξική προέλευση των νεανικών αντιστασιακών οργανώσεων όλου του φάσματος, ενώ αντιστοιχίζει τις αθηναϊκές στην κοινωνική γεωγραφία της πρωτεύουσας (αστικά, μεσοαστικά στρώματα, φοιτητικές ομάδες), και προσδιορίζει την ηλικιακή τους σύνθεση. Πρόκειται για σημαντική συμβολή στην κοινωνική ιστορία της δεκαετίας του ’40, η οποία στρέφεται συνήθως αποκλειστικά στην Αριστερά για να αντλήσει στοιχεία για την τότε κοινωνία και τη διαστρωμάτωσή της. Η Οντέτ Βαρών-Βασάρ εννοιολογεί τον, δυσμετά110

φραστο στα ελληνικά, γαλλικό όρο «Resistance Civile» (αστική αντίσταση / αντίσταση των πολιτών), ανοίγοντας νέους δρόμους στην μελέτη του αντιστασιακού – και γενικώτερα του πολιτικού– φαινομένου στις πόλεις: «Η οργάνωση «ζούσε» στους υπαίθριους χώρους της γειτονιάς. Ο συνεκτικός και προστατευτικός ιστός της γειτονιάς αγκαλιάζει τα νέα παιδιά της. Οργάνωση λοιπόν μιας πόλης της δεκαετίας του ’40, όπου η γειτονιά όχι μόνο δεν έχει πεθάνει αλλά είναι αυτή που ορίζει και συντηρεί τον ιστό της οργάνωσης». Σημαντική προσθήκη στις γνώσεις μας για την κατοχική Αθήνα αποτελεί το πρόσφατο Η Εμπειρία της Κατοχής και της Αντίστασης στην Αθήνα του Μενέλαου Χαραλαμπίδη (Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2012), που μελετά τις σχέσεις ανάμεσα στις συνθήκες ζωής και εργασίας και την πολιτική ένταξη στην κατοχική Αθήνα, δίνοντας βάρος στις εαμοκρατούμενες ανατολικές συνοικίες. Αν και δεν αποτελεί αναλυτική κατηγορία της μελέτης, η νεολαία έχει κι εδώ θέση ιστορικού υποκειμένου: υπογραμμίζεται ο πρωταγωνιστικός της ρόλος τόσο στην επαγγελματική όσο και στην συνοικιακή οργάνωση του εαμικού μηχανισμού στην πρωτεύουσα και περιγράφονται οι διαδικασίες πολιτικής ένταξης των νέων στο ΕΑΜ Ν και αργότερα στην ΕΠΟΝ. Σχετικό με την «αστική» ιστορία της Κατοχής είναι και το βιβλίο του Ιάσονα Χανδρινού, Το τιμωρό χέρι του λαού. Η δράση του ΕΛΑΣ και της ΟΠΛΑ στην κατεχόμενη πρωτεύουσα 1942-1944 (Θεμέλιο, Αθήνα 2012). Θέμα είναι η δράση των ενόπλων ομάδων του ΕΑΜ στην Αθήνα και τον Πειραιά, ενώ σημαντικές είναι οι διαπιστώσεις πως, κατά πλειοψηφία, το ανθρώπινο δυναμικό των ένοπλων ομάδων κρούσης και περιφρούρησης που πρωταγωνίστησαν σε αναρίθμητες συμπλοκές με τις κατοχικές αρχές το 1944, προερχόταν στην συντριπτική τους πλειοψηφία από την εαμική γενιά και δη τα νεαρότερα μέλη των πολιτικών οργανώσεων και της ΕΠΟΝ. Μιλώντας για τις πόλεις, η έως σήμερα διαθέσιμη βιβλιογραφία σε καμμία περίπτωση δεν έχει εξαντλήσει το θέμα. Βρισκόμαστε ακόμα μακριά από μια συνολικώτερη κατανόηση του αστικού χώρου την περίοδο της Κατοχής, τις οικονομικές του λειτουργίες, την καθημερινότητα, τις μορφές συλλογικής δράσης, την χωροταξία των αντικατοχικών και εμφυλιακών συγκρούσεων. Μιλώντας για την νεολαία, παραμένει παραγνωρισμένη από μια ιστοριογραφική παράδοση, η οποία, είτε προσανατολίζει τις μελέτες σε πιο «σταθερές» αναλυτικές κατηγορίες, όπως οι κοινωνικές τάξεις, είτε ασχολείται με τις αναπαραστάσεις και την «δεύτερη ζωή» των γεγονότων. Η νεολαία της Κατοχής περιμένει την θέση που της αρμόζει στην ιστορική και συλλογική μας αυτογνωσία. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

Θέατρο

k

Πάπισσα Ιωάννα του Εμμανουήλ Ροΐδη Φεστιβάλ Αθηνών - Πειραιώς 260 - Σκηνοθεσία-Διασκευή Δημήτρης Μαυρίκιος

Μ

ια από τις παραστάσεις που ξεχώρισαν στο φεστιβάλ Αθηνών και για αρκετούς η πιο ενδιαφέρουσα, ήταν η πάπισσα Ιωάννα, μια παράσταση εν εξελίξει όπως την παρουσιάζει ο σκηνοθέτης της, αφήνοντας να εννοηθεί πως δεν είναι μια ολοκληρωμένη κατάθεση πάνω στην πάπισσα Ιωάννα του Ροΐδη. Το θεατρικό έργο στηρίζεται στο πολύκροτο μυθιστόρημα, που κάποτε αφορίστηκε από την Εκκλησία, καθώς και στην σχέση του Ροΐδη με την μητέρα του (όπως αυτή προκύπτει και από την συγκλονιστική βιογραφία της), με την οποία μοιράστηκε στενά την ζωή του, μένοντας άγαμος πλάι της μέχρι τον θάνατό του.

H «Πάπισσα Ιωάννα» του Εμμανουήλ Ροΐδη δημοσιεύθηκε το 1866, με τον χαρακτηρισμό «μεσαιωνική μελέτη», σύμφωνα με την άποψη του ίδιου του συγγραφέα. Σε αυτό εξιστορείται ο βίος της Ιωάννας, μίας γυναίκας που κατάφερε να αναρριχηθεί στην ιεραρχία της Ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας και να φτάσει μέχρι και το αξίωμα του Πάπα, προσποιούμενη ότι ήταν άντρας. Το μυθιστόρημα βασίζεται στον σχετικό μεσαιωνικό θρύλο της πάπισσας Ιωάννας, σύμφωνα με τον οποίο μια γυναίκα βρέθηκε στον θρόνο του Βατικανού κατά την περίοδο 855 - 858 και θεωρείται το σημαντικώτερο από τα έργα του Ροΐδη και ένα από τα σπουδαιότερα ελληνικά μυθιστορήματα, το οποίο τελικά αφορίστηκε «ως αντιχριστιανικόν και κακόηθες», με την υπ’ αριθ.

5688/4-4-1866 εγκύκλιο της Ι. Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος, ενώ ο ίδιος ο Ροΐδης διώχθηκε δικαστικά. Η παράσταση αναπτύσσεται σε τρεις αφηγηματικούς άξονες, οι οποίοι αριστοτεχνικά εμπλέκονται, αποδίδοντας με θαυμαστό τρόπο τον κόσμο του Ροΐδη, όπως τον ψυχανεμίστηκε ο σκηνοθέτης. Παρακολουθούμε, λοιπόν, την ιστορία της πάπισσας Ιωάννας, όπως την ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

φαντάστηκε ο Ροΐδης, την προσωπική βιογραφία της μητέρας του και την περιπλάνηση του συγγραφέα ανάμεσα σ’ αυτές τις δύο γυναικείες μορφές. Μέσα από αυτές τις διαδρομές, βλέπουμε να αναδύεται μια εποχή όπου ο Ελληνισμός ήταν το μεγάλο σταυροδρόμι Ανατολής και Δύσης. Βλέπουμε πόσο ο ευρωπαϊκός πολιτισμός, όπως υποστηρίζει ο Κανελλόπουλος, πατάει στο τρίπτυχο αρχαιοελληνική γραμματεία, ρωμαϊκό δίκαιο και χριστιανισμός, καθώς όλα αυτά είναι συνεπτυγμένα στο πνεύμα και στον κόσμο του Ροΐδη. Έναν κόσμο στον οποίο ο σκηνοθέτης και οι συνεργάτες του μας μεταφέρουν με έναν μαγικό τρόπο, συνδυάζοντας αντιθετικά εκ πρώτης όψεως στοιχεία, όπως την καθαρεύουσα του Ροΐδη με την δημοτική της βιογραφίας της μητέρας του, ή την σύγχρονη τεχνολογία, όπως αυτή εκφράζεται από την χρήση βίντεο και μικροφώνων με το γκροτέσκο, μπουφόνικο και έντονα εκφραστικό παίξιμο της κομμέντια ντελ άρτε. Βλέπουμε επίσης και την αγωνία του σκηνοθέτη για το γλωσσικό ζήτημα, όπως αυτό εμφανίζεται στην εποχή μας, και που περπατά χέρι-χέρι με τον γενικώτερο πνευματικό μαρασμό της εποχής αλλά και του τόπου. Μια αγωνία που εκφράζεται και με έναν βίαιο τρόπο, καθώς η παράσταση είναι προκλητική σε μεγάλο βαθμό απέναντι στον συντηρητισμό και την υποκρισία της επίσημης χριστιανικής εκκλησίας, ορθόδοξης και καθολικής. Εξαιρετική η Ράνια Οικονομίδου στον ρόλο της μητέρας του συγγραφέως, σε έναν από τους καλύτερους ίσως ρόλους της καριέρας της, και πολύ καλοί τόσο η Γιούλικα Σκαφίδα ως πάπισσα όσο και ο Αλέξανδρος Βάρθης ως Εμμανουήλ Ροΐδης.

Επιμέλεια: Γιάννης Δρακόπουλος 111

Xenia, δηλαδή φιλο-Ξενία του Κωνσταντίνου Μπλάθρα

Θ

υμάστε τα Xenia, τα μεγάλα και πολυτελή κρατικά ξενοδοχεία, χτισμένα όλα τους σε επίκαιρες τουριστικές θέσεις; Κι αν δεν τα θυμάστε, τα περισσότερα τα βλέπετε να στέκουν ακόμα κουφάρια εδώ κι εκεί, έρημα κι εγκαταλλειμμένα. Σ’ ένα απ’ αυτά, στο Xenia της Κοζάνης, ο Πάνος Κούτρας διάλεξε ευφυώς να κρύψει τους πρωταγωνιστές του, στην καινούργια του ταινία, δίνοντάς της το όνομά τους. Περί τίνος πρόκειται; Ο Ντάνυ, ένας 16χρονος, που βγάζει το χαρτζηλίκι του ικανοποιώντας σεξουαλικά μεγαλύτερους άντρες, φορτωμένος τον ταξιδιωτικό του σάκο κι ένα λούτρινο κουνέλι, φεύγει από την Κρήτη και φτάνει στην Αθήνα για να συναντήσει τον μεγαλύτερο αδελφό του, τον Όντι. Ο Όντι, που το όνομά του είναι Οδυσσέας, μαθαίνει από τον μικρότερο αδελφό του, πως η μητέρα τους πέθανε και πως πριν πεθάνει του αποκάλυψε πως ο πατέρας τους ζει πλούσιος στη Θεσσαλονίκη. Ο Ντάνυ, «και Αλβανός και πούστης», όπως τον λέει ο Όντι, φέρνει σε αμηχανία τον πρεσβύτερο αδελφό του, που θέλει να ενσωματωθεί στην ελληνική κοινωνία και να πάρει ελληνική ιθαγένεια. Τελικά ο νεώτερος τον πείθει να πάνε στην Θεσσαλονίκη για να λάβει ο

112

Όντι-Οδυσσέας μέρος σε ένα ριάλιτι σόου για νέους τραγουδιστές, να βρουν τον Έλληνα πατέρα τους να τους αναγνωρίσει, για να πάρουν την ιθαγένεια και να τους βοηθήσει οικονομικά. Καθ’ οδόν θα βρεθούν κυνηγημένοι, όταν ο Ντάνυ θα πυροβολήσει κάποιον που απειλούσε τον αδελφό του, και τα δυο αδέρφια θα βρουν καταφύγιο στο Xenia που λέγαμε. Εκεί θα γιορτάσουν τα γενέθλια του Όντι. Στην Θεσσαλονίκη, τέλος, ο ένας θα συμετάσχει στο σόου κι ο άλλος θα εισβάλει με το περίστροφο στην ακριβή βίλλα του νομιζόμενου πατέρα. Ακριβώς! Πρόκειται για ένα μεταμοντέρνο μελόδραμα, από εκείνα που μας έχει συνηθίσει ο Κούτρας, ταλαντούχος και έμπειρος σκηνοθέτης. Με όλες τις ευκολίες του μελοδράματος και τις κοινοτυπίες μιας μεταμοντέρνας πολιτικής (και ηθικής) ορθότητας. Το μελόδραμα και οι κοινοτυπίες, φυσικά, είναι προτερήματα, όταν κανείς επιχειρεί έναν λαϊκό κινηματογράφο –και ο Κούτρας είναι βιρτουόζος του είδους. Ο κόσμος χωρίζεται σε καλούς και κακούς, καλοί οι γκέι, οι μετανάστες, οι φτωχοί γενικά και κακοί οι φασίστες και σίγουρα οι πλούσιοι. Και η κορύφωση στο κόσμο του Κούτρα πάντα είναι ένα πάρτυ! Εδώ γίνεται στο ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

Κινηματογράφος εγκαταλειμένο Xenia, όπου και ομολογουμένως οι πιο όμορφες σκηνές της ταινίας. Γενικά το εύρημα του Xenia νομίζω ότι είναι πετυχημένο. Και πολυσήμαντο. Τα Xenia, όπως πολύ καλά το είδε ο σκηνοθέτης, είναι μια εύστοχη εικόνα της εγκαταλλειμμένης και απαξιωμένης χώρας μας. Ευφυής εξ ίσου και ο υπαινιγμός του ονόματος. Ξενία είναι, βέβαια, η φιλοξενία, η οποία έχει εγκαταλειφθεί κι αυτή σε μια χώρα που τρέφεται από τον παρασιτικό τουρισμό και δεν είναι ακριβώς φιλόξενη για τους μετανάστες. Παιδιά της ανάγκης οι τελευταίοι, μοιράζονται τη μερίδα του φτωχού, κι όπως το λέει ο λαός: «Όπου φτωχός κι η μοίρα του». Κοντά στη φτώχεια, το καρφί του ξένου και του διαφορετικού συμπληρώνει τον σταυρό τους. Φυσικά, καμμιά δυτική κοινωνία, ούτε η ελληνική, δεν είναι απαλλαγμένη κι από ένα ακόμα καρφί, τον ρατσισμό. Πόσο μάλλον που για την Ελλάδα οι ερχόμενοι μετανάστες είναι μια καινούργια πραγματικότητα, σε ένα κράτος εντελώς ανοργάνωτο ως προς την υποδοχή τους και εν γένει υπό διάλυση. Το κακό είναι ότι το όλο βάθος της ταινίας τελειώνει εδώ. Η πρώτιστη έγνοια του σκηνοθέτη για καταξίωση της ποπ γκέι κουλτούρας και ταυτότητας, κατανοητή σε προσωπικό επίπεδο, ανεπαρκής όμως για να δώσει φτερά στο έργο, ακυρώνει και εδώ, νομίζω, τα πολλά του κινηματογραφικά του προτερήματα. Γιατί, φυσικά, ο κινηματογράφος δεν είναι λαϊκιστική μπροσούρα ακτιβισμού. Ο κόσμος μας, επιπλέον, δεν είναι ένα πάρτυ, ούτε μπορούν όλα τα προβλήματα να ξορκιστούν με την ανεμελιά ενός νεανικού –και μοδάτου, βεβαίως– λάιφ στάιλ. Κάποιοι φίλοι του αρέσκονται να επαινούν τον Κούτρα, ονομάζοντάς τον «Έλληνα Αλμοδοβάρ». Μα ο Ισπανός Πέντρο, θιασώτης ομοίως του μελοδράματος, ούτε το τραγικό αγνοεί, ούτε τις γυναίκες εξαφανίζει. Μάλλον έχει αναδείξει και περιβάλλει με την αχλύ μιας σχεδόν αγιότητος πάμπολες ηρωίδες του. Αντιθέτως, ο κόσμος του Κούτρα μοιάζει αποκλειστικά ανδρικός. Η μετανάστρια που ερωτεύεται ο Όντι και η Βιβή, η γυναίκα του πατέρα τους, παραμένουν ρόλοι σχηματικοί σαν άλλοθι, αφού στην Στρέλλα (2009) το θήλυ ήταν παντελώς αποκλεισμένο. Η (αν)ισορροπία των φύλων ζυγιάζεται λίγο απ’ την φαντασιακή παρουσία της Πάτυ Μπράβο, δημοφιλούς Ιταλίδας τραγουδίστριας του «La bambola», την δεκαετία του 1970. Αυτή είναι το μεγάλο ίνδαλμα της μητέρας των παιδιών και υποκαθιστά την μητρική παρουσία, αλλά δεν είναι πραγματική. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

k

Ωστόσο, θα πρέπει να ομολογήσουμε ότι καταφέρνει να στήσει ένα εύκρατο κλίμα στις ταινίες του. Ίσως η ελαφρότητα να του προσγράφεται τελικά στα θετικά από το κοινό. Κανείς δεν θέλει τραγωδίες. Ίσως πάλι η παντοκρατορία του λάιφ στάιλ, αυτού του οδοστρωτήρα της μοντερνιάς, να πατινάρει την ταινία με αρκετό ροζ ώστε να μην αναζητά κανείς άλλες αποχρώσεις. Είπαμε, ο Κούτρας έχει ταλέντο, κι επιπλέον, το εύρημά του να βάλει τους ήρωές του σε μια διαδρομή από την Κρήτη στην Θεσσαλονίκη, κλείνοντας το μάτι στα ρόουντ μούβι, του δίνει πολλά αβαντάζ. Στα ατού της ταινίας θα πρέπει να προσγράψουμε την πολύ καλή δουλειά που κάνει ο σκηνοθέτης με τους ηθοποιούς του. Οι πρωτοεμφανιζόμενοι Κώστας Νικούλι και Νίκος Γκέλια, στον ρόλο του Ντάνυ και του Όντυ αντίστοιχα, έχουν αποδώσει τα μέγιστα. Ιδιαίτερα ο Γκέλια, παρ’ ότι ο «χώρος» του είναι πιο περιορισμένος. Ο Νικούλι είναι καλός αλλά δεν αποφεύγει τις «χαριτωμενιές». Απολύτως στα νερά του, ο Άγγελος Παπαδημητρίου, στον ρόλο του μάνατζερ νυχτερινού κέντρου Τάσου Περή, οικογενειακού φίλου και προστάτη των δύο φυγάδων. Στους υπόλοιπους ρόλους μάλλον επίπεδοι είναι ο Γιάννης Στάνκογλου ως Λευτέρης Χριστόπουλος, ο αναζητούμενος πατέρας των παιδιών, η Μαρίσα Τριανταφυλλίδου, ως Βιβή και η Ρομάνα Λόμπατς, το αμόρε του Όντι. Στο φινάλε εμφανίζεται σαν σε όνειρο και η ίδια η Πάτυ Μπράβο. Στο σενάριο ο σκηνοθέτης συνεργάστηκε με τον Παναγιώτη Ευαγγελίδη, δίνοντας μια τρεχάτη ροή στην πλοκή. Μια συνεχή αίσθηση κίνησης χαρακτηρίζει και το ντεκουπάζ του Κούτρα, που κάποτε θυμίζει τηλεοπτική σειρά. Εν τέλει, η ταινία καταφέρνει να επιβιώσει στις σκοτεινές αίθουσες, κάτι που έχει οπωσδήποτε την αξία του. Της λείπει όμως κάτι τις από το βάθος, που θα την κρατούσε ζωντανή και όταν οι γκέι μόδες παρέλθουν.

113

Η Nέα Πολιτική Β΄ περίοδος

τεύχος 1 Ιούνιος 2013

τεύχος 2 Ιούλιος-Αύγουστος 2013

τεύχος 3 Σεπτέμβριος 2013

τεύχος 4 Οκτώβριος 2013

Ανήκει η Ελλάδα στην Δύση;

90 χρόνια από την Συνθήκη της Λωζάννης

Κωνσταντίνος Καραμανλής

Υπάρχει έξοδος από το Μνημόνιο;

τεύχος 5 Nοέ.-Δεκ. 2013

τεύχος 6 Ιαν.-Φεβ. 2014

τεύχος 7 Μάρτιος 2014

τεύχος 8 Απρίλιος 2014

Ελληνική αστική τάξη

Δεκέμβριος 1967

Αυτή την Ευρώπη θέλουμε;

Επανίδρυση του κράτους από το μηδέν

τεύχος 1 Μάιος 2014

τεύχος 10 Καλοκαίρι 2014

Κωνσταντινούπολη

Κύπρος 1974-2014 40 χρόνια αισχύνης

114

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

Συνέβησαν

k

Συνέβησαν το φθινόπωρο

Π

εθαίνει την 1η Σεπτεμβρίου του 1715 ο βασιλιάς της Γαλλίας και της Ναβάρρας Λουδοβίκος ΧΙV. Ο Λουδοβίκος αποτέλεσε μία από τις μεγαλύτερες πολιτικές προσωπικότητες του 17ου και του 18ου αιώνος και το όνομα του συνδέθηκε με την πολυτέλεια, την απολυταρχία, αλλά και τις τέχνες και τον πολιτισμό. Κατά την διάρκεια της μακρόχρονης βασιλείας του (1643-1715) η Γαλλία ισχυροποιήθηκε και αποτέλεσε την κύρια απειλή για τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές δυνάμεις, αποτελώντας μία αναθεωρητική δύναμη. Χαρακτηριστικά, αξίζει να αναφερθεί ότι από τα 72 χρόνια της βασιλείας του, στα 38 η Γαλλία βρισκόταν σε εμπόλεμη κατάσταση. Ο τελευταίος πόλεμος, όμως, ο πόλεμος για την Ισπανική διαδοχή (17011712), υπήρξε ιδιαίτερα καταστροφικός για την Γαλλία, και είχε ως αποτέλεσμα η τελευταία να μην προσπαθήσει ξανά να επιβληθεί στην ευρωπαϊκή ήπειρο μέχρι την άνοδο του Ναπολέοντα. Σε ό, τι αφορά την εσωτερική πολιτική, ο Λουδοβίκος, έχοντας τις εμπειρίες των «σφενδονών» (γαλλικά fronds, στάσεων και εξεγέρσεων που υποκινούνταν από ευγενείς) θέλησε να συγκεντρώσει στα χέρια του όλη την εξουσία, μετατρέποντας τους ευγενείς σε υποχείρια του. Με την ανέγερση του υπερπολυτελούς ανακτόρου των Βερσαλλιών, ο Λουδοβίκος συγκέντρωσε εκεί τους ευγενείς, οι οποίοι δεν προσπαθούσαν πια να αποκτήσουν αξιώματα και εισοδήματα με το ξίφος αλλά με την εύνοια του βασιλιά.

Σ

τις 6 Σεπτεμβρίου του 1955, μαινόμενος τουρκικός όχλος, ενορχηστρωμένα και επικαλούμενος το Κυπριακό, προέβη σε πρωτοφανείς βανδαλισμούς σε περιουσίες Ελλήνων Κωνσταντινουπολιτών. Πολλά ελληνικά σπίτια, καταστήματα, εκκλησίες και ελληνικά ιδρύματα λεηλατήθηκαν, ενώ παράλληλα βεβηλώθηκαν χριστιανικά νεκροταφεία. Η αντίδραση της τουρκικής αστυνομίας ήταν σχεδόν ανύπαρκτη, ενώ σε κάποιες περιπτώσεις ενεθάρρυνε τις καταστροφές, αν δεν τις προκαλούσε. Από την ημέρα αυτή και σταδιακά, ο ελληνικός πληθυσμός της Κωνσταντινούπολης μειώθηκε σε σημαντικό βαθμό. Αφορμή για το πογκρόμ έδωσε μια βομβιστική επίθεση στο πατρικό σπίτι του Κεμάλ Ατατούρκ στην Θεσσαλονίκη, που αποδείχτηκε στην συνέχεια ότι ήταν σκηνοθετημένη προβοκάτσια από την ίδια την τουρκική κυβέρνηση. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

Σ

τις 15 Σεπτεμβρίου του 1812, ο Ναπολέων καταλαμβάνει την Μόσχα, την οποία βρίσκει άδεια και κατεστραμμένη. Αν και αρχικά αψήφησε τις συμβουλές των στρατηγών του, που του συνιστούσαν άμεση υποχώρηση, τελικά αναγκάστηκε να ενδώσει καθυστερημένα και με καταστροφικές συνέπειες για τον στρατό του. Η Μεγάλη Στρατιά (Grande Armée), υποχωρώντας στον βαρύ ρωσσικό χειμώνα, σε καμένη γη και δεχόμενη επιθέσεις από τους Κοζάκους, εξοντώθηκε σχεδόν εξ ολοκλήρου. Η ήττα στην Ρωσσία, σε συνδυασμό με τις ήττες στην Ισπανία από τους Βρετανούς υπό τον Δούκα του Γουέλλινγτον, αλλά και των ανυπότακτων Ισπανών που ποτέ δεν δέχθηκαν την γαλλική κυριαρχία, αποτέλεσαν την αρχή του τέλους της ναπολεόντειας Γαλλικής Αυτοκρατορίας.

Σ

τις 29 Σεπτεμβρίου του 1938, οι πρωθυπουργοί της Βρεταννίας και της Γαλλίας Νέβιλ Τσάμπερλεϊν και Εντουάρ Νταλαντιέ υπέγραψαν την Συμφωνία του Μονάχου με τον Αδόλφο Χίτλερ, βάσει της οποίας αναγνωριζόταν η προσάρτηση της Σουδητίας, γερμανόφωνης επαρχίας της Τσεχίας, στο Τρίτο Ράϊιχ. Αν και οι Βρεταννοί και οι Γάλλοι ήλπιζαν ότι η συμφωνία θα διέκοπτε τον γερμανικό επεκτατισμό στην Ευρώπη, εν τούτοις συνέβη το αντίθετο. Έναν χρόνο αργότερα, Βρεταννία και Γαλλία κήρυξαν τον πόλεμο στην Γερμανία μετά την εισβολή της τελευταίας στην Πολωνία, επισημοποιώντας την έναρξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Η Συμφωνία του Μονάχου έμεινε στην ιστορία ως μία από τις πιο αποτυχημένες διπλωματικές κινήσεις και χρεώθηκε κυρίως στην αδιέξοδη πολιτική του κατευνασμού του Νέβιλ Τσάμπερλεϊν. Ο τελευταίος λειτουργούσε με αποκλειστικό γνώμονα την διατήρηση της ειρήνης, σε μία εποχή που η χώρα του είχε εξουθενωθεί από τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, ενώ η Γερμανία ζητούσε εκδίκηση. Η σκηνή που διαδραματίστηκε όταν ο Τσάμπεραλεϊν έφτασε στην Βρεταννία και μπροστά σε πλήθος κόσμου, που ζητωκραύγαζε, διάβασε το «χαρτί της ειρήνης» που έφερε την δική του υπογραφή καθώς και εκείνη του Χίτλερ, όπου δήλωνε ρητώς ότι οι δύο χώρες δεν θα βρίσκονταν ξανά σε πόλεμο, είναι ενδεικτική του κλίματος που επικρατούσε καθώς και της απατηλότητας της ειρήνης.

115

Σ

τις 2 Οκτωβρίου του 1187, ύστερα από 88 χρόνια χριστιανικής κυριαρχίας, η Ιερουσαλήμ παραδίδεται στον σουλτάνο Σαλαντίν στις 2 Οκτωβρίου 1187. Οι Σταυροφόροι είχαν προειδοποιήσει τον Σαλαντίν ότι, αν δεν παραχωρούσε έντιμους όρους, οι αμυνόμενοι θα κατέστρεφαν τα κτίρια που εθεωρούντο ιερά για τους μωαμεθανούς και θα έσφαζαν τους μουσουλμάνους αιχμαλώτους. Οι όροι που συμφωνήθηκαν ήταν μία χρηματική αποζημίωση 30.000 δηναρίων για την απελευθέρωση 7.000 ανθρώπων. Ο Σαλαντίν σεβάστηκε απόλυτα τους όρους παράδοσης και, σε αντίθεση με τις σφαγές που έκαναν οι Σταυροφόροι όταν είχαν καταλάβει την πόλη 88 χρόνια πριν, κανένας δεν έπαθε κακό και η πόλη δεν λεηλατήθηκε.

λικού ζεύγους, αλλά τα πράγματα είχαν πάρει την δική στους τροπή. Κατά την διάρκεια του ταξιδιού του βασιλικού ζεύγους προς τον Πειραιά εξερράγη επανάσταση, την νύχτα της 10ης Οκτωβρίου. Ο Όθων και η Αμαλία θα αναχωρήσουν από την Ελλάδα στις 12 Οκτωβρίου του 1864. Πέθαναν στο Μόναχο και ετάφησαν με την παραδοσιακή ελληνική ενδυμασία. Μετά την έξωση του Όθωνα διενεργήθηκε δημοψήφισμα για το ποιός θα ήταν ο νέος βασιλιάς της Ελλάδας, στο οποίο ο δευτερότοκος γιος της βασίλισσας Βικτώριας της Αγγλίας Αλφρέδος έλαβε το 94% των ψήφων. Η επιλογή αυτή, όμως, απορρίφθηκε λόγω του Πρωτοκόλλου του Λονδίνου, που απαγόρευε την ενθρόνιση μέλους των βασιλικών οικογενειών των Προστάτιδων Δυνάμεων. Την λύση στην διαδοχή έδωσε ο λόρδος Πάλμερστον, ο οποίος πρότεινε τον δευτερότοκο γιο του διαδόχου του θρόνου της Δανίας Χριστιανού, ο οποίος ενθρονίστηκε στην Ελλάδα με το όνομα Γεώργιος Α’.

Σ Σ

τις 8 Οκτωβρίου του 1827 λαμβάνει χώρα η ναυμαχία του Ναυαρίνου, μία από τις αποφασιστικώτερες μάχες του Πολέμου της Ελληνικής Ανεξαρτησίας. Οι στόλοι των Μεγάλων Δυνάμεων, ύστερα από την δολοφονία ενός Βρεταννού αξιωματικού που βρισκόταν σε μία λέμβο με σημαία κήρυκος, προκειμένου να ζητήσει την απομάκρυνση του τουρκοαιγυπτικαού στόλου, έβαλαν πυρ εναντίον των Οθωμανών κοντά στην Πύλο. Ο οθωμανικός στόλος διαλύθηκε ολοσχερώς, γεγονός που συνέβαλε τα μέγιστα στην επίτευξη της ανεξαρτησίας.

Ε

νώ οι βασιλείς Όθων και Αμαλία έκαναν περιοδεία στην Πελοπόννησο προκειμένου να βελτιωθεί η εικόνα τους στους υπηκόους τους, ο οπλαρχηγός Θεοδωράκης Γρίβας επαναστάτησε στις 4 Οκτωβρίου 1862 στην Ακαρνανία. Στην συνέχεια ακολούθησαν στάσεις και επαναστάσεις σε Πάτρα, Αίγιο, Μεσολόγγι, Ναύπακτο, Κόρινθο και Τρίπολη. Η κυβέρνηση ανησύχησε και ζήτησε την επιστροφή του βασι-

116

τις 23 Οκτωβρίου του 1929 ξεσπάει το μεγάλο κραχ του χρηματιστηρίου της Νέας Υόρκης και ακολουθεί η κατάρρευση της παγκόσμιας οικονομίας. Οι απώλειες της εβδομάδας άγγιξαν τα 30 δισ. δολλάρια, δηλαδή δέκα φορές τον ετήσιο προϋπολογισμό της ομοσπονδιακής κυβέρνησης. Αξίζει να σημειωθεί ότι, μόλις έναν μήνα πριν, ο δείκτης είχε φτάσει στο υψηλότερο σημείο του. Το κραχ της Νέας Υόρκης προκάλεσε τεράστια οικονομικά προβλήματα και έστρεψε όλες τις χώρες του κόσμου (ακόμα και την γνωστή για τις φιλελεύθερες οικονομικές πολιτικές της, Μεγάλη Βρεταννία) στον οικονομικό προστατευτισμό.

Τ

ις πρώτες πρωινές ώρες της 28ης Οκτωβρίου του 1940, ο Ιταλός πρεσβευτής στην Αθήνα Εμμανουέλε Γκράτσι επέδωσε ιδιοχείρως στον Έλληνα πρωθυπουργό Ιωάννη Μεταξά, στην οικία του δεύτερου στην Κηφισιά, τελεσίγραφο. Με αυτό απαιτούσε την ελεύθερη διέλευση του Ιταλικού στρατού από την Ελληνοαλβανική μεθόριο, προκειμένου στην συνέχεια να καταλάβει κάποια στρατηγικά σημεία του Ελληνικού κράτους (λιμένες, αεροδρόμια κλπ.), για τις ανάγκες ανεφοδιασμού και άλλων διευκολύνσεών του για την μετέπειτα προώθησή του στην Αφρική. Αλλά αυτό ήταν το πρόσχημα, διότι ήδη πριν το γενναίο ΟΧΙ του Μεταξά οι ιταλικές στρατιωτικές δυνάμεις είχαν αρχίσει να προωθούνται προς την ελληνοαλβανική μεθόριο.

επιμέλεια: Βασίλης Σπυράκος-Πατρώνας ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

επιφυλλίδα

k

Ο Νοέμβριος στο Γουδί του Φώτη Πουλούδη

Ο

Νοέμβριος είναι συνυφασμένος με την επέτειο του Πολυτεχνείου σε τέτοιο βαθμό, ώστε κανείς δεν θυμάται πλέον άλλα γεγονότα που έχουν συμβεί τον ίδιο μήνα. Για παράδειγμα, κανείς δεν θυμάται ότι τον Νοέμβριο του 1922 οι πραξικοπηματίες Πάγκαλος, Πλαστήρας και Γονατάς εκτέλεσαν στο τότε Γουδί (και σημερινό Παπάγου) τους λεγόμενους Έξι. Πριν από την εκτέλεση, οι πραξικοπηματίες είχαν οργανώσει ένα είδος «στρατοδικείου». Επρόκειτο για μία παρωδία δίκης, που σκοπό είχε να προσδώσει μία επίφαση νομιμότητας στις εκτελέσεις που οι πραξικοπηματίες είχαν ήδη αποφασίσει πολύ νωρίτερα. Τις «ανακρίσεις» είχε κάνει ο πραξικοπηματίας Θεόδωρος Πάγκαλος (παππούς του σημερινού). Δεν έχει επιβεβαιωθεί ποιος έγραψε το κείμενο του «κατηγορητηρίου», αλλά υπάρχουν υπόνοιες ότι βασική ευθύνη για αυτό είχε ο Γεώργιος Παπανδρέου (παππούς του σημερινού), που εκείνη την εποχή ήταν ο «πολιτικός σύμβουλος της επαναστάσεως». Όλες οι «κατηγορίες» που περιείχε το «κατηγορητήριο» έχουν αποδειχθεί ψεύτικες. Και όμως, το περιεχόμενο του «κατηγορητηρίου» έχει μετατραπεί σε επίσημη ερμηνεία της ελληνικής ιστορίας και διδάσκεται σήμερα στα σχολεία σαν δήθεν «αιτίες» της Μικρασιατικής Καταστροφής. Ένα από αυτά τα ψέμματα είναι ότι μία από τις αιτίες της ήττας της Ελλάδος στη Μικρά Ασία ήταν το ότι οι βασιλόφρονες αξιωματικοί δήθεν δεν ήταν «εμπειροπόλεμοι». Το «κατηγορητήριο» ισχυριζόταν ότι, μετά την εκλογική ήττα του Βενιζέλου τον Νοέμβριο του 1920, οι κυβερνήσεις απεμάκρυναν τους δήθεν εμπειροπόλεμους βενιζελικούς αξιωματικούς και τους αντικατέστησαν με άλλους που δεν είχαν το ίδιο «καλή» πολεμική εμπειρία. Η «επιστημονική» επίφαση αυτού του ψέμματος είναι ότι, δήθεν, οι νέοι αξιωματικοί είχαν πολεμήσει για τελευταία φορά στους Βαλκανικούς Πολέμους του 1912-1913 και έτσι η εμπειρία τους ήταν απηρχαιωΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

μένη. Αντίθετα, οι βενιζελικοί αξιωματικοί είχαν, δήθεν, πιο πρόσφατη πολεμική εμπειρία, επειδή είχαν πολεμήσει στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο κατά την περίοδο 1917-1918. Η επίσημη ιστορική άποψη που επικρατεί σήμερα στην Ελλάδα ισχυρίζεται ότι αυτή η υποτιθέμενη «έλλειψη» εμπειρίας των αξιωματικών της περιόδου 1920-1922 ήταν μία από τις αιτίες της ήττας των Ελλήνων στη Μικρά Ασία. Αυτές οι θεωρίες είναι αβάσιμες και διαψεύδονται από την αλήθεια των γεγονότων. Πρώτον, οι αλλαγές των αξιωματικών μετά τον Νοέμβριο του 1920 δεν ήταν σαρωτικές. Πράγματι αποκαταστάθηκαν αξιωματικοί που είχαν διωχθεί από το αυταρχικό βενιζελικό καθεστώς την περίοδο 1917-1920. Όμως, οι αξιωματικοί του στρατού παρέμειναν κατά πλειοψηφία βενιζελικοί. Αυτό το παραδέχονται, αντιφάσκοντας με τον εαυτό τους, ακόμα και οι οπαδοί του «κατηγορητηρίου», όταν προσπαθούν να οικειοποιηθούν τις μεγάλες μάχες του 1921 στην Μικρά Ασία. Τελικά, οι μαχητές του Σαγγάριου το 1921 ήταν βενιζελικοί «ήρωες» ή βασιλόφρονες «χωρίς κατάλληλη πολεμική εμπειρία»; Αυτό είναι ένα ερώτημα που οι οπαδοί του «κατηγορητηρίου» αποφεύγουν πάντα να απαντήσουν. Η πραγματικότητα είναι ότι, μετά τις εκλογές του 1920, απομακρύνθηκαν από τον ελληνικό στρατό μόνον εκείνοι που είχαν την πρόθεση να χρησιμοποιήσουν τον στρατό για το κομματικό ή προσωπικό τους συμφέρον. Χαρακτηριστικά παραδείγματα ήταν ο Θεόδωρος Πάγκαλος και ο Γεώργιος Κονδύλης. Τόσο η έως τότε διαγωγή τους, όσο και η μελλοντική καριέρα τους ως κατ’ επανάληψιν πραξικοπηματιών και δικτατόρων τις δεκαετίες του 1920 και 1930, δικαιώνει απόλυτα την απόφαση της ελληνικής κυβέρνησης να τους απομακρύνει από την ενεργό υπηρεσία μετά τον Νοέμβριο του 1920. Δεύτερον, οι υποτιθέμενα πιο «έμπειροι» βενιζελικοί αξιωματικοί είχαν ήδη αποτύχει να καταπνίξουν 117

επιφυλλίδα την αντίσταση του Κεμάλ και να εδραιώσουν την παρουσία του ελληνικού στρατού στη Μικρά Ασία. Ο ελληνικός στρατός ήταν υπό βενιζελική ηγεσία (με τον Πάγκαλο ως Επιτελάρχη του Αρχηγού του Ελληνικού Στρατού στη Μικρά Ασία) από τον Μάϊο του 1919 μέχρι το Νοέμβριο του 1920. Εκείνη την περίοδο, το κίνημα του Κεμάλ ήταν ακόμα στα σπάργανα και αγωνιζόταν εναντίον πολυάριθμων εχθρών σε πολλά διαφορετικά σημεία της σημερινής Τουρκίας. Χαρακτηριστικά παραδείγματα ήταν ο πόλεμος εναντίον των Αρμενίων και των Γάλλων κοντά στα σύνορα με την σημερινή Συρία (οι Γάλλοι την αποκαλούν «εκστρατεία της Κιλικίας» και οι Τούρκοι το «Νότιο Μέτωπο»), ή ο πόλεμος εναντίον του κράτους της Αρμενίας στον Καύκασο (οι Τούρκοι το αποκαλούν το «Ανατολικό Μέτωπο»). Η βενιζελική πολιτική και στρατιωτική ηγεσία απέτυχε να εκμεταλλευτεί τις δυσκολίες του Κεμάλ σε όλο αυτό το μεγάλο και κρίσιμο χρονικό διάστημα 1919-1920. Όταν ο Βενιζέλος έχασε τις εκλογές τον Νοέμβριο του 1920, κληρονόμησε στους διαδόχους του ένα στρατιωτικό χάος στην Μικρά Ασία. Ο Κεμάλ είχε μόλις συντρίψει τους Αρμενίους του Καυκάσου (σε συνεργασία με τους Κομμουνιστές της Σοβιετικής Ένωσης), καθώς και τους Γάλλους και Αρμενίους στα σύνορα με την Συρία. Ο στρατός του Κεμάλ μεγάλωνε σε αριθμό και οργάνωση κάθε μέρα και ελάμβανε στρατιωτικό υλικό και υποστήριξη από τους κoμμουνιστές της Σοβιετικής Ένωσης (το άγαλμα του κομμουνιστή Σοβιετικού Μιχαήλ Φρούνζε βρίσκεται ακόμα πλάϊ το άγαλμα του Κεμάλ στο «μνημείο της τουρκικής απελευθέρωσης» στην Κωνσταντινούπολη). Η βενιζελική στρατιωτική ηγεσία ήταν ανίκανη να αντιδράσει. Επεξέτεινε συνέχεια τις δυνάμεις της πιο βαθειά στην Μικρά Ασία, ψάχνοντας άκαρπα να βρει σημεία οχύρωσης και άμυνας κατά του τουρκικού ανταρτοπολέμου. Και δεν είχε κανένα σχέδιο για το πώς θα μπορούσε η Ελλάδα να νικήσει αυτόν τον πόλεμο. Συνεπώς, είναι αστείο να ισχυρίζεται κανείς ότι οι βενιζελικοί αξιωματικοί ήταν δήθεν οι πιο «εμπειροπόλεμοι» και «κατάλληλοι» να αντιμετωπίσουν τον Κεμάλ. Η βενιζελική στρατιωτική ηγεσία είχε ήδη δοκιμαστείτο 1919-1920. Δεν υπάρχει τίποτα που να δείχνει ότι θα κατάφερνε να νικήσει τον Κεμάλ εάν συνέχιζε να διοικεί τον ελληνικό στρατό μετά τον Νοέμβριο του 1920. Τρίτον και σημαντικώτερο, η στρατιωτική εμπειρία των Βαλκανικών Πολέμων ήταν πολύ πιο χρήσιμη και σχετική από ό,τι η εμπειρία του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Ο λόγος για αυτό είναι ότι η φύση του πολέ118

μου στην Μικρά Ασία ήταν πολύ πιο κοντά στα χαρακτηριστικά των Βαλκανικών Πολέμων από ό,τι σε εκείνα του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Σε αντίθεση με τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, στην Μικρά Ασία ο εχθρός δεν καλυπτόταν πίσω από χαρακώματα και συρματοπλέγματα και οι μάχες δεν είχαν τον χαρακτήρα μονομαχίας βαρέως πυροβολικού πάνω από σταθερά οχυρωμένες θέσεις. Αντίθετα, η Μικρά Ασία απαιτούσε γρήγορες μετακινήσεις στρατού, κυκλωτικές κινήσεις και μάχες σε ακάλυπτα πεδία με έναν διαρκώς κινούμενο εχθρό, ο οποίος στην ανάγκη υποχωρούσε σε νέες, πιο μακρινές τοποθεσίες. Όλα αυτά ήταν πολύ πιο κοντά στις εκστρατείες και μάχες που έδωσε ο ελληνικός στρατός κατά την διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων, παρά στα χαρακώματα και τα βαριά πυροβόλα οχυρών του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Συνεπώς, η εμπειρία που στα αλήθεια χρειάζονταν οι Έλληνες αξιωματικοί στην Μικρά Ασία ήταν η εμπειρία των Βαλκανικών Πολέμων. Αντίθετα με τις θεωρίες του «κατηγορητηρίου», το να έχει ένας αξιωματικός αυτήν την εμπειρία ήταν πλεονέκτημα και όχι μειονέκτημα για την συμμετοχή του στον πόλεμο της Μικρά Ασίας. Οπότε, ακόμα και εάν υποτεθεί ότι οι βασιλόφρονες αξιωματικοί πράγματι είχαν διαφορετική πολεμική εμπειρία από ό,τι ο Πάγκαλος, ο Κονδύλης και οι φίλοι τους, αυτό δεν αποτελεί «αιτία» της ελληνικής ήττας. Τι κομμάτι αλήθειας απομένει από αυτές τις «κατηγορίες»; Τίποτα, εκτός από την ανάμνηση του φθόνου του Θεοδώρου Πάγκαλου και της φιλοδοξίας του Γεωργίου Παπανδρέου να ανέβει πολιτικά εκμεταλλευόμενος το αίμα αθώων. Το σημείο που δείχνει καλύτερα την γελοιότητα του «κατηγορητηρίου», αλλά και την τραγικότητα της «δίκης» των Έξι, είναι ότι ο βασικός μάρτυρας κατηγορίας που παρουσίασαν οι πραξικοπηματίες ήταν ο στρατηγός Αναστάσιος Παπούλας. Πρόκειται για αυτόν που οι αντι-βενιζελικές κυβερνήσεις είχαν διορίσει Αρχηγό του Στρατού στην Μικρά Ασία από το 1920 μέχρι λίγους μήνες πριν την Καταστροφή του 1922. Εάν οι πραξικοπηματίες πραγματικά πίστευαν ότι μία από τις αιτίες της ήττας ήταν η έλλειψη εμπειρίας της στρατιωτικής ηγεσίας της περιόδου 1920-1922, τότε ο Παπούλας θα έπρεπε να ήταν στόχος τους. Αντί για αυτό, ήταν ο βασικός μάρτυράς τους το 1922 και ο βασικός συνωμότης τους στο πραξικόπημα του Βενιζέλου και του Πλαστήρα το 1935. Όμως ποιός από τους νέοΈλληνες λωτοφάγους ενδιαφέρεται σήμερα να μάθει αυτές τις αλήθειες; ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

η ζωή είναι ένα σταυρόλεξο...

2

3

4

5

6

7

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

8

9

10

11

12

13

14

15

... και, μάλιστα, για δυνατούς λύτες!

1

k

13 14 15

ΟΡΙΖΟΝΤΙΑ 1. Διάσημος ο Κολόμβος – Εκλεκτή ποιότητα 2. Αριθμός για… δράση – Ονομαστός Γάλλος Καρδινάλιος 3. Τούρκοι και αυτοί – Όχι ολόκληρο 4. Χρονικός σύνδεσμος – Ατελείωτος… Λόρκα – Εμπορικό σήμα 5. Δημιουργούν επεισόδια – Διπλό χορεύεται 6. Χωρίς τιμή αυτές – Είδος υφάσματος 7. Ονομαστό άγαλμα των Δελφών – Άνθρωπος αχρείος (μία γραφή) 8. Αρχικά τραίνων – Δήμος του Πειραιά – Σιγά… μη σπάσουν (καθ.)

9. Αγροτική εργασία – Γαλλικό όνομα 10. Αρχή… Ααρών – Ασημένια είδη – Ασφαλιστικό Ταμείο 11. Πολεμικό όπλο των αρχαίων – Αντίθετο στο άνθισμα – Δικά σου, αρχαιοπρεπώς 12. Μισή… Ίρμα – Δύο έχει η Σάσα – Λιώνω 13. Πολιτικός της Δεξιάς 14. Έσο… προσκοπικό σύνθημα – Βγάζει μάτι 15. Η σαλάτα τα έχει… στην αρχή – Σαραβαλιασμένο όχημα – Ρώσσων συμφωνία

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014

ΚΑΘΕΤΑ 1. Με το… από, σημαίνουν στοκ – Γίνονται και τέτοιες εκθέσεις 2. Ανεπρόκοπος – Δεν φαίνονται αυτά 3. Σιδερένια ελάσματα – Άγγλων άρνηση 4. Αρχικά Τράπεζας – Παλαιά μάρκα στερεοφωνικών – Μουσικά κενά 5. Μουσικό κλειδί – Πασίγνωστη η πυραμίδα του (γεν.) – Το πραγματοποιούν οι άλτες 6. Ολοκληρωτικός – Επίλεκτες μονάδες (αρχικά) 7. Συνήθεια του Τσώρτσιλ (αντίστροφα) – Αποτέλεσμα έκστασης – Αναφορική αντωνυμία (πληθ.)

8. Είναι το κινίνο – Φέτα… σαλαμιού – Γινόμαστε και έτσι από τη βροχή (αντίστροφα) 9. Διπλό ξεπουλάει – Σταυρολεξολούλουδα – Γάλλοι αντάρτες – Βλέπε… αρχαιοπρεπώς 10. Τα πάντα του… Ηράκλειτου – Ο αιώνας μας – Κλεινόν η Αθήνα 11. Με το… ράιτ, συμφωνεί – Γυναικείο χαϊδευτικό – Οπωροφόρο δέντρο 12. Κοντά – Όνομα Βαυαρών – Χωρίς τη θέλησή του αυτό 13. Φυλακή, δεσμωτήριο – Πρόθεση και αριθμητικό – Παρομοιάζει 14. Διάσημος μουσουργός μας – Όμοια στην ήττα 15. Βουνό της Πελοποννήσου – Προβάλλεται στον κινηματογράφο επιμέλεια: Νίκος Λιναρδάτος 119

η ζωή είναι ένα σταυρόλεξο... Λύση σταυρολέξου προηγούμενου τεύχους 1

1 Ω

2 Κ

3 Ε

4 Α

2

Ρ

Α

Κ

Ι

3

Α

Λ

Α

Τ

4

Ι

Ο

5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16

Ο Σ

Σ Υ Ν Η

Ν Ε Ρ Ο Κ Ο Τ Ε Σ

17 18 Σ 19 Α 20 Μ 21 Α 22 Ρ 23 Ι

Α Ι Τ Ν Α Τ Ε Α Μ Π Α Μ

Κ Ν Ω Σ Ο Σ Ε Τ Μ Α Ν Ν Α Ο Σ Ο

6 Ο

7 Σ

8

9 Σ

10 Τ

11 Α

Ο

Α

Σ

Ε

Ι

Σ

Ι

Σ

Μ

Α

Ρ

Ε

Ν

Ε

Α

Α

Ρ Ε Ι Σ

Α Α

Τ Ο Ρ Π Ι Λ Ε Σ Ρ Ο Τ Ν Τ Ο Λ

5 Ν

Α Σ Σ Ε Ρ Τ Ο Ν Ο Σ Α

Σ Α Π Α Ρ Α Τ Η Ρ Η Τ Ο Ι

Κ Ι Κ Ε Σ Ι Α Α Μ Α Τ Ι Α Σ Α Ρ

Λ

Ι

Α

Α Μ Ο Υ Ρ Α

Ρ Ι Σ

Ν Α

Ρ Ο Ι Α Ν Η Ρ Τ Α

Ν Ι Α Τ Α Π Η Α Α Ρ

Σ Ο Τ Ο Μ Α Γ Ι Ο Ρ Ν Π Ε Κ

12 Θ Α

13 Μ

14 Ο

15 Σ

16

17 Σ

18 Ρ

Α

Λ

Α

Σ

Κ

Α

Λ

Ι

Σ

Τ

Ι

Κ

Α

Ν

Α

Ρ

Σ

Η

Σ

Α Τ Ο Σ

Ι Μ Α Τ Α

Λ Α Ρ Ο Τ Ρ Α Α Ν Α Σ Τ Α Σ Ι Μ Ο Ι

Γ Ο Ρ Ι Θ Μ Ο Σ Ι Ε Ν Α Π Υ Ο Ν

Ι Σ Α Λ Α Σ Χ Η Μ Α Ι Ν Δ Ο Σ Ι

Α Ν Ε Τ Α Π Α Σ Τ Ε Ρ Ι Α Σ

Α Α Σ Φ Α Λ Ε Ι Ε Σ Α Α Ε Ρ Α

Η Α Κ Ρ Ο Τ

Κ Ρ Α Κ Ο

Η Τ Α

Σ Π

Σ Ε Φ

Τ Ι

Ο Ρ Ο Σ Ε Ι Ρ Α Ι Α Π Ω Ν Ι Α

19 Ι

Ο Ι Ρ Ο Υ Μ Α Ν Ι Α Π Α Ν Ε Ρ Ι Α

Η Νέα Πολιτική ΔΙΜηνιαίο πολιτικό περιοδικό

Κεντρική διάθεση: Εκδόσεις Παπαζήση, Νικηταρά 2 και Εμμ. Μπενάκη, Αθήνα Επισκεφθείτε την ιστοσελίδα μας:

www.neapolitiki.gr 120

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 11 . ΣΕΠ-ΟΚΤ 2014