Neapolitiki vol 6 by Nea Politiki

Η Nέα Πολιτική

μηνιαίο πολιτικό περιοδικό - Β΄ ΠΕΡΙΟΔΟΣ - ΤΕΥΧΟΣ 6 - ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2014

περιεχόμενα Από την διεύθυνση ........................................................................... 3 Κωνσταντίνος Κόλμερ Νέστωρ Κουράκης Νίκος Λιναρδάτος Κώστας Παπασταύρου

Το Ανέγγυον των Καταθέσεων ...................................................... 4 3+4 ιδέες γιά λιγώτερους φόρους και περισσότερη ανάπτυξη ... 6 Casus Belli ........................................................................................ 8 Το φάσμα του ευρωσκεπτικισμού απλώνεται στην Κύπρο ..... 9

ΦΑΚΕΛΛΟΣ: ΤΙ ΕΙΔΟΥΣ ΑΜΥΝΑ ΘΕΛΟΥΜΕ; Εισαγωγικό σημείωμα .................................................................... 10 Γιάννης Χατζόπουλος Αδυναμίες και προβλήματα ενός κοινού ευρωπαϊκού αμυντικού σχεδιασμού ...................... 12 Α. Δ. Παπαγιαννίδης Το ερώτημα αλλιώς: θέλουμε άμυνα; ......................................... 14 Θάνος Ντόκος Οι ουσιαστικές τομές στον χώρο της Εθνικής Άμυνας δεν μπορούν πλέον να περιμένουν ............................................ 17 Παναγιώτης Τσάκωνας Εθνική ασφάλεια σε εποχή αβεβαιότητας ................................. 21 Μελέτης Μελετόπουλος Ανασυγκρότηση της Ογδόης Μεραρχίας, εκκαθάριση των μητρώων, τακτική επανεκπαίδευση των εφέδρων και αύξηση της στρατιωτικής θητείας στους 18 μήνες. ............................... 25 Ανδρέας Ανδριανόπουλος Γιάννης Χατζόπουλος Δημήτρης Κουτσονίκας Δημήτρης Κατσαρέλλος Παύλος Καρούσος

Η γεωοικονομική διάσταση της συμφωνίας με το Ιράν ........... 27 Βιτάλι Κλίτσκο: ο αναδυόμενος ηγέτης της Ουκρανίας ......... 29 Η γέννηση του χρηματιστηρίου .................................................. 30 Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη ........................................................ 32 Επιστημονικά νέα ......................................................................... 35

ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Το βασιλικό κίνημα της 13ης Δεκεμβρίου 1967 Εισαγωγικό σημείωμα .................................................................... 10 Βασίλης Σπυράκος-Πατρώνας Τα γεγονότα ................................................................................... 41 To διάγγελμα του Κωνσταντίνου ................................................ 46 Συνέντευξη του Β. Κωνσταντίνου στην ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ..... 47 Μελέτης Μελετόπουλος Το μόνο γνήσιο δυναστικό κίνημα του Εικοστού Αιώνα ......... 56 Α. Δ. Παπαγιαννίδης Η στρεβλή ελληνικότητα της μοναρχίας .................................... 66 Γιώργος Αντωνίου Ορολογικές αντιφάσεις ................................................................ 67 Κώστας Μ. Σταματόπουλος Η Βασιλεία στην Νεώτερη Ελλάδα ............................................ 68 Γιάννης Δρακόπουλος Το Αγόρι κι η Ευχή: μια ιστορία περιπλάνησης ......................... 75 Κωνσταντίνος Μπλάθρας Η τηλεόραση και τα μάτια μας .................................................... 76 Συνέβησαν τον Ιανουάριο ........................................................... 78 Βιβλιοκριτική Ιωάννης Μάζης, Μεταθεωρητική κριτική Διεθνών Σχέσεων και Γεωπολιτικής ............................................. 80 Χρήστος Μπαλόγλου Άγνωστες πτυχές της πολιτείας του Καποδίστρια .................... 83 Nίκος Λιναρδάτος Σταυρόλεξο ..................................................................................... 87

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

Η Nέα Πολιτική μηνιαίο πολιτικό περιοδικό ISSN: 2241-6226

εκδότης ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑΖΗΣΗ ΑΕΒΕ

ελληνικό χρηματιστήριο ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΚΟΥΤΣΟΝΙΚΑΣ

διευθυντής ΜΕΛΕΤΗΣ Η. ΜΕΛΕΤΟΠΟΥΛΟΣ

επιστημονικές ειδήσεις ΠΑΥΛΟΣ ΚΑΡΟΥΣΟΣ αρχισυντάκτης για πολιτιστικά θέματα ΝΙΚΟΣ ΛΙΝΑΡΔΑΤΟΣ κινηματογράφος ΚΩΣΤΑΣ ΜΠΛΑΘΡΑΣ θέατρο ΓΙΑΝΝΗΣ ΔΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ

σύμβουλος έκδοσης ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΤΣΑΦΑΡΑΣ αρχισυντάκτης-συντονιστής ύλης ΓΙΑΝΝΗΣ ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΣ βοηθοί αρχισυντάκτες ΒΑΣΙΛΗΣ ΣΠΥΡΑΚΟΣ-ΠΑΤΡΩΝΑΣ ΓΙΩΡΓΟΣ ΓΚΙΝΟΠΟΥΛΟΣ

www.neapolitiki.gr

κύριοι αρθρογράφοι-αναλυτές ΝΙΚΟΣ ΑΛΙΚΑΚΟΣ ΒΑΣΙΛΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΗΣ ΑΓΙΣ ΒΕΡΟΥΤΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΟΛΜΕΡ ΝΕΣΤΩΡ ΚΟΥΡΑΚΗΣ ΛΕΥΤΕΡΗΣ ΚΟΥΣΟΥΛΗΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΜΑΣΣΑΒΕΤΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΜΕΣΘΑΝΕΩΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΜΠΗΤΡΟΣ ΠΑΝΟΣ ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΣ ΑΝΤΩΝΗΣ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΙΔΗΣ ΚΩΣΤΑΣ Μ. ΣΤΑΜΑΤΟΠΟΥΛΟΣ ΓΙΑΝΝΗΣ ΤΡΙΑΝΤΗΣ γεωπολιτική ανάλυση ΣΩΤΗΡΗΣ ΔΗΜΟΠΟΥΛΟΣ ΡΑΦΑΗΛ ΚΑΛΥΒΙΩΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΛΑΜΠΡΟΠΟΥΛΟΣ ΘΕΟΦΑΝΗΣ ΜΑΛΚΙΔΗΣ ΒΑΣΙΛΗΣ ΤΣΕΚΟΣ ΓΙΩΡΓΟΣ ΦOΙΝΙΚΑΣ ανταποκριτής στην Λευκωσία ΚΩΣΤΑΣ ΠΑΠΑΣΤΑΥΡΟΣ ανταποκριτής στις Βρυξέλλες ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΣΑΡΑΓΚΑΣ αρχισυντάκτης για οικονομικά θέματα ΜΙΧΑΛΗΣ ΠΑΠΙΔΗΣ διεθνής οικονομία ΤΙΜΟΣ ΚΟΥΖΕΛΗΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΜΟΥΧΛΙΔΗΣ ελληνική οικονομία ΜΑΝΟΣ ΚΡΑΝΙΔΗΣ

θεωρητικά κείμενα-ιστορικά αφιερώματα ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΔΟΥΒΑΛΕΡΗΣ ΘΕΜΙΣ ΚΑΛΛΙΓΕΡΗΣ ΧΑΡΗΣ ΚΑΤΣΙΒΑΡΔΑΣ ΓΙΑΝΝΗΣ ΜΑΘΙΟΥΔΑΚΗΣ ΣΠΥΡΟΣ ΚΟΥΤΡΟΥΛΗΣ σταυρόλεξο ΝΙΚΟΣ ΛΙΝΑΡΔΑΤΟΣ ομάδα διαδικτύου ΒΑΣΙΛΗΣ ΓΚΙΝΟΠΟΥΛΟΣ ΓΙΩΡΓΟΣ ΓΚΙΝΟΠΟΥΛΟΣ επιμέλεια-σελιδοποίηση ΝΙΚΟΛΑΣ ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΗΣ εικονογράφιση ΣΠΥΡΟΣ ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ

• Ηλ. ταχυδρομείο: syggrafeas@yahoo.gr • Συνδρομές: τηλ. 6978 774 874, 698 014 9044 Κεντρική διάθεση: Εκδόσεις Παπαζήση, Νικηταρά 2 και Εμμ. Μπενάκη, Αθήνα Η Νέα Πολιτική κυκλοφορεί κάθε μήνα στα βιβλιοπωλεία και σε επιλεγμένα σημεία πώλησης: Εκδόσεις Πατάκη /Ακαδημίας 65, Αθήνα Ιανός / Σταδίου 24,Αθήνα Αριστοτέλους 7, Θεσσαλονίκη Ναυτίλος / Χαριλάου Τρικούπη 28, Αθήνα Πρωτοπορία / Γραβιάς 3-5, Πλ. Κάνιγγος, Αθήνα Πολιτεία / Ασκληπιού 1-3 & Ακαδημίας, Αθήνα Εναλλακτικό Βιβλιοπωλείο / Θεμιστοκλέους 37 Εκδόσεις Θεμέλιο ΕΠΕ/ Σόλωνος 84, Αθήνα Αθ. Χριστάκης / Ιπποκράτους 10-12, Αθήνα Free Thinking Zone / Σκουφά 64, Αθήνα Βιβλιοπωλείο Επιλογή / Κρήτης 5, Ζωγράφου

Η Νέα Πολιτική δέχεται και δημοσιεύει κείμενα συνεργατών και αναγνωστών. Για τις απόψεις των δημοσιευομένων άρθρων υπεύθυνοι είναι μόνον οι συντάκτες τους. 2

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

από την διεύθυνση

Αποκαλυπτική συνέντευξη του τέως βασιλέως Κωνσταντίνου στην ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ

ο τεύχος που κυκλοφορεί σήμερα, εμπεριέχει ένα αναλυτικό ιστορικό αφιέρωμα γιά τα εν πολλοίς άγνωστα γεγονότα του Δεκεμβρίου του 1967, με μία μεγάλη δημοσιογραφική επιτυχία: μία συγκλονιστική, αποκαλυπτική συνέντευξη του πρώην βασιλέως των Ελλήνων Κωνσταντίνου, που καλύπτει ολόκληρη την περίοδο από την ανάρρησή του στον θρόνο τον Μάρτιο του 1964 μέχρι την αναχώρησή του από την Ελλάδα τον θυελλώδη Δεκέμβριο του 1967. Η συνέντευξη του τότε αρχηγού του Ελληνικού Κράτους είναι γεμάτη από θεαματικές αποκαλύψεις, που ασφαλώς θα μεταβάλουν και πάντως θα καταστήσουν πολυεδρικώτερη την ιστορική μας αντίληψη γιά την καθοριστική εκείνη περίοδο της Ελληνικής Ιστορίας. Οι αφηγήσεις του Κωνσταντίνου, η περιγραφή προσώπων και καταστάσεων, οι μνημονευόμενοι διάλογοι, αποτελούν μία δραματική, ειλικρινή και εντυπωσιακά διαφωτιστική απεικόνιση της εποχής. Όποια και αν είναι η ιστορική εκτίμηση και οπτική του αναγνώστη γιά τα πρόσωπα και τα πράγματα της περιόδου, οφείλει να ενσκήψει με προσοχή στην μαρτυρία του τότε ρυθμιστού του πολιτεύματος, που διέθετε πρωτογενή εμπειρία των γεγονότων και των προσώπων. Το αφιέρωμα περιλαμβάνει, εκτός από την συνέντευξη, το απαραίτητο «ρεπορτάζ» γιά τα γεγονότα του Δεκεμβρίου 1967. Επίσης δημοσιεύονται τρεις εκτεταμένες αναλύσεις γιά την λειτουργία του βασιλικού θεσμού στην Ελλάδα από τα χρόνια του Όθωνος μέχρι το 1967. Η ελπίδα των συντακτών του αφιερώματος είναι να συμβάλουν, με νέα δεδομένα και νέες ερμηνείες, στην τόσο απαραίτητη σήμερα εθνική αυτογνωσία.

Η Νέα Πολιτική ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

Το Ανέγγυον των Καταθέσεων του Κωνσταντίνου Κόλμερ

Ευρωπαίος επίτροπος Μισέλ Μπαρνιέ εδήλωσε ότι «δεν θα θιγούν καταθέσεις κάτω των 100.000 ευρώ»! (13.12.13). Όλοι όμως γνωρίζουμε ότι η κήρυξις πολέμου, η υποτίμησις του νομίσματος κι’ η δέσμευσις των τραπεζικών καταθέσεων δεν προαναγγέλονται. Γίνονται αιφνιδιαστικά «όταν έλθη η κακιά ώρα». Κάτι ξέρουν εν προκειμένω οι αδελφοί Κύπριοι, που έχασαν, τον περασμένο Μάρτιο, σημαντικό μέρος των καταθέσεών των στην Τράπεζα Κύπρου και Λαϊκή. Αλλά τότε, ποία η αξία της δηλώσεως Μπαρνιέ; Η ιστορία είναι μακρά και άκρως διδακτική διά την πορεία της Ευρωζώνης: μετά την διεθνή πιστωτική κρίσι του 2008, πολλές τράπεζες στην Αμερική και στην Ευρώπη έπεσαν έξω.΄Αλλες έκλεισαν και άλλες διεσώθησαν, με παρέμβασι των κυβερνήσεων και χρήματα των φορολογουμένων. Μόνον στην Ισλανδία αφέθησαν να χρωκοπήσουν οι τράπεζες, μ’ αποτέλεσμα να χάσουν τίς καταθέσεις των οι Βρεταννοί και Ολλανδοί αποταμιευτές, που είχαν παρασυρθή από τις υψηλές αποδόσεις τις οποίες υπήσχοντο οι Ισλανδοί τραπεζίτες, οι οποίοι είναι σήμερα φυλακή. Οι Αμερικανοί, έχοντες ασφάλεια καταθέσεων ίση με το 2% των αποταμιευτικών κεφαλαίων στο Εθνικό Ταμείο Διασώσεως, απεζημίωσαν τους καταθέτες των

μέχρις 100.000 δολλαρίων κατά την τραπεζική κρίσι του 2007-8 και συγχώνευσαν τις κλονισθείσες τράπεζες με ισχυρότερα πιστωτικά ιδρύματα. Το National Rescue Fund εξακολουθεί να υπάρχει, και αποτελεί πραγματική διασφάλισι των μικροκαταθετών. Οι Ευρωπαίοι είχαν παραμελήσει να εξοπλίσουν το ευρώ μ’ ανάλογο σύστημα ασφαλίσεως των τραπεζικών καταθέσεων. Έτσι, όταν «η κρίσις τις ακούμπησε», διαψεύδοντας τον πρώην υπουργόν Οικονομίας της ΝΔ καθ. Γιώργο Αλογοσκούφη, που έλεγε τ’ αντίθετα το 2009, η ζημία έγινε εις βάρος των μετόχων και των ομολόγων στο χαρτοφυλάκιο των Ελληνικών τραπεζών. Εκ των 25 τραπεζών που ελειτούργουν εν Ελλάδι, οι 20 έκλεισαν και απερροφήθησαν υπό 4 «συστημικών» (Εθνική, Άλφα, Eurobank και Πειραιώς), οι οποίες κρατικοποιήθησαν με συνοπτικές διαδικασίες. Οι καταθέτες δεν εθίγησαν, αλλά πέρασαν μερικά μερόνυκτα ξάγρυπνοι, μέχρις ότου φθάσουν τα φορτηγά από την Φραγκφούρτη, κουβαλώντας μετρητά ευρώ, γιά να ξαναγεμiσουν τα άδεια ΑΤΜ των τραπεζών. Στην χώρα μας υπάρχει γενικώς σύγχυσις, και ειδικώς μεταξύ «εξυγίανσης» και «συγχώνευσης» των τραπεζών, από την εποχή του «εθνάρχου», που δήμευσε τον Στρατή Ανδρεάδη. Στην περίπτωσι, όμως, της Κυπριακής κρίσεως, τον ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

Ελλάδα περασμένο Μάρτιον, εχάθησαν όχι μόνον καταθέσεις άνω των 100.000 ευρώ αλλά και μικρότερες. Επετράπη να αποσύρωνται μόνον 350 ευρώ ημερησίως ανά φυσικό πρόσωπο και μέχρις 5.000 ευρώ κατά εταιρία. Συγχρόνως, απηγορεύθη η εξαγωγή κεφαλαίων από την Κύπρο και υιοθετήθη μία επιλεκτική επί του παρόντος «ελευθερία κινήσεως κεφαλαίων» διά τα μετά την 25η Μαρτίου 2013 εισαγόμενα κεφάλαια. Τα προ είναι δεσμευμένα, μάλλον απεριορίστως, δεδομένου ότι, αν επιτραπεί η εξαγωγή, είναι πολύ πιθανόν να χρωκοπήσει ολόκληρη η Κύπρος. Μία βασική αρχή της Ευρωζώνης, η ελευθερία κινήσεως κεφαλαίων, έγινε α-λα-καρτ. Ως εκ τούτου, υπάρχουν τώρα δύο ευρώ: ένα νέο ευρώ, το Κυπριακό, που δεν είναι ισοδύναμο με το δυτικοευρωπαϊκό κατά ποικίλοντα βαθμόν αναλόγως καταθέτου, και τ’ άλλο, το σκληρό, κυρίως εν Γερμανία. Βεβαίως, όπου υπάρχουν δύο νομίσματα, «το κακό διώχνει το καλό» κατά τον νόμον του Αριστοφάνους («Βάτραχοι») που διάβασε κι’ ο Βρεταννός οικονομολόγος Γκρέσαμ – εξ ού και ομώνυμος «νόμος». Η μαύρη αγορά πιστώσεων και μετρητών ωργίασε στην Κύπρον, αλλά λόγω μικρού μεγέθους η εξωτερική ισοτιμία του ευρώ δεν ετρώθη. Αντιθέτως. Κατόπιν αυτών, η χασμώμενη Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα αφυπνίσθη, και ανέλαβε να οργανώσει την ελεγχομένη ενιαία Ευρωπαϊκή Τραπεζική Αγορά κατά το ανάλογον της Αμερικανικής, πρός μεγάλον κακοφανισμόν της Γερμανικής Μπούντεσμπανκ, που δεν επιθυμεί ενοποίησι των ευρωτραπεζών απ’ τον φόβο μην κληθή ο Γερμανός φορολογούμενος και πληρώσει τα σπασμένα των Ιταλικών, Ισπανικών – και «γιατί να το κρύψουμε» ως θα έλεγεν ο Επίτιμος, και...των Γαλλικών! Αρκετά επλήρωσε το Γερμανικό δημόσιον γιά να σώσει τις ιδικές του Λάντεσμπανκεν, που είχαν «βαρέσει κανόνι», έχουσαι επενδύσει στην «πυραμίδα Μέηντοφ» και αλλαχού ιεροκρυφίως. Ούτως, το Ευρωπαϊκόν Συμβούλιον και το Ευρωκοινοβούλιον ενεκρίναντο Μηχανισμόν Μοναδικής Διαλύσεως Τραπεζών (Single Resolution Mechanism) στα μέσα Δεκεμβρίου ε.έ. με τραπεζική εισφορά 1% των καλυπτομένων κεφαλαίων, που θα κατατίθεται εις ειδικόν ταμείον κατά τ’ αμερικανικά πρότυπα. Τώρα, καλείται να εγκρίνει τον Μηχανισμόν η σύνοδος κορυφής των Ευρωπαίων ηγετών. Αλλά διά να διασκεδασθούν οι φόβοι της Γερμανίας, ο Μηχανισμός θα ισχύσει μετά το ...2025! Έως τότε ποίος ζει ποιός πεθαίνει – ιδίως οι μνημονιακές χώρες του ευρώ ως η ιδική μας; Στο ενδιάμεσο διάστημα, από του 2016 έως το 2025, ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

υπέγγυα είναι τα εθνικά δημόσια των χωρών-μελών της Ε.Ε., διά την διάσωσιν των χρεωκόπων τραπεζών. Δηλαδή ν’ αποζημιώσουν τους μικροκαταθέτες, ενώ οι μέτοχοι, ομολογιούχοι κι’ οι «μειωμένης εξασφάλισης» πιστωτές θα καλούνται κατά σειράν να υποστούν απώλειαν των κεφαλαίων πριν κληθούν οι μεγαλοκαταθέτες. Οι διασυνοριακές καταθέσεις θα καλύπτονται από το ΕΜS με conditionality, δηλαδή υφ’ όρους μνημονίου καλήν ώρα. Η υποχρεωτική εσωτερική διάσωσις (bail-in) τραπεζών ξεκινά το 2016, με κόστος το 8% του τραπεζικού κεφαλαίου, προ της προσφυγής στο φορολογούμενο χρήμα. Μετά, μπορεί το ναυαγοσωστικόν δημόσιον να εγχύσει άλλο ένα 5% του κεφαλαίου των βυθιζομένων τραπεζών προτού τις «πνίξει» στην κρατικοποίησι. Ακολούθως θ’ αναλάβη το ΕΜS, που έχει καμμιά εξηνταριά δις. ευρώ κεφάλαια (σ.σ.: ανεπαρκή). Γιά την επομένη 2ετία 2014-15, εξακολουθεί να υπάρχει η «κρατική εγγύησις» των 100.000 ευρώ ανά δικαιούχο της καταθέσεως και τράπεζα. Αλλ’ αν το ενεργητικόν μιάς τραπέζης μειωθή λόγω θαλασσοδανείων, τότε θα κληθούν και οι καταθέτες να σηκώσουν το βάρος – άλλος τρόπος δεν υπάρχει, δοθέντος ότι τα ίδια κεφάλαια των Ελληνικών τραπεζών έχουν εξαχνωθή, όπως και των Ισπανικών, Ιρλανδικών, και το ΤΕΚΕ είναι ...αδοκίμαστο εισέτι. Το ερώτημα που πλανάται αναπάντητον διά τους λαλίστατους Μπαρνιέ, Προβόπουλους κλπ., είναι τι θα γίνη αν συμβή –ό μη γένοιτο– μία τραπεζική χρεωκοπία «συστημικής τράπεζας» και σπεύσουν όλοι οι καταθέτες ν’ αποσύρουν τα κεφάλαιά των. Που δεν υπάρχουν. Τι μέλλει τότε γενέσθαι; Η ενδεδειγμένη απάντησις είναι: παρακολουθείτε τα μη εξυπηρετούμενα δάνεια των τραπεζών, που το ύψος των αυξάνει όχι τόσον λόγω «κακοπληρωτών» όσον εξ αιτίας της υφέσεως, της ελλείψεως ρευστού χρήματος στην αγορά και της οικονομικής αδυναμίας των δανειοληπτών (λόγω απεινούς φορολογίας). Οι καταθέσεις είναι 155 δις. ευρώ και τ’ απλήρωτα δάνεια 70, προς το παρόν, ως θα έλεγε και ο κ. Προβόπουλος.

3+4 ιδέες γιά λιγώτερους φόρους και περισσότερη ανάπτυξη του Νέστορα Κουράκη

ια την έξοδο από την πολύχρονη κρίση που μαστίζει την χώρα μας, υπάρχουν ορισμένα προαπαιτούμενα, τα οποία κατά κόρον έχουν εξαρθεί από τους αναλυτές: (α) θέσπιση από την Πολιτεία νόμων που θα ενισχύουν στους πολίτες το αίσθημα της δικαιοσύνης και θα εφαρμόζονται με σοβαρότητα, (β) επίδειξη από τους πολίτες κατανόησης και ανοχής για την παρούσα δραματική οικονομική κατάσταση, ώστε να διασφαλισθεί κοινωνική ειρήνη και πολιτική σταθερότητα, (γ) ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας και των εξαγωγών, με παράλληλη αξιοποίηση των συγκριτικών πλεονεκτημάτων της χώρας στους τομείς του τουρισμού, των ναυτιλιακών υπηρεσιών, των μεταφορών, της ενέργειας και της εκπαίδευσης, και (δ) τόνωση της αγοραστικής ζήτησης και της ρευστότητας, με δραστική περιστολή της απαράδεκτης σήμερα υπερφορολόγησης των πολιτών, αποκατάσταση των όποιων αδικιών σε μισθούς – συντάξεις και μείωση των τιμών βασικών προϊόντων στα επίπεδα του μέσου όρου των ευρωπαϊκών χωρών. Έστω και αν ορισμένα από τα προαπαιτούμενα αυτά, όπως τα υπό (α) και (β), δεν συνδέονται απαραιτήτως με την εξεύρεση οικονομικών πόρων για την υλοποίησή τους, όμως η εξασφάλιση ρευστότητας για την εν γένει καλή λειτουργία της οικονομίας μας είναι, προφανώς condition sine qua non για την έξοδο από την κρίση. Στην συνέχεια παρουσιάζονται, λοιπόν, ορισμένες απλές ιδέες, των οποίων η εφαρμογή θα μπορούσε να βοηθήσει στην εξεύρεση πολλών δισεκατομμυρίων ευρώ, χωρίς το Κράτος να καταφεύγει στην

επαχθή φορολόγηση των πολιτών και στην αέναη περικοπή των μισθών και συντάξεών τους: 1. Αξιοποίηση των περιουσιών που είναι σχολάζουσες, που προέρχονται δηλαδή από αποβιώσαντες χωρίς κληρονόμους. Στις περιπτώσεις αυτές, το Δημόσιο αναγνωρίζεται από το Δίκαιο ως εξ αδιαθέτου κληρονόμος της σχολάζουσας περιουσίας (άρθρο 1824 Αστικού Κώδικα). Σύμφωνα με πληροφορίες που είχαν δημοσιευθεί το καλοκαίρι του 2011, από τα ακίνητα, τις θυρίδες και τις καταθέσεις των «ορφανών» αυτών περιουσιών, το Δημόσιο θα μπορούσε να εισπράξει πάνω από 15 δισ. ευρώ (βλ. εφημ. Πρώτο Θέμα της 31.7.2011, Business Stories, σελ. 7, όπου σχετικό δημοσίευμα του Γιώργου Ι. Δημητρομανωλάκη). Το ζήτημα ρυθμίζεται νομοθετικά από τα ά. 61-64 του ν. 4182/2013, που ψηφίσθηκε μόλις τον περασμένο Σεπτέμβριο. 2. Αξιοποίηση των λεγόμενων αδρανών καταθέσεων, των «ξεχασμένων» δηλαδή λογαριασμών που υπάρχουν σε τράπεζες και για τους οποίους αποδεδειγμένα δεν έχει πραγματοποιηθεί κάποια πραγματική συναλλαγή, για χρονικό διάστημα 20 ετών. Και εδώ το Δημόσιο, διεκδικώντας με νόμο αυτά τα χρήματα, θα μπορούσε να «αλιεύσει» από 3 εκατομμύρια τέτοιων λογαριασμών ποσά που εκτιμώνται ότι ανέρχονται στα 6 δισ. ευρώ (βλ. σχετική ειδησεογραφία στις εφημερίδες Τα Νέα της 13.12.2012, σελ. 28, και Πρώτο Θέμα της 17.3.2013, σελ. 36). Το ζήτημα ρυθμιζόταν αρχικά με το κατοχικό νομοθετικό διάταγμα 1195/1942, αλλά ήδη υπάρχουν νέες διατάξεις με τον ν. 4151/2013, άρθρα 6-10. Ωστόσο, η αντιμετώπιση του όλου θέματος ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

Κοινός νους θα πρέπει να γίνει με εξαιρετική προσοχή, ώστε να μη θεωρηθεί ότι με τις όποιες ενέργειές του το Δημόσιο παραβιάζει τις θεσμοθετημένες από το Σύνταγμα και την ΕΣΔΑ διατάξεις περί προστασίας της ιδιοκτησίας (σχετική είναι η από 29.1.2013 Απόφαση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου επί της προσφυγής υπ’ αρ. 66610/09 στην υπόθεση Ζολώτας κατά Ελλάδος, με την οποία η χώρα μας καταδικάσθηκε για παραβίαση αυτών των διατάξεων). 3. Αξιοποίηση ακινήτων του Δημοσίου που κατέχονται από τρίτους. Πρόκειται κυρίως για ακίνητα εντός ή εκτός σχεδίου, που υπολογίζονται συνολικά σε άνω των 19.000, εκτιμώμενης αξίας περί τα 1,94 δισ. ευρώ, για τα οποία μάλιστα οι κάτοχοι (καταπατητές) έχουν υποβάλει στο Δημόσιο αιτήσεις εξαγοράς σύμφωνα με τους κατά καιρούς ισχύοντες νόμους (βλ. σχετικό δημοσίευμα της εφημερίδας Το Βήμα, ένθετο «Ανάπτυξη» της 31.3.2013, σελ. 23). Ήδη έχει ετοιμασθεί σχέδιο νόμου με τίτλο «Ρυθμίσεις κατεχομένων ακινήτων του Δημοσίου και άλλες διατάξεις» (βλ. την διαδικτυακή ιστοσελίδα http//www.euro2day.gr/dm_documents/180706_glk. pdf), αλλά, άγνωστο γιατί, η κατάθεση και ψήφισή του από την Βουλή καθυστερεί ανεπίτρεπτα. Πέρα από τις ανωτέρω τρεις καίριες παρεμβάσεις, που θα μπορούσαν να αποφέρουν στο Δημόσιο έσοδα άνω των 23 δισεκατομμυρίων ευρώ, οι πολιτικοί μας

θα ήταν χρήσιμο, παραδειγματιζόμενοι από αντίστοιχες πρωτοβουλίες άλλων ευρωπαϊκών χωρών (ιδίως της Ιταλίας) να αξιοποιήσουν περαιτέρω πηγές εσόδων του Κράτους, με τις ακόλουθες μεθοδεύσεις: (1) Άμεση ένταξη στο σχέδιο πόλεως κατοικημένων εκτάσεων οι οποίες θα έπρεπε από καιρό να έχουν ενταχθεί, με αντίστοιχη καταβολή χρημάτων προς το Δημόσιο από τους ιδιοκτήτες τους, σύμφωνα με την σχετική νομοθεσία (2)Διευκόλυνση επιστροφής κεφαλαίων από το εξωτερικό, με κίνητρα που θα οδηγούσαν σε μια τέτοια επιστροφή. (2) Επιβολή τέλους για κατοχή ραδιοφωνικών ή/ και τηλεοπτικών συχνοτήτων στους ιδιοκτήτες των αντίστοιχων σταθμών, και (3) Παροχή κινήτρων για κλείσιμο φορολογικών υποθέσεων με εξωδικαστικό συμβιβασμό, σε κάθε στάδιο μιας φορολογικής δίκης. Πρόκειται, σε όλες τις ανωτέρω περιπτώσεις, για μέτρα που θα αποφέρουν στο Δημόσιο, με ανώδυνο για τους πολίτες τρόπο, τα χρήματα που απαιτούνται για να ανταποκριθεί η Ελληνική Πολιτεία στις προσεχείς διεθνείς οικονομικές της υποχρεώσεις, αλλά και για να ξαναλειτουργήσει άμεσα η ατμομηχανή της ανάπτυξης. Γιατί να καθυστερούμε άλλο;

Η Nέα Πολιτική μηνιαίο πολιτικό περιοδικό

Γραφτείτε συνδρομητής στη Νέα Πολιτική Συνδρομές εσωτερικού: 40 ευρώ Συνδρομές φοιτητών: 35 ευρώ Συνδρομές νομικών προσώπων: 75 ευρώ Συνδρομές εξωτερικού: 50 ευρώ

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

Επικοινωνήστε μαζί μας για την συνδρομή σας: Ηλ. ταχυδρομείο: syggrafeas@yahoo.gr Τηλ.: 6978 774 874, 698 014 9044 7

Casus Belli

«Πουλάς Ελλάδα, Μακρυγιάννη;» του Νίκου Σ. Λιναρδάτου «Και λευτερωθήκαμεν από τους Τούρκους και σκλαβωθήκαμεν εις ανθρώπους κακορίζικους, όπου ήταν η ακαθαρσία της Ευρώπης». Γιάννης Μακρυγιάννης (1794-1864, Αγωνιστής του 1821) «…Τότε, εκεί που καθόμουν, ήλθαν δύο επιτήδειοι, άνθρωποι των γραμμάτων, μισομαθείς και άθρησκοι, και μου ξηγιούνται έτσι: «Πουλάς Ελλάδα Μακρυγιάννη»; Θεέ, συγχώρεσε τους παντίδους, που θέλουν να μας πάρουν τον αγέρα που αναπνέουμε και την τιμήν που με το ντουφέκι και γιαταγάνι πήραμε. Εμείς το χρέος, το κατά δύναμιν, επράξαμεν. Και αυτοί βγήκαν σήμερον να προκό¬ψουν την Πατρίδα. Μας γέμισαν φατρία και διχόνοια. Και την Πατρίδα δεν την θέλουν Μητέρα κοινή. Αμορόζα (ερωμένη) εις τα κρεβάτια τους την θέλουν. Και καζαντίσαν αυτοί πουγγιά και αγαθά και αφήκαν τους αγωνιστές, τις χήρες και τα ορφανά εις την άκρην. Αυτοί είναι οι ανθρώπινοι λύκοι, που φέραν δυστυχήματα και κίντυνον εις τον τόπον. Ας όψονται». Η ιστορία όμως συνεχίζει και επαναλαμβάνεται. Όπως αναφέρει ο Μακρυγιάννης: «…αυτοί που άκουγαν τα ντισμπάρκα των Τούρκων και τρέχαν μακρύτερα, τώρα θέλουν δική τους την Πατρίδα και κυνηγούν τους αγωνιστές». Συνεχίζει τώρα ο Μακρυγιάννης και λέει: «Εγίνανε θηρία που θέλουν κριγιάτα (κρέατα) ανθρωπινά να χορτάσουν. Και χωρίζουν τον κόσμον σε πατριώτες και αντιπατριώτες. Αυτοί γίναν οι σημαντικοί της Πατρίδος και οι άλλοι να χαθούν»… «Και βγήκαν τώρα κάτι δικοί μας κυβερνήτες, Έλληνες, διαβολική σπορά, που είπαν να μας σβήσουν την Αγία Πίστη, την Ορθοδοξία, διότι η Φραγκιά δεν μας θέλει με τέτοιο ντύμα Ορθόδοξον. Και εκάθισα και έκλαιγα δια τα νέα παθήματα. Και επήγα πάλιν εις τους φίλους μου τους Αγίους. Άναψα τα καντήλια και ελιβάνισα λιβάνιν καλόν, αγιορείτικον. Και σκουπίζοντας τα δάκρυά μου, τους είπα: «Δεν βλέπετε που θέλουν να κάνουν την Ελλάδα παλιόψαθα; Δύο χιλιάδες χρόνια πριν, ο προφήτης Αμώς είχε πει «…πουλάτε για δούλο τον τίμιο που δεν έχει να πληρώσει τα χρέη του, τον φτωχό αν σας χρωστάει έστω και ένα ζευγάρι σάνδαλα. Βοηθήστε διότι μας παίρνουν, αυτοί οι μισοέλληνες και άθρησκοι ό,τι πολυτίμητον τζιβαϊρικόν έχομεν. Μην αφήσετε Άγιοί μου, αυτά τα γκιντί πουλημένα κριγιάτα της τυραγνίας να μασκαρέψουν και να αφανίσουν τους Έλληνες, κάνοντας περισσότερα κακά από αυτά που καταδέχθηκεν ο Τούρκος ως τίμιος εχθρός μας. Και είπαν οι άθρησκοι που εβάλαμεν εις τον σβέρκον μας, να μη μανθάνουν τα παιδιά μας Χριστόν και Παναγίαν, διότι θα μας παρεξηγήσουν οι ισχυροί. Και βγήκαν ακόμη να ποτάξουν την Εκκλησία, διότι έχει πολλήν δύναμη και την φοβούνται. Και είπαν λόγια άπρεπα για τους παπάδες. Εμείς, με σκιάν τον Τίμιον Σταυρόν, επολεμήσαμεν ολούθε, σε κάστρα, σε ντερβένια, σε μπογάζια και σε ταμπούργια. Και αυτός ο Σταυρός μας έσωσε. Μας έδωσε την νίκη και έχασε (οδήγησε σε ήττα) τον άπιστον Τούρκον. Τόση μικρότητα στον Σταυρό, τον σωτήρα μας! Και βρίζουν οι πουλημένοι εις τους ξένους, και τους παπάδες μας, τους ζυγίζουν άναντρους και απόλεμους. Εμείς τους παπάδες τους είχαμε μαζί εις κάθε μετερίζι, εις κάθε πόνον και δυστυχίαν. Όχι μόνο δια να βλογάνε τα όπλα τα ιερά, αλλά και αυτοί με ντουφέκι και γιαταγάνι, πολεμώντας σαν λιοντάρια. Ντροπή Έλληνες! Και εγώ θα βροντοφωνάξω: «Ντροπή! Γιατί φέρατε «χρόνια χλωμά και αδύναμα», τώρα που το αίμα των νέων μας «αναίτια γερνάει»! Οι βάρβαροι «υψηλοί καλεσμένοι μας» έφτασαν για να τους ξεπουλήσουμε την Ελλάδα. Αυτήν την Ελλάδα, που στους βάρβαρους, στους ανθρώπους των σπηλαίων, έδωσε αξίες, φως, αρετή και πολιτισμό. Ντροπή! Μην πουλάς Ελλάδα Έλληνα!» Τι άλλο να προσθέσει άραγε κανείς… Βιβλιογραφία: Από τα απομνημονεύματα του στρατηγού Μακρυγιάννη Αικατερίνα Μοναχή, Ι.Μ. Αγ. Νικολάου Καλτεζών 8

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

Κύπρος

Με ευθύνη της Ευρώπης, το φάσμα του ευρωσκεπτικισμού απλώνεται στην Κύπρο

ο κλείσιμο ματιού των Κυπρίων προς την Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) χρονολογείται από το δεύτερο μισό της δεκαετίας του ’80. Μέχρι τότε, και από την εποχή της ανεξαρτησίας της, η Κύπρος παρέμενε στον κόσμο του Κινήματος των Αδεσμεύτων, όπου ως γνωστόν πρωταγωνιστούσαν ο Καντάφι, ο Νάσσερ, ο Τίτο, ο Σαντάμ Χουσέιν, ο Άσαντ κλπ. Μετά την ένταξη της Ελλάδος στην ΕΕ, άρχισαν και οι πρώτοι πολιτικοί ψίθυροι για τη δυνατότητα αλλαγής της πολιτικής πορείας της Κύπρου με προσανατολισμό την Ευρωπαϊκή οικογένεια. Ένας από τους πρωτεργάτες αυτής της αλλαγής ήταν και ο αείμνηστος Γιάννος Κρανιδιώτης. Θα μπορούσε κανείς να πει, την τότε εποχή, ότι η Κύπρος δεν είχε πού αλλού να ακουμπήσει, όντας θύμα μιας βάρβαρης εισβολής και κατοχής από την Τουρκία, αλλά και μη αναμένοντας κανένα ουσιαστικό στήριγμα για την εθνική και βιολογική της επιβίωση από τις δύο τότε υπερδυνάμεις, ΗΠΑ και Σοβιετική Ένωση, πέραν βέβαια της αισχρής στάσης των Βρεταννών ως εγγυήτριας δύναμης. Εν τω μεταξύ, η κατάρρευση του ανατολικού μπλοκ ουδόλως επηρέασε την επεκτατική πολιτική της Τουρκίας έναντι της Κύπρου. Μη έχοντας, λοιπόν, ελπίδα από κανέναν συνασπισμό ή κράτος (πέραν φυσικά της Ελλάδας), η πολιτική ηγεσία της Κύπρου, υποστηριζόμενη από την συντριπτική πλειοψηφία του λαού, αποφάσισε την πορεία ένταξης προς την ΕΕ, όχι τόσο για λόγους οικονομικούς, αλλά κυρίως για πολιτικούς, και, συγκεκριμένα με την προσμονή ενεργούς εμπλοκής της Ευρώπης προς επίλυση του Κυπριακού ζητήματος. Εξ άλλου, η κυπριακή λίρα ως νόμισμα στις δεκαετίες του ’80 και ’90 ήταν πανίσχυρη και ελάχιστοι Κύπριοι έβλεπαν το Ευρώ ως κινητήριο δύναμη για τις επιχειρήσεις τους. Διαδικαστικά, η αίτηση ένταξης της Κύπρου περιελάμβανε όλη την επικράτεια του νησιού, με την επεξήγηση ότι στο κατεχόμενο μέρος δεν ασκείται έλεγχος από την Κυπριακή Δημοκρατία. Αυτή η αιτιολόγηση, όσο κι αν φαίνεται παράξενο, έγινε αποδεκτή, και έτσι επίσημα η ένταξη στην ΕΕ πραγματοποιήθηκε το 2004. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

του ανταποκριτού μας στην Λευκωσία Κώστα Παπασταύρου Από καθαρά νομικής πλευράς, λοιπόν, η ΕΕ έχει στην δικαιοδοσία της τμήμα εδάφους όπου, λόγω κατοχής του από μη κράτος-μέλος, δεν ασκείται το Ευρωπαϊκό κεκτημένο. Αυτό εξυπακούει ότι έπρεπε η ίδια η Ευρωπαϊκή Επιτροπή να ασκούσε πίεση και να έθετε όρους στην Τουρκία προς απόσυρση των κατοχικών στρατευμάτων της από Ευρωπαϊκό έδαφος και επίλυσης του Κυπριακού με βάση τα πολιτικά και ανθρώπινα δικαιώματα που ισχύουν σε όλα τα κράτη-μέλη της ΕΕ και όχι, αντιθέτως, να πιέζει την νόμιμη κυβέρνηση της Κυπριακής Δημοκρατίας να προβεί σε αντίθετες προς κάθε έννοια δικαίου υποχωρήσεις. Πέραν τούτου, η στάση της Επιτροπής, που υποστηρίζει τις διχοτομικές και αποσχιστικές πολιτικές της Τουρκίας επί της Κύπρου, αργά ή γρήγορα, θα ανοίξει τον Ασκό του Αιόλου και για άλλες αποσχιστικές τάσεις στον ευρύτερο ευρωπαϊκό χώρο, όπως της Καταλωνίας, Σκωτίας κλπ. Εν πάση περιπτώσει, ο κυπριακός λαός, από την ημέρα της ένταξης στην ΕΕ μέχρι σήμερα, είδε πάμπολλες φορές την επίσημη πλευρά της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, από τον πρόεδρο Ζοζέ Μανουέλ Μπαρόζο μέχρι τον Επίτροπο για τη Διεύρυνση Στέφαν Φούλε και άλλους αξιωματούχους, να εκφράζονται καταφανώς υπέρ των τουρκικών θέσεων. Το γεγονός αυτό έχει φέρει τον κυπριακό λαό στην πλειοψηφία του, πέραν του ότι αμφισβητεί πια τη δυνατότητα άσκησης εκ μέρους της Επιτροπής οποιασδήποτε πίεσης προς την Τουρκία για απόσυρση των κατοχικών στρατευμάτων και δίκαιης επίλυσης του Κυπριακού, να συνδέει την οικονομική κατάρρευσηπέραν βέβαια των δικών μας λαθών- ως επί τούτου τέχνασμα των Ευρωπαίων ηγετών για επιβολή λύσης του Κυπριακού που να εξυπηρετεί τις τουρκικές θέσεις. Συμπερασματικά, εκεί που, πριν λίγα μόλις χρόνια, η ιδέα της Ευρωπαϊκής Ένωσης καταφανώς και συνειδητά υπερίσχυε στις καρδιές των Κυπρίων, στις μέρες μας ολοένα και περισσότερο απλώνεται το φάσμα του ευρωσκεπτικισμού. 9

ΦΑΚΕΛΛΟΣ

Τι είδους Άμυνα θέλουμε;

οικονομική κρίση, που μαστίζει την χώρα τα τελευταία χρόνια, επηρεάζει καθοριστικά τις αμυντικές της δυνατότητες. Ήδη, μετά το 2009, οι αμυντικοί εξοπλισμοί έχουν παγώσει, ενώ απειλείται το αξιόμαχο των ενόπλων δυνάμεων. Από την άλλη πλευρά, η κρίση προσφέρει μια ευκαιρία να επανασχεδιασθεί η άμυνα της χώρας με βάση τις πραγματικές της ανάγκες και προτεραιότητες και όχι με βάση την εξυπηρέτηση ενός συστήματος προμηθειών, που οδηγεί στην παραγωγή φαινομένων τύπου Τσοχατζόπουλου. Οι επιλογές της χώρας μας, όσον αφορά τον αμυντικό της σχεδιασμό και τις προμήθειες αμυντικού υλικού, τις τελευταίες δεκαετίες, δεν διακρίνονταν πάντοτε από ορθολογισμό ούτε έδειχναν να λαμβάνουν υπ’όψιν τους το γεγονός ότι η χώρα ανήκει σε μια ισχυρή πολιτικήστρατιωτική συμμαχία, όπως το ΝΑΤΟ. Αντιθέτως, ενισχύθηκε η άποψη ότι η χώρα θα έπρεπε να δώσει μεγα-

λύτερη έμφαση στην οικοδόμηση της κοινής ευρωπαϊκής άμυνας, υπόθεση που παρουσιάζει μηδενική πρόοδο, για να μην αναφερθούμε στην προνομιακή σχέση που ορισμένοι κύκλοι επεδίωκαν και επιδιώκουν να καλλιεργηθεί με την Ρωσσία προς όφελος μόνον της τελευταίας και ενδεχομένως και των ιδίων. Η ευρωπαϊκή άμυνα, ειδικά σε συνθήκες οικονομικής κρίσης, παραμένει μια «ουτοπία», που είναι πολύ αμφίβολο αν θα πάρει σάρκα και οστά στο ορατό μέλλον. Και πάντως αυτό δεν θα γίνει εν κενώ, θα είναι προϊόν συναπόφασης κατά κάποιον τρόπο με την Ατλαντική Συμμαχία, από την στιγμή που οι δύο οργανισμοί, ΝΑΤΟ και ΕΕ, έχουν κατά πλειοψηφία τα ίδια κράτη-μέλη. Επιπλέον, είναι επιθυμία και των ΗΠΑ να αναλάβουν οι Ευρωπαίοι πιο ενεργό ρόλο στα του οίκου τους και στην ευρύτερη ευρωπαϊκή περιφέρεια (Μεσόγειο, Β. Αφρική, Μέση Ανατολή), από την στιγμή που το αμερικανικό ενδιαφέΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

εξωτερική πολιτική & άμυνα ρον στρέφεται προς την Ασία. Ως προς δε την Ρωσσία, δυστυχώς (ή ευτυχώς;) υπήρξε το διδακτικό προηγούμενο της Κύπρου, που μας υπενθύμισε την απόλυτη προτεραιότητα των ρωσσικών γεωπολιτικών συμφερόντων έναντι οιασδήποτε «αλληλεγγύης». Όπως άλλωστε και στην περίπτωση της ΔΕΠΑ και της τιμής πώλησης του φυσικού αερίου στην Ελλάδα. Επιπλέον, η ελληνική κρίση αναδεικνύει και μια άλλη διάσταση, η οποία δεν μπορεί να αγνοηθεί εν μέσω του «ειρηνικού πολέμου» που διεξάγεται στην χώρα. Η Ελλάδα, για λόγους απολύτως κατανοητούς, μετά το 1974, και υπό το βάρος του εθνικού τραύματος, επέλεξε να ακολουθήσει ευρωπαϊκή πορεία. Ήταν το κορυφαίο επίτευγμα του Κωνσταντίνου Καραμανλή. Δυστυχώς αυτό συνοδεύτηκε από μια ιδεολογική-πολιτική απομάκρυνση από τον έτερο πυλώνα που όμως διασφάλισε μεταπολεμικά την ειρήνη και ασφάλεια της χώρας, τον ευρω-ατλαντικό. Όλα ή τα περισσότερα δεινά που επήλθαν στην χώρα αποδίδονταν από την κυρίαρχη πολιτική ιδεολογία στις ΗΠΑ. Αυτό ήταν και εξακολουθεί να είναι το σύνδρομο του ’74 και δεν ήρκεσε η ειλικρινής συγγνώμη του προέδρου Κλίντον για να το κατευνάσει. Πού βρισκόμαστε όμως σήμερα; Η Ελλάδα, ασφαλώς με τεράστιες ευθύνες του πολιτικού της προσωπικού και της πνευματικής και οικονομικής της ηγεσίας, είναι μεν πλήρες μέλος της ΕΕ, με μειωμένη ωστόσο κυριαρχία. Οι βασικές αποφάσεις λαμβάνονται εκτός Αθηνών, στις Βρυξέλλες ή στο Βερολίνο. Αυτό είναι πανθομολογούμενο, ακόμη και από τους οπαδούς της ακολουθούμενης πολιτικής. Το μέλλον της Ελλάδας στην ΕΕ, για την διασφάλιση του οποίου γίνονται όλες αυτές οι θυσίες, δεν είναι βέβαιο ότι θα αποκαταστήσει στο ακέραιο το απολεσθέν τμήμα εθνικής κυριαρχίας. Άλλωστε, η κρίση της ευρωζώνης έχει οδηγήσει στην διαπίστωση των κενών /ελλείψεων/ προβληματικών περιοχών της κατασκευής που οφείλονται, όπως αποδεικνύεται από επίσημα έγγραφα της περιόδου του τέλους του Ψυχρού Πολέμου, στην σπουδή του Μιττεράν να «τιθασσεύσει» μέσω του κοινού νομίσματος τον γερμανικό ηγεμονισμό, που όπως προέβλεπε θα επανέρχονταν με την ενοποίηση. Οι διεργασίες που κατέληξαν στην υιοθέτηση της Συνθήκης του Μάαστριχτ το 1991 γέννησαν μια στρεβλή Οικονομική-Νομισματική Ένωση, χωρίς πολιτική διάσταση και κυρίως χωρίς πολιτικό έλεγχο του νομίσματος, με αποτέλεσμα τις δυσλειτουργίες του παρατηρούνται μετά το 2008, δυσλειτουργίες που μεταφράζονται σε ανθρωπιστική καταστροφή στον ευρωπαϊκό νότο. Αυτές οι ελλείψεις, τα κενά, οι προβληματικές περιοχές θα γίνει προσπάθεια να διορθωθούν μέσω μιας ποΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

λιτικής ένωσης, η οποία ωστόσο μπορεί να εισαγάγει διαφορετικές ταχύτητες και προνόμια/δικαιώματα μεταξύ των χωρών-μελών. Όπως χαρακτηριστικά έχει πεί ο ιστορικός Heinrich August Winkler, «για να λυθεί το Γερμανικό ζήτημα με την συναίνεση της Ευρώπης, το Ευρωπαϊκό ζήτημα έπρεπε να παραμείνει ανοιχτό». Τώρα, όμως, με την συναίνεση / καθοδήγηση της Γερμανίας, θα επιδιωχθεί λύση και του ευρωπαϊκού ζητήματος, αλλιώς οι φυγόκεντρες δυνάμεις στην ΕΕ θα ενισχυθούν – όλα αυτά το 2014, εκατό χρόνια μετά την κήρυξη του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, όπως επισημαίνεται από τον Βρεταννό ιστορικό Timothy Garton Ash1.Υπενθυμίζεται ότι σε τρεις ευρωπαϊκές περιοχές, Σκωτία, Καταλωνία, Φλάνδρα, οι τάσεις ανεξαρτητοποίησης ενισχύονται, με το πρώτο δημοψήφισμα να λαμβάνει χώρα στην Σκωτία στις 18 Σεπτεμβρίου 2014. Επομένως, τα ζητήματα που έχει να αντιμετωπίσει η χώρα μας, ξεπερνούν κατά πολύ τον ταπεινό μα ασφαλώς ευκταίο στόχο του πρωτογενούς πλεονάσματος... Είναι, λοιπόν, αναγκαίος ο επαναπροσδιορισμός των στρατηγικών μας στόχων, αν δεν είναι ήδη πολύ αργά. Η άμυνα και η εξωτερική πολιτική είναι προτεραιότητες που δεν μπορούν να αγνοούνται όταν τίθεται επί τάπητος το ζήτημα επιβίωσης της χώρας. Για τον λόγο αυτό η ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ανοίγει την συζήτηση για τα κορυφαία αυτά ζητήματα. Τι άμυνα θέλουμε; Ποιό είναι το ποσοστό επί του ΑΕΠ που πρέπει να διατίθεται σε αμυντικές δαπάνες; Ποιά πρέπει να είναι η διάρθρωση και ο προσανατολισμός των ενόπλων δυνάμεων; Πώς θα αναβαθμίσουμε τις σχέσεις μας με το ΝΑΤΟ; Τι ρόλο μπορούμε να διαδραματίσουμε για την σταθερότητα της περιοχής; Ποιές περιφερειακές συμμαχίες θα πρέπει να αναπτυχθούν; Πώς θα συμβάλουμε στην ενεργειακή ασφάλεια της Ευρώπης; Ποιοί είναι πολλαπλασιαστές ισχύος στους οποίους μπορεί να βασιστεί η Ελλάδα για να αποφύγει την κατάρρευση; Η γεωγραφία έπαιξε πάντοτε ρόλο στην διαμόρφωση των εξελίξεων στην χώρα. Η Ελλάδα δεν είναι μια «αδιάφορη» χώρα ούτε βρίσκεται σε αδιάφορη γεωπολιτικά περιοχή. Δεν μπορεί, κατά συνέπεια, να είναι ανοχύρωτη ούτε απομονωμένη. Χρειάζεται τους συμμάχους της όπως και αυτοί την χρειάζονται. Μπορεί να προσφέρει ζωτικό χώρο και στρατηγικό βάθος. Αυτό καθιστά απαραίτητη την διαμόρφωση και εφαρμογή μιας νέας «μεγάλης στρατηγικής». Η ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ 1 Βλ. άρθρο του στο τεύχος Αυγούστου 2013 του New York Review of Books “The New German Question”.

Αδυναμίες και προβλήματα ενός κοινού ευρωπαϊκού αμυντικού σχεδιασμού του Γιάννη Χατζόπουλου Ασφάλεια και Άμυνα στο σύγχρονο γεωπολιτικό περιβάλλον

Η Έκθεση Άστον για την Κοινή Πολιτική Ασφάλειας και Άμυνας

ημαντικές αλλαγές στο διεθνές γεωπολιτικό περιβάλλον έχουν δημιουργήσει ένα νέο τοπίο στην διεθνή σκηνή, αυξάνοντας την ανάγκη για ισχυρή άμυνα. Οι πολυδιάστατες και ασύμμετρες απειλές, η ισχυροποίηση νέων δυνάμεων και η στρατηγική μετατόπιση της προτεραιότητας των ΗΠΑ προς την περιοχή του Ειρηνικού, καθώς και η συνεχιζόμενη πολιτική αστάθεια στην Μέση Ανατολή, χαρακτηρίζουν το διεθνές σκηνικό. Επίσης ένα ακόμη, βασικό σημείο αναφοράς είναι η διάδοση των όπλων μαζικής καταστροφής. Οι παραπάνω αλλαγές λαμβάνουν χώρα σε συνθήκες βαθειάς οικονομικής κρίσης, που έχει σοβαρή επίπτωση στο ΑΕΠ πολλών κρατών-μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης και, κατά συνέπεια, στους αμυντικούς προϋπολογισμούς τόσο στην Ευρώπη όσο και στις ΗΠΑ. Υπό αυτές τις αντίξοες συνθήκες, η Ευρώπη καλείται να προσαρμόσει την πολιτική ασφάλειας και άμυνάς της. Μέχρι στιγμής, η ανταπόκριση είναι ισχνή και οι εθνικές προτεραιότητες ισχυρότερες των υπερεθνικών-ευρωπαϊκών, επιβεβαιώνοντας ότι τα κράτη παραμένουν οι βασικοί παίκτες στον χώρο της άμυνας όπως και της εξωτερικής πολιτικής.

Η Λαίδη Κάθριν Άστον, Ύπατη Εκπρόσωπος της ΕΕ για θέματα εξωτερικής πολιτικής και πολιτικής ασφαλείας, μετά την άτυπη σύνοδο των υπουργών Άμυνας των 28 κρατών-μελών της ΕΕ στο Βίλνιους, παρότρυνε τις κυβερνήσεις να συνεργαστούν σοβαρά στα εξοπλιστικά προγράμματα και να ενισχύσουν την κοινή αμυντική βιομηχανία. Η Ευρώπη είναι αμυντικά έκθετη, διότι οι ΗΠΑ έχουν στρέψει το ενδιαφέρον τους στην Ασία και η οικονομική κρίση οδηγεί σε όλο και μικρότερες δαπάνες για την άμυνα στην Ευρώπη. Η μείωση στις αμυντικές δαπάνες και οι διαφορετικές εθνικές θέσεις για το αμυντικό υλικό απειλούν το μέλλον της στρατηγικής αμυντικής βιομηχανίας στην Ευρώπη. Στην έκθεσή της για την Κοινή Πολιτική Ασφάλειας και Άμυνας (ΚΠΑΑ), η Λαίδη Άστον υπογραμμίζει ότι «η συνεργασία έχει πλέον ουσιαστική σημασία» αν η ΕΕ θέλει να είναι «σε θέση να αντιδράσει γρήγορα σε προκλήσεις για την ασφάλεια στον κυβερνοχώρο, στο διάστημα, στην ενέργεια, στην θαλάσσια ασφάλεια και στην ασφάλεια των συνόρων». Η έκθεση Άστον θέτει τέσσερις προτεραιότητες: την ανάπτυξη μη επανδρωμένων αεροσκαφών MALE

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

εξωτερική πολιτική & άμυνα (μέσου ύψους, μακράς διάρκειας), την ανάπτυξη ενός κοινού συστήματος δορυφόρων επικοινωνίας, για στρατιωτική και πολιτική χρήση, ως το 2025, την κυβερνο-άμυνα, θέμα εξαιρετικά βαρυσήμαντο, καθώς αφορά το επίκεντρο της εθνικής κυριαρχίας των κρατών μελών, και την απόκτηση από κοινού αεροσκαφών ανεφοδιασμού εν πτήσει. Σύμφωνα με την έκθεση της Άστον, η ανάπτυξη των συγκεκριμένων σχεδίων έχει στόχο την ενίσχυση της ευρωπαϊκής αμυντικής βιομηχανίας, η οποία αποτελεί έναν σημαντικό τομέα της οικονομίας, στον οποίο απασχολούνται περισσότεροι από 730.000 άνθρωποι άμεσα και η οποία είχε τζίρο 172 δισεκατομμυρίων ευρώ το 2011.

Οι τρεις γενικοί στόχοι για την Ευρωπαϊκή Άμυνα

Στην Σύνοδο Κορυφής στις Βρυξέλλες, στις 19 και 20 Δεκεμβρίου, συζητήθηκαν τρεις βασικοί άξονες: η επιχειρησιακή αποτελεσματικότητα, οι αμυντικές ικανότητες και η ενίσχυση της ευρωπαϊκής αμυντικής βιομηχανίας. Η «επιχειρησιακή αποτελεσματικότητα» αφορά την καλύτερη ανταπόκριση στις κρίσεις και την γρήγορη και αποτελεσματική αξιοποίηση των κατάλληλων δεξιοτήτων. Επίσης, θα πρέπει να παράσχει όλα τα μέσα για την ολοκληρωμένη προσέγγιση της ΕΕ, στην υπηρεσία της πρόληψης των συγκρούσεων και την διαχείριση κρίσεων. Ο στόχος για τις αμυντικές ικανότητες, σύμφωνα με το έγγραφο του Συμβουλίου, είναι να προσαρμοστούν οι στρατιωτικές και μη στρατιωτικές δυνατότητες στις μελλοντικές ανάγκες. Ο στόχος της ενίσχυσης της ευρωπαϊκής αμυντικής βιομηχανίας προβλέπει την οικοδόμηση μιας πιο ολοκληρωμένης και ανταγωνιστικής βιομηχανικής βάσης για την ευρωπαϊκή αμυντική βιομηχανία - για παράδειγμα, με την προώθηση μιας εύρυθμης λειτουργίας της αγοράς και την έρευνα και ανάπτυξη.

στην Ευρώπη. Μεγαλύτερες μειώσεις στους αμυντικούς προϋπολογισμούς θα είχαν καταστροφικές συνέπειες για την ασφάλεια και την ευημερία των κρατών-μελών, προειδοποίησε ο Γενικός Διευθυντής του Στρατιωτικού Επιτελείου της Ευρωπαϊκής Ένωσης, Ολλανδός αντιστράτηγος Ton Van Osch, κατά την διάρκεια ομιλίας του στην υποεπιτροπή Άμυνας του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου στις 26 Φεβρουαρίου 2013. Ο Van Osch ξεκαθάρισε πως δεν τίθεται θέμα ευρωπαϊκού στρατού ή κοινού ευρωπαϊκού αμυντικού προϋπολογισμού, αλλά καλύτερης συνεργασίας και συντονισμού, για να είναι σε θέση η ΕΕ να αναλαμβάνει συγκεκριμένες αποστολές. Τέλος, επεσήμανε πως υπάρχει συνεργασία μεταξύ του ΝΑΤΟ και της ΕΕ για τον επιμερισμό των αμυντικών ευθυνών μεταξύ του Οργανισμού και της Ένωσης. Συμπέρασμα: η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει ακόμη πολύ

δρόμο να διανύσει μέχρι να αποκτήσει σάρκα και οστά μία κοινή ευρωπαϊκή αμυντική πολιτική. Εν τω μεταξύ η παγκόσμια αποσταθεροποίηση δεν περιμένει, και στην ουσία η μόνη υπαρκτή αμυντική «ομπρέλλα» για την ευρωπαϊκή ήπειρο παραμένει το ΝΑΤΟ και, φυσικά, οι εθνικοί στρατοί.

Η αντίδραση των Ευρωπαίων στην μείωση των αμυντικών προϋπολογισμών Η αντίδραση των Ευρωπαίων αξιωματούχων στην μείωση των αμυντικών προϋπολογισμών δείχνει την έντονη ανησυχία τους για το μέλλον της ασφάλειας ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

Το ερώτημα αλλιώς: θέλουμε άμυνα;

πάρχουν πέντε στοιχεία, που συναπαρτίζουν – στην πράξη, ή μάλλον στην ενδεχόμενη πράξη, καθώς ζούμε εδώ και κάποιες δεκαετίες στην Δύση σ’ έναν «αντιπολεμικό» κόσμο, έναν κόσμο που θεωρεί την άμυνα έσχατο καταφύγιο, γιατί στην ανάλυση ή στην θεωρία πολλά και ωραία μπορεί να υποστηριχθούν– εκείνο που προσεγγίζουμε ως άμυνα: Είναι πρώτα το hardware , δηλαδή «οι εξοπλισμοί». Είναι εν συνεχεία το software, δηλαδή η οργάνωση/η τεχνική/η διαχείριση του προηγούμενου στοιχείου, σε συνδυασμό με το επόμενο. Είναι, ασφαλώς, «οι άνθρωποι», το δυναμικό, δηλαδή, που θα κληθεί να λειτουργήσει όταν… Είναι, ακόμη, οι συντονισμοί και οι συμπαρατάξεις, ας το πούμε «οι συμμαχίες». Είναι, τέλος, η ενσωμάτωση της άμυνας, της αμυντικής πολιτικής, στην συνολική στάση μιας χώρας στον κόσμο/στον περίγυρο/στο διεθνές σύστημα. (O αναγνώστης μάλλον θα έχει ήδη επισημάνει την παράλειψη: πριν και πάνω απ’ όλα, η άμυνα χρειάζεται, απαιτεί την ύπαρξη, την επισήμανση, την αποδοχή εχθρού. Δυνητικά επιτιθέμενου, στην «αντιπολεμική» μας πραγματικότητα. Απειλής).

Σε τι χρησιμεύουν οι εξοπλισμοί; Από τα στοιχεία αυτά, μας λείπουν παγίως στην Ελλάδα τα δυο. Στα άλλα τρία, έχουμε φάσεις που παρουσιάζουν ενδιαφέρον, άλλες πολύ πιο παραιτημένες: το πρόβλημα, εδώ, είναι πόσο συντονισμένες είναι μεταξύ τους οι φάσεις αυτές. (Στον άλλο παράγοντα – τον 14

του Αντώνη Δ. Παπαγιαννίδη «εχθρό» - υπάρχει ακόμη μεγαλύτερο πρόβλημα). Ποιά είναι τα στοιχεία που λείπουν; Ίσως θα εκπλήξει, αλλά το πρώτο που θεωρούμε απόν είναι κάτι, που η επιδερμική παρατήρηση θα θεωρούσε όχι απλώς παρόν αλλά και πλεονάζον – «υπερπλεονάζον». Εννοούμε τους εξοπλισμούς. Πώς αυτό; Από την εντελώς πρώτη φάση της Μεταπολίτευσης – τότε που ο Κωνσταντίνος Καραμανλής αγωνιωδώς, επανεξόπλιζε την εγκαταλελειμμένη Ελλάδα με Α-7 της Ling-Temco-Vought και με F-4/Phantom της McDonnald Douglas – ή τα χρόνια Αβέρωφ, με τα τανκς Leopard της Krauss Maffei, με εξοπλισμό από Rheinmetall μέχρι και την πρώτη μεγάλη φάση προμηθειών F-16 C/D και Mirage 2000 της Dassault-Breguet της δεκαετίας του ΄80, με την γνώριμη συνέχεια της «βροχής» εξοπλιστικών προγραμμάτων, που όλοι γνωρίσαμε μέσα από το νέφος των αντιστοίχων σκανδάλων που μας έμαθαν πολλές άλλες διεθνείς φόρμες (προμήθειας, συντήρησης/αναβάθμισης και αντισταθμιστικών), μόνον έλλειψη εξοπλισμών δεν νοείται να θεωρήσει κανείς ότι υπήρξε. Όμως… Όμως, άμα θελήσει κανείς να προσέξει την πολιτική λειτουργία των εξοπλιστικών, δύσκολα θα αποφύγει μιαν αίσθηση ότι η «μικρά πλην έντιμος» Ελλάς καταβάλλει, μέσα απ’ αυτά, λύτρα: λύτρα συμμετοχής (ή: επανένταξης) σε συμμαχία/-ες, λύτρα εγγύτητας σε δυνάμεις, λύτρα «ανεξαρτησίας», λύτρα «κινήσεων». Άμα τολμήσει κανείς να φορτώσει στον υπολογισμό της ουσιαστικής λειτουργίας των εξοπλισμών την επαγγελματική (δεν πάμε παραπέρα…) ιδιοτέλεια των επιτελών, τον ανταγωνισμό Όπλων (πάλι δεν ανοιγόΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

εξωτερική πολιτική & άμυνα μαστε στον ανταγωνισμό π.χ. εταιρειών…) αλλά και το «πολιτικό παίγνιο», τότε αρχίζει να συνειδητοποιεί πώς η καταλληλότητα/adequacy για τις αμυντικές ανάγκες – ας το πούμε ευγενικά! – δεν είναι πάντα πρώτη προτεραιότητα. Zubr στο κυματισμένο Αιγαίο, S-300 στην ναφθαλίνη για μια 15ετία, η τραγική περιπέτεια των υποβρυχίων, αξιόλογες πλατφόρμες χωρίς όμως πυρομαχικά: δεν χρειάζεται καν να σκανδαλολογήσει κανείς, για να φθάσει σε πικρά συμπεράσματα ως προς το «σε τι χρησιμεύουν οι εξοπλισμοί». Αν παρέμενε κάποια μικρή, έστω, αβεβαιότητα για το πώς το θέμα του αμυντικού hardware αλέθεται στην κοινή γνώμη, αρκεί να δει κανείς την κωμικοτραγική υπόθεση της μέχρι τελικής (επικοινωνιακής) πτώσεως υπεράσπισης της «αμυντικής βιομηχανίας της χώρας», απέναντι στην Τρόικα κλπ. που την υπέβλεπε. Τι εννοούμε; Ότι μπορεί η ΕΛΒΟ και τα ΕΑΣ να είχαν ή να μην είχαν βιωσιμότητα, προοπτικές να λειτουργήσουν σαν κάτι άλλο από καταβόθρα εύκολου δημόσιου χρήματος κοκ. Όμως, το να θεωρείται ότι τυχόν κλείσιμό τους «θα υπονόμευε την άμυνα της χώρας» - όταν κανείς γνωρίζει τι αληθινά παράγουν, και τι ρόλο τα κάποια οχήματα ή τα ελαφρά όπλα μπορούν να παίξουν σε μια ενδεχόμενη πολεμική εμπλοκή της συγκεκριμένης Ελλάδας στον συγκεκριμένο χώρο αντιπαράθεσης που βρίσκεται – δείχνει πως η όλη συζήτηση περί εξοπλισμών είναι εγκατεστημένη στον χώρο του φαντασιακού.

«Το εύψυχον του Έλληνος» Κινδυνεύουμε τώρα να προσβάλουμε ακόμη πιο μύχια στοιχεία της εθνικής ιδιοσυστασίας. Όμως, αν αυτά ισχύουν για το hardware, τότε για το ανθρώπινο δυναμικό –δηλαδή για τον όντως αναντικατάστατο ανθρώπινο παράγοντα– ισχύουν, φρονούμε, ακόμη πιο δυσάρεστα. Δεν θα πλησιάσουμε, γιατί «δεν τόχουμε», τι ισχύει προκειμένου περί των επαγγελματιών του χώρου, των αξιωματικών και υπαξιωματικών στους οποίους έχει επενδυθεί –και επενδύεται, φορές-φορές σε εξαιρετικά υψηλό επίπεδο τεχνικής αν μη ευθέως επιστημονικής γνώσης– εξαιρετικά μεγάλο κεφάλαιο (και, λέγοντας «κεφάλαιο», δεν εννοούμε κυρίως χρηματικούς πόρους, κι ας είναι αυτοί πολύ σημαντικοί). Πλην όμως, η απαξίωση συνολικά του ανθρώπινου δυναμικού στον δημόσιο τομέα της Ελλάδας της Μεταπολίτευσης, μάς κάνει να αμφιβάλλουμε, να αμφιβάλλουμε βαθύτατα, για το τι μπορεί να έχει απομείνει συλλογικά όρθιο στον χώρο της πλαισίωσης/των αξιωματικώνΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

υπαξιωματικών. Εκεί, όμως, όπου θα προχωρήσουμε ένα βήμα παραπέρα, είναι το ανθρώπινο δυναμικό της κληρωτών και των επαγγελματιών, μεν, αλλά απλώς στρατιωτών-ναυτών 5ετούς. Όχι διότι παίζει ρόλο/θάπαιζε ρόλο σε ένα ενδεχόμενο θερμής εμπλοκής. Αλλά διότι εκεί παίζεται η συνολική στάση της κοινής γνώμης απέναντι στην έννοια της άμυνας. Λοιπόν: όποιος τολμήσει να γυρίσει πίσω τον χρόνο, στην νύχτα εκείνη των Ιμίων που –για μας– σφραγίζει το ήθος της κοινωνίας μας απέναντι στα θέματα άμυνας, και θυμηθεί τα κανάλια να «ανεβάζουν» τον τρόμο για το τι μπορεί να σήμαινε σε ανθρώπινες απώλειες μια τέτοια εμπλοκή, θα αισθανθεί τι; Μα, την έννοια της παραίτησης! Που –ακόμη πιο βαριά– την έζησε όποιος ανακαλέσει στην μνήμη τα ίδια κανάλια να προβάλλουν τις οιμωγές των μανάδων, που τα παιδιά τους έφευγαν –με την κατά τα άλλα έως και κλιματισμένη φρεγάτα «ΕΛΛΗ» (θαρρούμε)– για συμμετοχή στον συμμαχικό στόλο στον Πρώτο Πόλεμο του Κόλπου (στα πλαίσια, σημειωτέον, απόφασης του ΟΗΕ). Λεπτομέρεια: η ελληνική φρεγάτα ήταν γνωστό ότι θα παρέμενε στην Ερυθρά Θάλασσα, δηλαδή εκατοντάδες μίλια μακριά από την γραμμή αντιπαράθεσης. Ανάλογα σκηνικά ζήσαμε όταν εξαιρετικά περιορισμένες δυνάμεις εδάφους –αποκλειστικά στελεχωμένες με επαγγελματίες/εθελοντές– βρέθηκαν στο Κόσοβο ή στο Αφγανιστάν. Γι’ αυτό, λοιπόν, θεωρούμε ότι, ακόμη κι αν θεωρήσει ότι «το εύψυχον του Έλληνος» θα εκδηλωθεί/θα εκδηλωνόταν σε περίπτωση γνήσιας κρίσης, τα πρόδρομα σημάδια που σήμερα αφορούν την αμυντική διαθεσιμότητα ανθρώπινου δυναμικού είναι εξαιρετικά χλωμά. 15

Οι συμμαχίες, το software… Μετά την δυσάρεστη αυτή περιήγηση στους (καίριους, άμεσα) χώρους που κρίνουν την άμυνα, ας περάσουμε σε δυο, που κατά καιρούς έχουν παρουσιάσει κάποιο ενδιαφέρον – και που, ελπίζει κανείς, μπορεί σε φάση κρίσης να εκπλήξουν θετικά. Πρώτα οι συμμαχίες: παρ’ όλη την βαθύτατα αντιΝΑΤΟϊκή στάση της κοινής γνώμης, του μηντιακού περιβάλλοντος και (ακολουθώντας με βελάσματα) του πολιτικού συστήματος σ’ όλη εν τέλει την Μεταπολίτευση, η Ελλάδα δεν έπαψε να διεκδικεί και να διαθέτει ρόλο στα συμμαχικά fora. Υπήρξαν, βέβαια, περίοδοι –μην αυταπατώμεθα όμως: γύρω από ανθρώπους πλέκονται αυτά– όπου ο ρόλος ήταν αναβαθμισμένος. Όπως π.χ. ο Νίκος Κουρής, ως σύμβουλος του Ανδρέα Παπανδρέου και Α/ΓΕΕΘΑ, συνέβαλε στην επανακάλυψη του ΝΑΤΟ, ή όταν ο Τάκης Χηνοφώτης (αφού οι συμπτώσεις τον έφεραν έως και πρόεδρο της ΔΕΕ…) ως Α/ΓΕΕΘΑ έπαιξε καθοριστικό ρόλο ισορροπιών στο ΝΑΤΟ του διαστήματος 2005-7. Ίσως αυτή ακριβώς η «πολιτική ανάγκη» να αξιοποιούνται οι συμμαχικές σχέσεις, χωρίς όμως να υπάρχει δημόσια/επίσημη πολιτική κάλυψη και ομολογημένη πορεία στο προσκήνιο, να βοηθήσει στην τωρινή ιδιαίτερα πολλά υποσχόμενη –αλλά και εξαιρετικά λεπτή…– φάση δημιουργίας, ωρίμανσης και εγκαθίδρυσης (;) της συμμαχικής σχέσης Ελλάδας-Κύπρου-Ισραήλ, με (δεν γίνεται αλλιώς….) την διασύνδεση με το ΝΑΤΟ αλλά και την σε βρεφικό στάδιο «Ευρωπαϊκή άμυνα». Πάμε τώρα στον άλλο κρίκο, εκείνο που ονομάσαμε «software»: πρόκειται για όλη την οργανωτική δομή, από την επιτελική κορυφή μέχρι τις επιχειρησιακές απολήξεις, που ενσωματώνει σε λειτουργικά, ολοκληρωμένα σύνολα (τουλάχιστον αυτό προσδοκά και ελπίζει κανείς…) την εξοπλιστική πραγματικότητα και το ανθρώπινο δυναμικό. Ασφαλώς άνθρωποι είναι που δημιουργούν και αποτελούν και εφαρμόζουν αυτό που ονομάσαμε «software»: όμως δεν ανήκουν εδώ όλα τα στελέχη των ενόπλων δυνάμεων, (ούτε καν τα περισσότερα τολμούμε να πούμε), στις τάξεις εκείνων που έχουν αυτήν την λειτουργία. Εδώ, να το ομολογήσουμε, υπάρχει η αίσθηση ότι, μέσα στο συνολικό φιάσκο της Ελλάδας της Μεταπολίτευσης, έχει διασωθεί αρκετά καλό δυναμικό, το οποίο έχει, συχνά-πυκνά, αφεθεί να κάνει την δουλειά του. Άμα/όταν/στο μέτρο που αυτή η προϋπόθεση τηρείται, δηλαδή στο μέτρο που η ουσιαστική τεχνοδομή της άμυνας ούτε παρενοχλείται υπερβολικά από τους 16

πολιτικούς (α), ούτε πνίγεται από τις ιεραρχικότητες, τις αναγκαίες μεν για κάθε στράτευμα αλλ’ εδώ εννοούμε τις αυτάρεσκα και ιδιοτελώς πνιγηρές (β), ούτε λασπώνει στην συνολική δημοσιοϋπαλληλική λογική του «άσε καλύτερα», της ήσσονος προσπαθείας, της μετατόπισης «σε άλλον» της ευθύνης (γ), έχουμε την εντύπωση ότι βρίσκεται σε ανέλπιστα καλή κατάσταση. Όταν πάλι, π.χ. επί Χηνοφώτη, με τον καθορισμό σύγχρονων κανόνων εμπλοκής, οι οποίοι, αν υπήρχαν την τραγική νύχτα των Ιμίων, θα είχε και ο Κώστας Σημίτης (πρωθυπουργός) αποφύγει την ευθύνη που δεν ήθελε, και ο Χρήστος Λυμπέρης την προσωπική τραγωδία που του έλαχε, και ο Θόδωρος Πάγκαλος την υποχρέωση να απαντήσει στο “No men, no ships, no flags” του Richard Holbrooke.

… και η εξωτερική πολιτική Μένει η πέμπτη διάσταση της άμυνας: η ένταξή της στην συνολική εξωτερική πολιτική –σε μια κάποια εξωτερική πολιτική, στην συνολική στάση της χώρας απέναντι στο διεθνές σύστημα– πλησιέστερο ή πιο μακρυνό. Αφού απωθήσουμε, για λόγους αυτοπροστασίας, από την συλλογική μνήμη, την εποχή που την λειτουργία αυτή χρειάστηκε να επιτελέσουν οι Κ. Καραμανλής – Γ. Μαύρος/Δημ. Μπίτσιος – Ευ. Αβέρωφ (το τραγικό 1974-75: Αττίλας ΙΙ) ή πάλι οι Κ. Σημίτης – Θ. Πάγκαλος – Γερ. Αρσένης (το βαρύτερο, εν τέλει, 1996: Ίμια), θα αρκεσθούμε να καταγράψουμε τις σειρές ΥΠΕΞ και ΥΠΕΘΑ της τελευταίας δεκαετίας. Λοιπόν: Γιώργος Παπανδρέου – Πέτρος Μολυβιάτης – Ντόρα Μπακογιάννη – Δημ. Αβραμόπουλος – Ευ. Βενιζέλος στο ΥΠΕΞ (ναι, παρακάμπτουμε κάποιες θητείες: αυτονόητα για ΓΑΠ/Δρούτσα/Λαμπρινίδη, άδικα ίσως για Τάσο Γιαννίτση). Και Γιάννος Παπαντωνίου, Σπ. Σπηλιωτόπουλος, Βαγ. Μεϊμαράκης, Ευ. Βενιζέλος, Π. Μπεγλίτης, Δημ. Αβραμόπουλος, Φρ. Φράγκος, Π. Παναγιωτόπουλος, Δημ. Αβραμόπουλος στο ΥΠΕΘΑ (εδώ δεν παρακάμψαμε κανέναν συνειδητά). Τι υποδηλώνει για μας η απαρίθμηση; Ότι, όσο κι αν στο ζεύγμα ΥΠΕΞ και ΥΠΕΘΑ παρελαύνουν (sic) τα σημαντικώτερα ονόματα της πολιτικής σκηνής (αυτήν έχουμε, αυτήν εκλέγουμε άλλωστε!), θέλει πολλήν φαντασία για να πει κανείς ότι είχαμε προωθημένη ένταξη της άμυνας στην εκάστοτε εξωτερική πολιτική. Συμπέρασμα: Αντί να διερωτώμεθα «Τι άμυνα θέλουμε;» ας ρωτήσουμε ο καθένας τον εαυτό του: «Θέλουμε (κάποια) άμυνα;» ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

εξωτερική πολιτική & άμυνα

Οι ουσιαστικές τομές στον χώρο της Εθνικής Άμυνας δεν μπορούν πλέον να περιμένουν του Θάνου Π. Ντόκου Γενικού Διευθυντή Ελληνικού Ιδρύματος Ευρωπαϊκής & Εξωτερικής Πολιτικής (ΕΛΙΑΜΕΠ)

ε αντίθεση με άλλα ζητήματα πολιτικής, η εθνική άμυνα αποτέλεσε, μετά το 1974, έναν χώρο λίαν υψηλής διακομματικής συναίνεσης. Αυτή η, σε γενικές γραμμές, ιδιαίτερα επιθυμητή συναινετική αντιμετώπιση ενός τόσο σημαντικού ζητήματος. είχε όμως και μια αρνητική συνέπεια. Υπό τον φόβο ότι θα χαρακτηριστούν «ενδοτικοί», ή επειδή στερούνταν των απαραίτητων ειδικών γνώσεων, ελάχιστοι συμμετέχοντες στον δημόσιο βίο τόλμησαν να θέσουν κρίσιμα ερωτήματα για την αμυντική πολιτική της χώρας. Και όταν ασκήθηκε κριτική, αφορούσε σχεδόν αποκλειστικά ζητήματα προμηθειών (βεβαίως, όχι πάντοτε άνευ ουσίας), με κύριο στόχο να πληγεί η εκάστοτε κυβερνητική παράταξη. Πολύ λιγώτερο ενδιέφερε, ή τουλάχιστον λίγα έγιναν για τον εξορθολογισμό του συστήματος. Συμφωνήσαμε, στα τέλη της δεκαετίας του 1970, ότι χρειάζεται να ξοδεύουμε περισσότερα χρήματα για την εθνική άμυνα απ΄ότι οι υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες (δυστυχώς δεν φροντίσαμε και για τον έλεγχο των δαπανών, με αποτέλεσμα τον παράνομο πλουτισμό πολιτικών προσώπων, ενστόλων και μεσαζόντων). Σταδιακά, οι αμυντικές δαπάνες μειώθηκαν σε απόλυτους αριθμούς (καθώς το ΑΕΠ μεγάλωνε), και από 6,5% στην δεκαετία του 1990 φθάσαμε στο 4% στις αρχές της δεκαετίας του 2000 και τώρα, λόγω κρίσης, βρισκόμαστε περίπου στο 2%. Εφ’ όσον η αίσθηση απειλής έχει ίσως μεταβληθεί ποιοτικά αλλά όχι ποσοτικά και η ανάγκη για ισχυρές Ένοπλες Δυνάμεις (Ε.Δ.) παραμένει, κάτι πρέπει να αλλάξει στην κεντρική εξίσωση ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

ασφαλείας (αποτρεπτική ισχύς= έμψυχο δυναμικό + οικονομικοί πόροι + οπλικά συστήματα + επιχειρησιακό δόγμα + συμμαχίες), για να μπορεί η χώρα να διατηρήσει την αποτρεπτική της ικανότητα. Η ανάγκη για μια πιο συμμαζεμένη (από πλευράς ανθρώπινων και οικονομικών) πόρων και ταυτόχρονα πιο αποτελεσματική δομή δυνάμεων, προηγείται χρονικά της κρίσης. Οι σχετικές μελέτες, όμως, έμειναν για χρόνια στα συρτάρια, λόγω συντεχνιακών ή τοπικιστικών αντιδράσεων. Είναι γνωστό ότι, σε κάθε οργανωμένη γραφειοκρατία και μεγάλο οργανισμό, η δύναμη της αδράνειας αποτελεί έναν πολύ σημαντικό παράγοντα αντίστασης σε κάθε προσπάθεια εκτενών μεταρρυθμίσεων, ακόμη και όταν οι προτεινόμενες αλλαγές θεωρούνται επιβεβλημένες. Οι Ελληνικές Ένοπλες Δυνάμεις και ο γενικώτερος χώρος της Εθνικής Άμυνας δεν αποτελούν εξαίρεση σε αυτό τον κανόνα. Ενώ (1) όπως ήδη αναφέραμε υπάρχει γενική συμφωνία ότι δεν έχει αλλάξει η προέλευση της απειλής (αν και ενδεχομένως έχει μεταβληθεί η μορφή που μια τυχόν επιθετική ενέργεια θα μπορούσε να πάρει), (2) έχουν μεταβληθεί (προς το χειρότερο) οι οικονομικοί και δημογραφικοί παράμετροι σε εθνικό επίπεδο, (3) στον αποτρεπτικό ρόλο των Ενόπλων Δυνάμεων έχει προστεθεί η (έστω και πολύ περιορισμένη πλέον) συμμετοχή σε διεθνείς ειρηνευτικές επιχειρήσεις και σε πολυεθνικές μονάδες και, τέλος, (4) το περιφερειακό και διεθνές γεωστρατηγικό περιβάλλον χαρακτηρίζεται από ταχείες, συνεχείς και δυ17

σκόλως προβλέψιμες μεταβολές, ο μηχανισμός εθνικής άμυνας, με ευθύνες κυρίως –αν και όχι μόνο- των πολιτικών ηγεσιών, που χαρακτηρίζεται από αδυναμία μακροπρόθεσμου σχεδιασμού και έντονο φόβο για το πολιτικό κόστος, δυσκολεύεται να υλοποιήσει τις απαραίτητες αλλαγές και μεταρρυθμίσεις. Ασφαλώς υπάρχουν παθογένειες στον χώρο της εθνικής άμυνας, αλλά υπάρχουν και συγκεκριμένα αίτια: (1) το έλλειμμα πολιτικής ηγεσίας, καθώς κάποιοι πολιτικοί προϊστάμενοι του υπουργείου Εθνικής Άμυνας αξιοποίησαν την υπουργική θητεία τους για κομματικό ή προσωπικό πλουτισμό ή για την εξυπηρέτηση των ψηφοφόρων τους και αδιαφόρησαν για τη χάραξη αμυντικής πολιτικής και την αποτελεσματική λειτουργία των Ε.Δ. (2) Ο κομματισμός και η μετριοκρατία, που καλλιεργήθηκαν συστηματικά από τα δύο κόμματα εξουσίας, τοποθετώντας σε θέσεις-κλειδιά ακατάλληλα στελέχη και αποθαρρύνοντας ή απομακρύνοντας πολλούς άξιους αξιωματικούς. Βεβαίως και υπάρχει εδώ και χρόνια σοβαρό ζήτημα διαφθοράς, σπατάλης, ανορθολογικής οργάνωσης και αναποτελεσματικής αξιοποίησης πόρων. Και παρατηρούνται πληθωρισμός στρατοπέδων, μονάδων και ανωτάτων αξιωματικών, μειωμένη διακλαδικότητα και σπατάλη πόρων σε όμοιες υπηρεσίες των τριών κλάδων, χωρίς δυνατότητα εκμετάλλευσης των οικονομιών κλίμακας. Ο γράφων είναι οπαδός της ρήσης του Κλεμανσώ ότι ο πόλεμος είναι εξαιρετικά σημαντική υπόθεση για να αφεθεί αποκλειστικά στους στρατηγούς. Από την άλλη, ως λαός είμαστε επιρρεπείς σε συμπεριφορές τύπου «Δεξιώτερα Κουροπάτκιν». Άρα, το στρατηγικό πλαίσιο πρέπει να διαμορφώνεται από την πολιτική ηγεσία, και εδώ τεχνοκράτες με συγκεκριμένες γνώσεις και εμπειρία δικαιούνται να έχουν άποψη, αλλά η οργάνωση των ΕΔ και λοιπά αμιγώς επιχειρησιακά ζητήματα πρέπει να ανατεθούν στα κατάλληλα στελέχη των ΕΔ. Σε αυτήν την λογική, θα αποτολμήσω τρεις προτάσεις: (1) Ο εξορθολογισμός επιβάλλεται να συνεχιστεί, με διορθωτικές κινήσεις όπου κριθεί απαραίτητο, π.χ. περαιτέρω μείωση του αριθμού ανωτάτων αξιωματικών (ιδιαίτερα στον Στρατό Ξηράς), μετακίνηση στελεχών από τα Επιτελεία και τις υπηρεσίες του Λεκανοπεδίου προς μάχιμες μονάδες, αλλά ταυτόχρονα και αντιμετώπιση του στεγαστικού προβλήματος και, ενδεχομένως, μείωση της συχνότητας μεταθέσεων στον Στρατό Ξηράς. (2) Το σημαντικώτερο πλεονέκτημα της χώρας μας είναι το έμψυχο δυναμικό. Η βέλτιστη αξιοποίηση αυτού του κρίσιμου πολλαπλασιαστή ισχύος απαιτεί τομές στον τομέα της εκπαίδευσης και επιμόρφωσης 18

στελεχών, συνεκπαίδευση με τους καλύτερους (εκτός συνόρων), αλλά και πρόνοιες για την άμβλυνση οικονομικών προβλημάτων στο μέτρο του δυνατού. (3) Χώρες με μάλλον αξιόλογη στρατιωτική ικανότητα και οργάνωση (ΗΠΑ, Μεγάλη Βρεταννία, Γαλλία, οσονούπω και η ΕΕ) υλοποιούν διαδικασίες αμυντικής αναθεώρησης σε τακτικά χρονικά διαστήματα. Έχει καθυστερήσει μια ουσιαστική συζήτηση των ζητημάτων εθνικής άμυνας, με κεντρικό στόχο την διατήρηση της αποτρεπτικής ικανότητας. Η σχετικά πρόσφατα εγκριθείσα από το ΚΥΣΕΑ νέα δομή δυνάμεων, αποτελεί ένα πρώτο βήμα σε μια διαδικασία μείωσης της σπατάλης πόρων, διαδικασία που θα πρέπει να συνεχιστεί αν θέλουμε να έχουμε ισχυρές Ε.Δ. με ανεκτό οικονομικό κόστος. Η νέα δομή αποτελεί μια προσπάθεια εξορθολογισμού και κωδικοποιεί ορισμένες αυτονόητες παραδοχές, π.χ. ότι σε περίπτωση που κάποιος δεν το έχει προσέξει, ο εμφύλιος τελείωσε και άρα δεν χρειαζόμαστε στρατόπεδα στην Πελοπόννησο (πλην ενός συγκεκριμένου νομού που προφανώς εξαιρείται!) και σε ολόκληρη την νοτιώτερη Ελλάδα. Επίσης, ότι δεν υφίσταται στρατιωτικής φύσης απειλή από την Αλβανία, την ΠΓΔΜ και την Βουλγαρία, και άρα οι σχετικές μονάδες μπορούν να μετακινηθούν προς την Θράκη και τα νησιά του Αιγαίου. Αλλά και ότι, εκτός αν κανείς έχει καταφέρει να κατασκευάσει το «αεικίνητο», οφείλουμε να επιδιώξουμε οικονομίες κλίμακας μέσω της συγχώνευσης ομοειδών μονάδων και υπηρεσιών ή της κατάργησης όσων δεν προσφέρουν πλέον χρήσιμο έργο. Ασφαλώς η προτεινόμενη νέα δομή δεν διεκδικεί το αλάθητο, και οπωσδήποτε οι αλλαγές δεν είναι αρκετές. Άλλωστε, συχνά, η θεωρία απέχει από την πράξη και μόνον η υλοποίηση θα δείξει τις όποιες αδυναμίες του νέου συστήματος. Εδώ η καλόπιστη και τεκμηριωμένη κριτική μπορεί να είναι εξαιρετικά χρήσιμη. Για παράδειγμα, με την νέα δομή, επιδιώκεται η ενίσχυση της ικανότητας ταχείας αντίδρασης, με την δημιουργία Διακλαδικής Διοίκησης Ειδικών Επιχειρήσεων, θεωρώντας ότι η σημαντικώτερη προτεραιότητα είναι η αντιμετώπιση επεισοδίου στο Αιγαίο. Ορθά, κατά την άποψή μου, αλλά κάποιοι θα ισχυριστούν ότι θα πρέπει να βρεθεί η χρυσή τομή όσον αφορά και στην διατήρηση της ικανότητας κινητοποίησης εφεδρειών. Θα αναφέρουμε το προφανές: για μια χώρα που βρίσκεται σε μια «δύσκολη γειτονιά», οι Ένοπλες Δυνάμεις αποτελούν ένα από τα βασικώτερα «εργαλεία» αντιμετώπισης απειλών και διαχείρισης κρίσεων. Για την εξασφάλιση, ωστόσο, του βέλτιστου αποτελέσματος, επιΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

εξωτερική πολιτική & άμυνα

βάλλεται η μελέτη των πολιτικών και τεχνολογικών τάσεων και εξελίξεων και η ευρεία αναδιάρθρωση των οργανωτικών και επιχειρησιακών δομών για την ταχύτερη δυνατή προσαρμογή στις νέες πραγματικότητες. Ιδού ένας (απολύτως ενδεικτικός) “τηλεγραφικός” δωδεκάλογος προτεινόμενων αλλαγών: 1. Αναδιάρθρωση του μηχανισμού εθνικής ασφάλειας, με προτεραιότητα στην αντιμετώπιση των θεσμικών αδυναμιών σε θέματα στρατηγικού σχεδιασμού και χειρισμού κρίσεων. Αλλαγή νοοτροπίας και κατάργηση τεχνητών διαχωριστικών γραμμών και στεγανών μεταξύ υπηρεσιών και φορέων, που μειώνουν την αποτελεσματικότητα του ευρύτερου μηχανισμού ασφαλείας. 2. Ψύχραιμη και ρεαλιστική εκτίμηση απειλής και ανάλογο σχεδιασμό δυνάμεων, με στόχο την διατήρηση της αποτρεπτικής ικανότητας (αύξηση κόστους για τον αντίπαλο) χωρίς την καταστροφή της ελληνικής οικονομίας. 3. Αξιοποίηση νέων τεχνολογιών, επιχειρησιακών δογμάτων και τρόπων οργάνωσης. Απαιτείται το κατάλληλο οργανωτικό περιβάλλον, που να ενθαρρύνει συζητήσεις σχετικά με το μέλλον των Ενόπλων Δυνάμεων και να επιτρέπει τον πειραματισμό με νέες ιδέες, ακόμη και αυτές που αμφισβητούν τις υπάρχουσες βασικές αρχές λειτουργίας. 4. Κλείσιμο μη-απαραίτητων μονάδων και στρατοπέδων για εξοικονόμηση προσωπικού και πόρων. 5. Αλλαγή συστήματος στράτευσης, έτσι ώστε να αντιμετωπιστεί το πρόβλημα των κάθε κατηγορίας φυγόστρατων και να διατηρηθεί η επάνδρωση των μονάδων σε ικανοποιητικά επίπεδα. Εξέταση ενδεχόμενης ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

στράτευσης μεταναστών που έχουν γεννηθεί στην Ελλάδα και έχουν την ελληνική υπηκοότητα. 6. Ουσιαστική αναβάθμιση της εκπαίδευσης. Η διακλαδικότητα –σημαντικό πρόβλημα– πρέπει να ξεκινά από τις Παραγωγικές Σχολές των Ενόπλων Δυνάμεων, οι οποίες ούτως ή άλλως χρήζουν άμεσης βελτίωσης, με στόχο την δημιουργία μιας «κρίσιμης μάζας» στελεχών με σύγχρονες αντιλήψεις. 7. Όχι πλέον έμφαση αποκλειστικά στις «πλατφόρμες», αλλά στα έξυπνα όπλα και τους πολλαπλασιαστές ισχύος. 8. Καλύτερη συνεργασία και υποστήριξη προς τις ελληνικές κρατικές και ιδιωτικές εταιρίες αμυντικού υλικού, υψηλότερες δαπάνες για Έρευνα και Ανάπτυξη, με την συμμετοχή και συνεργασία ελληνικών πανεπιστημίων και κέντρων ερευνών, ενεργός συμμετοχή σε διεθνείς κοινοπραξίες, με στόχο την αποκομιδή πολιτικών, τεχνολογικών και οικονομικών οφελών. 9. Μεγαλύτερη έμφαση στον τομέα της συλλογής και ανάλυσης στρατηγικών και τακτικών πληροφοριών. 10. Ενίσχυση των εθνικών δυνατοτήτων στον τομέα της πληροφορικής και αντιμετώπισης κυβερνοπολέμου. 11. Ενίσχυση διεθνών συμμαχιών και ερεισμάτων. Αξιοποίηση γεωστρατηγικής θέσης της χώρας για την δωρεάν παραχώρηση οπλικών συστημάτων, για την κάλυψη –αναγκαστικά, λόγω έλλειψης πόρων– των αναγκών των Ενόπλων Δυνάμεων. Εκμετάλλευση όποιων ευκαιριών υπάρχουν για συνεργασίες σε θέματα εκπαίδευσης ή μεταφοράς τεχνογνωσίας με χώρες όπως το Ισραήλ. Αποτελεσματικώτερη αξιοποίηση π.χ. 19

του Κέντρου Εκπαίδευσης Πολυεθνικών Επιχειρήσεων (Κιλκίς) και του Maritime Interdiction Operational Training Centre στην Σούδα. 12. Όλα αυτά, βεβαίως, ελάχιστη αξία θα έχουν χωρίς απολύτως αξιοκρατική αξιοποίηση των στελεχών των Ενόπλων Δυνάμεων. Τα ικανά στελέχη υπάρχουν στις τάξεις των Ενόπλων Δυνάμεων. Με βάση την αξιοκρατική επιλογή, ας τους δοθεί η δυνατότητα να κάνουν την δουλειά τους. Ασφαλώς λεπτομερέστερη αναφορά πρέπει να γίνει και στο ζήτημα της ελληνικής αμυντικής βιομηχανίας. Μετά το 1974, ξεκίνησε μια φιλόδοξη προσπάθεια απόκτησης μιας εθνικής βιομηχανικής ικανότητας για την παραγωγή αμυντικού υλικού. Η προσπάθεια αυτή δεν ήταν δυστυχώς επιτυχημένη, για μια σειρά από λόγους που δεν είναι του παρόντος να αναλυθούν. Δεν έφθανε, όμως, που η κοντόφθαλμη, αλλοπρόσαλλη κυβερνητική πολιτική οδήγησε σε μαρασμό και χρεωκοπία τις κρατικές βιομηχανίες, έπληξε και τον ιδιωτικό τομέα, αντιμετωπίζοντάς τον συχνά ως αντίπαλο και όχι ως συνεργάτη. Οι απωλεσθείσες ευκαιρίες, ιδέες και πατέντες που κατέληξαν στα χέρια ξένων εταιριών, για να μεταπωληθούν στην συνέχεια πανάκριβα στις Ελληνικές Ένοπλες Δυνάμεις (ΕΕΔ), είναι δυστυχώς πολλές. Οι δε προσπάθειες σύνδεσης της αμυντικής βιομηχανίας με τον χώρο του πανεπιστημίου και της έρευνας αποτελούν μια άλλη θλιβερή ιστορία. Θλιβερή είναι και η κατάσταση στην ναυπηγική βιομηχανία, όπου μια χώρα με την ναυτική παράδοση, την εμπειρία και τους ικανότατους επιστήμονες και αξιωματικούς της Ελλάδας κατέληξε με μια περιορισμένων δυνατοτήτων και χρεωκοπημένη ναυπηγική βιομηχανία. Στην συγκεκριμένη χρονική στιγμή, τα σοβαρά προβλήματα της ελληνικής οικονομίας, αλλά και οι ανάγκες της εθνικής άμυνας, επιβάλλουν στρατηγικές επιλογές και επώδυνες αποφάσεις, με στόχο την διασφάλιση της βιωσιμότητας της (κρατικοδίαιτης) ελληνικής αμυντικής βιομηχανίας. Προφανώς, η μόνη βιώσιμη επιλογή για την επιβίωση τμήματος έστω της αμυντικής βιομηχανίας μιας μεσαίας χώρας, με μικρή εγχώρια αγορά και σχετικά περιορισμένη τεχνολογική εξέλιξη, είναι η συμμετοχή σε πολυεθνικά προγράμματα –με την στήριξη ξένου στρατηγικού επενδυτή– και είναι αναγκαία η άμεση λήψη αποφάσεων αναφορικά με πιθανές διεθνείς συνεργασίες, με την συμμετοχή και συνεργασία ελληνικών πανεπιστημίων και κέντρων ερευνών. Έχουμε ήδη αργήσει πολύ, αλλά, εφ΄όσον κινηθούμε έξυπνα, ίσως να υπάρχουν ακόμη πιθανές επιλογές. Αλλά οι ρεαλιστικές ελπίδες για –έστω και μικρής κλίμακας– εξα20

γωγές και τεχνολογικά οφέλη για τις ΕΕΔ βρίσκονται αποκλειστικά, με την εξαίρεση της ΕΑΒ, στις διάφορες εταιρίες του ιδιωτικού τομέα, που σε αρκετές περιπτώσεις παράγουν τεχνολογίες αιχμής. Εξ άλλου, ουδείς μπορεί να είναι ικανοποιημένος με το υψηλό επίπεδο αμυντικών δαπανών, ακόμη και αν η ελληνική οικονομία δεν ήταν στην «εντατική». Οφείλουμε να αναζητήσουμε τρόπους μείωσής τους. Στο πλαίσιο αυτό, θα πρέπει να διερευνήσουμε διπλωματικές μεθόδους επίλυσης των ελληνο-τουρκικών διαφορών, ή τουλάχιστον μείωσης της έντασης μέσω προσεκτικά επιλεγμένων Μέτρων Οικοδόμησης Εμπιστοσύνης, ενίσχυσης των διμερών οικονομικών σχέσεων, αναζήτησης περιφερειακού ρόλου και οικοδόμησης συμμαχιών, αλλά για το ορατό μέλλον η αξιόπιστη αποτρεπτική ικανότητα παραμένει απαραίτητη. Βεβαίως, οι αμυντικές δαπάνες είναι μη-παραγωγικές, με την αυστηρά οικονομική έννοια, αλλά χωρίς ασφάλεια δεν είναι δυνατόν να υπάρξει ευημερία και ανάπτυξη. Στο δίλημμα «κανόνια ή βούτυρο», η σωστή απάντηση για την Ελλάδα είναι ότι –δυστυχώς– θα πρέπει να διαθέτουμε τον απαραίτητο αριθμό κανονιών για να είμαστε σε θέση να παράγουμε επαρκές βούτυρο. Εν κατακλείδι: επειδή οι λόγοι διατήρησης ισχυρών Ε.Δ. δυστυχώς δεν έχουν ακόμη εκλείψει, είναι σαφής η ανάγκη υιοθέτησης ενός νέου αμυντικού δόγματος, που θα λαμβάνει υπ’ όψιν το νέο παγκόσμιο και περιφερειακό περιβάλλον ασφαλείας, τις νέες τεχνολογίες, οργανωτικές δομές και μοντέλα εκπαίδευσης. Στόχο αποτελεί η μέγιστη δυνατή αξιοποίηση των διατιθέμενων πόρων και η διατήρηση της αποτρεπτικής ικανότητας της χώρας, στοιχείο που θα βελτιώσει και την διαπραγματευτική μας ισχύ και τον περιφερειακό μας ρόλο. Αυτό το νέο δόγμα μπορεί να προκύψει μόνον από μια ουσιαστική αναθεώρηση της αμυντικής πολιτικής της χώρας. Οι οριζόντιες περικοπές, αλλά και η παραμέληση του χώρου της εθνικής άμυνας για πολλά χρόνια από διαδοχικές πολιτικές ηγεσίες, έχουν προκαλέσει σοβαρά προβλήματα. Επείγει να βρούμε τρόπους παραγωγής ισοδύναμου αποτρεπτικού αποτελέσματος με χαμηλότερο οικονομικό κόστος, μέσω βέλτιστης αξιοποίησης του ανθρώπινου δυναμικού (που θα πρέπει να παράξει καινοτόμες, χαμηλού κόστους ιδέες αύξησης της ελληνικής αποτρεπτικής ικανότητας) και χρήσης πολλαπλασιαστών ισχύος. Με προτάσεις τεκμηριωμένες και θαρραλέες, προερχόμενες από τους άριστους στον χώρο των ΕΔ, με πλήρη αδιαφορία για το καταραμένο «πολιτικό κόστος». ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

εξωτερική πολιτική & άμυνα

Εθνική ασφάλεια σε εποχή αβεβαιότητας του Παναγιώτη Ι. Τσάκωνα

κόμα και κατά την διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, η αποτελεσματική θωράκιση ενός κράτους από τις εξωτερικές απειλές και κινδύνους δεν αποτελούσε αποκλειστικό μέλημα της αμυντικής του πολιτικής, αλλά απαιτούσε την λειτουργική σύνδεση της αμυντικής πολιτικής με τους υπόλοιπους κεντρικούς πυλώνες της υψηλής στρατηγικής ή της στρατηγικής εθνικής ασφάλειας του κράτους, δηλαδή την εξωτερική πολιτική, την πολιτική εσωτερικής ασφάλειας, την οικονομική πολιτική κ.ά. Το τέλος των «σταθερών» και βεβαιοτήτων της διπολικής αντιπαράθεσης διεύρυνε το περιεχόμενο της έννοιας της ασφάλειας, καταδεικνύοντας ότι η επικέντρωση στις υλικές δυνατότητες και στον έλεγχο και την χρήση της στρατιωτικής δύναμης από τα κράτη είναι αναποτελεσματική, καθώς και ότι είναι απαραίτητος ο διαχωρισμός μεταξύ στρατιωτικών, πολιτικών, οικονομικών, κοινωνικών και περιβαλλοντικών απειλών ασφαλείας (οι οποίες επηρέαζαν όχι μόνον τα κράτη αλλά και ομάδες, άτομα ή/και άλλους μη-κρατικούς δρώντες). Πράγματι, οι πολίτες διαπιστώνουν ότι καθημερινά έρχονται αντιμέτωποι με νέες μορφές απειλών και κινδύνων, που προέρχονται τόσο από το εξωτερικό όσο και από το εσωτερικό περιβάλλον του κράτους, ενώ οι

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

αν. καθηγητή Διεθνών Σχέσεων και Ασφάλειας συγκρούσεις που διεξάγονται σε όλο και περισσότερα σημεία του πλανήτη είναι περισσότερο «ενδο-κρατικές» και λιγώτερο «διακρατικές». Σε τέτοιον, μάλιστα, βαθμό, που οι διεθνείς αναλυτές δεν διστάζουν να αναφερθούν στο «τέλος των παλαιομοδίτικων πολέμων μεταξύ των κρατών».1 Παράλληλα, ιδιαίτερα σημαντικός αναδεικνύεται και ο ρόλος των μη-κρατικών οντοτήτων, με αποτέλεσμα να δυσχεραίνεται ακόμη περισσότερο η όποια κατηγοριοποίηση αλλά και η διαχείριση των αναφυόμενων κρίσεων και συγκρούσεων.2 1 Βλέπε Mary Kaldor, New and Old Wars: Organized Violence in a Global Era (Polity Press, Cambridge, 2001). 2 Στην μεταψυχροπολεμική εποχή, το έθνος-κράτος παραμένει ο κύριος πρωταγωνιστής στο παιγνίδι της διεθνούς πολιτικής, αλλά η επιρροή του μειώνεται, τόσο σε σχετικά όσο και σε απόλυτα μεγέθη (ειδικά στον τομέα της οικονομίας, λόγω παγκοσμιοποίησης και αλληλεξάρτησης). Δύσκολα μπορεί να αγνοηθεί η εμφάνιση στην διεθνή κονίστρα και η αυξανόμενη βαρύτητα μιας σειράς διεθνικών παραγόντων, όπως περιφερειακών ολοκληρώσεων/συσσωματώσεων, διεθνών οργανισμών, πολυεθνικών εταιριών, μέσων μαζικής ενημέρωσης παγκόσμιας εμβέλειας, μη-κυβερνητικών οργα-

Προκειμένου να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά τόσο τις «παραδοσιακές» απειλές και κινδύνους όσο και τις νέες «ασυμμετρικές» προκλήσεις, τα κράτη καλούνται να αναπτύξουν μια στρατηγική εθνικής ασφάλειας, η οποία θα είναι ικανή να διαχειριστεί αυτό το εξαιρετικά ευρύ φάσμα απειλών, κινδύνων και προκλήσεων, που απειλούν όχι μόνον την εδαφική ακεραιότητα και την οικονομική, πολιτική και περιβαλλοντική του ασφάλεια, αλλά και την ατομική ασφάλεια των πολιτών του. Η τελευταία αυτή παρατήρηση αναδεικνύει την έννοια της «ανθρώπινης ασφάλειας», η οποία –χωρίς να υποτιμά την συλλογική υποχρέωση και προσπάθεια των πολιτών ενός κράτους να διαφυλάξουν την ακεραιότητα της χώρας τους από οποιαδήποτε ξένη επιβουλή— τονίζει την ανάγκη κατοχύρωσης της προσωπικής τους ασφάλειας και ελευθερίας από άμεσες ή έμμεσες απειλές βίας, της ανάπτυξης και ευημερίας τους και του δικαιώματός τους να ζουν σε ένα κοινωνικό περιβάλλον που διασφαλίζει τα βασικά ανθρώπινα δικαιώματα. Αν οι παραπάνω επισημάνσεις καθιστούν μια μάλλον δύσκολη υπόθεση την επίτευξη ασφάλειας από ένα σύγχρονο ευρωπαϊκό κράτος, είναι εύκολο να αντιληφθεί κάποιος γιατί για την Ελλάδα –μια «μικρή-μεσαία» χώρα, γεωγραφικά τοποθετημένη στην περισσότερο ασταθή γειτονιά της ευρωπαϊκής περιφέρειας, με ένα ιδιαίτερα ασθενές θεσμικό σύστημα παραγωγής υψηλής στρατηγικής και διαχείρισης κρίσεων και αντιμέτωπη με την μεγαλύτερη (πολυ-επίπεδη) κρίση στην σύγχρονη ιστορία της— η επίτευξη ασφάλειας για τους πολίτες της αποτελεί μια εξαιρετικά δύσκολη υπόθεση. Πράγματι, κατά το σχετικά πρόσφατο παρελθόν, ειδικώτερα αυτό που αφορά στην πρώτη μεταψυχροπολεμική δεκαετία, η Ελλάδα έχει ένα ιδιαιτέρως βεβαρημένο ιστορικό (κρίση στα Ίμια, Δόγμα του Ενιαίου Αμυντικού Χώρου, Υπόθεση Οτζαλάν) όσον αφορά στην αποτελεσματική αντιμετώπιση και διαχείριση των «παραδοσιακών» προκλήσεων και απειλών για την ασφάλειά της.3 νώσεων, τρομοκρατικών οργανώσεων, παγκόσμιων «κινημάτων» και διεθνικών εγκληματικών οργανώσεων και φαινομένων όπως η παράνομη μετανάστευση, η παγκόσμια άνοδος της θερμοκρασίας, και η διεθνοποίηση της παραγωγής και της χρηματο-οικονομίας που διαβρώνουν την ικανότητα ενός κράτους να ελέγχει και να διαμορφώνει το μέλλον του. Βλέπε Peter Willetts, “Transnational actors and international organizations in global politics” στο John Baylis & Steve Smith (eds.), The Globalization of World Politics (Oxford University Press, Oxford, 2001), σελ. 356-386. 3 Για μια αναλυτική εξέταση των συγκεκριμένων περιπτώ22

Παράλληλα, η Ελλάδα αποτελεί ήδη τον βασικό αποδέκτη του συνόλου σχεδόν των νέων απειλών και κινδύνων –που μετά την 11η Σεπτεμβρίου αποκτούν ακόμη πιο σύνθετο περιεχόμενο– καλούμενη έτσι να διαχειριστεί αποτελεσματικά έναν ιδιαίτερα απαιτητικό συνδυασμό παραδοσιακών και, κυρίως, νέων/«σύγχρονων» απειλών και κινδύνων στα σύνορά της. Ειδικώτερα, η σημερινή ατζέντα ασφάλειας της χώρας συνεχίζει να αφορά σε μια σοβαρή πρόκληση –αν όχι απειλή-- στα ανατολικά της σύνορα (η οποία δεν έπαψε να υφίσταται παρά την αποτελεσματικώτερη διαχείρισή της σε πολιτικό/διπλωματικό επίπεδο κατά την τελευταία δεκαπενταετία)4 ενώ έχουν, παράλληλα, προστεθεί και μια σειρά από νέες «τρωτότητες», δυνητικές απειλές, προκλήσεις ή/και κίνδυνοι στα σύνορά της, που αφορούν, με σειρά σπουδαιότητας: (α) στην μαζική μετανάστευση, την εισβολή προσφύγων και την παράνομη μετανάστευση, κυρίως λόγω πολεμικών συγκρούσεων, οικονομικής ανέχειας ή/και περιβαλλοντικής υποβάθμισης (ερημοποίηση, ανεπάρκεια υδάτινων πόρων) στον νότο της Μεσογείου ή/και στα Βαλκάνια, (β) στο διεθνικό οργανωμένο έγκλημα, το οποίο συνδέεται, έμμεσα ή άμεσα, με τρομοκρατικές ενέργειες, (γ) στην διεθνή τρομοκρατία, όπου δεν μπορεί να αποκλειστεί ακόμα και η χρήση πυρηνικών, βιολογικών ή χημικών ουσιών, (δ) στην διασπορά των όπλων μαζικής καταστροφής (πυρηνικών, βιολογικών ή χημικών) και (ε) στην πρόκληση που συνιστά η έκρηξη των τεχνολογιών πληροφορικής. Παράλληλα, η Ελλάδα βρίσκεται αντιμέτωπη με μια ακόμη πρόκληση, που αφορά στο πώς η αποτελεσματική διαχείριση παλαιών και νέων απειλών θα συνδυαστεί με τις υποχρεώσεις που προκύπτουν για την Ελλάδα λόγω της συμμετοχής της στους ευρωατλαντικούς θεσμούς ασφαλείας (κυρίως σε σχέση με την συμμετοχή της χώσεων προκειμένου να εντοπιστούν τα προβλήματα (ύπαρξη στοιχείων ασυμβατότητας) που υφίστανται στην σχέση μεταξύ των βασικών πυλώνων της ελληνικής στρατηγικής εθνικής ασφάλειας και να αναδειχθούν τα κενά, οι αδυναμίες και οι ελλείψεις του υπάρχοντος θεσμικού συστήματος της ελληνικής στρατηγικής εθνικής ασφάλειας, βλ. Θάνος Π. Ντόκος και Παναγιώτης Ι. Τσάκωνας, Στρατηγική Εθνικής Ασφάλειας. Οικοδομώντας το Ελληνικό Μοντέλο στον Εικοστό Πρώτο Αιώνα (Παπαζήσης, Αθήνα, 2005), σελ. 223-293. 4 Για την διαχείριση του σημαντικώτερου προβλήματος για την εθνική ασφάλεια της χώρας μέσω της ανάπτυξης αποτελεσματικώτερων πολιτικών εξωτερικής εξισορρόπησης της τουρκικής απειλής, βλέπε Panayotis Tsakonas, The Incomplete Breakthroughin Greek-Turkish Relations. Grasping Greece’s Socialization Strategy (Palgrave Macmillan, NewYork, 2010). ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

εξωτερική πολιτική & άμυνα ρας σε διεθνείς ειρηνευτικές επιχειρήσεις και πολυεθνικές μονάδες). Πραγματικότητα, η οποία βεβαίως πηγάζει και από την δεδομένη σταθερή επιλογή όλων των ελληνικών κυβερνήσεων σε μια «ευρω-ατλαντική σύνθεση», η οποία ειδικά τα τελευταία χρόνια αφορά σε μια ισορροπία μεταξύ μιας δυνητικά ισχυρής Ευρωπαϊκής Ένωσης (η οποία όμως βιώνει σήμερα μια εξαιρετικά σοβαρή οικονομική και πολιτική κρίση) και μιας ήδη ισχυρής Αμερικής (η οποία όμως ήδη βιώνει την μετατόπιση της παγκόσμιας ισχύος στην περιοχή της Ασίας). Σε πρακτικό επίπεδο, όλα τα παραπάνω σημαίνουν ότι, στην παραδοσιακή αποτρεπτική αποστολή των Ενόπλων Δυνάμεων της χώρας, προστίθενται η συμμετοχή σε ειρηνευτικές επιχειρήσεις και πολυεθνικά σώματα (τόσο στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης όσο και του ΝΑΤΟ) καθώς και η αντιμετώπιση «ασύμμετρων απειλών». Επίσης, οι παραπάνω διαπιστώσεις έχουν με την σειρά τους συνέπειες για την ελληνική αμυντική βιομηχανία, το αμυντικό δόγμα, το είδος και το εύρος των εξοπλισμών, την οργανωτική δομή των Ενόπλων Δυνάμεων, την εκπαίδευση και την επιμόρφωση των στελεχών τους και πολλά ακόμη ζητήματα. Πώς δείχνει η Ελλάδα να αντιμετωπίζει αυτόν τον συνδυασμό πολλαπλών (παραδοσιακών και νέων) προκλήσεων ασφάλειας και πρόσθετων –συλλογικών κυρίως— υποχρεώσεων; Αναμφίβολα, η οικονομική κρίση, και το γεγονός ότι η χώρα βρίσκεται σε καθεστώς οικονομικής κηδεμονίας, έχει σαφείς αρνητικές επιπτώσεις στην εικόνα, το κύρος, και την αξιοπιστία της στην διεθνή σκηνή, τις δυνατότητες ενεργού συμμετοχής της στη διαμόρφωση της ευρωπαϊκής –κυρίως– πολιτικής στο άμεσο περιβάλλον της Ελλάδας, δηλαδή την περιοχή της Μεσογείου, καθώς και στην δυνατότητα επιρροής της συμπεριφοράς των άλλων κρατών. Παρατηρείται, με άλλα λόγια, μια – σε μεγάλο βαθμό εύλογη– αρνητική επίδραση των υλικών (απτών) συντελεστών ισχύος επί των άυλων συντελεστών ισχύος, καθιστώντας την χώρα «καταναλωτή»– αντί για «παραγωγό»– ασφάλειας. Το μεγαλύτερο, όμως, πρόβλημα είναι ότι η πραγματικότητα μιας οικονομικά «διασωληνωμένης» Ελλάδας ενισχύει –αντί να αποδυναμώνει (αν η κρίση ιδωθεί ως ευκαιρία)– συγκεκριμένες εγγενείς αδυναμίες ή/και παθογένειες του συστήματος χάραξης και σχεδιασμού της στρατηγικής εθνικής ασφάλειας της χώρας, οι κυριώτερες εκ των οποίων αφορούν στην εσωστρέφεια και την προτίμηση σε συνωμοσιολογικού χαρακτήρα προσεγγίσεις και ερμηνείες των διεθνών εξελίξεων, την αμυντικότητα, την ακινησία (που έχει εσχάτως μετατραΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

πεί σε παραλυσία) και την ανακλαστική συμπεριφορά. Ενισχύεται επίσης –αντί να αποδυναμώνεται ή να «εξορθολογίζεται»– το κυρίαρχο χαρακτηριστικό της ελληνικής στρατηγικής κουλτούρας, που αφορά στην πλήρη κατίσχυση των προσώπων έναντι των θεσμών παραγωγής (εξωτερικής και αμυντικής) πολιτικής. Με βάση τα παραπάνω, πόσο ικανή μπορεί να καταστεί η χώρα, προκειμένου να λειτουργήσει ως ένα σύγχρονο κράτος εθνικής ασφάλειας, δηλαδή ως ένα κράτος ικανό να διαχειρίζεται αποτελεσματικά τόσο τις «παραδοσιακές» απειλές και κινδύνους όσο και τις νέες «ασυμμετρικές» προκλήσεις, συνδυάζοντας μάλιστα αυτήν την ικανότητα με μια σειρά συλλογικών ή συμμαχικών υποχρεώσεων.

Αδυναμία παραγωγής στρατηγικού σχεδιασμού και διαχείρισης κρίσεων Η επίτευξη ασφάλειας εξακολουθεί να αποτελεί μια εξαιρετικά δύσκολη υπόθεση για την Ελλάδα, κυρίως εξ αιτίας της αδυναμίας ανάπτυξης μέχρι και σήμερα ενός λειτουργικού θεσμικού συστήματος παραγωγής στρατηγικού σχεδιασμού και διαχείρισης κρίσεων. Πράγματι, εξακολουθεί σήμερα να υφίσταται μια σειρά από προβλήματα, αδυναμίες και ελλείψεις σε σχέση με το θεσμικό σύστημα των δύο βασικών συνιστωσών της ελληνικής στρατηγικής εθνικής ασφάλειας, δηλαδή της εξωτερικής και της αμυντικής πολιτικής, όσον αφορά στην καταγραφή, μέσω συγκεκριμένων κειμένων στα θεσμικά τους όργανα, των μακροπρόθεσμων και μεσοπρόθεσμων στόχων της ελληνικής στρατηγικής εθνικής ασφάλειας καθώς και των μέσων υλοποίησής της. Δυστυχώς, όσον αφορά στο υπουργείο των Εξωτερικών, δεν υπάρχει μέχρι και σήμερα κανένα επίσημο κείμενο το οποίο να αναφέρεται στους εθνικούς σκοπούς, στα ζωτικά συμφέροντα και, κυρίως, στην ιεράρχηση αυτών, αν και το ΥΠΕΞ άρχισε τα τελευταία χρόνια να έχει μια πιο ουσιαστική συμβολή στην ετοιμασία της Πολιτικής Εθνικής Άμυνας (ΠΕΑ). Στην τελευταία, η οποία εκδίδεται από το υπουργείο Εθνικής Άμυνας και αποτελεί την μοναδική προς το παρόν επίσημη/θεσμική προσέγγιση σε θέματα υψηλής στρατηγικής, παρατηρείται ένα σοβαρό έλλειμμα όσον αφορά στον σαφή ορισμό των εθνικών συμφερόντων και την ιεράρχησή τους (καθώς και στην χρήση των συντελεστών εθνικής ισχύος για την επίτευξη των στόχων που έχουν τεθεί). Με άλλα λόγια, από πλευράς «θεσμικής καταγραφής», μέσω δηλαδή της διατύπωσής της σε επί23

σημα κείμενα, η στρατηγική εθνικής ασφάλειας εμφανίζεται κατακερματισμένη και, κυρίως, ασαφής. Συνεπώς, παρά το γεγονός ότι στο υφιστάμενο θεσμικό σύστημα στρατηγικής εθνικής ασφάλειας στην χώρα μας προβλέπονται συγκεκριμένα όργανα σχεδιασμού πολιτικής και διαχείρισης κρίσεων, το «επίπεδο θεσμοποίησης» με πρακτικούς/λειτουργικούς όρους είναι ασθενές και αναποτελεσματικό, καθώς ούτε στο γραφειοκρατικό, αλλά ούτε και στο πολιτικό (κυβερνητικό) επίπεδο υφίστανται τα συλλογικά εκείνα σώματα που θα συνιστούσαν την συγκρότηση ενός δομημένου θεσμικού συστήματος. Διαπιστώνεται, έτσι, ένα σοβαρό θεσμικό κενό στο επίπεδο της ανάπτυξης υψηλής στρατηγικής και στρατηγικής εθνικής ασφάλειας, που σχετίζεται με την αδυναμία σαφούς καθορισμού των ζωτικών εθνικών συμφερόντων και ιεράρχησης μεταξύ πρωτευόντων και δευτερευόντων στόχων, ενώ παρατηρείται μια αποσπασματική αντιμετώπιση των θεμάτων στρατηγικού σχεδιασμού και διαχείρισης κρίσεων, καθώς και μια δυσκολία συντονισμού τόσο ανάμεσα στα υπουργεία Εξωτερικών και Εθνικής Άμυνας, όσο και μεταξύ αυτών και άλλων εμπλεκομένων υπηρεσιών και φορέων, όπως το υπουργείο Προστασίας του Πολίτη. Το τελευταίο έχει σήμερα καταστεί –κυρίως λόγω της διεύρυνσης του περιεχομένου της έννοιας της ασφάλειας στον σύγχρονο κόσμο, της διασύνδεσης των ζητημάτων εξωτερικής και εσωτερικής ασφάλειας και της υποχρέωσης συντονισμού σειράς φορέων και υπηρεσιών (Αστυνομία, Λιμενικό, Πυροσβεστική, Πολιτική Προστασία, ΕΥΠ), η δράση των οποίων καλύπτει σχεδόν το σύνολο των σύγχρονων απειλών και προκλήσεων ασφάλειας— η πλέον ευαίσθητη θεσμική συνιστώσα και βασικός πυλώνας εθνικής ασφάλειας της χώρας.5 Για όλους τους παραπάνω λόγους, σήμερα –περισσότερο από ποτέ– ο σχεδιασμός και η παραγωγή στρατηγικής εθνικής ασφάλειας συνιστούν έναν τομέα όπου απαιτούνται δραστικές τομές και μεταρρυθμίσεις. Σε Παρά το γεγονός ότι ορισμένοι από τους φορείς που εποπτεύονται από το υπουργείο Προστασίας του Πολίτη έχουν προχωρήσει στην επεξεργασία προτάσεων όσον αφορά στον βραχυπρόθεσμο και μεσοπρόθεσμο σχεδιασμό στους ειδικώτερους τομείς ευθύνης τους για σημαντικά ζητήματα εσωτερικής ασφάλειας (τρομοκρατία, παράνομη μετανάστευση, διακίνηση ναρκωτικών, πρόληψη και διαχείριση φυσικών καταστροφών, προστασία κρίσιμων υποδομών κ.ά.), η προσπάθεια αυτή παραμένει αποσπασματική και, σε αρκετές περιπτώσεις, άγνωστη στη κεντρική διοίκηση και στην πολιτική ηγεσία.

ποιά, όμως, κατεύθυνση και με ποιόν τρόπο; Δύο βασικές προϋποθέσεις θα πρέπει να ικανοποιούνται, προκειμένου ενδεχόμενες παρεμβάσεις στον τομέα του σχεδιασμού και της παραγωγής στρατηγικής εθνικής ασφάλειας να είναι όσο το δυνατόν αποτελεσματικώτερες. Η πρώτη προϋπόθεση αφορά στην παραγωγική σύνδεση βραχυπρόθεσμων και μεσοπρόθεσμων/μακροπρόθεσμων επιδιώξεων της στρατηγικής εθνικής ασφάλειας της Ελλάδας, και η δεύτερη στην καλύτερη δυνατή συνεργασία και συντονισμό δράσης των βασικών φορέων διαμόρφωσης και σχεδιασμού της ελληνικής στρατηγικής εθνικής ασφάλειας (ΥΠΕΞ, ΥΕΘΑ, υπουργείο Προστασίας του Πολίτη, υπουργείο Περιβάλλοντος κλπ.). Πράγματι, σε μια εποχή όπου δεν είναι πλέον ευδιάκριτη η διαφορά μεταξύ εξωτερικών και εσωτερικών απειλών για την εθνική ασφάλεια ενός κράτους και όπου η ασφάλεια δεν συνιστά ένα καθαρά στρατιωτικό ζήτημα το οποίο αποτελεί αποκλειστική αρμοδιότητα των υπουργείων Εθνικής Άμυνας και Εξωτερικών, η επίτευξη εθνικής ασφάλειας απαιτεί τον συντονισμό και την συνεργασία των υπουργείων Εθνικής Άμυνας και Εξωτερικών με τις λεγόμενες εσωτερικές υπηρεσίες: αστυνομία, άλλες δυνάμεις ασφαλείας και συναρμόδιες υπηρεσίες που δεν έχουν παράδοση ή/και όπου δεν έχει αναπτυχθεί κουλτούρα συνεργασίας. Κατά συνέπεια, αποτελεί άμεση προτεραιότητα για μια χώρα η οποία είναι γεωγραφικά τοποθετημένη στην περισσότερο ασταθή γειτονιά της ευρωπαϊκής περιφέρειας, να επεξεργαστεί και να αναπτύξει –στην βάση εθνικής διακομματικής συναίνεσης και συνεννόησης – ένα θεσμικό πλαίσιο, το οποίο θα είναι ικανό να θέτει και να σχεδιάζει την στρατηγική εθνικής ασφάλειας, καθώς και να συντονίζει και να ελέγχει (αναφέροντας σχετικά στην πολιτική ηγεσία: τον πρωθυπουργό και το υπουργικό συμβούλιο ή το ΚΥΣΕΑ) τους φορείς που, σύμφωνα με το Σύνταγμα, εμπλέκονται στην σχεδίαση και ανάπτυξή της. Μια τέτοια προσέγγιση σε εθνικό επίπεδο θα συνεισφέρει εποικοδομητικά και στις συλλογικές ή/και συμμαχικές ανάγκες, κυρίως στα πλαίσια της Ευρωπαϊκής Ένωσης (όπου παρατηρείται ένα χάσμα μεταξύ στρατηγικών στόχων και προσδοκιών και αμυντικών-βιομηχανικών δυνατοτήτων), καθιστώντας ευκολώτερο τον μακροπρόθεσμο εταιρικό σχεδιασμό, την οικοδόμηση κοινοπραξιών και κυρίως την επένδυση στην έρευνα και την ανάπτυξη.

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

εξωτερική πολιτική & άμυνα

Ανασυγκρότηση της Ογδόης Μεραρχίας, εκκαθάριση των μητρώων, τακτική επανεκπαίδευση των εφέδρων και αύξηση της στρατιωτικής θητείας στους 18 μήνες.

του Μελέτη Η. Μελετόπουλου ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

ποιοτική μεταβολή των γεωστρατηγικών δεδομένων, τα οποία οφείλει να αντιμετωπίσει το Ελληνικό κράτος εάν επιθυμεί να επιβιώσει χωρίς απώλειες, είναι η εμφάνιση ή μάλλον επανεμφάνιση νέων εθνικισμών, αναθεωρητισμών και αμφισβητήσεων και από άλλα κράτη πλην της Τουρκίας. Πιθανώς οι απειλές αυτές έχουν μικρότερη κλίμακα, αλλά είναι υπαρκτές, ανορθολογικές και ως εκ τούτου επικίνδυνες. Και το χειρότερο: λειτουργούν σε πλήρη συνεργασία με την τουρκική (νεο-οθωμανική) πολιτική. Άλλωστε, είναι εξωπραγματικό να πιστεύει κανείς ότι τα τεράστια ενεργειακά κοιτάσματα, επί των οποίων εκτείνεται η χειμαζόμενη Ελλάς, δεν θα προκαλέσουν το ενδιαφέρον των πεινασμένων βαλκανίων γειτόνων μας. Οι κυβερνήσεις του Μνημονίου, «τοις κείνων ρήμασι πειθόμενοι», μείωσαν ως μη όφειλαν τις αμυντικές δαπάνες, ως εάν η τρόικα έχει αναλάβει και την υπεράσπιση της Ελλάδας σε περίπτωση γεωστρατηγικής κρίσης. Η στρατιωτική θητεία συρρικνώθηκε στο έσχατο, ενώ οι ναύτες παρουσιάζονται και εκπαιδεύονται στον ναύσταθμο της...Τριπόλεως. Υπάρχουν σοβαρές ελλείψεις υλικών εφοδιασμού, που ευτυχώς καλύπτονται με την φιλοπατρία ορισμένων επιχειρηματιών. Ταυτόχρονα, αποσυναρμολογήθηκε το δίκτυο στρατοπέδων και στρατιωτικών σχηματισμών σε όλη την επικράτεια. Ιδιαίτερα η Ήπειρος και η Μακεδονία έχουν βρεθεί εκτεθειμένες, εν ονόματι της «ευρωπαϊκής προοπτικής» Αλβανών, Σκοπιανών κλπ. Το πολιτικό σύστημα, όμως, καθεύδει. Ούτε νύξη δεν ακούγεται για τα εθνικά θέματα. Η οικονομία, υπό προϋποθέσεις (με κυριώτερη την ριζική αλλαγή πολιτικής, μαζί με τον εξοστρακισμό των υπευθύνων της χρεωκοπίας και την ανάδειξη νέων, υγιών πολιτικών δυνάμεων), κάποια στιγμή θα ανακάμψει. Απώλειες στην εθνική μας κυριαρχία, όμως, δεν αποκαθίστανται εύκολα, όπως έδειξε η τουρκική κατοχή της Βόρειας Κύπρου και η αδυναμία εξεύρεσης λύσης επί σαράντα χρόνια. Αυτήν την στιγμή, Αλβανία και Σκόπια έχουν συνάψει στενή (πιο στενή δεν γίνεται) στρατιωτική συνεργασία με την Τουρκία, οπότε αντιλαμβάνεται κανείς τι κίνδυνο διατρέχει η Ελλάδα σε περίπτωση κρίσης στο Αιγαίο. Επίσης, πληροφορίες από αρμόδιες πηγές αναφέρουν μία εξαιρετικά επικίνδυνη αναζωπύρωση του αλβανικού εθνικισμού, με δημιουργία αποσταθεροποι25

ητικών μηχανισμών στα βορειοδυτικά μας σύνορα. Οι Τσάμηδες, άλλωστε, εκπροσωπούνται αυτήν την στιγμή επισήμως στο αλβανικό πολιτικό σύστημα. Στον πρόεδρο Κάρολο Παπούλια ετέθησαν τέτοια θέματα στο ταξίδι του στην Αλβανία. Η Ογδόη Μεραρχία αποτελούσε επί δεκαετίες φόβητρο στον αλβανικό παράγοντα. Οι Αλβανοί δεν ξεχνούν ότι η ηρωϊκή αυτή μεραρχία συνέτριψε Ιταλούς και Αλβανούς το 1940-1 και εισήλθε θριαμβευτικά στο Αργυρόκαστρο, το Τεπελένι και την Κορυτσά. Η διάλυσή της άφησε γεωπολιτικό κενό, τόσο σε στρατηγικό όσο και σε ψυχολογικό επίπεδο. Το υπουργείο Εθνικής Αμύνης οφείλει άμεσα να ανασυγκροτήσει την Ογδόη Μεραρχία, με έδρα τα Ιωάννινα. Υπάρχουν ακόμα άθικτα όλα τα κτίρια, τα στρατόπεδα και οι υποδομές στην Ήπειρο. Από τους εκατοντάδες χιλιάδες ανέργους, θα αντληθούν άμεσα 25.000 νέοι, που θα επανδρώσουν τις μονάδες. Η ανταπόκριση θα είναι τεράστια. Αντί να τους χορηγείται το (ληξιπρόθεσμο άλλωστε) επίδομα ανεργίας, καλύτερα να τους παράσχει το κράτος στέγη, τροφή, ενδυμασία και κυρίως αποστολή και καθήκοντα. Συν κάποιο ποσόν για έξοδα κινήσεως. Πιο φτηνά θα κοστίσει στον κρατικό προϋπολογισμό. Η ανασυγκρότηση της Ογδόης Μεραρχίας και ο εξοπλισμός της με σύγχρονα μέσα θα αποτελέσει ισχυρό γεωπολιτικό μήνυμα προς τις γειτονικές χώρες και τις διάφορες εξτρεμιστικές και παραστρατιωτικές ομάδες τύπου UCK και UCC. Επίσης θα τονώσει το ηθικό των κατοίκων των παραμεθορίων περιοχών, που σήμερα βιώνουν συνθήκες άναρχης βίας, όπως το πρόσφατο περιστατικό των Πρεσπών. Μαζί με αυτό, θα πρέπει η κυβέρνηση να προχωρήσει άμεσα στην επέκταση της στρατιωτικής θητείας 26

στους δεκαοκτώ μήνες. Με αυτόν τον τρόπο, όχι μόνον θα αυξηθεί κατακόρυφα το δυναμικό των ενόπλων δυνάμεων και θα επανδρωθούν οι άδειες ή σχεδόν άδειες μονάδες σε όλη την χώρα. Αλλά και θα απορροφηθούν χιλιάδες άνεργοι, οι οποίοι θα αποκτήσουν ιδιότητα, η απουσία της οποίας είναι ψυχολογικά σημαντικώτερη και από την απουσία εισοδήματος. Τέλος, είναι πολύ σημαντικό να αξιοποιηθεί η εφεδρεία, που τις τελευταίες δεκαετίες κοιμάται τον ύπνο του δικαίου. Μία χώρα με αριθμητικά περιορισμένο ανθρώπινο δυναμικό δεν έχει την πολυτέλεια να αφήνει τα μητρώα εφέδρων ανενημέρωτα και τους εφέδρους μακρυά από το στράτευμα. Οφείλει, πρώτον να διασταυρώσει τα στοιχεία των μητρώων εφέδρων, να συντάξει τους καταλόγων των υπαρκτών και αξιοποιήσιμων εφέδρων και στην συνέχεια να τους καλεί τμηματικά με ατομικά φύλλα πορείας σε ουσιαστική, ένοπλη επανεκπαίδευση διάρκειας μίας εβδομάδας. Εκτός από αυτά, θα πρέπει φυσικά να ληφθούν και άλλα μέτρα (που δεν αναπτύσσω εδώ λόγω ελλείψεως χώρου) για να καταστεί η Ελλάδα υπολογίσιμη και ισχυρή περιφερειακή δύναμη, όπως για παράδειγμα η ίδρυση (που έχω προτείνει από τις στήλες του Ελεύθερου Τύπου το 2007 και κατ’ επανάληψιν από τον τύπο και την τηλεόραση στην συνέχεια) Συμβουλίου Εθνικής Ασφαλείας κατά τα αμερικανικά πρότυπα και η συμμετοχή μάχιμων μονάδων των Ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων σε νατοϊκές και διεθνείς αποστολές ώστε να αποκτήσουν εμπειρία επί του πεδίου. Αυτά τα μέτρα, εκτός από την αδήριτη πρακτική τους χρησιμότητα, αποτελούν και ηχηρά γεωπολιτικά μηνύματα: προς τους μεν συμμάχους μας ότι είμαστε σοβαροί προς τους δε αντιπάλους μας ότι είμαστε αποφασισμένοι. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

κόσμος

Η γεωοικονομική διάσταση της συμφωνίας με το Ιράν Θεαματική ανατροπή δεδομένων του Ανδρέα Ανδριανόπουλου

ολλά φαίνεται να αλλάζουν με την πρόσφατη συμφωνία για τα πυρηνικά με το Ιράν. Είναι φανερό πως πολλά δεδομένα, που ίσχυαν στις πολιτικές εξελίξεις της Μέσης Ανατολής, αρχίζουν να ανατρέπονται. Το ζήτημα δεν είναι απλά και μόνον τα πυρηνικά του Ιράν. Που δεν υπάρχει αμφιβολία ότι, ως συμφωνία, βρίσκεται ακόμη σε πολύ πρώιμα στάδια. Η ουσία των εξελίξεων έχει ως εκκίνηση την ανακάλυψη, από τις Ηνωμένες Πολιτείες της δυνατότητας αυτόνομης ενεργειακής επάρκειας μέσω φυσικού αερίου και πετρελαίου από σχιστόλιθους και αμμώδεις περιοχές. Έκτοτε οι ΗΠΑ άρχισαν να δείχνουν μια σαφή αποστασιοποίηση από τις παραδοσιακές δεσμεύσεις και τοποθετήσεις τους στον χώρο, και να κινούνται πιο ανεξάρτητα και περισσότερο ορθολογικά με βάση τις εξελίξεις στην περιοχή. Αυτό που άρχισε να αλλάζει, δεν ήταν τόσο η στάση των ΗΠΑ απέναντι στο Ιράν. Περισσότερο σημαντική ήταν η σταδιακή μεταβολή της Αμερικανικής στάσης απέναντι στις εξελίξεις στον Αραβικό χώρο και στο Ισραήλ. Εξαιρετικά σημαντικές υπήρξαν οι τοποθετήσεις των Αμερικανών επισήμων σε σχέση με τα γενόμενα στην Αίγυπτο και τις εξελίξεις στην Συρία. Αντίθετα με τις προσδοκίες παραδοσιακών τους συμμάχων στην περιοχή (Σαουδική Αραβία, Ιορδανία και Ισραήλ), οι ΗΠΑ δεν ενθουσιάσθηκαν ούτε και υποστήριξαν την επέμβαση των στρατιωτικών στην Αίγυπτο, αλλά απέφυγαν και την ευθεία ανάμιξή τους στον εμφύλιο της Συρίας (πρώτη ήττα του ισραηλινού lobby στην Αμερική). Είναι φανερό πως οι ΗΠΑ συνειδητοποίησαν πως, κάτω από τον μπαμπούλα του πετρελαϊκού εκφοβισμού –με προέλευση κυρίως την Σαουδική Αραβία και κάποιες άλλες χώρες του Κόλπου– είχαν εξαναγκασθεί σε πολιτικές στήριξης των ακραίων σουνιτών ισλαμιστών. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

Ουσιαστικά, οι ΗΠΑ είχαν επανειλημμένα οδηγηθεί σε πολιτικές που υποβοηθούσαν τις αντικειμενικές επιδιώξεις των μουσουλμάνων Βαχάμπις από την Σαουδική Αραβία, που τελικά κατέληγαν σε κινήσεις υπονόμευσης των δικών τους, των αμερικανικών δηλαδή συμφερόντων. Πιό πρόσφατο παράδειγμα υπήρξε η επέμβαση στην Λιβύη. Παλαιότερα το ίδιο σενάριο επαναλήφθηκε στο Αφγανιστάν, στο Ιράκ (αρχικά, όταν εγκαταλείφθηκαν στην τύχη τους οι Σιίτες επί Σαντάμ Χουσείν), στον Λίβανο με την σύγκρουση με την Χετζμπολάχ, στην Βοσνία και το Κόσοβο (αν και εκεί οι ντόπιοι μουσουλμάνοι απέβαλαν τελικά τις διδασκαλίες του Βαχαμπισμού), στην Τσετσενία ενάντια στους Ρώσσους, και στην Κίνα (περιοχή Ζινζιάνγκ) εναντίον των Κινέζων Χάν. Οι ΗΠΑ πολεμούσαν την Αλ Κάϊντα, εξυπηρετώντας όμως τους αντικειμενικούς της στόχους. Οι αλλαγές στην πολιτική αρχιτεκτονική της περιοχής φαίνονται ξεκάθαρα από την αυξημένη παρουσία και την ενίσχυση των δυνατοτήτων των πάλαι ποτέ Σιιτικών μειονοτήτων στην περιφέρεια αυτή της γης. Υπάρχουν τώρα πλέον Σιιτικές πλειοψηφίες ή ομάδες που ελέγχουν τις κυβερνήσεις του Ιράν, του Ιράκ και της Συρίας, ενώ ασκούν πλέον σημαντική επιρροή στον Λίβανο, στο Πακιστάν, έχουν πολιτική δύναμη στο Αφγανιστάν κι’ έχουν πάψει να βρίσκονται στο περιθώριο στα Εμιράτα και σε περιοχές της Βόρειας Αφρικής (Μαγκρέμπ). Εύλογα η εξέλιξη αυτή ανησυχεί την φανατικά Σουνιτική Σαουδική Αραβία, την Ιορδανία (ο βασιλιάς Αμπντάλα πρόσφατα σημείωσε πως «δημιουργείται ένα Σιιτικό τόξο στην περιοχή»), κάποιες μειονοτικές κυβερνήσεις στον Κόλπο (Μπαχρέιν, Υεμένη) και βέβαια το Ισραήλ. Που ποτέ δεν θα επιθυμούσε σταθεροποίηση στους Αραβικούς κύκλους και νομιμοποίηση των Σιιτών του Ιράν. 27

Οι Αμερικανοί, όμως, είναι υποχρεωμένοι να πορεύονται με βάση τα γενικώτερα συμφέροντα της Δύσης και βέβαια τα δικά τους. Στον τομέα της ενέργειας, οι ισορροπίες φαίνονται να αλλάζουν. Ιράκ και Ιράν παράγουν μεγάλες ποσότητες πετρελαίου, που, κάτω από προϋποθέσεις, μπορεί να εξισορροπήσει τις εξαγωγές της Σαουδικής Αραβίας (τα αποθέματα της οποίας πάντα κρατούνται στο σκοτάδι) – κυρίως αν υπολογίσει κάποιος πως οι ΗΠΑ εφέτος θα παράγουν περισσότερο πετρέλαιο από την Ρωσσική Ομοσπονδία και περίπου ίδιο με το Κουβέιτ. Αν και οι ποσότητες που θα εισρεύσουν στις διεθνείς αγορές από το Ιράν δεν θα είναι ακόμη μεγά-

λες, εν τούτοις η απομάκρυνση κάποιας σύγκρουσης εκτονώνει τις εντάσεις και οι τιμές θα κινηθούν προς τα κάτω. Να σημειώσουμε πως οι εξελίξεις προκαλούν οικονομική αναταραχή στην Σαουδική Αραβία και στις άλλες χώρες του Κόλπου, μιας και οι πιέσεις πλέον για τις τιμές του πετρελαίου θα είναι προς τα κάτω και οι δυνατότητες διεθνών παρεμβάσεων για τις χώρες αυτές μειώνονται. Κοντολογίς, οι εξελίξεις είναι ραγδαίες και τα μεταβαλλόμενα δεδομένα σημαντικά. Η Σαουδική Αραβία αισθάνεται για πρώτη φορά πως η ομπρέλα των ΗΠΑ έχει αρχίσει να αποσύρεται. Παρά το γεγονός πως οι ακραίοι ισλαμιστές είχαν πάντοτε τουλάχιστον έμμεση σαουδαραβική στήριξη (από τους 19 τρομοκράτες της 11ης Σεπτεμβρίου, οι 15 ήσαν Σαουδάραβες!), οι ΗΠΑ, λόγω πιέσεων και ισχύος πετρελαϊκών εταιριών, δεν εί28

χαν ποτέ εκφράσει υποψία ή επίσημη δυσαρέσκεια. Τώρα όμως τα πράγματα δείχνουν να αλλάζουν. Η ισχύς των Σιιτών προσφέρει στις ΗΠΑ σημαντική εξασφάλιση για ομαλότητα στην Μέση Ανατολή, και η Ρωσσία –που είχε πάντοτε καλύτερη σχέση μαζί τους– συμβάλλει σε αυτήν την εξισορρόπηση. Η Σαουδική Αραβία ανησυχεί λόγω περικύκλωσης από ένα Σιιτικό Ιράκ και ένα ενισχυμένο με διεθνή πλέον αναγνώριση Ιράν. Που θα οδηγήσει σε πιέσεις για σεβασμό των δικαιωμάτων των δικών της Σιιτικών πληθυσμών που βρίσκονται στην ανατολική πλευρά της χώρας - κοντά στα κύρια πετρελαϊκά της πεδία. Και επίσης θα οδηγήσει σε πολιτική ενίσχυση των Σιιτικών πληθυσμών που βρίσκονται στο Μπαχρέιν, την Υεμένη, το Ομάν και τα Εμιράτα. Ο ρόλος της Ελλάδας σε αυτές τις εξελίξεις γίνεται ιδιαίτερα λεπτός και ευαίσθητος. Κακώς απείχαμε από κάθε εξέλιξη στην Αίγυπτο και την Συρία. Καλώς δεν εκτεθήκαμε για τις εξελίξεις, όπως έκανε η Τουρκία. Καλό θα ήταν να μιλούσαμε περισσότερο με την Ρωσσία για τις εξελίξεις. Καλύτερο θα ήταν να είχαμε καλλιεργήσει στενώτερες σχέσεις με το Ιράν. Επίσης θέλουν μεγάλη προσοχή οι σχέσεις μας με το Ισραήλ. Λόγω εξελίξεων με το Ιράν και επειδή η Τουρκία, παρά τις φαινομενικά κακές σχέσεις με το Τελ Αβίβ, κινείται εχθρικά απέναντι στο καθεστώς (φιλοΣιιτικό και φιλοΙρανικό) Ασσάντ στην Συρία, το Ισραήλ δεν θα διστάσει να την προσεγγίσει – τουλάχιστον επιχειρηματικά. Με αυτό εννοώ πως το όποιο αέριο βγεί από την Μεσόγειο γύρω από την Κύπρο και το Ισραήλ, είναι πιθανότατο να περάσει με αγωγούς από την Τουρκία παρά μέσω της Ελλάδας. Οι πληροφορίες για ψύχρανση Αθηνών και Λευκωσίας δεν είναι ανακριβείς. Η κατασκευή υποθαλάσσιου αγωγού αερίου μέχρι την Ελλάδα (κι από εκεί στην Ευρώπη) είναι πανάκριβη. Ευκολώτερη είναι η τράμπα αερίου μεταξύ Ισραήλ και Τουρκίας και εξαγωγών της Κύπρου προς το Ισραήλ. Και αυτό κατά πάσα πιθανότητα θα γίνει. Αυτό που θα μπορούσε η Ελλάδα να εκμεταλλευθεί από την προσέγγιση με το Ιράν, είναι η αναβίωση ενός παλαιού σχεδίου για μετατροπή των λιμανιών μας σε κέντρα μεταφόρτωσης και χώρους αποθήκευσης του νόμιμου πιά Ιρανικού πετρελαίου. Οι προκλήσεις τώρα αρχίζουν… ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

Βιτάλι Κλίτσκο

ο αναδυόμενος ηγέτης της Ουκρανίας του Γιάννη Χατζόπουλου

άρνηση του προέδρου Βίκτορ Γιαννουκόβιτς να υπογράψει συμφωνία σύνδεσης με την Ευρωπαϊκή Ένωση αναζωπύρωσε την πόλωση μεταξύ των φιλοδυτικών και των φιλορώσσων στην Ουκρανία, οδηγώντας σε έντονες αντικυβερνητικές διαδηλώσεις. Η Ρωσσία θεωρεί την Ουκρανία χώρα ζωτικής στρατηγικής σημασίας. Η Μόσχα έχει συνάψει μια συμφωνία, με την οποία η Ουκρανία αποκτά φθηνότερο φυσικό αέριο. Ταυτόχρονα, έντονες είναι οι φωνές που επιθυμούν τον ευρωπαϊκό της προσανατολισμό. Στην ουσία υφίσταται ένα είδος εθνικού διχασμού ανάμεσα στο ανατολικό ρωσσόφωνο και ρωσσόφιλο τμήμα της χώρας και το δυτικό, που ποσβλέπει στην Δύση. Μέσα στην δίνη της εσωτερικής διαμάχης, αναδύεται μια νέα ηγετική προσωπικότητα, που φιλοδοξεί να κυβερνήσει την χώρα, ο επικεφαλής της φιλοδυτικής αντιπολίτευσης Βιτάλι Κλίτσκο. Ο Κλίτσκο πρωτοεμφανίστηκε στην ουκρανική πολιτική σκηνή το 2004. Ύστερα από την διπλή αποτυχία του να εκλεγεί δήμαρχος Κιέβου, ίδρυσε το 2010 την «Ουκρανική Δημοκρατική Συμμαχία για την Μεταρρύθμιση». Τα αρχικά της σχηματίζουν τη λέξη «UDAR» (στα ουκρανικά σημαίνει γροθιά). Το κόμμα του Κλίτσκο, που τάσσεται υπέρ της ένταξης της Ουκρανίας στην ΕΕ και το ΝΑΤΟ, αναδείχθηκε τρίτο στις τελευταίες εκλογές. Στην προεκλογική εκστρατεία του, ο πρώην μποξέρ χρησιμοποίησε συνθήματα κατά της διαφθοράς, του δικαστικού συστήματος και υπέρ ενός βιοτικού επιπέδου ανάλογου με αυτού των ευρωπαϊκών χωρών. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

Ο Βίταλι Κλίτσκο αποτελεί εναλλακτική επιλογή για πολλούς Ουκρανούς, οι οποίοι κατηγορούν το πολιτικό κατεστημένο για διαφθορά και νεποτισμό. Ωστόσο, στο προεκλογικό πρόγραμμα του κόμματος UDAR υπάρχουν μόνον γενικόλογες θέσεις για την «πάταξη της διαφθοράς» και τα «ευρωπαϊκά κοινωνικά επίπεδα διαβίωσης» και δεν υπάρχει καμμία δέσμευση για την συνέχιση της στενής της συνεργασίας με την Ρωσσία και της ένταξης της Ουκρανίας στην Τελωνειακή Ένωση ΡωσσίαςΛευκορωσσίας-Καζαχστάν. Ο ηγέτης του UDAR δηλώνει ότι κύριος σκοπός του είναι η ήττα του προέδρου Βίκτορ Γιαννουκόβιτς. Μάλιστα, κατά την διάρκεια των πρόσφατων γεγονότων στην Ουκρανία, επεσήμανε πως δεν πρόκειται να καθήσει στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων με τον Γιαννουκόβιτς εάν δεν παραιτηθεί η κυβέρνηση Αζάροφ. Ομως, την ίδια στιγμή, το UDAR, ύστερα από απόφαση του Κλίτσκο, αρνήθηκε να προσχωρήσει στην «Ενωμένη Αντιπολίτευση», που ουσιαστικά ελέγχεται από το κόμμα της Γιούλιας Τιμοσένκο. Παράλληλα, αρνήθηκε την μετεκλογική συνεργασία. Σύμφωνα με το γερμανικό περιοδικό Der Spiegel ο Κλίτσκο έχει κερδίσει την υποστήριξη της γερμανίδας καγκελλαρίου Μέρκελ, που βλέπει στο πρόσωπό του τον φιλοευρωπαίο ηγέτη που θα απομακρύνει την Ουκρανία από τον έλεγχο της Μόσχας, οδηγώντας την σε ευρω-ατλαντικό δρόμο. Απομένει, πλέον, να δούμε εάν ο πρώην πυγμάχος θα καταφέρει ένα «πολιτικό νοκ ντάουν» στον φιλορώσσο αντίπαλό του, κερδίζοντας την μάχη των επόμενων ουκρανικών εκλογών. 29

Χρηματιστήριο Αξιών

Η γέννηση του χρηματιστηρίου του Δημήτρη Κουτσονίκα Σε κάθε χρηματιστηριακή κρίση -στην πτώση τιμών αφότου έσκασε η φούσκα του ίντερνετ (2001), αλλά και όταν ήρθε στο φως η υπερτίμηση των ενυπόθηκων δανείων υψηλού κινδύνου (2007)-, όλοι θυμούνται ξανά το ολλανδικό εμπόριο βολβών τουλίπας: πριν από τετρακόσια σχεδόν χρόνια, οι άνθρωποι ήταν τόσο ανόητοι ώστε να παίξουν τεράστια ποσά στην τουλίπα και, παρ΄όλα αυτά, τώρα παρασύρονταν ξανά, τυφλωμένοι από την απληστία. Lodewijk Petram, Η γέννηση του χρηματιστηρίου Εκδ. Αιώρα, Αθήνα 2013, σ. 142.

ντλώντας στοιχεία από αρχεία και ντοκουμέντα της εποχής και ακολουθώντας τα ίχνη επενδυτών, κερδοσκόπων και απατεώνων, ο Lodewijk Petram (Λόντεβεϊκ Πέτραμ) περιγράφει τη λειτουργία του πρώτου χρηματιστηρίου στον κόσμο. Όσοι έχουν κουραστεί από την τυποποιημένη - εμπορική μυθιστορηματική γραφή Dan Brown, εδώ θα βρουν ξεκάθαρη, απλή αφήγηση και ουσιαστική παρουσίαση πραγματικών γεγονότων. Το βιβλίο, κατά τη γνώμη μας, προϋποθέτει από τον αναγνώστη ενδιαφέρον για το χρηματιστήριο και τις κοινωνικές δομές στο παλαιό Άμστερνταμ. 17ος αιώνας και η Ολλανδία διανύει τον Χρυσό Αιώνα της. Το Άμστερνταμ σφύζει από οικονομική και εμπορική δραστηριότητα και η θρυλική Εταιρεία των Ανατολικών Ινδιών (VOC) συγκεντρώνει το αρχικό της κεφάλαιο, για πρώτη φορά στην ιστορία με δημόσια εγγραφή. Μέχρι τότε, οι εταιρείες ιδρύονταν για να οργανώσουν ένα και μόνο μακρινό ταξίδι για εμπορικούς σκοπούς. Με τη VOC τα πράγματα έγιναν διαφορετικά. Ένα νέο είδος εμπορίου έχει γεννηθεί και πολύ γρήγορα νέα χρηματοοικονομικά προϊόντα «φυτρώνουν» στην αγορά. Στην απλούστερη μορφή χρηματιστηριακής αγοράς, η δυναμική των συναλλαγών, οι ανάγκες και οι προσδοκίες των επενδυτών, δημιουργούν χρηματοοικονομικά προϊόντα στη μορφή που τα ξέρουμε και σήμερα! Η αγορά σε όλο της το μεγαλείο παράγει τρόπους, λύσεις, εναλλακτικές, ώστε το εμπόριο να βρει δρόμο να περάσει όπως η λάβα από το ηφαίστειο. Περιττό να πούμε ότι το πάθος και η απληστία των παικτών βρίσκει απροετοίμαστες τις «ελεγκτικές» αρχές, οι οποίες προσπαθούν να καθορίσουν τα απαραίτητα όρια και κανόνες. Ο καθορισμός περιορισμένου ωραρίου λειτουργίας του χρηματιστηρίου το 1611 από το ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

δημοτικό συμβούλιο, μας φανερώνει την αντίληψη και την προσαρμοστικότητα των υπευθύνων της εποχής. Η πληροφορία, βασική προϋπόθεση λειτουργίας κάθε αγοράς πόσω μάλλον της χρηματιστηριακής, είναι αναμφίβολα η μεγάλη αδυναμία των επενδυτών τον 17ο αιώνα στο Άμστερνταμ. Δεν γνωρίζουν, παρά με καθυστέρηση μηνών, την τύχη πλοίων και εμπορευμάτων. Υστερούν δε απέναντι στους διευθυντές της VOC και τον κύκλο τους, οι οποίοι έχουν εσωτερική πληροφόρηση αλλά και την εξουσία να λαμβάνουν καίριες αποφάσεις. Αλλά μήπως και στις μέρες μας έτσι δεν είναι; Εξαιρετικά ενδιαφέρουσα είναι και η παρουσίαση της ανθρωπογεωγραφίας αλλά και των κοινωνικών τάξεων της εποχής στην Ολλανδία. Καλβινιστές, Εβραίοι, προτεστάντες λαμβάνουν θέσεις στην αγορά και καθορίζονται επαγγελματικά και κοινωνικά, από τις αντιλήψεις, τις πεποιθήσεις και τα στερεότυπα που τότε κυριαρχούν.

Αναμφίβολα η εξέλιξη των αγορών μέχρι σήμερα ήταν τεράστια. Η ανάγκη για ένα σύνολο τραπεζικών, χρηματοοικονομικών και ασφαλιστικών προϊόντων είχε φανεί από τότε, και στις μέρες μας καλύπτεται και με το παραπάνω! Το βιβλίο του Lodewijk Petram μας δείχνει την απόσταση, μεγάλη αλλά και μικρή. Γνώσεις, μαθηματικά, τεχνικές και θεμελιώδης αναλύσεις αλλά τελικά αβεβαιότητα και σκέψεις παρόμοιες σε κάθε επενδυτή- παίχτη: «Ομολογώ ότι όχι μόνο μετάνιωσα που πούλησα τα 12.000 φιορίνια, αλλά ότι τρωγόμουν να αγοράσω και πάλι. Από φόβο, όμως, δεν το έκανα, και έκανα καλά, γιατί από τότε, το ποσοστό -χωρίς να μπορώ να καταλάβω γιατί- έχει πέσει, σαν από πανικό, στα 463%. […] Κατά συνέπεια, είμαι τόσο αναστατωμένος που σχεδόν δεν είμαι σε θέση να σκεφτώ τι είναι σκόπιμο να κάνω τώρα. Εάν το ποσοστό ήταν υψηλότερο θα πουλούσα, αλλά με το τρέχον δεν θα το κάνω. Ο θεός να δώσει να κάνω το σωστό» (σ. 265).

μας εκτιμήσεις σε καμμία περίπτωση δεν αποτελούν «επενδυτική πρόταση» * Οιήχρηματιστηριακές προτροπή για οποιαδήποτε πράξη αγοράς ή πώλησης μετοχών και άλλων κινητών αξιών. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

Α Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη

Εργαλείο προσέλκυσης διατήρησης και ανάπτυξης επιχειρηματικών δραστηριοτήτων στην Ελλάδα της κρίσης του Δημήτρη Κατσαρέλλου * * Ο Δ. Κατσαρέλλος δραστηριοποιείται τα τελευταία 23 έτη στον ευρύτερο ελληνικό χρηματοπιστωτικό χώρο, διετέλεσε Διευθυντής Επενδύσεων σε Οργανισμούς Συλλογικών Επενδύσεων και χρηματιστηριακές εταιρίες, διδάσκει στο πανεπιστήμιο του Greenwich και πρόσφατα εμπλούτισε τις επαγγελματικές του πιστοποιήσεις με αυτήν της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης.

νατρέχοντας στην πρόσφατη έκθεση Doing Business του Ιουνίου 2013 του IFC (International Finance Corporation) και της Παγκόσμιας Τράπεζας, όπου οι οικονομίες κατατάσσονται με το κριτήριο της διευκόλυνσης της επιχειρηματικής δραστηριότητας, η χώρα μας κατέλαβε την θέση 72 επί συνόλου 189 χωρών. Την Ελλάδα (θέση 72) πλαισίωναν χώρες όπως το Αζερμπαϊτζάν (θέση 70), η Ρουμανία (θέση 73), αλλά και εξωτικοί προορισμοί και νησιωτικά συμπλέγματα, όπως Αντίγκουα και Μπαρμπούντα (θέση 71) και Βανουάτου (θέση 74). Την ίδια στιγμή η Γερμανία κατατασσόταν στη θέση 21… Στον πίνακα που ακολουθεί παρατίθενται η κατάταξη που έλαβαν η Γερμανία και η Ελλάδα σε μια σειρά ενδεικτικών ενεργειών που συνδέονται (σύμφωνα με την έκθεση) με την Διευκόλυνση της Επιχειρηματικότητας: Οικονομία Γερμανία Ελλάδα Διευκόλυνση επιχειρηματικότητας 21 72 Απόκτηση οικοδομικής άδειας 12 66 Ηλεκτροδότηση 3 61 Καταχώρηση Ακινήτου 81 161 Πρόσβαση σε πίστωση 28 86 Διασυνοριακό εμπόριο 14 52 Τήρηση συμβατικών όρων 5 98 Λύση και εκκαθάριση εταιρίας 13 87 Οι παραπάνω μετρήσεις, αν και αποσπασματικές, ερμηνεύουν, κατά ένα μέρος, την διστακτικότητα για την ανάληψη νέου επιχειρηματικού ρίσκου στην χώρα μας, αλλά και την αποδήμηση ήδη υπαρχόντων υγειών επιχειρηματικών ομίλων στην αλλοδαπή. Η αρνητική εικόνα συμπληρώνεται από το μέγεθος της εκτιμώμενης διαφθοράς στην χώρα, όπως αυτή απεικονίζεται στην τελευταία έκθεση του Οργανισμού για την Παγκόσμια Διαφάνεια (Transparency Ιinternational 2012)όπου η Ελλάδα κατέλαβε την θέση 94 επί συνόλου 176 χωρών, ισοβαθμώντας με την Μογγολία, την Μολδαβία, και την Ινδία. Σε πρόσφατο συνέδριο του ΕΒΕΑ (18/2/2103), ο Γενικός Επιθεωρητής Δημόσιας Διοίκησης Λέανδρος ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

οικονομία Ρακιντζής μεταξύ άλλων ανέφερε ότι, 8 χρόνια που υπηρετεί σε αυτήν την θέση, έχει στείλει στην δικαιοσύνη 2.000 υποθέσεις, εκ των οποίων όμως δεν έχει τελεσιδικήσει ούτε μία. Ενώ, απευθυνόμενος στους επιχειρηματίες, σχολίασε ότι αντιλαμβάνεται πόσο δύσκολο είναι να σχεδιάσει κάποιος επένδυση στην χώρα μας, καθώς η δικαιοσύνη αποδίδεται σε επτά στάδια, για την ολοκλήρωση των οποίων απαιτούνται περίπου 10 χρόνια. Τα παραπάνω αποτελούν τροχοπέδη στην επιχειρηματικότητα, συμβάλλουν στην αποβιομηχάνιση της χώρας, συντηρούν τα επίπεδα της ανεργίας σε μη αποδεκτά επίπεδα, αφαιμάσσουν τα ασφαλιστικά ταμεία από εισφορές και συντηρούν την μαύρη τρύπα στα δημόσια οικονομικά της χώρας. Η παραπάνω εικόνα μπορεί, κατά την γνώμη μας, να αντιστραφεί, μέσα από την εφαρμογή ενός πλαισίου αρχών που η χώρα μας έχει ήδη δεσμευτεί να εφαρμόσει. Αναφερόμαστε στο Οικουμενικό Σύμφωνο (United Nations Global Compact), που δημιουργήθηκε τον Ιούλιο του 2000. Επιτρέψατε μου να σας παραπέμψω στον δικτυακό τόπο των Ηνωμένων Εθνών http://www. unglobalcompact.org/Languages/Greek/index.html, όπου υπάρχει μια ολοκληρωμένη παρουσίαση της όλης πρωτοβουλίας. Με απλά λόγια, το Οικουμενικό Σύμφωνο αποτελεί ένα πλαίσιο για τις επιχειρήσεις που δεσμεύονται να ευθυγραμμίσουν τις λειτουργίες τους και τις στρατηγικές τους με 10 παγκόσμια αποδεκτές αρχές στους τομείς των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, των συνθηκών εργασίας, του περιβάλλοντος και της καταπολέμησης της διαφθοράς. Ως η μεγαλύτερη, παγκόσμια πρωτοβουλία εταιρικής υπευθυνότητας, με χιλιάδες συμμετέχοντες από περισσότερες από 100 χώρες, το Οικουμενικό Σύμφωνο έχει ως πρωταρχικό στόχο την οικοδόμηση και προώθηση της κοινωνικής νομιμότητας των επιχειρήσεων και των αγορών. Μία επιχείρηση που υπογράφει το Οικουμενικό Σύμφωνο, μοιράζεται την πεποίθηση ότι εταιρικές πρακτικές, στηριζόμενες σε παγκόσμιες αρχές, συμβάλλουν σε μία σταθερότερη, δικαιότερη και περιεκτικώτερη παγκόσμια αγορά και βοηθούν στην οικοδόμηση ευημερουσών και ακμαζουσών κοινωνιών. Οι 10 αρχές του Οικουμενικό Σύμφωνου είναι: Ανθρώπινα Δικαιώματα Αρχή 1η: Οι επιχειρήσεις οφείλουν να υποστηρίζουν και να σέβονται την προστασία των διεθνώς διακηρυγΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

μένων ανθρώπινων δικαιωμάτων Αρχή 2η: Οι επιχειρήσεις οφείλουν να διασφαλίζουν ότι οι δικές τους δραστηριότητες δεν εμπλέκονται σε παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Συνθήκες εργασίας Αρχή 3η: Οι επιχειρήσεις οφείλουν να προασπίζουν το δικαίωμα του συνεταιρίζεσθαι και την αποτελεσματική αναγνώριση του δικαιώματος της συλλογικής διαπραγμάτευσης. Αρχή 4η: Οι επιχειρήσεις οφείλουν να προασπίζουν την εξάλειψη κάθε μορφής καταναγκαστικής ή υποχρεωτικής εργασίας. Αρχή 5η: Οι επιχειρήσεις οφείλουν να προασπίζουν την ουσιαστική κατάργηση της παιδικής εργασίας. Αρχή 6η: Οι επιχειρήσεις οφείλουν να προασπίζουν την εξάλειψη των διακρίσεων στις προσλήψεις και την απασχόληση. Περιβάλλον Αρχή 7η: Οι επιχειρήσεις οφείλουν να ακολουθούν προληπτική προσέγγιση ως προς τις περιβαλλοντικές προκλήσεις. Αρχή 8η: Οι επιχειρήσεις οφείλουν να αναλαμβάνουν πρωτοβουλίες για την ενίσχυση της περιβαλλοντικής υπευθυνότητας. Αρχή 9η: Οι επιχειρήσεις οφείλουν να ενθαρρύνουν την ανάπτυξη και διάδοση τεχνολογιών που είναι φιλικές προς το περιβάλλον. Καταπολέμηση της Διαφθοράς Αρχή 10η: Οι επιχειρήσεις οφείλουν να αντιτίθενται σε κάθε μορφής διαφθορά, συμπεριλαμβανομένου του εκβιασμού και της δωροδοκίας. Ο δεκάλογος υλοποίησης των αρχών του Οικουμενικό Σύμφωνου προϋποθέτει πως: • η αντιμετώπιση των αρχών όχι ως ένα επιπρόσθετο αλλά ως συστατικό στοιχείο της εταιρικής στρατηγικής και της καθημερινής λειτουργίας της επιχείρησης • οι καθαρές δεσμεύσεις από τα ηγετικά στελέχη της επιχείρησης • η επικοινωνία των δεσμεύσεων μέσα σε όλον τον οργανισμό τόσο σε υψηλόβαθμα στελέχη όσο και στο προσωπικό, ώστε να διασφαλισθεί ευρεία υποστήριξη των αρχών • ένα επιχειρηματικό περιβάλλον ανοικτό σε νέες ιδέες και στην καινοτομία • οι μετρήσιμοι στόχοι και ένα διαφανές σύστη33

μα σε σχέση με την έκδοση απολογισμών ή αναφορών σύμφωνα με τις προδιαγραφές του Οικουμενικού Συμφώνου (Communicationon Progress). • η επιθυμία και ικανότητα για μάθηση και προσαρμογή • η αφοσίωση σε πρακτικές-συγκεκριμένες δράσεις • η επιθυμία για συνεργασία και διάλογο με τους συμμέτοχους της επιχείρησης”. Αν κάνουμε μια αναγωγή των παραπάνω στην σημερινή Ελληνική επιχειρηματική πραγματικότητα (δημόσια και ιδιωτική) αλλά ακόμα και σε μη κερδοσκοπικούς οργανισμούς κοινωνικού ή άλλου χαρακτήρα, θα διαπιστώσομε πως η υιοθέτηση του προαναφερθέντος πλαισίου δράσεων ίσως να αποτελεί μονόδρομο. Οι επιχειρηματικοί οργανισμοί που θα υιοθετήσουν τις αρχές της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης μπορούν να προσβλέπουν σε μια σειρά από οφέλη, όπως: μείωση κοστολογικής βάσης, καινοτομία, επίτευξη ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος, αναγνωσιμότητα, προσέλκυση στελεχών, ενδυνάμωση των ενεργειών Δημοσίων Σχέσεων, πρόσβαση σε φορολογικά κίνητρα κλπ. Επιπρόσθετα, η ύπαρξη Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης οδηγεί σε προσέλκυση επενδυτών, ενώ για τις εισηγμένες στο Χρηματιστήριο εταιρείες την δυνατότητα συμμετοχής σε δείκτες όπως FTSE4 Good Index Series, και MSCI Sustainability Indices. Η μεθοδολογία του gap analysis (πού ήμαστε σήμερα, πού θέλουμε να φτάσουμε αύριο), η συγκριτική ανάλυση με τις υπάρχουσες βέλτιστες πρακτικές (best practices), η αξιοποίηση της ήδη υπάρχουσας συσσωρευμένης γνώσης, η αλληλεπίδραση με υπερεθνικές επαγγελματικές ενώσεις, μπορούν να μας βοηθήσουν στην εκπόνηση ενός πρώτου σχεδίου δράσης έστω και 34

σαν άσκηση εργασίας. Κατά την γνώμη μας, δεν είναι μακριά η ώρα που ο προβληματισμός αναφορικά με την Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη θα αρχίσει να ενσωματώνεται στην κοινοτική και εθνική νομοθεσία και τότε, όπως πάντα, θα... τρέχουμε να συμμορφωθούμε. Ήδη η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει υιοθετήσει μια σειρά δράσεων (action agenda) για την περίοδο 20112014 σε ό,τι αφορά το πεδίο της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης βλ: http://ec.europa.eu/enterprise/policies/ sustainable-business/corporate-social-responsibility/ index_en.htm Συνοψίζοντας, η μεθοδολογία της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης μπορεί κατά την γνώμη μας να αποτελέσει το βασικό εργαλείο προσέλκυσης, διατήρησης και ανάπτυξης βιώσιμων επιχειρηματικών δραστηριοτήτων, με όφελος που δεν περιορίζεται μόνον στην απόδοση του προς επένδυση κεφαλαίου, αλλά επεκτείνεται στην αξιοποίηση και ανάπτυξη του εγχώριου ανθρώπινου δυναμικού και ταυτόχρονα συμβάλλει στη προστασία του περιβάλλοντος.

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

επιστημονικά νέα

ΕΝΑΣ Έλληνας επιστήμονας «ξεκλειδώνει» το Αλτσχάιμερ

Σε ένα καλύτερο επίπεδο ζωής χάρη στην καινοτόμο ιδέα ενός Έλληνα επιστήμονα μπορούν να ελπίζουν οι ασθενείς που νοσούν από Αλτσχάιμερ, η οποία μάλιστα δεν πηγάζει από κάποια φαρμακευτική αγωγή αλλά από την αξιοποίηση των δυνατοτήτων που προσφέρει η σύγχρονη τεχνολογία. «Ζούμε περισσότερο με αποτέλεσμα ο εγκέφαλός μας να κάνει πολλά… χιλιόμετρα. Η αύξηση του προσδόκιμου ζωής φθείρει τη λειτουργία του μυαλού με αποτέλεσμα μετά τα 75 έτη οι άνθρωποι να εμφανίζουν νευροεκφυλιστικές αλλοιώσεις, άνοια τύπου Αλτσχάιμερ» σημειώνει ο ψυχολόγος-ερευνητής από τη Θεσσαλονίκη Γιάννης Ταρνανάς. Ο 38χρονος επιστήμονας εργάζεται εδώ και έξι μήνες στο τμήμα Γεροντολογίας και Αποκατάστασης του Πανεπιστημίου της Βέρνης. Από τον περασμένο Μάρτιο, η ομάδα που έχει συγκροτήσει κατά της σοβαρής νόσου εμπλουτίζεται συνεχώς με νευροεπιστήμονες και μηχανικούς Η/Υ από το τμήμα Ιατρικής Πληροφόρησης του ίδιου πανεπιστημίου αλλά και άλλων πανεπιστημίων. «Η μέθοδος μας στηρίζεται σε μια μη φαρμακευτική αντιμετώπιση της άνοιας με τη βοήθειας της τεχνολογίας της τρισδιάστατης εικονικής πραγματικότητας και της φυσικής αλληλεπίδρασης με τον χρήστη μέσω της κάμερας Kinect της Microsoft. H λογική πίσω από αυτή τη μεθοδολογία είναι πως η επανάληψη απλών και σύνθετων γνωστικών ασκήσεων μέσα σε ρεαλιστικά τρισδιάστατα περιβάλλοντα εικονικής πραγματικότητας, μπορεί να βοηθήσει. Για παράδειγμα, μια εικονική κουζίνα, ένας εικονικός περίπατος ή μια εικονική περιήγηση σε ένα μουσείο μπορεί να προσφέρει πραγματική γνωστική ενίσχυση ή έστω διατήρηση του νοητικού επιπέδου των ασθενών με άνοια με τον ίδιο τρόπο που η καθημερινή φυσική άσκηση ενισχύει ή επιβραδύνει την αποδυνάμωση της φυσικής υγείας. Η μεθοδολογία είναι πολύ ισχυρή καθώς ο ρεαλισμός που υπάρχει στο περιβάλλον εικονικής πραγματικότητας επιτρέπει τη μεταφορά της γνωστικής άσκησης σε καθημερινές δραστηριότητες» εξηγεί ο κ. Ταρνανάς. Η τεχνολογία που έχει αναπτυχθεί μπήκε στο 2011 για 2 χρόνια σε πειραματικό στάδιο στην Ελληνική Εταιρεία Νόσου Αλτσχάιμερ και Συναφών Διαταραχών και από τον Απρίλιο δοκιμάζεται σε 250 ασθενείς στο μεγαλύτερο νοσοκομείο της Βέρνης που ασχολείται με ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

τη γεροντική άνοια. Εάν η τεχνολογία καταφέρει να κρατήσει ζωντανή τη μνήμη των ανθρώπων που πάσχουν από άνοια, τότε ο κ. Ταρνανάς θα έχει κάνει ένα μεγάλο άλμα κατά της σκοτεινής πλευράς του εγκεφάλου.

Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων από την Hublot

Απλώς λέει την ώρα, δεν έχει φωτογραφική μηχανή ή βιντεοκάμερα, δεν μπορεί να συνδεθεί στο Facebook ή να στείλει μήνυμα στο Twitter. Στην πραγματικότητα, πολύ λίγοι άνθρωποι έχουν την παραμικρή ιδέα για το τι είναι και τι κάνει. Πρόκειται για μια απίστευτη κατασκευή, ένα αντίγραφο του... Μηχανισμού των Αντικυθήρων, κατασκευασμένο από την ελβετική εταιρεία ωρολογοποιίας Hublot. Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων είναι ο πρώτος αναλογικός υπολογιστής, κατασκευασμένος από τους Αρχαίους Έλληνες, πριν από 2.100 περίπου χρόνια ανάμεσα στο 100 και 150 π.Χ. Ενσωμάτωνε καινοτόμες τεχνολογίες για την εποχή, όπως μη γραμμικά γρανάζια, και υψηλού επιπέδου αστρονομικές και μαθηματικές γνώσεις που έδιναν τη δυνατότητα για πολυσύνθετους αστρονομικούς υπολογισμούς. Πολλοί προσπάθησαν και κάποιοι κατάφερα να φτιάξουν αντίγραφα της κατασκευής. Να θυμίσουμε ότι ένα τέτοιο αντίγραφο έφτιαξε η Lego. Το 2008 η δημοσίευση στο περιοδικό Nature αναλύσεων από τρισδιάστατο ηλεκτρονικό τομογράφο, ο οποίος είχε εξετάσει λεπτομερώς τα κομμάτια του Μηχανισμού των Αντικυθήρων ενέπνευσαν κάποιους οραματιστές ωρολογοποιούς. Ο Matthias Buttet διευθυντής του κατασκευαστικού και R&D τμήματος της Hublot, θέλησε να αποτείνει φόρο τιμής σ’ αυτή την αρχαία κληρονομιά και ό,τι αντιπροσωπεύει. Είναι επίσης ένας θρίαμβος της σύγχρονης ωρολογοποιίας. Για πρώτη φορά ένα ρολόι εμπνέεται απευθείας από την αρχαιότητα, και γι αυτό οι μηχανικοί της Hublot συνεργάστηκαν με πληθώρα επιστημόνων που περιλάμβανε αρχαιολόγους, επιγραφολόγους και ιστορικούς μηχανικών κατασκευών. Η πρόκληση που αντιπροσώπευε ένα τέτοιο εγχείρημα ήταν η ενσωμάτωση σε μερικά κυβικά εκατοστά όλων όσων είχαν κατασκευάσει οι πρόγονοι μας σε αρκετές εκατοντάδες κυβικά εκατοστά όγκου. Το αποτέλεσμα είναι ένας πλήρως λειτουργικός μηχανισμός αστρονομικών προβλέψεων, που ενσωματώνει επιπλέον και ρολόι. Η ώρα απεικονίζεται στο κέντρο του κα35

ντράν, ενώ οι αστρονομικές προβλέψεις στην εμπρόσθια και πίσω όψη. Στο εμπρόσθιο μέρος απεικονίζεται το ημερολόγιο των Πανελλήνιων αγώνων της εποχής, το Αιγυπτιακό ημερολόγιο, η θέση του ήλιου και των αστερισμών στο ζωδιακό κύκλο, οι φάσεις της Σελήνης και το αστρικό έτος. Στο πίσω μέρος, έχουμε τον κύκλο του Κάλλιππου, τον Μετωνικό κύκλο, τον κύκλο του Σάρου και τον κύκλο του Εξέλιγμου. Στην διαδικασία κατασκευής οι άνθρωποι της Hublot αντιμετώπισαν διάφορα θέματα για πρώτη φορά, όπως τα περίφημα μη γραμμικά γρανάζια για τον υπολογισμό των ελλειπτικών τροχιών στο ηλιακό μας σύστημα. Το «ρολόι» δεν θα βγει φυσικά στην παραγωγή. Είναι ένα κομμάτι που αντικατοπτρίζει το σκεπτικό λειτουργίας της Ελβετικής εταιρείας για το Baselworld Watch Show που θα γίνει στη Βασιλεία της Ελβετίας. Μετά το τέλος της έκθεσης το ρολόι θα τοποθετηθεί στο Musee des Arts et Metiers, στο Παρίσι.

Ελληνικό ψηφιδωτό 1700 ετών βρέθηκε στην Τουρκία

Ψηφιδωτό 1700 ετών ανακαλύφθηκε τυχαία στην κεντρική επαρχία της Ανατολίας, Αμάσεια. Εντόπιοι ειδικοί ισχυρίζονται ότι το ψηφιδωτό είναι μεγέθους 80 τετραγωνικών μέτρων και ανήκει στην αρχαία Ρωμαϊκή Περίοδο και κατά πάσα πιθανότητα ήταν το δάπεδο ενός αρχαίου κτηρίου του Δήμου για συνεδριάσεις. Στο ψηφιδωτό απεικονίζεται η Κτήσις. Ο κυβερνήτης της Αμάσειας, Halil Comaktekin δήλωσε ότι δεν σχεδιάζει να μετακινήσει το μωσαϊκό και θα λάβει όλα τα αναγκαία μέτρα για την προστασία του ώστε να κερδίσει τουρίστες η πόλη. Ο διευθυντής του Ιστορικού Μουσείου της Αμάσειας, Celal Ozdemir, δήλωσε ότι είναι το δεύτερο μωσαϊκό που βρέθηκε στην περιοχή και εμπλουτίζει την ιστορία και την πολιτιστική κληρονομιά της πόλης. Η Αμάσεια βρίσκεται επάνω στα βουνά της ακτής της Μαύρης Θάλασσας (Πόντος), σε μια στενή κοιλάδα στις όχθες του ποταμού Ίρι. Είναι η πατρίδα του γεωγράφου Στράβωνα. Οι πολιτισμός ανάγεται στα πανάρχαια χρόνια και από την περιοχή έχουν περάσει διάφοροι πολιτισμοί, αναφέρει το τούρκικο δημοσίευμα. Η τοποθεσία της πόλης είναι επάνω σε ένα οχυρωμένο όρος και ως εκ τούτου έμεινε ανέπαφη στους αιώνες. Από αυτήν την περιοχή πέρασαν οι Χετταίοι, οι Φρύγες, οι Κιμμέριοι, οι Λυδοί, οι Πέρσες, οι Ρωμαίοι, οι Βυζαντινοί, οι Σελτζούκοι Τούρκοι. 36

Το 1920 στην Αμάσεια του Πόντου ζούσαν χιλιάδες Έλληνες, υπήρχαν 392 ενορίες και 325 ελληνικά σχολεία με 565 δασκάλους.

θάνατος k Οτηςδημογραφικός χώρας μας Kατά 10% μειώθηκαν οι γεννήσεις στην Ελλάδα τα τελευταία πέντε χρόνια, σύμφωνα με τα στοιχεία του Ινστιτούτου Υγείας του Παιδιού, που διαβιβάστηκαν στη Βουλή από τον υπουργό Υγείας και δείχνουν ότι το 2007 ο αριθμός γεννήσεων ήταν 111.926 και έπεσε σταδιακά τα επόμενα χρόνια, με τις γεννήσεις να περιορίζονται το 2012, στις 100.980. «Το πρόβλημα της υπογεννητικότητας στον ελληνικό πληθυσμό αυξάνεται συνεχώς τις τελευταίες δύο δεκαετίες και επιδεινώνεται σημαντικά την τελευταία περίοδο, λόγω της έντονης οικονομικής κρίσης που αντιμετωπίζει η χώρα» αναφέρει ο υπουργός Υγείας, σε έγγραφό του που διαβιβάστηκε στη Βουλή. «Η συνεχής μείωση των αριθμών των γεννήσεων, η έντονη μεταβολή (μείωση) των δεικτών γεννητικότητας και αναλογίας γεννήσεων ανά γυναίκα αναπαραγωγικής ηλικίας, δηλώνει την κορύφωση του προβλήματος, με αρνητικές προοπτικές εξέλιξης» επισημαίνει επίσης ότι εκτός από τους ποσοτικούς δείκτες υπάρχουν και ποιοτικά χαρακτηριστικά που διαμορφώνουν το δημογραφικό πρόβλημα της υπογεννητικότητας, όπως η αύξηση του μέσου όρου ηλικίας γάμου και κατά συνέπεια, η γέννηση παιδιών σε μεγαλύτερες ηλικίες των γονέων, η ανισοκατανομή των γεννήσεων ανά περιφέρεια της χώρας (μείωση των γεννήσεων στον αγροτικό πληθυσμό), η σημαντική συμμετοχή γεννήσεων από οικογένειες μεταναστών κλπ. Σύμφωνα με τα στατιστικά στοιχεία καταγραφής γεννήσεων ζώντων νεογνών που τηρούνται στο Ινστιτούτο Υγείας του Παιδιού, στο πλαίσιο του Εθνικού Προγράμματος Προληπτικού Ελέγχου Νεογνών, παρατηρείται μείωση του αριθμού αυτών, περίπου 10% την τελευταία πενταετία και συγκεκριμένα το 2007 (111.926), 2008 (118.302), 2009 (117.933), 2010 (114.766), 2011 (107.200), 2012 (100.980). Όπως εξάλλου αναφέρει ο υπουργός, «το περιεχόμενο των πολιτικών για την αντιμετώπιση της υπογεννητικότητας στην Ελλάδα προϋποθέτει τη συστηματική λήψη μέτρων και ανάπτυξη δράσεων για παροχές, υποδομές, οργάνωση υπηρεσιών κλπ, σε κοινωνικό, οικονομικό, εργασιακό και ασφαλιστικό επίπεδο». Το έγγραφο διαβιβάστηκε στη Βουλή μετά από ερώτηση του ανεξάρτηΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

επιστημονικά νέα του βουλευτή Γιάννη Κουράκου, ο οποίος επικαλείται έρευνα της Εθνικής Σχολής Δημόσιας Υγείας που δείχνει ότι υπάρχει αύξηση στις γεννήσεις νεκρών εμβρύων. Ο βουλευτής είχε διατυπώσει την ανησυχία του για το ενδεχόμενο γυναίκες που μένουν άνεργες να παραλείπουν σημαντικές εξετάσεις και ελέγχους κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης. Συγκλονιστικά είναι όμως και τα στοιχεία που αντλούμε από τις εκθέσεις της ΕΕ, όπου το συνολικό ποσοστό γονιμότητας στην Ελλάδα ανέρχεται στις 1,42 γεννήσεις ζώντων νεογνών ανά γυναίκα, αποτελώντας το 17ο υψηλότερο ποσοστό στην ΕΕ, κάτω από τον μέσο όρο των 1,57 στην ΕΕ των 27. Αυτό δείχνουν τα τελευταία στοιχεία από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και αυτό απάντησε ο αρμόδιος Επίτροπος για θέματα Απασχόλησης, Κοινωνικών Υποθέσεων και Κοινωνικής Ένταξης, Λ. Άντορ στο σχετικό κοινοβουλευτικό έλεγχο του Ευρωβουλευτή της Ν.Δ. Γιώργου Παπανικολάου. Ο Έλληνας Ευρωβουλευτής ανέφερε πως στην πρόσφατη τριμηνιαία επισκόπησή της, η Επιτροπή ανέλυσε τις επιπτώσεις της κρίσης στη γονιμότητα. Από το 2009 η γονιμότητα έχει σταματήσει να ανέρχεται και έχει σταθεροποιηθεί σε μέσο όρο μόλις κάτω από 1,6 παιδιά ανά γυναίκα στην ΕΕ των 27. Επιβεβαιώνοντας τα στοιχεία αυτά, ο Ούγγρος Επίτροπος σημείωσε πως η μεγαλύτερη πτώση από το 2010 στο 2011 σημειώθηκε στη Δανία (1,87 σε 1,75), στην Εσθονία και στο Λουξεμβούργο (1,63 έως 1,52 και στις δύο περιπτώσεις). Για τα ίδια έτη αναφοράς, το ποσοστό για την Ελλάδα μειώνεται από 1,51 σε 1,42. Η κατάσταση ωστόσο, διαφέρει σημαντικά από το ένα κράτος μέλος στο άλλο, με ορισμένες χώρες να σημειώνουν αύξηση στο συνολικό ποσοστό γονιμότητας (π.χ. η Λιθουανία, όπου το ποσοστό γονιμότητας αυξήθηκε από 1,55 σε 1,76). Πρόσφατα στοιχεία που δημοσιοποίησε επίσης η Ελληνική Στατιστική Αρχή παρουσιάζουν την Ελλάδα ως μία χώρα που κατοικείται κυρίως από ηλικιωμένους και με μεγάλη υπεροχή του «ασθενούς φύλου». Σύμφωνα με τα στοιχεία, ο νόμιμος πληθυσμός της χώρας φτάνει τα 10.815197 άτομα και οι 9.903.268 είναι πολίτες, ενώ ο αριθμός των ατόμων ηλικίας άνω των 65 ετών έχει ξεπεράσει τα 2 εκατομμύρια, γεγονός που αποτελεί βόμβα στα χέρια των ασφαλιστικών ταμείων. Παράλληλα, τα στοιχεία δείχνουν ότι υπάρχουν 1,6 εκατομμύρια Έλληνες, δηλαδή πάνω από το 15%, που είναι πάνω από 70 ετών, ενώ στην Ελλάδα υπάρχουν ήδη 250 παιδιά έως 14 ετών τα οποία είναι παντρεμένα ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

και δύο από αυτά και διαζευγμένα Όσο για την ηλικία ανά περιοχή, η πιο γερασμένη περιοχή της Ελλάδας είναι η Ήπειρος, ενώ στα νησιά φαίνεται να επικρατούν οι νέοι. Ενδιαφέροντα είναι και τα στοιχεία που αφορούν την οικογενειακή κατάσταση, αφού το 50,3% του πληθυσμού της χώρας, είναι κατά νόμο έγγαμοι και το 39,% είναι άγαμοι, περισσότεροι απ’ τους οποίους είναι άνδρες. Οι πιο πολλοί παντρεμένοι βρίσκονται στην ηλικία 40-49 έτη, ωστόσο το διαζύγιο χτυπά περισσότερο στην ίδια ηλικία με 103.708 διαζευγμένους. Τέλος, αναφορικά με την εθνικότητα, προκύπτει ότι 9.903.268 άτομα έχουν ελληνική υπηκοότητα, 199.101 άτομα έχουν υπηκοότητα άλλων χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, 708.003 άτομα έχουν υπηκοότητα λοιπών χωρών και 4.825 άτομα είναι χωρίς υπηκοότητα ή έχουν αδιευκρίνιστη υπηκοότητα.

ο Σοβιετικός αξιωματικός k S.Petrov: που αρνήθηκε να πατήσει το κουμπί του ολέθρου Τριάντα χρόνια νωρίτερα, η ανθρωπότητα ισορρόπησε στο χείλος της αβύσσου. Μια πυρηνική αναμέτρηση καταστροφικής κλίμακας αποσοβήθηκε την τελευταία στιγμή. Την παρτίδα έσωσε ένας Σοβιετικός αξιωματικός. Ξημέρωνε η Δευτέρα 26 Σεπτεμβρίου 1983. Μπροστά στις οθόνες της έγκαιρης προειδοποίησης της Σοβιετικής Ένωσης για πυρηνική επίθεση, καθόταν ως υπεύθυνος βάρδιας ο StanislavPetrov. Ξαφνικά το σύστημα εντόπισε έναν εισερχόμενο διηπειρωτικό πύραυλο (ICBM), που είχε εκτοξευθεί από τις Ηνωμένες Πολιτείες. Στιγμές αργότερα, ο υπολογιστής έδωσε σήματα για μια συστοιχία πυραύλων που είχαν μόλις απογειωθεί. Το πρωτόκολλο αντίδρασης της ΕΣΣΔ ήταν περισσότερο από σαφές. Σε αυτές τις περιπτώσεις, προέβλεπε άμεση απάντηση με πυρηνικά. Για να συμβεί αυτό, έπρεπε ο αξιωματικός βάρδιας να αναφέρει αστραπιαία τα δεδομένα στους ανωτέρους του. Αυτό εξ άλλου ήταν το καθήκον του. Ο Petrov, όμως, αντίθετα σε κάθε λογική, ενάντια στην αυστηρή εκπαίδευση που είχε λάβει, δεν το έπραξε. Παίρνοντας ένα πελώριο ρίσκο, αποφάσισε ότι ο συναγερμός ήταν ένα τεχνικό σφάλμα, αποφάσισε να σιωπήσει και να μην το αναφέρει στους προϊσταμένους του. Για τα δεδομένα της Σοβιετικής Ένωσης ήταν μια απίστευτη ανυπακοή, μια προδοσία με ολέθρια αποτελέσματα, αλλά η απόφασή του μπορεί να έσωσε τον πλανήτη από ένα ολοκαύτωμα. 37

Αν μάλιστα εστιάσουμε στην εποχή, θα θυμηθούμε ότι μόλις 25 μέρες νωρίτερα η σοβιετική ηγεσία είχε καταρρίψει, δυτικά της νήσου Σαχαλίνης, το Κορεάτικο 747, στην πτήση ΚΑL 007 από την Ν. Υόρκη στη Σεούλ. Το περιστατικό, ως συνήθως, είχε δύο αναγνώσεις, το αποτέλεσμα όμως ήταν ότι 269 ψυχές από 16 διαφορετικά έθνη είχαν χάσει την ζωή τους χωρίς να φταίνε σε τίποτα. Σε αυτό το ιστορικό πλαίσιο, ο StanislavPetrov καθόταν μπροστά από στις οθόνες ακούγοντας τα ηχητικά σήματα να τρυπούν τα αυτιά του και βλέποντας τις ενδείξεις του συναγερμού να έχουν κάνει τα τερματικά σαν χριστουγεννιάτικα δένδρα. Ταυτόχρονα, το σύστημα τον πληροφορούσε ότι το επίπεδο αξιοπιστίας των σημάτων ήταν υψηλότατο. Ένα λεπτό αργότερα η σειρήνα ήχησε πάλι. Ο δεύτερος διηπειρωτικός πύραυλος εκτοξεύθηκε. Ακολούθως, τρίτος, τέταρτος και πέμπτος. Οι υπολογιστές είχαν αλλάξει τις προειδοποιήσεις τους από την ένδειξη «πιθανή εκτόξευση» σε «επιδρομή πυραύλων». Ήταν ένα πρωτόγνωρο πανδαιμόνιο συναγερμών. Παρά το γεγονός ότι η φύση, το μέγεθος, η ένταση της προειδοποίησης, όλα, έδειχναν απολύτως σαφή και αξιόπιστα, ο Petrov επέμενε να έχει τις αμφιβολίες του. Ενώ ο χρόνος πιέζει αφόρητα, επικοινωνεί με ομάδα ειδικών, που παρακολουθούσαν μέσω δορυφορικού ραντάρ τις κινήσεις των αμερικανικών βάσεων. Τον πληροφόρησαν ότι δεν είχε σημειωθεί κάποια κίνηση. Πλην όμως ο ρόλος εκείνης της ομάδας ήταν καθαρά συμβουλευτικός. Το πρωτόκολλο υπαγόρευε ρητά και κατηγορηματικά ότι όλη η αντίδραση έπρεπε να βασιστεί στις ενδείξεις των υπολογιστών και ακολούθως να ενημερωθούν άμεσα τα ανώτερα κλιμάκια, τα οποία πιθανότατα θα είχαν μια μόνο επιλογή: να πατήσουν τα κουμπιά. Ο Petrov σκέφτηκε παράδοξα. Στην τρέλλα της στιγμής, παρά την αυστηρή εκπαίδευση και την απόλυτη τήρηση του πρωτοκόλλου, αποφάσισε ότι ήταν τόσες πολλές, τόσο σαφείς, τόσο έντονες οι ενδείξεις, που δεν μπορούσαν παρά να είναι εσφαλμένες. Πέρασαν μερικά λεπτά υπέρτατης αγωνίας. Αξιολογώντας τα στοιχεία, τους χρόνους και τις ενδείξεις, υπολόγισε ότι το κακό θα είχε συμβεί. Τηλεφώνησε στον αξιωματικό υπηρεσίας της κεντρικής διοίκησης του Κόκκινου Στρατού και ανάφερε βλάβη του συστήματος! Λίγες μέρες αργότερα δέχτηκε επίπληξη, όχι για την απόφασή του, αλλά διότι δεν είχε καταγράψει σωστά τα στοιχεία στο βιβλίο συμβάντων! 38

Αργότερα παραδέχτηκε ότι την στιγμή της απόφασης δεν ήταν απολύτως βέβαιος πως είχε πράξει το σωστό και συμπλήρωσε ότι, ανάμεσα στο προσωπικό που επιτελούσε τη συγκεκριμένη δραστηριότητα, ήταν ο μόνος πολίτης. Όλοι οι υπόλοιποι ήταν στρατιωτικοί. Και έτυχε τη στιγμή της κρίσης, του λάθους δηλαδή, να είναι αυτός υπηρεσία. Όταν, με την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης, η ιστορία έγινε γνωστή, έλαβε διάφορα διεθνή βραβεία (DresdenPreis 2013, MediaAward 2011, WorldCitizenAward 2004). Σήμερα, στα 74 του χρόνια, ζει σε ένα χωριό έξω από τη Μόσχα, με την σύνταξη του αντισυνταγματάρχη εν αποστρατεία. Δεν λογίζει τον εαυτό του ως ήρωα, αλλά είναι βέβαιος πως ήμασταν αρκετά τυχεροί διότι ήταν εκείνος βάρδια το ξημέρωμα της 26ης Σεπτεμβρίου.

σε δωρική k Επιγραφή βουλγαρική εκκλησία

διάλεκτο σε

Στην Μεσημβρία της Βουλγαρίας, κατά την εκτέλεση εργασιών συντηρήσεως στον ναό ρυθμού βασιλικής (XIII- XIV αι.) της Αγίας Παρασκευής, ανακαλύφθηκε αρχαία επιγραφή σε δωρική διάλεκτο, αφιερωμένη στον θεό Ποσειδώνα. Η μαρμάρινη στήλη με την επιγραφή είναι κτισμένη στην ανατολική πλευρά του ναού και μαρτυρεί ότι η εκκλησία κτίστηκε επάνω από τα ερείπια του αρχαίου ναού. Αυτά αναφέρει σε ανακοίνωσή της η Αρχαιολόγος Ευτέρπη Στόϊτσεβα, από το τμήμα Πολιτιστικής Κληρονομιάς του Δήμου της Μεσημβρίας. Η επιγραφή είναι σε τέσσερις σειρές και είναι αφιερωμένη στον πανίσχυρο θεό Ποσειδώνα Ασφάλειο. «Η επιγραφή είναι χαραγμένη στα αρχαία Ελληνικά, σε δωρική διάλεκτο, και σχετίζεται με την ίδρυση της δωρικής αποικίας Μεσάμβριας. Η είδηση αυτή αποτελεί μεγάλη ανακάλυψη για την πόλη Nessebar/Μεσημβρία και είναι απόδειξη για την ύπαρξη ναού του Ποσειδώνα κατά την αρχαιότητα. Μέχρι τώρα, υπήρχαν στοιχεία και ανακαλύψεις για δύο ναούς του Απόλλωνα, δύο ναούς του Δία, του Ασκληπιού, του Διονύσου, της Ήρας, και τώρα προστίθεται ο ναός του Ποσειδώνα. Η μεγάλη αυτή συμβολή εμπλουτίζει την πολιτιστική κληρονομιά και την ιστορία της πόλης.

επιμέλεια: Παύλος Καρούσος ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

ΙΣΤΟΡΙΚΟ αφιερωμα

Το βασιλικό ης κίνημα της 13 Δεκεμβρίου 1967

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

Η Ιστορία διδάσκει;

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ παρουσιάζει σε αυτό το τεύχος της μία θυελλώδη, εξαιρετικά σκοτεινή και αμφιλεγόμενη σελίδα της νεώτερης Ελληνικής Ιστορίας. Το 1967 υπήρξε ένα καθοριστικό έτος: ξεκίνησε με την πτώση στις 3 Απριλίου της μεταβατικής κυβέρνησης Παρασκευοπούλου, που είχε σχηματισθεί τον Δεκέμβριο του 1966 με μυστική συμφωνία των αρχηγών των δύο μεγάλων κομμάτων της εποχής, του Γεωργίου Παπανδρέου και του Παναγιώτη Κανελλόπουλου, για να οδηγήσει την χώρα σε εκλογές. Ο Κανελλόπουλος, υποπτευόμενος ότι επίκειται πραξικόπημα, ζήτησε να σχηματίσει ο ίδιος κυβέρνηση και να διεξαγάγει αυτός τις εκλογές, πιστεύοντας ότι οι Ένοπλες Δυνάμεις θα πειθαρχούσαν στον ηγέτη της Δεξιάς και κατ’ επανάληψη υπουργό Αμύνης κατά τις προηγούμενες δεκαετίες. Αλλά η πεποίθησή του ήταν εσφαλμένη. Οι επίδοξοι πραξικοπηματίες αποσκοπούσαν να ανατρέψουν όχι μόνον το πολιτικό σύστημα αλλά και την κοινωνική τάξη πραγμάτων. Οι περισσότεροι είχαν πληβεία ή αγροτική προέλευση και απεχθάνονταν την «αριστοκρατία». Σκοπός τους ήταν η διά των όπλων συμμετοχή τους στα ωφέλη της μεταπολεμικής οικονομικής ανάπτυξης, από την οποία τους είχε αποκλείσει η κοινωνική ολιγαρχία της εποχής. Ο κομμουνιστικός κίνδυνος ήταν άλλοθι, ισχυρό βέβαια σε μία κοινωνία που μόλις πριν από δεκαπέντε χρόνια είχε εξέλθει από έναν αιματηρό εμφύλιο πόλεμο. Αλλά ο πραγματικός εχθρός ήταν το κατεστημένο, σε μία εποχή ισχυρών και ορατών ανισοτήτων. Βασιλιάς, Δεξιά και Κέντρο είχαν επομένως στοχοποιηθεί από τους συνωμότες ως πολιτική έκφραση αυτού του κατεστημένου. Η 21η Απριλίου 1967 ήταν τραυματική ημέρα για τον σπουδαίο φιλόσοφο και κοινωνιολόγο Παναγιώτη Κανελλόπουλο, έναν ανιδιοτελή και ακέραιο πολιτικό άνδρα, που αντιμετώπισε τον μαρξισμό σε θεωρητικό επίπεδο και τον κομμουνισμό πρακτικά ως υπουργός στην Μέση Ανατολή το 1942-3. Υπήρξε επίσης τραυματική για τον Γεώργιο Παπανδρέου, που αντιμετώπισε την κομμουνιστική ανταρσία ως πρωθυπουργός τον Δεκέμβριο του 1944. Αλλά και οι δύο τους ήσαν πολύπειροι πολιτικοί, είχαν ζήσει δεκαετίες πολιτικής αστάθειας και κινημάτων. Αντιθέτως, ο νεαρός, γεννημένος το 1940 και μεγαλωμένος σε εποχές σχετικής σταθερότητας και ευημερίας Βασιλιάς, ο Κωνσταντίνος Β΄, ασφαλώς δεν ανέμενε ότι θα ήταν δυνατόν το μεταπολεμικό οικοδόμημα του οποίου θεσμικά ηγείτο, να καταρρεύσει με την θρασεία και ασεβή κίνηση μίας ομάδας μεσαίων και κατώτερων αξιωματικών. Οι οποίοι όχι μόνον συνέλαβαν την πολιτική ηγεσία, αλλά και τους ιεραρχικώς ανωτέρους τους στρατηγούς (!). Και το χειρότερο, κατέστησαν όμηρο τον ίδιο τον Ανώτατο Άρχοντα, στον οποίον είχαν ορκιστεί πίστη όταν παρέλαβαν τα ξίφη τους. Η πρώτη φάση της Δικτατορίας ήταν μία δύσκολη συνύπαρξη της στρατιωτικής χούντας με το Στέμμα, προϊόν της οποίας ήταν η πρώτη κυβέρνηση που σχηματίστηκε, με πρωθυπουργό τον Εισαγγελέα του Αρείου Πάγου Κ. Κόλλια. Οι Συνταγματάρχες δεν προχώρησαν αμέσως στην πλήρη κατεδάφιση του θεσμικού πλαισίου, απλά περίμεναν να τους δοθεί η κατάλληλη ευκαιρία. Ο δε Κωνσταντίνος τήρησε μία στάση σιωπηρής δυσαρέσκειας, η οποία υπέκρυπτε την άρνηση πολιτικής αλλά και κοινωνικής νομιμοποίησης του στρατιωτικού καθεστώτος. Η δυναστεία και η Χούντα ήταν δύο διαφορετικοί κόσμοι, και η σύγκρουση ήταν ζήτημα χρόνου. Τον Δεκέμβριο του 1967 ο Κωνσταντίνος αποφάσισε να αντιδράσει. Οι δραματικές ώρες που ακολούθησαν, και το κυριώτερο η ερμηνεία των γεγονότων, αποτελούν το αντικείμενο του ιστορικού αφιερώματος που ακολουθεί.

Η Νέα Πολιτική

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

Αφιέρωμα

Τα γεγονότα νεργάτη του Κ. Κουκουλομμάτη, να φέρει σε επαφή τον (απομονωμένο από την χούντα) Κωνσταντίνο με τον πρώην αρχηγό ΓΕΣ Ι. Γεννηματά και τον εν αποστρατεία υποπτέραρχο Π. Μητσάκο (πρώην αρχηγό Α.Τ.Α.). Αξίζει εδώ να σημειωθεί, ότι ο πραξικοπηματίας Παπαδόπουλος προσπαθούσε να πείσει, ανεπιτυχώς βέβαια, τον Κωνσταντίνο, να διορίσει ως ιδιαίτερο γραμματέα του τον αδερφό του Κώστα Παπαδόπουλο!

Δημόσιες αποδοκιμασίες

ο βασιλικό κίνημα της 13ης Δεκεμβρίου 1967, για το οποίο υπάρχουν ελάχιστα στοιχεία στην ελληνική βιβλιογραφία, υπήρξε ένα καθοριστικό σημείο στην πορεία της δικτατορίας των συνταγματαρχών, που εγκαθιδρύθηκε την 21η Απριλίου 1967. Το γεγονός ότι ο βασιλιάς Κωνσταντίνος εναντιώθηκε στο απριλιανό καθεστώς, έδειξε στο εσωτερικό και το εξωτερικό ότι η στρατιωτική χούντα δεν είχε καμμία νομιμοποιητική βάση. Μετά την αποτυχία του, η χούντα γνώριζε ότι δεν μπορούσε να βασίζεται στους νομιμόφρονες αξιωματικούς, γεγονός που αποδείχθηκε λίγα χρόνια αργότερα με το ναυτικό κίνημα του ΒΕΛΟΥΣ. Ακριβώς γι’ αυτό, μετά το κίνημα ακολούθησε κύμα αποστρατειών: μεταξύ του 1967 και του 1968 αποστρατεύθηκε περίπου το ένα έκτο των αξιωματικών, ενώ μέχρι το 1972 αποστρατεύθηκαν περίπου 3.000 αξιωματικοί. Οι πραξικοπηματίες από την πρώτη στιγμή ανησυχούσαν γιά την αντίδραση του βασιλιά, παρά το γεγονός ότι αρχικώς επήλθε μαζί του συμβιβασμός στον σχηματισμό της κυβερνήσεως Κόλλια. Και ορθώς ανησυχούσαν, διότι στο περιβάλλον του βασιλιά αναπτύχθηκε αμέσως τάση ανατροπής του στρατιωτικού καθεστώτος. Αρχικά οι συνταγματάρχες συνέλαβαν τον ιδιαίτερο γραμματέα του βασιλιά, τον Μάκη Αρναούτη. Μολονότι ο Κωνσταντίνος κατάφερε να τον αποφυλακίσει, οι συνταγματάρχες τον μετέθεσαν στην ελληνική πρεσβεία στο Λονδίνο, προκειμένου να μην έχει επαφή μαζί του. Πριν αποχωρήσει, όμως, από την Ελλάδα, ο Αρναούτης πρόλαβε να δώσει οδηγίες στον συΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

Η πρώτη αποδοκιμασία του βασιλιά προς την χούντα, γίνεται σε ένα δείπνο που παραθέτει προς τιμήν του ο διοικητής του Γ’ Σώματος Στρατού στις 26 Ιουνίου 1967 στην Θεσσαλονίκη. Στο δείπνο αυτό, ο Κωνσταντίνος, στον λόγο που θα εκφωνήσει απευθυνόμενος στον αντιστράτηγο και τους παρευρισκόμενους αξιωματικούς, θα αναλύσει τον ρόλο του στρατού και μεταξύ άλλων αναφέρει: «Οιαδήποτε προσπάθεια, εφ’ όσον θα σεβασθεί την καθαρώς εθνικήν αποστολήν του στρατού και θα αποτρέψει την διείσδυσιν πολιτικών φιλοδοξιών εις τας Ενόπλους Δυνάμεις, θα με εύρει συμπαραστάτη…». Η δεύτερη αποδοκιμασία του βασιλιά προς το καθεστώς θα γίνει λίγο αργότερα, αυτήν την φορά στο εξωτερικό: με αφορμή το κλείσιμο 100 χρόνων από την ανεξαρτησία του Καναδά, ο Κωνσταντίνος προσκλήθηκε να παρευρεθεί στις εορταστικές εκδηλώσεις. Στην επιστροφή του, θα επισκεφθεί τις ΗΠΑ και θα έχει συνάντηση με τον τότε πρόεδρο των ΗΠΑ Λύντον Τζόνσον. Στην συνάντηση αυτή, ο πρόεδρος των ΗΠΑ φέρεται να ρώτησε τον Κωνσταντίνο: «Τι γίνεται με τον Ανδρέα Παπανδρέου;». Στην ερώτηση του προέδρου, ο Κωνσταντίνος απάντησε: « Γιατί ρωτάτε μόνο για τον Αντρέα, όταν υπάρχουν τόσοι άλλοι που κρατούνται από την χούντα;». Στο γεύμα που ακολούθησε, ο βασιλιάς έθιξε το θέμα της στρατιωτικής βοήθειας, οπότε και ο Τζόνσον ξεκαθάρισε ότι «δεν πρόκειται να δοθεί στρατιωτική βοήθεια στην Ελλάδα όσο την εξουσία έχουν οι συνταγματάρχες». Χαρακτηριστικά, μάλιστα, αναφέρεται ότι ο πρόεδρος είπε στον Κωνσταντίνο: You better get rid of the colonels» ( καλύτερα να απαλλαγείτε από τους συ41

νταγματάρχες). Η πρόταση αυτή του προέδρου, καθώς και η γενικώτερα αρνητική στάση που φάνηκε να κρατά απέναντι στο δικτατορικό καθεστώς, οδήγησαν τον νεαρό Κωνσταντίνο να θεωρήσει ότι οι ΗΠΑ θα τον στήριζαν να ανατρέψει τους συνταγματάρχες. Μετά την επίσκεψή του στον Λευκό Οίκο, ο Κωνσταντίνος μετέβη στην Γερουσία, όπου ένας εκ των γερουσιαστών, απευθυνόμενος στον βασιλιά, αρχίζει λέγοντας: «Η κυβέρνησή σας…», οπότε και τον διακόπτει ο Κωνσταντίνος, λέγοντας: «Δεν είναι δική μου κυβέρνηση. Αναγκάστηκα να δεχθώ την κυβέρνηση που μου επέβαλε η επανάσταση». Ο διάλογος αυτός δεν έμεινε απαρατήρητος από τα διεθνή ΜΜΕ, ενώ η χούντα άρχισε να υποψιάζεται ότι ο Κωνσταντίνος κάτι ετοίμαζε. Ήδη πριν αναχωρήσει για τον Καναδά και τις ΗΠΑ, κυκλοφορούσαν φήμες στους κύκλους των συνταγματαρχών ότι ο βασιλιάς θα προσπαθούσε να ανατρέψει το καθεστώς στις 28 Οκτωβρίου στην Βόρεια Ελλάδα, και μάλιστα στην Θεσσαλονίκη, όπου θα ήταν συγκεντρωμένοι όλοι οι πραξικοπηματίες. Οι πληροφορίες αυτές, όπως έγινε φανερό στην συνέχεια, ήταν ανακριβείς ως προς τον χρόνο διεξαγωγής του πραξικοπήματος, αλλά ήταν απόλυτα ακριβείς ως προς την τοποθεσία.

Οι πρώτες επαφές και η εκπόνηση του σχεδίου

Οι πρώτες επαφές με τους Π. Μητσάκο και Ι. Γεννηματά έγιναν στις 25 και στις 30 Μαΐου του 1967, στο σπίτι του θαλαμηπόλου του βασιλιά Βασίλη Θωμά στην Φιλοθέη. Παράλληλα, ο Κουκουλομμάτης έκανε επαφές και με άλλους στρατιωτικούς, τους οποίους επιχείρησε να μυήσει στο κυοφορούμενο βασιλικό κίνημα εναντίον της δικτατορίας. Τον Ιούνιο του 1967, ο Κωνσταντίνος, πραγματοποιώντας τις προγραμματισμένες του περιοδείες στην Πελοπόννησο, στην Εύβοια, στην Κεντρική και στην Βόρειο Ελλάδα, είχε την ευκαιρία να βολιδοσκοπήσει τους στρατιωτικούς διοικητές που συναντούσε, καθώς και την διάθεση του κόσμου απέναντι στο καθεστώς και στον ίδιο. Όπως αναφέρει στα απομνημονεύματά του ο Λεωνίδας Παπάγος, αυλάρχης του βασιλιά: «Η αρχική ιδέα ήταν να μεταβεί ο βασιλεύς στην Κρήτη και από εκεί να συντονίσει τις κινήσεις των δυνάμεων που θα τον υποστήριζαν. Αλλά η συγκέντρωση στρατού στην μεθόριο λόγω της έντασης στις ελληνοτουρκικές σχέσεις εξ αιτίας του Κυπριακού, επιβάλλει την αλλαγή του σχεδίου». Όσο για την ιδέα το κίνημα του βασιλιά να γίνει στη Αθήνα, αυτή απορρίφθηκε εξ αρχής, καθώς στην πρωτεύουσα βρίσκονταν συγκεντρωμένες όλες οι δυνάμεις 42

που ήταν φίλα προσκείμενες στο καθεστώς, κάτι που είχαν φροντίσει οι ίδιοι οι συνταγματάρχες. Πηγές αναφέρουν ότι μερικοί νομιμόφρονες αξιωματικοί επιθυμούσαν το βασιλικό κίνημα να πραγματοποιηθεί την άνοιξη του 1968, προκειμένου να είναι περισσότερο προετοιμασμένοι, αλλά τελικά υπερίσχυσε η άποψη το κίνημα να γίνει το συντομώτερο δυνατόν. Άλλωστε η χούντα ετοίμαζε μαζικές αποστρατείες αξιωματικών, οι οποίες αναμενόταν να γίνουν μέσα στο 1967. Ανάμεσα στους αποστρατευθησομένους αξιωματικούς θα ήταν και ο στρατηγός Περίδης, ο οποίος αναμενόταν να παίξει καθοριστικό ρόλο στο κίνημα. Το φθινόπωρο, μάλιστα, του 1967, οι συνταγματάρχες παρουσίασαν στον Κωνσταντίνο μία λίστα 400 αρχικά και 144 στην συνέχεια αξιωματικών, οι οποίοι επρόκειτο να αποστρατευθούν νωρίτερα, καθώς το καθεστώς τους θεωρούσε επίφοβους. Το γεγονός αυτό ήταν που δημιούργησε στον Κωνσταντίνο το δίλημμα ή να περιμένει και να χάσει και την τελευταία επιρροή που είχε στο στράτευμα ή να εναντιωθεί άμεσα στους συνταγματάρχες. Οι αδέξιοι χειρισμοί, μάλιστα, της χούντας στην κρίση με την Κύπρο, σε συνδυασμό με τα όσα αναφέρθηκαν πιο πάνω, οδήγησαν τον βασιλιά στην απόφαση να προχωρήσει στο κίνημα. Την διαμόρφωση της τελικής μορφής του σχεδίου ανέλαβε τελικώς ο Κωνσταντίνος Δόβας, αρχηγός του Στρατιωτικού Οίκου του Βασιλέως. Ο Δόβας ήταν απόστρατος αντιστράτηγος, είχε πολεμήσει και τραυματιστεί στην Κόνιτσα κατά τον Εμφύλιο Πόλεμο, είχε διατελέσει αρχηγός ΓΕΕΘΑ και μετά την αποστρατεία του διορίστηκε από τον βασιλιά Παύλο υπηρεσιακός πρωθυπουργός στις εκλογές του 1961. Ο Δόβας ήταν αφοσιωμένος στην Δυναστεία και η εμπειρία του τον καθιστούσε απαραίτητο σύμβουλο του βασιλιά. Ως καταλληλότερος τόπος εκδήλωσης του κινήματος θεωρήθηκε και ορίστηκε τελικά η Βόρεια Ελλάδα, όπου ο διοικητής του Γ΄ Σώματος Στρατού (του καλύτερα εξοπλισμένου και μεγαλύτερου σε μέγεθος στρατιωτικού σχηματισμού της χώρας τότε) αντιστράτηγος Περίδης, είχε ταχθεί στο πλευρό του Κωνσταντίνου. Οι μονάδες της Κεντρικής Ελλάδας αναμενόταν ότι θα απέκοπταν τις διόδους με την νότια Ελλάδα και θα καθιστούσαν αδύνατη την επικοινωνία μεταξύ Αθηνών και Θεσσαλονίκης. Επίσης, είχε προγραμματιστεί ο ραδιοφωνικός σταθμός της Αθήνας να μεταδώσει το βασιλικό διάγγελμα, οπότε και αναμενόταν όλος ο στρατός να ταχθεί στο πλευρό του βασιλιά. Στις 9 Δεκεμβρίου, στο σπίτι του Λεωνίδα Παπάγου στην κάτω Κηφισιά, συσκέπτονταν ο βασιλιάς με τους ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

Αφιέρωμα συμβούλους του, καθορίζοντας τον ρόλο που θα έπαιζε η αεροπορία. Μία τελευταία συνάντηση έγινε στις 10 Δεκεμβρίου στο κτήμα Κατσάμπα, κατά την οποία οριστικοποιήθηκε η απόφαση ο βασιλιάς να μεταβεί με αεροπλάνο στην Καβάλα, απ’ όπου ο διοικητής του Γ’ Σώματος Στρατού Περίδης θα συντόνιζε τις ενέργειες για την απόκτηση του ελέγχου της Θεσσαλονίκης και της Βορείου Ελλάδος γενικώτερα. Επίσης επελέγη ο αντιστράτηγος Ι. Μανέττας, γενικός επιθεωρητής Στρατού, προκειμένου να μεταβεί στο Πεντάγωνο με το βασιλικό διάταγμα, με το οποίο θα ελάμβανε την διοίκηση του ΓΕΣ από τον τότε αρχηγό (και εκ των κορυφαίων μελών της χούντας) Οδυσσέα Αγγελή. Με την πρόταση αυτή διαφώνησε ο Λ. Παπάγος, αλλά δεν εισακούστηκε.

Η 13η Δεκεμβρίου

Μέχρι το κίνημα, ο βασιλιάς περνούσε μεγάλο μέρος του χρόνου του στο Τατόι, υπό καθεστώς διαρκούς παρακολούθησης των ενεργειών του από όργανα της χούντας. Την απομόνωση έσπαζαν μεμονωμένα γεγονότα, όπως στις 17 Μαΐου η τελετή διαβεβαιώσεως του νέου αρχιεπισκόπου, του Ιερώνυμου, που προηγουμένως ήταν πρωθιερέας των ανακτόρων. Στις 20 Μαΐου η νεαρή βασίλισσα Άννα-Μαρία γέννησε στο Τατόι τον διάδοχο Παύλο (το βασιλικό ζεύγος είχε ήδη αποκτήσει το 1965 την πριγκήπισσα Αλεξία). Κατά τα άλλα, σιγή ασυρμάτου, ενώ μυστικά γίνονταν οι προετοιμασίες γιά το κίνημα. Το κίνημα είχε ορισθεί ήδη από τις αρχές Δεκεμβρίου γιά την Τετάρτη 13 Δεκεμβρίου. Την νύχτα της 11ης προς την 12η Δεκεμβρίου ο Κωνσταντίνος ολοκλήρωσε την σύνταξη του διαγγέλματος που θα απηύθυνε στον ελληνικό λαό. Το διάγγελμα ηχογραφήθηκε, παραδόθηκε στον αυλάρχη, τον πρέσβυ Λεωνίδα Παπάγο και η μαγνητοταινία μεταφέρθηκε από έμπιστο άτομο σε δευτερεύουσα είσοδο του κτήματος γιά να παραληφθεί από τον Δ. Νιάνια ο οποίος θα την παρέδιδε στον Χριστόφορο Στράτο. Μέχρι να ξημερώσει, ο Κωνσταντίνος ασχολήθηκε με την προετοιμασία του ταξιδιού. Πρωί-πρωί φθάνει στο Τατόι ο Αμερικανός πρεσβευτής Τάλμποτ, σε προγραμματισμένη βασιλική ακρόαση. Ο Κωνσταντίνος του ζήτησε να ασκήσει πίεση στους συνταγματάρχες να μην αντιδράσουν βίαια και του ενεχείρισε το διάγγελμα ζητώντας του να το προωθήσει στον αμερικανικό ραδιοφωνικό σταθμό. Στο μεταξύ είχαν καταφθάσει ο Δόβας, ο υπασπιστής του Κωνσταντίνου Μουτούσης, ο Λεωνίδας Παπάγος και ο ΑΓΕΑ Αντωνάκος, στον οποίο ο βασιλιάς ανακοίνωσε ότι θα μεταβεί αεροπορικώς στην Καβάλα, ενώ ο Αντωνάκος θα έπρεπε να πάει στην Λάρισσα και να μεταφέρει το διΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

άγγελμά του στον διοικητή της Στρατιάς. Στην συνέχεια έφτασαν από το Ψυχικό η βασιλομήτωρ Φρειδερίκη και η αδελφή του Κωνσταντίνου πριγκήπισσα Ειρήνη, καθώς και ο ιατρός-μαιευτήρας της Άννας-Μαρίας Β. Κουτήφαρης, γιατί η νεαρή βασίλισσα ήταν έγκυος. Στις 9:30 το πρωί της 13ης Δεκεμβρίου, ο πρωθυπουργός Κ. Κόλλιας φτάνει στα ανάκτορα στο Τατόι, όπου έχει οριστεί συνάντηση με τον βασιλιά προκειμένου να συζητήσουν περί διαφόρων θεμάτων. Απροειδοποίητα ο Κωνσταντίνος του αναγγέλλει ότι θα τον συνοδεύσει στην Μακεδονία. Ο Κόλλιας έκπληκτος ρωτάει: «Πότε Μεγαλειότατε;», για να πάρει την απάντηση: «Τώρα αμέσως». Πιό πριν, είχαν τηλεφωνήσει και στον αρχιεπίσκοπο Ιερώνυμο, προκειμένου να συνοδεύσει και εκείνος τον βασιλιά, αλλά ο προκαθήμενος της Εκκλησίας βρισκόταν στην Ιερά Σύνοδο. Ο τηλεφωνητής δεν έκρινε σκόπιμο να ειδοποιήσει τον αρχιεπίσκοπο, ο οποίος θα ενημερωθεί για το συμβάν το βράδυ της ίδιας μέρας. Στις 10:30, ο βασιλιάς με την οικογένειά του και τους Δόβα, Κόλλια, Παπάγο, Μουτούση (υπασπιστή του βασιλιά), την παιδαγωγό του μικρού διαδόχου Παύλου, τον ιατρό και μία καμαριέρα, φεύγει από το Ανάκτορο και πηγαίνει οδικώς στο αεροδρόμιο του Τατοΐου, όπου θα επιβιβαστούν σε δύο αεροπλάνα (το βασιλικό αεροσκάφος Γκρούμαν Γκολστρήμ και μία Ντακότα C-47) με προορισμό την Καβάλα. Γύρω στις 11:00 ενημερώνεται για το κίνημα ο διοικητής του αεροδρομίου της Πολεμικής Αεροπορίας στον Άραξο και τάσσεται υπέρ του κινήματος. Δίνει μάλιστα εντολή να τεθεί η μονάδα σε επιφυλακή και να πετάξουν 4 αεροπλάνα F-104G πάνω από την Αθήνα και το Πεντάγωνο, προκειμένου να τονώσουν το λαϊκό αίσθημα. Επίσης, λαμβάνονται μέτρα, προκειμένου να αποφευχθεί μία τυχόν κατάληψη του αεροδρομίου από μονάδες του στρατού ξηράς και καταδρομείς. Μέχρι το μεσημέρι, ο διοικητής του Αράξου έχει έρθει σε επικοινωνία με τα αεροδρόμια της Καλαμάτας, του Ακτίου και Πρεβέζης, οπότε η σύμπραξη της αεροπορίας φαίνεται να είναι εξασφαλισμένη. Σύμφωνα με το σχέδιο, στις 11 θα διακόπτονταν όλες οι επικοινωνίες του στρατού και του ΟΤΕ μεταξύ Αθηνών και Βορείου Ελλάδος, ενώ στις 12 θα αποκόπτονταν οι δίοδοι μεταξύ Βορείου και Νοτίου Ελλάδος με την αποστολή τμημάτων στρατού από την Λάρισσα και τις Θερμοπύλες. Μηχανοκίνητες μονάδες θα κατευθύνονταν προς την Θεσσαλονίκη, με σκοπό να καταληφθεί η πόλη και να μεταβεί σε αυτήν ο βασιλιάς. Όπως ανέφερε στο BBC, από την Ρώμη, ο ίδιος ο βασιλιάς, για 43

το τι σχεδίαζε για τα μετά του πραξικοπήματος: «Αργότερα θα διόριζα αυτό που αποκαλούμε στην Ελλάδα υπηρεσιακή κυβέρνηση, αποτελούμενη από πρόσωπα νεώτερης ηλικίας, η οποία στη συνέχεια θα οδηγούσε την χώρα ταχέως προς εκλογές , αναγγέλλοντας και στον λαό την ημερομηνία διεξαγωγής τους». Ως προς τον χρόνο διεξαγωγής του κινήματος, ο βασιλιάς, σε συνέντευξη που έδωσε στην εφημερίδα Sunday Times, αναφέρει: «Αισθανόμουν τον εαυτό μου παρά πολύ στριμωγμένο από το κυβερνών καθεστώς. Μου εζητείτο επιμόνως να υπογράψω απαράδεκτα διατάγματα, που αφορούσαν κυρίως σε απόταξη και προαγωγή αξιωματικών του στρατού, ώστε δεν μπορούσα να περιμένω περισσότερο». Από την συνέντευξη του βασιλιά, γίνεται αντιληπτό ότι ήταν ανάγκη το κίνημα να εκδηλωθεί το ταχύτερο δυνατόν, καθώς οι συνταγματάρχες, στην προσπάθειά τους να ελέγξουν εξ ολοκλήρου το στράτευμα, προσπαθούσαν να αποπέμψουν όσους στρατιωτικούς δεν ήταν φίλιοι και να προαγάγουν κυρίως τους αξιωματικούς της τάξης του 1940, οι οποίοι είχαν συνυπηρετήσει με τον δικτάτορα Παπαδόπουλο. Όσο για τον χώρο διεξαγωγής του κινήματος, αξίζει να σημειωθεί ότι στην Βόρειο Ελλάδα ήταν συγκεντρωμένος μεγάλος αριθμός τεθωρακισμένων μονάδων, λόγω της έκκρυθμης κατάστασης με την Τουρκία για το Κυπριακό. Ο Κωνσταντίνος, μάλιστα, ανέφερε στην συνέντευξή του στους Sunday Times: «Εάν κατόρθωνα να προσεταιριστώ αυτές τις τεθωρακισμένες μονάδες, θα είχα ένα ισχυρό χαρτί στα χέρια μου». Ας μην ξεχνάμε, άλλωστε, ότι η συμβολή του ταξίαρχου Παττακού στο πραξικόπημα της 21ης Απριλίου ήταν ακριβώς η παροχή των τεθωρακισμένων μονάδων, οι οποίες κατέκλυσαν τους δρόμους της πρωτεύουσας. Το αεροπλάνο προσγειώνεται στην Καβάλα στις 11:30 και στις 12 η βασιλική οικογένεια φθάνει στο ξενοδοχείο ΑΣΤΗΡ της πόλης. Το μαγνητοφωνημένο μήνυμα του βασιλιά αρχίζει να μεταδίδεται στην πόλη, ενώ η τοπική εφημερίδα ΠΡΩΙΝΗ θα βγάλει έκτακτο φύλλο με τίτλο «Η Α.Μ. ο Βασιλεύς πρόμαχος της ελευθερίας και της δημοκρατίας» και με τον υπότιτλο «Ανέλαβε την διοίκησιν των Ενόπλων Δυνάμεων». Ωστόσο οι πληροφορίες είναι ακόμα συγκεχυμένες, καθώς κανείς δεν γνωρίζει τι ακριβώς συμβαίνει και ποιός έχει το πάνω χέρι. Στις 12 το μεσημέρι, ένα αεροπλάνο μεταφέρει το μαγνητοφωνημένο μήνυμα του βασιλιά στην Ρόδο, αλλά όταν το αεροπλάνο προσγειώνεται, τμήματα στρατού το περικυκλώνουν. Το Σάββατο 9 Δεκεμβρίου, ο αρχηγός του Πυροβολι44

κού του Γ’ Σώματος Στρατού επισκέφθηκε τον γραμματέα του υπουργείου Δημοσίας Τάξεως Ι. Λαδά, προκειμένου να τον ενημερώσει για το τι είχε υποπέσει στην αντίληψή του σχετικά με τις συνομιλίες που παρακολουθούσε μεταξύ αξιωματικών του σώματος στην Βόρεια Ελλάδα. Συγκεκριμένα, αναφέρει τον ταξίαρχο Έρσελμαν, τον ταξίαρχο Βιδάλη και τον υποστράτηγο Ζαλαχώρη, οι οποίοι έκαναν συχνές συναντήσεις τον τελευταίο καιρό. Του ανέφερε μάλιστα ότι άλλαξαν τους κώδικες, γεγονός που απομόνωσε τον ίδιο και άλλους αξιωματικούς. Στις 9:30 συναντάται με τον αρχηγό ΓΕΣ Αγγελή, τον οποίο ενημερώνει για τα όσα φοβάται. Μία ώρα αργότερα, καταφθάνει ο Ι. Μανέττας, κρατώντας έναν φάκελλο, ο οποίος περιλαμβάνει την διαταγή του βασιλέως και λέει στον στρατηγό Αγγελή: «Διαταγή του βασιλέως να μου παραδώσετε τα καθήκοντα αρχηγού. Ιδού η διακοίνωση». Ο Αγγελής από την μεριά του δίνει κατ’ ευθείαν εντολή να συλλάβουν τον αντιστράτηγο. Ο Λαδάς ειδοποιεί τότε τους αρχηγούς του στρατού λέγοντας: «Διαταγές θα παίρνετε μόνο από εμένα». Στην Αθήνα, γύρω στις 12 το μεσημέρι, εμφανίζονται τεθωρακισμένα στους δρόμους, ενώ αεροπλάνα πετούν πάνω από την πρωτεύουσα, τα τελευταία ύστερα από εντολή του βασιλιά. Στις 13:15 ο Ραδιοφωνικός Σταθμός Αθηνών διακόπτει αιφνιδίως το πρόγραμμά του και ανακοινώνει ένα αόριστο διάγγελμα της δικτατορίας, στο οποίο το μόνο συγκεκριμένο που αναφέρεται είναι: «Κοινοί τυχοδιώκται, κινούμενοι από μωράν φιλοδοξίαν και αγνοούντες το συμφέρον του έθνους, παρεπλάνησαν τον Βασιλέα και τον εξηνάγκασαν να στραφεί και αυτός κατά της Εθνικής Επαναστάσεως», ενώ λίγο παρακάτω αναφέρεται « Η Εθνική Επαναστατική Κυβέρνησις είναι απολύτως κύρια της καταστάσεως, ουδεμία ανησυχία είναι δικαιολογημένη». Στα διεθνή ΜΜΕ υπάρχει πλήρης σύγχυση μέχρι και την επόμενη μέρα, με τον σταθμό του Βελιγραδίου να αναφέρει τις πρώτες πρωινές ώρες ότι η χούντα έπεσε! Στις 16:00 ο βασιλιάς φθάνει με ελικόπτερο στην Κομοτηνή, στην έδρα του Γ’ Σώματος Στρατού, όπου ο αντιστράτηγος Περίδης τον καθησυχάζει για την κατάσταση, διαβεβαιώνοντάς τον ότι όλα πάνε καλά. Στις 18:00 ο βασιλιάς θα αναχωρήσει από την Κομοτηνή για να επιστρέψει στην Καβάλα. Όταν ειδοποιείται ο Γ. Παπαδόπουλος, μεταβαίνει στο Πεντάγωνο και συγκαλεί υπουργικό συμβούλιο, αν και αρκετά από τα μέλη του συμβουλίου έλειπαν εκτός Αθηνών, όπως ο Στ. Παττακός (βρισκόταν στα Καλάβρυτα), ενώ ο υπ. Εξωτερικών Πιπινέλης βρισκόταν στις Βρυξέλλες μαζί με τους Σπαντιδάκη και Ανδρουτσόπουλο. Ο Παττακός επιστρέΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

Αφιέρωμα φει εσπευσμένα, αλλά καταφέρνει να διατηρήσει την ψυχραιμία του και να μην προκαλέσει ανησυχίες. Όταν φθάνει στο Πεντάγωνο, η χούντα βρίσκεται σε απαρτία. Στο μεταξύ, από τον ναύσταθμο της Σαλαμίνας και την Σούδα έχουν αποπλεύσει τα αντιτορπιλικά ΒΕΛΟΣ, ΔΟΞΑ και ΣΦΕΝΔΟΝΗ, μαζί με το πετρελαιοφόρο ΑΡΕΘΟΥΣΑ, κατόπιν διαταγών του αρχηγού ΓΕΝ αντιναυάρχου Δέδε. Τον τελευταίο καλεί στο Πεντάγωνο η χούντα και προσπαθεί να του αλλάξει γνώμη ώστε να ταχθεί στο πλευρό της. Όταν εκείνος απαντά ότι παραμένει πιστός στον βασιλιά, απομονώνεται σε ένα γραφείο, το οποίο περιφρουρείται. Αρχηγός ΓΕΝ διορίζεται ο αντιναύαρχος Περβαινάς, ο οποίος καλεί τα πλοία να γυρίσουν στις θέσεις τους, αλλά μόνον το ΑΡΕΘΟΥΣΑ υπακούει, ενώ τα υπόλοιπα φθάνουν την επόμενη μέρα στην Θεσσαλονίκη. Στην Θεσσαλονίκη τώρα, αυτός που έσωσε το απριλιανό καθεστώς ήταν ο υπουργός Βορείου Ελλάδος ταξίαρχος Δημήτρης Πατίλης, ο οποίος νοσηλευόταν στο νοσοκομείο ΑΧΕΠΑ για ένα πρόβλημα στα νεφρά που είχε. Όταν πληροφορήθηκε το κίνημα του βασιλιά, πέταξε τα σωληνάκια, έβαλε την στολή του και μετέβη κατευθείαν στην έδρα του Γ’ Σώματος Στρατού, όπου έδωσε διαταγή να τεθούν υπό τον έλεγχο του στρατού ο ΟΤΕ και ο ραδιοφωνικός σταθμός, από τον οποίο μεταδόθηκε ανακοινωθέν του. Από την Κομοτηνή, ο αντιστράτηγος Περίδης δίδει εντολές σε αξιωματικούς του Έβρου να φέρουν ενισχύσεις, αλλά εκείνοι αρνούνται να βοηθήσουν τον βασιλιά, ενώ ένας από αυτούς, ο υποστράτηγος Αγγελόπουλος, ειδοποιεί τον επίλαρχο Ι. Κόρκα στις Φέρρες, προκειμένου να μεταβεί στην Θεσσαλονίκη και να την «σώσει» από τους κινηματίες. Ο Περίδης είναι μόνος στην Κομοτηνή και περιμένει μάταια ενισχύσεις από τον Έβρο, που δεν θα φθάσουν ποτέ. Ο στρατηγός Κ. Κόλλιας, από την Λάρισσα, επικοινωνεί με τους διοικητές των μεγάλων μονάδων του Β’ και Γ’ Σώματος Στρατού, οι οποίοι, μολονότι του έλεγαν ότι τάσσονται στο πλευρό του βασιλιά, παίρνουν στην πραγματικότητα το μέρος του απριλιανού καθεστώτος. Στην Κομοτηνή, εν τω μεταξύ, μεταδίδεται μέχρι τις 12:30 το βράδυ το μήνυμα του βασιλιά, σύμφωνα με το οποίο ο βασιλιάς έχει αναλάβει την διοίκηση του στρατεύματος. Λίγο μετά τα μεσάνυχτα, ωστόσο, ένας λοχαγός διατάζει τον διευθυντή του σταθμού να μεταδώσει ένα μήνυμα, το οποίο ανακοινώνει ότι οι στρατηγοί Περίδης και Έρσελμαν έχουν συλληφθεί και τα πάντα είναι υπό τον έλεγχο του απριλιανού καθεστώτος. Λίγο μετά τα μεσάνυχτα, εισέρχονται στην πόλη μερικά άρματα, τα ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

οποία την θέτουν υπό την κυριαρχία τους. Στο στρατηγείο, τώρα, ένας επίλαρχος εμφανίζεται στον Περίδη και του αναγγέλλει ότι έρχονται ενισχύσεις από την Αλεξανδρούπολη, ενώ βγαίνοντας από το Στρατηγείο ειδοποιεί για την κατάσταση που επικρατεί εκεί τον ταγματάρχη τεθωρακισμένων Πίνδαρο Γκίλα, ο οποίος με τις δυνάμεις του αφοπλίζει τους φρουρούς του Στρατηγείου και συλλαμβάνει τον Περίδη. Στις 16:00, η δικτατορική κυβέρνηση βρίσκεται συγκεντρωμένη στο Πεντάγωνο, όπου αποφασίζεται, σε περίπτωση αναχώρησης του βασιλιά από την Ελλάδα, να εγκαθιδρυθεί Αντιβασιλεία. Για την θέση προτείνεται ο στρατηγός Σόλων Γκίκας, πρώην Α/ΓΕΣ με τεράστια επιρροή στο στράτευμα, ο οποίος όμως τελικά αρνείται. Στην συνέχεια προτείνεται και ο Αρχιεπίσκοπος Ιερώνυμος, ο οποίος όμως απορρίπτεται λόγω των στενών σχέσεων που είχε με την βασιλική οικογένεια. Θα καταλήξουν τελικά στον στρατηγό Ζωϊτάκη. Όσο για την εκκρεμότητα του πρωθυπουργού, ο Παττακός είχε προτείνει το απόγευμα τον Σπαντιδάκη, αλλά, καθώς αυτός αργούσε να απαντήσει, ο Παπαδόπουλος αιφνιδιαστικά διορίζει τον εαυτό του στην θέση του πρωθυπουργού. Όταν ο Κωνσταντίνος πληροφορείται ότι ορκίστηκε η νέα κυβέρνηση, και μάλιστα από τον αρχιεπίσκοπο Ιερώνυμο, καταλαβαίνει πια ότι χάθηκε και η τελευταία ελπίδα επιτυχίας του κινήματος. Στις 3:00 τα ξημερώματα, όταν όλα έχουν πια χαθεί, ο βασιλιάς καλεί όσους τον συνόδευσαν στο σαλόνι του ξενοδοχείου και τους λέει: «Αποφάσισα να φύγω από την Ελλάδα. Είναι και αυτός ένας τρόπος με τον οποίο εκδηλώνω την αντίστασή μου στην στρατιωτική κυβέρνηση. Όποιος θέλει, μπορεί να έρθει μαζί μου. Όποιος δεν το επιθυμεί, μπορεί να παραμείνει». Στις 03:20 το αεροπλάνο αναχωρεί για την Ρώμη, όπου και θα φθάσει γύρω στις 04:00 τα ξημερώματα.

Βιβλιογραφία

Clogg, R., Σύντομη Ιστορία της Νεώτερης Ελλάδας, 5η έκδοση, εκδόσεις Καρδαμίτσα, Αθήνα 1999.. Μελέτης Η. Μελετόπουλος, Η βασιλεία στη νεώτερη ελληνική ιστορία, εκδόσεις Νέα Σύνορα, Αθήνα 1994. Κώστας Μ. Σταματόπουλος, Τατόι: περιήγηση στον χρόνο και τον χώρο, εκδόσεις Καπόν, Αθήνα 2011. Στεργίου, Α., «Το βασιλικό αντικίνημα του Δεκεμβρίου του 1967», περιοδικό ΙΣΤΟΡΙΑ (522): 6-15, 2011. Στεφανοπούλου, Α., 13 Δεκεμβρίου 1967. Αθήνα, εκδόσεις Φερενίκη, Αθήνα 2009.

επιμέλεια: Βασίλης Σπυράκος-Πατρώνας 45

To διάγγελμα του Κωνσταντίνου Κρίσιμοι στιγμαί μου επιβάλλουν να απευθυνθώ προς τον ελληνικόν λαόν και να ζητήσω την αμέριστον συμπαράστασίν του προς αντιμετώπισιν εθνικής κρίσεως. Έλληνες, Επέστη η στιγμή να ακούσετε την φωνήν του Βασιλέως σας. Μέχρι σήμερον υπήρξεν αδύνατον να επικοινωνήσω μαζί σας, διά να σας καταστήσω γνωστά τα γεγονότα, τας σκέψεις και τας ανησυχίας μου, καθώς και τας ελπίδας μου διά το μέλλον. Ζητώ από τον Ελληνικόν λαόν να πυκνώση τας τάξεις του προς ενίσχυσίν μου. Το εθνικόν συμφέρον απαιτεί την εκ μέρους μου εκδήλωσιν πρωτοβουλίας, διά να αποτρέψω τας καταστρεπτικάς συνεπείας εκ της παρατάσεως της παρούσης ανωμάλου καταστάσεως. Το αυτό εθνικόν συμφέρον μου επιβάλλει να επιτρέψω την κατάλληλον προετοιμασίαν, ίνα η χώρα επανέλθη εις την δημοκρατικήν ομαλότητα. Διά τους λόγους αυτούς εζήτησα τον ανασχηματισμόν της κυβερνήσεως, απηλλαγμένης όμως των ακραίων στοιχείων τα οποία δεν εγγυώνται ομαλήν εξέλιξιν. Την κατάστασιν της 21ης Απριλίου, η οποία επλαστογράφησεν ακόμη και το όνομά μου, ηναγκάσθην να δεχθώ ως τετελεσμένον γεγονός, διά να αποφύγω άσκοπον αιματοχυσίαν. Επίσης έτρεφον την ελπίδα ότι δι’ ηπίων μέσων θα επετύγχανον την επαναφοράν της χώρας εις την νομιμότητα. Δεν είμαι πλέον διατεθειμένος να διακινδυνεύσω μίαν μονιμοποίησιν της παρούσης καταστάσεως υπό το κράτος δευτέρας απειλής όπλων, στρεφομένων εναντίον του λαού μου και εμού. Αι σημεριναί εν Βορείω Ελλάδι προϋποθέσεις μου επιτρέπουν την εκ Μακεδονίας ελευθέραν άσκησιν της πρωτοβουλίας μου όπως δώσω νέαν κυβέρνησιν εις την χώραν. Εις την λήψιν της αποφάσεώς μου εβάρυνον τα εξής γεγονότα: Παρά την φαινομενικήν εν τη χώρα τάξιν και ασφάλειαν, υπεκρύπτετο μία συνεχής προσπάθεια σταθεροποιήσεως εις την εξουσίαν των στασιαστών, δημιουργούσα τον κίνδυνον εγκαθιδρύσεως ολοκληρωτικού καθεστώτος. Διά το νέον Σύνταγμα υπάρχει πλήρης αβεβαιότης και σύγχυσις ως προς τας προθεσμίας εφαρμογής του. Εν τούτοις, ή ανάγκη αναθεωρήσεως του Συντάγματος αποτελεί πραγματικότητα και κοινήν συνείδησιν των ορθοφρονούντων πολιτών. Αι σχετικαί εργασίαι πρέπει να επισπευσθούν, με μοναδικόν στόχον το συμφέρον της χώρας. Ελπίζω ότι ή εφαρμογή του νέου Συντάγματος θα σημείωση και την απαρχήν ενός νέου υγιούς ξεκινήματος δια την κοινοβουλευτικήν μας ζωήν. Επιθυμώ να αποκαταστήσω την πειθαρχίαν εις το στράτευμα, διότι έχει σοβαρώς διασαλευθή. Η ηγεσία του στρατεύματος δέον να παραμείνη απερίσπαστος, στιβαρά και αξία. Την ηγεσίαν του στρατεύματος ανευρίσκω μόνον εις την ιεραρχίαν και την δεδοκιμασμένην κορυφήν. Ταύτην δεν δύναται να υποκαταστήση αυτοσχέδιος ηγεσία, όσον δυναμική και αν εμφανίζεται, διότι καταλύει την πειθαρχίαν και διανοίγει τον επικίνδυνον δρόμον των προσωπικών φιλοδοξιών και των ατομι46

κών συμφερόντων. Ας διαφυλάξη ο Στρατός τας δάφνας του πάντοτε νωπάς, διότι είναι μεγάλη η εθνική αποστολή η οποία τον βαρύνει. Ο Στρατός, το Ναυτικόν, η Αεροπορία και τα Σώματα Ασφαλείας ευρίσκονται παρά το πλευρόν μου. Έλληνες αξιωματικοί, υπαξιωματικοί και στρατιώται, έχετε την απεριόριστον εμπιστοσύνην μου. Σύσσωμον το έθνος προσβλέπει εις σας. Επίσης επεσήμανα ότι ή εσωτερική κατάστασις της χώρας ήλθεν εις τελείαν αντίθεσιν με την επιβεβλημένην εξωτερικήν θέσιν της Ελλάδος. Έχομεν ανάγκην συμμαχιών εντός του Δυτικού κόσμου. Έχομεν ακόμη ανάγκην συμπαραστάσεως οικονομικής και στρατιωτικής, διά να συνεχισθή η ανοδική πορεία του έθνους. Ταύτα πάντα διακυβεύθησαν σοβαρώς, παρ’ ολίγον δε να εμπλακώμεν εις ρήξιν μετά της γείτονος Τουρκίας. Και η αντίθεσις αύτη του εξωτερικού, αντί να χαλαρωθή με την πάροδον του χρόνου, τουναντίον επετάθη, εις τρόπον ώστε να εμφανίζωνται εξαιρετικά δυσμενείς επιπτώσεις διά την χώραν μας. Διά της επερχομένης σήμερον μεταβολής, δεν πρόκειται να κυριαρχήση πνεύμα εκδικήσεως ή μνησικακίας έναντι των υποπεσόντων εις σφάλματα. Επιθυμώ όμως να είναι εις πάντας σαφές ότι δεν θα ανεχθώ πλέον ουδεμίαν ανυπακοήν ή παρεκτροπήν, οι οποίαι θα παταχθούν αμειλίκτως. Επίσης δηλώ απεριφράστως ότι ουδεμία συννενόησις θα υπάρξη με τους απεργαζομένους τον εθνικόν όλεθρον κομμουνιστάς. Καθ’ όλην την διάρκειαν της τελευταίας εικοσιπενταετίας, η κομμουνιστική μειοψηφία δεν απέβλεπε παρά εις την ανατροπήν του κοινωνικού και πολιτικού καθεστώτος μας διά μέσων βίαιων και ύπουλων. Επεσώρευσε καταστροφάς και ερείπια, μολύνει την νεολαίαν και θέτει εις κίνδυνον την υπόστασιν της φυλής μας. Σήμερον θέτω τέρμα εις την ανωμαλίαν και την βίαν. Ζητώ από το σύνολον του Ελληνικού λαού να με βοηθήση διά να επαναφέρω εις τον τόπον μας τας ηθικάς εκείνας αξίας, αι οποίαι εγεννήθησαν εις την χώραν αυτήν και από τας οποίας όλοι οι πολιτισμένοι λαοί αντλούν την ηθικήν και πνευματικήν των δύναμιν. Ελευθερία και δημοκρατία είναι λέξεις τας οποίας ημείς επροικίσαμεν με αιώνιον νόημα. Με την λαμπράν αυτήν κληρονομίαν ας προχωρήσωμεν εις την δημιουργίαν εθνικής ζωής ανταξίας ενός συγχρόνου λαού, αγωνιζομένου με το σύνθημα της αναγεννήσεως διά την κοινωνικήν, την οικονομικήν και την πνευματικήν του ανέλιξιν. Πιστεύω εις την αναγέννησιν και θα υποστηρίξω κάθε προσπάθειαν τείνουσαν εις αυτήν, διότι γνωρίζω ότι τούτο σήμερον αποτελεί αίτημα πανελλήνιον. Η φρόνησις ας ενδυναμώνη την θέλησιν όλων μας δι’ ένα ευτυχές, παραγωγικόν και αντάξιον της φυλής μας μέλλον. Έλληνες, Ακολουθήστε με εις τον δρόμον τής εθνικής αναγεννήσεως. Με αγάπην, πίστιν και σύνεσιν ας προχωρήσωμεν ηνωμένοι. Ζήτω η Ελλάς! ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Β΄ ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

Αφιέρωμα

Συνέντευξη του τ. Βασιλέως Κωνσταντίνου στον Μελέτη Μελετόπουλο

Την συνέντευξη από τον πρώην Βασιλέα των Ελλήνων Κωνσταντίνο έλαβε ο διευθυντής της ΝΕΑΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ Μελέτης Μελετόπουλος. Την συνέντευξη ταυτόχρονα βιντεοσκόπησαν, μαγνητοφώνησαν και κατέγραψαν οι Γιάννης Χατζόπουλος και Β. Σπυράκος-Πατρώνας. Eπίσης, η συνέντευξη βιντεοσκοπήθηκε από επαγγελματικό τηλεοπτικό συνεργείο. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

ΜΗΜ: Μεγαλειότατε, η προηγούμενη φορά που συναντηθήκαμε ήταν η 25η Μαρτίου του 1967, λίγα μέτρα πιό μακρυά από το σημείο που βρισκόμαστε αυτήν την στιγμή, στο Σύνταγμα. Ήμουν πέντε χρονών, βρισκόμουν με την οικογένειά μου γωνία Όθωνος και Αμαλίας. Απέναντι, στον Άγνωστο Στρατιώτη, ήταν η κυβέρνηση, και μπροστά εσείς, έφιππος. Σας θυμάμαι πολύ καλά, σαν να σας βλέπω μπροστά μου. Β. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ: Με συγχωρείτε, δεν μπορώ να πω το ίδιο (γέλια). ΜΗΜ: Διατηρώ στην ανάμνησή μου αυτήν την εικόνα, σαν την εικόνα μιας άλλης εποχής, θα έλεγα την εικόνα μιας παραμυθένιας εποχής. Και ήθελα να σας ρωτήσω: πώς ήταν αυτή η κοινωνία που δεν υπάρχει πια; Β. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ: Ίσως σας φαινόταν παραμυθένια επειδή ήμουν έφιππος! (γέλια) Στην πραγματικότητα ήταν μία κανονική παρέλαση, όπως είναι σήμερα. Πίσω από εμένα ήταν η κυβέρνηση του Παρασκευόπουλου, οι στρατιωτικοί υπασπισταί. Δεν αλλάζει και πολύ από την σημερινή εικόνα. Η μόνη διαφορά είναι ότι ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας δεν ανεβαίνει πάνω στο άλογο! (γέλια) ΜΗΜ: Σωστό και αυτό. Αυτή η κοινωνία πού ήταν διαφορετική από την σημερινή; Β. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ: Όταν ζεις σε μία κοινωνία, την βλέπεις όπως είναι εκείνη την στιγμή. Εκ των υστέρων μόνον σκέφτεσαι ότι είναι καλύτερη ή χειρότερη. Μάλλον, όμως, η ποιότης των ανθρώπων ήταν πιο υψηλή. ΜΗΜ: Αυτό ισχύει και για τους πολιτικούς; Β. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ: Γενικά ναι. Υπήρχε σεβασμός. Θυμάμαι τον Γεώργιο Παπανδρέου. Είχαμε άψογες σχέσεις, κυρίως διότι υπήρχε η διαφορά ηλικίας. Ο Γεώργιος Παπανδρέου ήταν πρωθυπουργός-παππούς και εγώ ήμουν ο βασιλιάς-εγγονός ή κάπως έτσι. Ουδέποτε είχαμε ανταλλάξει σκληρές λέξεις. Ούτε και στις 15 Ιουλίου. Είχαμε διαφωνία, αλλά ήταν διαφωνία κυρίων. 47

ΜΗΜ: Υπήρχε, δηλαδή, ακόμα και στις πολιτικές αντιπαραθέσεις, σεβασμός. Β. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ: Αμοιβαίος. Είχα καλέσει τον Γεώργιο Παπανδρέου τον Φεβρουάριο του 1965 στα ανάκτορα. Ήταν η βασίλισσα, εγώ και το παιδί μου. Ήταν πολύ ευχάριστος στην παρέα, έλεγε ανέκδοτα και τα λοιπά. «Ξέρετε, κ. Πρόεδρε», του λέω σε κάποια στιγμή. «Εγώ πιστεύω ότι θα μας βάλουν να τσακωθούμε». «Ποιοί;», ρωτάει ο Παπανδρέου. «Δεν ξέρω, αλλά το αισθάνομαι», του απάντησα, «και θέλω να κάνουμε το εξής: αν δείτε στο δικό μου περιβάλλον ο,τιδήποτε υπάρχει το οποίο σας ενοχλεί, παρακαλώ πάρτε ένα τηλέφωνο να μου το πείτε. Και δώστε μου παρακαλώ και μένα το δικαίωμα να κάνω το ίδιο, αν υπάρχει κάτι που με απασχολεί». Και τότε γυρίζει και μου λέει: «Άκουσε, Βασιλεύ» (γιατί το «Βασιλεύ» πάει με τον ενικό), «Άκουσε, Βασιλεύ, διαφωνία βασιλέως και δεξιάς είναι μια οικογενειακή υπόθεση, διαφωνία βασιλέως και δημοκρατικής παράταξης, είναι τραγωδία του έθνους». ΜΗΜ: Πάρα πολύ σωστό. Β. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ: Αλλά όχι απολύτως αληθές. Διότι όλα αυτά που έχω υποστεί στην ζωή μου, δεν ήρθαν από την παράταξη αυτή. Αλλά ήρθαν από την δεξιά. Τέλος πάντων. Είπα κάποια στιγμή στον Γεώργιο Παπανδρέου: «Έχω μία σκέψη, εσείς έχετε μία σεβαστή ηλικία. Εγώ είμαι πολύ μικρός και βλέπω τα πράγματα με διαφορετικό τρόπο από τον δικό σας.»Με ρωτά: « Για ποιό θέμα μιλάτε». Λέω: «κοιτάξτε να δείτε, πιστεύω ότι μπορούμε να κάνουμε και οι δυό μας μία κίνηση, η οποία θα σοκάρει μεν την Ελλάδα, αλλά είναι αναγκαία. Νομίζω ότι πρέπει να νομιμοποιήσουμε το ΚΚΕ». ΜΗΜ: Πότε ακριβώς του το είπατε αυτό; 48

Β. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ: Το 1965, τον Φεβρουάριο ήταν. Θυμάμαι ότι πλησίαζε η άνοιξη. Λοιπόν, “Τί είπατε;», μου λέει. «Να νομιμοποιήσουμε το ΚΚΕ; Αυτό δεν θα το κάνω ποτέ». «Κύριε Πρόεδρε», του λέω, «κοιτάξτε να δείτε, αν δεν το κάνετε ποτέ, το σέβομαι, είστε πρωθυπουργός της Ελλάδος, αλλά μπορείτε να μου εξηγήσετε το γιατί;». «Πολύ ευχαρίστως. Θα χάσω πρώτα πρώτα όλους τους ψήφους από την αριστερά και δεν έχω κανέναν λόγο αυτό να το υποστώ. Και, δεύτερον, πώς θα αφομοιώσουμε όλους αυτούς που πήγαν στο παραπέτασμα;». Απαντώ: «Φαντάζομαι, κύριε Πρόεδρε, αν αποφασίσουμε να το κάνουμε, δεν θα χρειάζεται να το κάνετε το επόμενο πρωί. Θα το κάνετε σιγά σιγά, να ετοιμαστεί η κοινωνία, ώστε να μπορέσει να αφομοιώσει όλη αυτήν την αλλαγή». «Όχι», μου λέει, «δεν με πείθετε, δεν θα το κάνω». Του λέω: «Εντάξει». Αλλά πίστευα, επειδή εγώ προέρχομαι από άλλη γενεά, ότι ποιός ο λόγος να είναι μυστική η δύναμη αυτού του κόμματος. Να πούν ανοιχτά τι πιστεύουν και να πάει ο λαός να ψηφίσει ελεύθερα, τι θέλει και ποιούς θέλει. ΜΗΜ: Αυτό ήταν μία σκέψη που είχε περάσει και από το μυαλό του πατέρα σας, του βασιλέως Παύλου, ή πρώτη φορά εσείς το σκεφθήκατε; Β. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ: Τουλάχιστον εμένα δεν μου το είχε πει. ΜΗΜ: Άρα το σκεφτήκατε εσείς ως ένας νέος άνθρωπος που ήθελε εκείνη την ώρα να αλλάξει το σκηνικό. Β. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ: Ακριβώς. ΜΗΜ: Δηλαδή ο Γεώργιος Παπανδρέου φοβόταν ότι θα μπορούσε να χάσει έναν αριθμό ψήφων. Β. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ: Αυτό πίστευε εκείνη την εποχή.

Επεδίωξα την νομιμοποίηση του ΚΚΕ, αλλά ο Γεώργιος Παπανδρέου φοβήθηκε. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

Αφιέρωμα ΜΗΜ: Εκείνους τους μήνες της μεγάλης ανωμαλίας, στις αρχές του 1967, υπήρχαν πιέσεις προς εσάς από το Επιτελείο και την ανώτατη ηγεσία των Ενόπλων Δυνάμεων να προβείτε σε προσωρινή αναστολή του Συντάγματος, σε διορισμό εξωκοινοβουλευτικής κυβέρνησης κτλ; Υπήρχαν παρόμοιες εισηγήσεις; Β. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ: Όχι. Κοιτάξτε να δείτε, υπήρχε τεράστιος σεβασμός από τους αξιωματικούς προς το αξίωμα του βασιλέως. Και δεν υπήρχε τέτοια περίπτωση. Εάν ο βασιλεύς αποφάσιζε να προβεί σε μία τέτοια χειρονομία, πώς θα αντιδρούσαν οι αξιωματικοί δεν ξέρω. Είναι πολύ δύσκολο να το ξέρω. Θα μπορούσε ένας αξιωματικός να μου πει: «συγγνώμη Μεγαλειότατε, μου λέτε να κατεβάσω τα άρματα, αλλά εγώ δεν τα κατεβάζω». Μπορούσε να γίνει κάτι τέτοιο. Αλλά, φαντάζομαι, αν αποφάσιζα να κάνω ένα κίνημα, θα συμμετείχαν όλοι. ΜΗΜ: Άρα είναι μύθος η «χούντα των στρατηγών» που υπήρχε στο παρασκήνιο; Β. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ: Δεν νομίζω ότι είχαν τέτοιες τάσεις. Και νομίζω ότι ένας λόγος που οι μικροί αξιωματικοί προσχώρησαν στο κίνημα, ήταν ότι οι στρατηγοί δεν είχαν τα κότσια να προχωρήσουν. Θυμάμαι κάτι που μου επιβεβαίωσε αργότερα αυτός ο ανεκδιήγητος ο Παπαδόπουλος (αυτός και οι φίλοι του είχαν ονομασθεί φυστικοπαρέα, γιατί έτρωγαν φιστίκια καθώς συνομωτούσαν!): μόλις έγινε ο Τσιριμώκος πρωθυπουργός, τελευταία στιγμή διότι ο Στεφανόπουλος ηρνήθη, έγινε ένα τράνταγμα. Αλλά κατάλαβα ότι οι Ένοπλες Δυνάμεις ήταν πολύ ευχαριστημένες, διότι θυμάμαι ότι εκείνη την ημέρα είχα πάει στην Θεσσαλονίκη για να απονείμω τα διπλώματα στην Σχολή Πολέμου και, παρ’ όλο που δεν επέτρεπα στους στρατηγούς να μου κάνουν πολιτική συζήτηση, δεν άντεξαν και έτρεξαν και μου είπανε συγχαρητήρια κτλ. Τους είπα να σταματήσουν, αλλά ήθελαν να δείξουν ότι αυτή η κίνηση που έκανα βάζοντας τον Τσιριμώκο ήταν μία κίνηση που θεωρούσαν σωστή. Αυτό μου το επιβεβαίωσε ο Παπαδόπουλος, λοιπόν, όταν περιμέναμε ώρες ολόκληρες [το φθινόπωρο του 1967] να γίνει η απόβαση των Τούρκων. Ξέρετε, είχε πάει 4 το πρωί και εκείνη την ώρα κάνεις διάφορες συζητήσεις. Μου είπε, λοιπόν, ότι είχαν πάρει απόφαση, εάν έπαιρνε ψήφο εμπιστοσύνης ο Τσιριμώκος (που δεν πήρε διότι ο Μαρκεζίνης ηρνήθη), να κάνουν αυτοδιάλυση. Και θυμάμαι που γύρισα και λέω του Παπαδόπουλου: «ώστε έτσι, θα κάνατε αυτοδιάλυση;» Μου απαντά ο Παπαδόπουλος: «ναι, έτσι είχαμε αποφασίσει, ότι τέρμα». ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

ΜΗΜ: Πότε αρχίσατε να σκέφτεστε να ανατρέψετε την χούντα; Β. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ: Από την πρώτη στιγμή. Κοιτάξτε να δείτε, το κίνημα (του Απριλίου 1967) από δικής μου πλευράς το πληροφορήθηκα περίπου 2-3 λεπτά μετά τις 2 τα ξημερώματα. Με πήραν τηλέφωνο και μου είπαν ότι γίνεται κάποια κίνηση αξιωματικών. Άλλοι έλεγαν ότι είναι κομμουνισταί και έχουν ντυθεί ως αξιωματικοί και τέτοια. Κυκλοφορούσαν φήμες παντού, αλλά ήταν ξεκάθαρο, πολύ γρήγορα, ότι γίνεται κάποιο κίνημα. Τουλάχιστον από την στιγμή που ειδοποίησαν εμένα, διότι πυροβολούσαν το διαμέρισμα του υπασπιστού μου, και άκουγα τις σφαίρες να περνούν μέσα στο σπίτι. Και του λέω: «Πήγαινε στο κάτω πάτωμα, γιατί μπορεί να σε χτυπήσει σφαίρα», γιατί όλο το σπίτι του το θέριζαν με αυτόματα. Εν πάση περιπτώσει, περίπου 5 λεπτά αφ’ ότου έγινε αυτό, είχα αποφασίσει ότι αυτοί πρέπει να φύγουν. ΜΗΜ: Άμεσα λοιπόν το σκεφτήκατε. Β. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ: Άμεσα, άμεσα. Το μεγάλο θέμα για μένα ήταν πώς. Γιατί, ξέρετε, ποτέ δεν ένιωσα πιο μόνος απ’ όσο αισθάνθηκα εκείνο το βράδυ και την επόμενη μέρα. Όλη η τύχη της χώρας ήταν στα χέρια μου, και φοβόμουν πάρα πολύ ότι θα πηγαίναμε σε εμφύλιο. Ποιά μορφή θα έπαιρνε αυτός ο εμφύλιος είναι δύσκολο να το ξέρει κανείς. Αλλά, εν πάση περιπτώσει, εάν οι αξιωματικοί από την βόρειο Ελλάδα κατέβαιναν νοτιώτερα όταν θα αντιλαμβάνονταν ότι ο βασιλεύς ήταν αιχμάλωτος και γινόταν συμπλοκή, πατέρας θα σκότωνε γιο, αδελφός θα σκότωνε αδελφό, δηλαδή θα γινόταν ένα πράγμα αφόρητο, και αυτό το είχαμε περάσει ήδη στην δεκαετία του ΄40. Λοιπόν, ναι, να φύγει η χούντα, αλλά με τέτοιον τρόπο που να αποφύγουμε τον εμφύλιο. ΜΗΜ: Και αυτός ο τρόπος ήταν η κυβέρνηση Κόλλια; Β. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ: Στο Πεντάγωνο δεν μπορείτε να φανταστείτε τί φοβερή κατάσταση υπήρχε. Να πιάνουν τους στρατηγούς και να τους πετάνε μέσα στα δωμάτια. Όποτε έβγαινα έξω, ήταν όλοι σε στάση προσοχής, όποτε έμπαινα μέσα τους ξαναπιάνανε, τους έδερναν, τους χτύπαγαν, ήταν χάος. Λοιπόν, ο Παπαδόπουλος είχε μεγάλη αγωνία να γίνει πρωθυπουργός, και οι άλλοι τον ήθελαν, ήθελαν αμιγώς στρατιωτική κυβέρνηση και τα λοιπά. Και εγώ είπα ότι αυτό δεν γίνεται, αδύνατον. Αλλά δεν ήξερα ποιόν να κάνω πρωθυπουργό. Μου έλεγαν «να κάνετε τον αρχηγό του στρατού πρωθυπουργό». Και μετά μου ήρθε η ιδέα του εισαγγελέως του Αρείου Πάγου, αλλά το πρόβλημα ήταν 49

ότι δεν ήξεραν ποιός ήταν. Όταν είπα το όνομα του Κόλλια, γύρισαν ο ένας στον άλλον και έλεγαν «ποιός είναι αυτός επιτέλους;». ΜΗΜ: Δική σας ήταν η σκέψη για τον Κόλλια; Β. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ: Δική μου. Η χούντα αναζήτησε λοιπόν τον Κόλλια. «Έλα εδώ εσύ»! (σε τέτοιο ύφος). «Τί είπατε;». «Έλα εδώ». «Τί θέλετε;». «Μας είπανε να σε κάνουμε πρωθυπουργό». «Πηγαίνετε έξω», τους είπε. Και τους έδιωξε. Δεν αστειευόταν, ήταν πολύ τζώρας! Την ώρα που έφευγα από το Πεντάγωνο, μετά από 6 ώρες, τον είδα να φτάνει. Ήταν όπως το πουκάμισο, άσπρος, και εγώ τα ίδια. Είχα ήδη μπει στο αυτοκίνητο. «Λοιπόν», μου λέει, «τί συμβαίνει;». Του λέω: «Κύριε Κόλλια, η χώρα μας έχει μπει στο σκοτάδι. Θα σας δώσω την εντολή να γίνετε πρωθυπουργός. Άν δεν δεχθείτε, το οποίο είναι δικαίωμά σας, ο τόπος θα καταστραφεί. Λοιπόν, ελπίζω να δεχθείτε, παρ’ όλο που φαίνεται πολύ δύσκολο το έργο που αναλαμβάνετε». Ευτυχώς δέχθηκε. Δέχθηκε κυρίως, και το σέβομαι, γιά μένα, θυσιάστηκε για μένα. Μετά από μερικές ημέρες, και αφού είχαν ηρεμήσει τα πράγματα, ο Κόλλιας μου λέει: «Πρέπει να υπογράψετε συντακτική πράξη». «Τί είπατε;», ρωτάω. «Τί συντακτική πράξη;». «Κατάργηση των ελευθεριών του ελληνικού λαού και τα λοιπά και τα λοιπά». «Κύριε Κόλλια μου, με συγχωρείτε πάρα πολύ, αλλά εγώ τέτοια υπογραφή δεν βάζω ό, τι και να γίνει. Νόμους θα υπογράψω, αλλά συντακτική πράξη δεν θα υπογράψω ποτέ στην ζωή μου. 50

ΜΗΜ: Εκείνο το εξάμηνο, από τον Απρίλιο μέχρι τον Δεκέμβριο του 1967, κάνατε ένα είδος πολιτικής απεργίας, δηλαδή απείχατε από εκδηλώσεις, είχατε απομονωθεί. Θέλατε να δείξετε ότι δεν εγκρίνατε αυτή την κατάσταση; Είχατε επαφές με την χούντα εκείνη την εποχή; Β. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ: Κάθε μέρα, διότι ήταν κυβέρνηση. Αλλά από την αρχή κατάλαβα ότι ήταν αδύνατον να επικοινωνήσω με τον ελληνικό λαό. Διότι αν πήγαινα στο ραδιόφωνο, δεν θα με άφηναν. Ζήτησα λοιπόν φωτογράφο. Δεν είχε σκεφθεί κανένας να έρθει φωτογράφος στα ανάκτορα. Εγώ ζήτησα. Μου λένε «τί πάθατε;». Απαντώ: «Πρέπει να βγει μια φωτογραφία, γιατί ο λαός πώς θα ξέρει ποιά είναι η κυβέρνηση». Ενώ συνήθως χαμογελάω σε τέτοιες περιπτώσεις, στην φωτογράφηση ήμουν ιδιαίτερα συνοφρυωμένος, για να καταλάβει ο λαός. ΜΗΜ: Ότι αποδοκιμάζετε. Β. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ: Ναι. Η μεγάλη δυσκολία ήταν να βρεις ανθρώπους που δεν θα σε προδώσουν. Εν πάση περιπτώσει, ήμουν νέος στην ηλικία και έπαθα τεράστιο σοκ με το κίνημα. Πρώτον, με το γεγονός ότι έγινε το κίνημα, και δεύτερον με αυτούς που το έκαναν. ΜΗΜ: Περιμένατε ποτέ ότι θα γίνει κίνημα επί της βασιλείας σας; Β. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ: Όχι. Δεν το περίμενα. ΜΗΜ: Ποιά πρόσωπα έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στον σχεδιασμό και στην ενθάρρυνσή σας προς την κατεύθυνση του κινήματος; ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

Αφιέρωμα Β. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ: Αρκετοί. Αλλά έπρεπε να βρω ανθρώπους σιγά σιγά, να δω πώς σκέφτονται, με ποιά πλευρά είναι, γιατί η προδοσία ήταν πολύ εύκολη. Θυμάμαι το αίσθημα ότι σε παρακολουθούν πρωί και βράδυ. ΜΗΜ: Από το Επιτελείο, σας βοήθησαν στρατηγοί, αξιωματικοί κτλ.; Β. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ: Ναι, βεβαίως, όπως ο διοικητής της Στρατιάς Κόλλιας (συνωνυμία με τον πρωθυπουργό). Το στρατηγείο είχε μεταφερθεί στην Κομοτηνή. Κανόνισα ακρόαση με τον στρατηγό Κόλλια και αμέσως μετά με τον διοικητή του Γ΄Σώματος Στρατού. Ο Κόλλιας ήταν παλαιός υπασπιστής του πατέρα μου, τον ήξερα από παιδί, τον εμπιστευόμουν. Επειδή μου είχαν βάλει ανθρώπους μέσα στα ανάκτορα για να με παρακολουθούν, καθυστέρησα τον έναν μέχρι να έρθει ο άλλος, για να φανεί ότι τυχαίως βρεθήκαμε, γιατί ήξερα τί αναφορά θα πήγαινε κάτω. Ο στρατηγός εισηγήθηκε η προσπάθεια να γίνει ή 12 ή 13 ή 14 Δεκεμβρίου. Εμένα αυτό δεν μου πήγαινε. Τον ρωτάω: «Γιατί αυτές οι ημερομηνίες;», Μου απαντά: «Διότι είμαστε όλοι ακόμα οπλισμένοι [λόγω της πρόσφατης ελληνοτουρκικής κρίσης], όμως τώρα που έχει πέσει η διαπραγμάτευση με την Τουρκία και έχουν ομαλοποιηθεί τα πράγματα, θα παραδώσουμε τα πυρομαχικά, όπως και η αεροπορία και ο στρατός, και θα είναι πολύ πιο δύσκολο το εγχείρημα. Διαλέξτε μεταξύ αυτών των ημερών». Εμένα δεν μου πήγαινε, γιατί διαισθανόμουν ότι δεν είμαστε έτοιμοι, η προσπάθεια που είχα κάνει δεν επαρκούσε, γιατί το εγχείρημα ήταν δύσκολο. Κυρίως όταν το περιμένουν κιόλας. ΜΗΜ: Άρα είχατε διαισθανθεί ότι δεν είχε ολοκληρωθεί η προετοιμασία. Β.ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ: Ναι. Όλα αυτά έγιναν όταν ήμουν 27 χρονών. Θυμάμαι την ημέρα που οι συνεργάτες μου [στο Τατόι] επέλεξαν αυτές τις ημερομηνίες:

Με δική μου επιμονή η χώρα άλλαξε αμυντικό στρατηγικό σχεδιασμό από τον Βορρά προς την Ανατολή. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

αφού τελείωσε η συζήτηση, τους είπα ότι «Κάνετε καλά, αλλά πρέπει να πιάσετε την Θεσσαλονίκη». Έμεινα εμβρόντητος όταν μου είπαν: «Τί να την κάνουμε». Τους απάντησα: «βρε παιδιά, είναι η δεύτερη πρωτεύουσα, η συμπρωτεύουσα, τι με ρωτάτε τί να την κάνουμε;». Κατάλαβαν και είπαν ότι «θα φτιάξουμε τα σχέδια» κτλ. Έφυγαν λοιπόν οι δύο στρατηγοί, πήρα το μικρό ελικόπτερο που είχα, προσγειώθηκα στο Στάδιο και πήγα στο γραφείο μου. Ο μεν Περίδης πήγε στο αεροδρόμιο του Τατοΐου, γιά να μεταφερθεί αεροπορικώς στην Καβάλα και από εκεί στην Κομοτηνή, και ο Κόλλιας έφυγε με αυτοκίνητο γιά την Λάρισσα, γιά το Στρατηγείο. Και εγώ πήγα στο γραφείο μου, γιατί είχα ακροάσεις. Χτυπάει το τηλέφωνο και ήταν ο αρχηγός του στρατιωτικού μου επιτελείου, ο Δόβας, και μου λέει: «Φύγετε από το γραφείο σας και ελάτε αμέσως εδώ». Του λέω: «Στείλτε τον υπασπιστή υπηρεσίας να καθίσει εδώ μέχρι να γυρίσω». Μπήκε ο υπασπιστής μέσα και κάθησε στην θέση μου. Πήγα στο διπλανό δωμάτιο. Βλέπω τον Δόβα και είχε δύο τηλέφωνα στο χέρι του. Τον ρωτάω: «γιατί έχεις τα τηλέφωνα;». «Στο ένα είναι ο Περίδης, και στο άλλο είναι ο Κόλλιας», μου απαντά. «Μα αυτοί», λέω, «έχουν φύγει, ο Περίδης θα πετάει προς την Καβάλα, ο Κόλλιας πρέπει να είναι καθ’ οδόν προς Λάρισσα». Μου λέει: «τους έχω και τους δύο στο τηλέφωνο». Πήρα το τηλέφωνο. Μου λένε, και ο ένας και ο άλλος, «έχουμε διαταγή να γυρίσουμε πίσω, να παρουσιαστούμε στο Πεντάγωνο». Τους λέω: «αν πάτε στο Πεντάγωνο τώρα, και έχουν αντιληφθεί ότι υπάρχει περίπτωση κινήματος, θα συλληφθείτε και τελειώνει η υπόθεση. Εάν δεν πάτε, θα τους φανεί περίεργο. Άρα πρέπει να κάνουμε το κίνημα αυτή την στιγμή». Απάντησαν: «πάρτε την απόφαση, εμείς ό,τι διατάξατε θα κάνουμε». Τους λέω: «περιμένετε στο τηλέφωνο». Βγήκα έξω και άρχισα να καπνίζω. Σκεπτόμουν τι να κάνω. Ρωτάω τον Δόβα: «εσείς, στρατηγέ, πώς τα βλέπετε;». «Εγώ», μου απαντά, «σας δίδαξα στρατιωτική τέχνη. Το θέμα είναι ο αρχηγός ή ο διοικητής να έχει όλες τις πληροφορίες. Εσείς ξέρετε τι γίνεται, ξέρετε τι σας είπαν οι στρατηγοί, πρέπει να πάρετε μία απόφαση, ή θα παρουσιαστούν ή δεν θα παρουσιαστούν, κάντε καλά». Του απαντώ: «Ευχαριστώ πολύ για την εισήγηση»... Σκέφτηκα ότι ήταν αδύνατον να τους πω να μην πάνε, γιατί θα έπρεπε να κάνουμε το κίνημα εκείνη την στιγμή. Ήταν σχεδόν αδύνατον να μαζέψω κόσμο και να κάνω το κίνημα εκείνη την στιγμή. Οπότε τους είπα: «Πηγαίνετε να παρουσιαστείτε αυτήν την στιγμή, και εγώ θα σας στείλω ανθρώπους να παρακολουθούν». 51

Φώναξα την ασφάλειά μου και τους έντυσα με πολιτικά. Πήρανε τα γουώκι τώκι και τους είπα: «παρακολουθείτε το Πεντάγωνο, εάν δείτε περίεργες κινήσεις, ξαφνικές κινήσεις κτλ. πάρτε με τηλέφωνο», γιατί θα καταλάβαινα ότι πράγματι θα τους είχαν συλλάβει. Τους θέλανε για το Κυπριακό, δήθεν. ΜΗΜ: Πότε έγινε αυτή η φάση που περιγράφετε; Β. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ: Αυτό πρέπει να έγινε αρχές Δεκεμβρίου, αλλά πρέπει να κοιτάξω τα χαρτιά μου, δεν είμαι σίγουρος. ΜΗΜ: Άρα υπήρχε περίπτωση να εκραγεί νωρίτερα το κίνημα. Β. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ: Αν είχα πάρει τέτοια απόφαση, ναι. Αν τους έλεγα «να μην πάτε, να μην παρουσιαστείτε», θα έπρεπε να πάνε στις μονάδες τους, να δώσουν εντολές και να ξεκινήσουν. Αλλά εγώ ήμουν ακόμα στην Αθήνα, έπρεπε να μαζέψω την οικογένειά μου, να φύγουμε, να πάμε στην βόρειο Ελλάδα. Έπρεπε να ετοιμάσω το ναυτικό, την αεροπορία, δεν ήταν κανένας έτοιμος. ΜΗΜ: Γιατί σκεφτήκατε την Θεσσαλονίκη, και την βόρειο Ελλάδα γενικώτερα ως κέντρο βάρους του κινήματος; Δεν σκεφτήκατε να κάνετε στην Αθήνα το κίνημα; 52

Β. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ: Σκέφτηκα πολλές φορές γιατί πρέπει να κάνω εγώ το κίνημα. ΜΗΜ: Αυτό είναι ενδιαφέρον, εξηγήστε το παρακαλώ. Β. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ: Διότι κανονικά το κίνημα έπρεπε να το κάνουν οι στρατηγοί. Τι δουλειά είχα εγώ, τι δουλειά είχε ο βασιλιάς να φεύγει από τα ανάκτορα και να κάνει κίνημα. Αλλά, ξέρετε, υπάρχει αυτή η ευθυνοφοβία. Και τελικά δεν θα το έκανε κανείς. ΜΗΜ: Δηλαδή, αν δεν το κάνατε εσείς, δεν θα το έκανε κανείς. Β. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ: Και αναγκάστηκα να το κάνω εγώ. ΜΗΜ: Εάν επετύγχανε το κίνημα, ποιό είναι το σχέδιο που είχατε στο μυαλό σας για την επόμενη μέρα; Β. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ: Το μόνο πράγμα που με απασχολούσε ήταν πως θα πετύχει αυτή η ενέργεια. Άσχετα αν υπήρχαν στρατηγοί κτλ., ήταν δική μου ευθύνη. Λοιπόν, εγώ φταίω για την αποτυχία, αλλά μην ξεχνάτε ότι κάτι κάναμε. Μπορούσα κάλλιστα να κάθομαι στα ανάκτορα, να συνεχίζεται η ζωή έτσι. Αλλά ήταν αδύνατον να μην αντιδράσω όταν υπήρχαν 9000 κρατούμενοι. ΜΗΜ: Είχατε σκεφθεί το πρόσωπο που θα ορίζατε ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

Αφιέρωμα πρωθυπουργό σε περίπτωση επιτυχίας; Β. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ: Άπαξ και ήμουν κύριος της καταστάσεως, το πρώτο πράγμα που θα έκανα, θα ήταν να ανοίξω όλες τις φυλακές, να φύγει ο κόσμος να πάει σπίτι του. Θα απελευθέρωνα τον Παπανδρέου, όλους τους πολιτικούς, και τον κομμουνιστή τον γεροΠασσαλίδη. Και θα τους φώναζα όλους και θα τους έλεγα: «τώρα, κύριοι, πρέπει να κάνουμε οικουμενική κυβέρνηση». ΜΗΜ: Ώστε οικουμενική είχατε στο μυαλό σας. Τόση ώρα που μιλάτε, μου έρχεται αυθόρμητα η εξής σκέψη, δεν είχα σκεφτεί να σας ρωτήσω, αλλά θα σας ρωτήσω τώρα, όμως: πώς ένα παιδί 25 χρονών, 27 χρονών, όπως ήσασταν εσείς τότε, μπορεί να διαχειριστεί αυτό το τόσο πολύπλοκο σκηνικό. Β. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ: Κοιτάξτε να δείτε, ο πατέρας μου ήταν πολύ σοφός άνθρωπος, και όταν δεν ήμουν στο σχολείο, είτε το Σαββατοκύριακο είτε τις γιορτές, με είχε πάντα στις ακροάσεις του. Δεν είχα δικαίωμα να μιλήσω μέχρις ότου γίνω 18 χρονών και γίνω θεσμικός παράγων αυτού του κράτους (τότε άρχισα να αναλαμβάνω καθήκοντα αντιβασιλέως όταν έφευγε ο πατέρας μου στο εξωτερικό). Μέχρι τότε δεν είχα δικαίωμα να μιλήσω στις ακροάσεις. Άπαξ και έγινα 18 ετών, μπορούσα να μιλήσω. Νομίζω ότι η εκπαίδευση την οποία μου έδωσε ο πατέρας μου όλο αυτό το διάστημα εβοήθησε, δεν υπάρχει καμμία αμφιβολία. Εβοήθησε επίσης και το σχολείο που πήγα, ο τρόπος που λειτουργούσε αυτό το σχολείο. ΜΗΜ: Διορίσατε πέντε πρωθυπουργούς κατά την διάρκεια της βασιλείας σας. Β. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ: Όχι, διόρισα μόνον τον Νόβα, τον Τσιριμώκο, τον Στεφανόπουλο… ΜΗΜ: Και τον Παρασκευόπουλο. Β. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ: Τον Παρασκευόπουλο κατόπιν συμφωνίας, οι πολιτικοί αρχηγοί τον επέλεξαν.

Το 1964 απέτρεψα πόλεμο με την Τουρκία.

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

ΜΗΜ: Εννοώ όσους δώσατε εντολή σχηματισμού κυβερνήσεως, είτε ήταν κατόπιν συμφωνίας είτε όχι. Με τον Κανελλόπουλο, 5 συνολικά. Ποιός από αυτούς ήταν ο πιο εντυπωσιακός ως προσωπικότητα; Β. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ: Εκείνος που δεν διόρισα. ΜΗΜ: Ο οποίος ήταν; Β. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ: Ο Γεώργιος Παπανδρέου. ΜΗΜ: Αλήθεια; Β. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ: Ήταν ένας σοφός άνθρωπος. Ήταν ένας άνθρωπος που είχε τεράστιο χιούμορ, μπορούσες να περάσεις όλο το βράδυ συζητώντας μαζί του, ακόμη και οι ακροάσεις ήταν συναρπαστικές. Παραδείγματος χάριν, το 1964 είχαμε τεράστια κρίση στην Κύπρο. Οι Τούρκοι έστελναν αεροπλάνα, το ένα μετά το άλλο, και βομβαρδίζανε. Λοιπόν, ερχόταν ο πρωθυπουργός και με έβλεπε περίπου 2 -3 φορές την ημέρα. Ένα μεσημέρι με παίρνει ο τότε γραμματέας μου, ο Χοϊδάς, και μου είπε, θυμάμαι την λέξη που χρησιμοποίησε, «οσφραίνομαι πόλεμο». Ο Παπανδρέου είχε καλέσει το μικρό υπουργικό συμβούλιο. Οι υπουργοί προσπαθούσαν να τον πείσουν να στείλει την αεροπορία στην Κύπρο. Τηλεφωνώ στον πρωθυπουργό και ρωτάω εάν έχουμε καμμιά αλλαγή από το πρωί που συναντηθήκαμε. Μου απαντά: «Έχω συγκαλέσει τώρα το μικρό υπουργικό συμβούλιο». Ήταν ο υπουργός Αμύνης, ο Γαρουφαλιάς, ο υπουργός Εξωτερικών, ο Κωστόπουλος, ο υπουργός Συντονισμού, ο Μαύρος, ο αναπληρωτής υπουργός Συντονισμού, ο Ανδρέας ο Παπανδρέου, ο υφυπουργός Αμύνης, ο Παπακωνσταντίνου, και οι τρεις αρχηγοί των Επιτελείων. Μπαίνω μέσα και ρωτάω: «Μπορώ να έχω κάποια ενημέρωση;» Κοιτάξτε να δείτε», μου λέει ο Παπανδρέου, «με έχουν πείσει ότι πρέπει να στείλουμε την πολεμική αεροπορία». Κοιτάω τον πρωθυπουργό και του λέω: «Με συγχωρείτε, μπορώ να κάνω μια ερώτηση;». «Βεβαίως», μου λέει. Και γυρίζω στον αρχηγό της Πολεμικής Αεροπορίας και τον ρωτάω: «Αρχηγέ μου, με συγχωρείς, τώρα δεν σου κάνει ερώτηση πολιτικός, ο βασιλιάς σου κάνει την ερώτηση, μην μου πεις άσχετα πράγματα. Ποιά αεροπλάνα θα στείλεις;». Μου λέει: «τα F-84 G». «Καλά», λέω. «Από πού θα απογειωθούν;». «Από την Κρήτη και την Ρόδο». «Πόση ώρα θα κάνουνε να πάνε στην Κύπρο;» Μου απαντάει: «45 λεπτά περίπου». «Πόση ώρα θα κάνουν αναχαίτιση;». «3 με 4 λεπτά», απαντά. Ρωτάω: «πού θα προσγειωθούν;». «Άλλα θα πέσουν στην θάλασσα, άλλα θα πάνε στο Λίβανο, ό, τι βρούνε». Πάγωσαν όλοι. Λέω: «Κύριε πρωθυπουργέ, εσείς ξέ53

ρετε το Σύνταγμα 100 φορές καλύτερα από μένα, αλλά νομίζω ότι εάν πάμε σε πόλεμο πρέπει να υπογράψω. Εγώ τέτοια υπογραφή δεν δίνω. Εάν πρόκειται η Τουρκία να μας επιτεθεί, θα πάω στο χαράκωμα μπροστά απ’ όλους» [παρέκβαση Β. Κωνσταντίνου στην συνέντευξη: «και τώρα που είμαι μπαμπόγερος θα πήγαινα»], αλλά να πάω να πολεμήσω τον Τούρκο, επειδή ξύπνησαν οι Κύπριοι και έγινε σαματάς, δεν πάω, έχω την ευθύνη 9 εκατομμυρίων ανθρώπων, δεν πάω σε πόλεμο έτσι για να περάσει η ώρα, ξέρω τί θα πει πόλεμος, ξέρω τί θα πει να σκοτωθούμε, αλλά πρέπει να υπάρχει λόγος. Πρέπει να πολεμάει ο άλλος για να το πιστεύει, όχι γιατί ξυπνήσαμε ένα πρωί και πήγαμε και σφάξαμε τους Τούρκους». Λοιπόν, γυρίζει ο Παπανδρέου και λέει: «Κύριοι, είναι ανάγκη να έρθει ο άναξ μέσα σε αυτήν την αίθουσα για να μάθω την αλήθεια; Πηγαίνετε όλοι σας, φύγετε», και τους πέταξε έξω και σταμάτησε εκείνη στην στιγμή την όλη κίνηση. ΜΗΜ: Θα με ενδιέφερε η άποψή σας για τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο. Β. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ: Ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος ήταν ένας εξαίρετος άνθρωπος. Ήταν καθηγητής, δεν 54

έχω τίποτα με τους καθηγητές (γέλια), φιλοσοφούσε. Ακούστε, όλοι οι πολιτικοί εκείνης της εποχής είχαν μία τάση δημαγωγίας, αλλά δεν είχες την αίσθηση ότι κλέβει κανένας. ΜΗΜ: Πολύ σημαντικό αυτό. Β. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ: Πρόκειται γιά μία δύσκολη περίοδο. Θυμάμαι ότι ο πατέρας μου... Συγγνώμη, δεν μπορώ να μιλάω για τον πατέρα μου. ΜΗΜ: Συγκινείστε. Β. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ: Πάρα πολύ. ΜΗΜ: Στις 5 Μαρτίου θα προβληθεί, σε πρώτη προβολή, η ταινία του Ν. Πολίτη γιά τον βασιλιά Παύλο. Θα είστε στην πρεμιέρα της ταινίας; Β. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ: Δεν αντέχω, συγκινούμαι. ΜΗΜ: Θα την δείτε ιδιωτικά προφανώς. Β. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ: Ναι. ΜΗΜ: Ήδη φαντάζομαι ότι έχετε δει κάποια αποσπάσματα. Β. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ: Έχω δει ένα μικρό κομμάτι. ΜΗΜ: Με τον βασιλιά Παύλο είχατε στενό σύνδεσμο. Β. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ: Πολύ. ΜΗΜ: Ήταν πατέρας στοργικός μαζί σας, αφοσιωμένος, σας έπαιρνε μαζί του κτλ. Β. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ: Ναι. ΜΗΜ: Στην διάρκεια της δεκαετίας του 60’, πριν από την Δικτατορία, είχατε πληροφορίες ή έστω νύξεις ότι κάποιοι συνωμοτούν; Πού αποδίδετε την απείθεια των μεσαίων αξιωματικών προς εσάς και το κράτος; Πώς είναι δυνατόν αυτοί οι άνθρωποι να μην ήταν βασιλικοί; Β. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ: Υπήρχε μια άλλη νοοτροπία εκείνη την εποχή. Βγήκαμε από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και μπήκαμε σε έναν εμφύλιο. Υπήρχε μια συνωμοσία στον στρατό, ο ΙΔΕΑ. Ο πατέρας μου ήθελε όλα αυτά να φύγουν. Προσπαθούσε όσο μπορούσε να πείσει, και εγώ έκανα το ίδιο, να γίνονται αρχηγοί των Επιτελείων αυτοί που είχαν πολεμική εμπειρία, δηλαδή να γίνονται με το σπαθί τους. Όλα αυτά θα τα γράψω στο βιβλίο που ετοιμάζω, πώς υπήρχε πίεση απέναντι στον πατέρα μου να γίνει τότε αρχηγός του στρατού ο Καρδαμάκης, πώς ο Καρδαμάκης κατέβασε όλη την χούντα στην Αθήνα. Πώς, αφού έφυγε ο Καρδαμάκης, ο βασιλιάς Παύλος ήθελε να κάνει αρχηγό του επιτελείου τον Παπαθανασιάδη, που τον έβαλα εγώ μετά αυλάρχη. Ήταν ξεχωριστή μορφή στρατηγού, ήταν πάρα πολύ έξυπνος, αλλά δεν ήταν δεξιός, ήταν από την φιλελεύΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

Αφιέρωμα θερη πλευρά, ήταν άνθρωπος του Παπανδρέου. Λοιπόν, ήρθε η σειρά μου να συζητήσω με τον Παπανδρέου γιά την διαδοχή του Καρδαμάκη. Ο Παπανδρέου ήθελε να βάλει κάποιον που ήταν πολύ χαμηλά στην επετηρίδα. Του λέω: «Κύριε πρόεδρε, γιατί διαλέξατε αυτόν;». Μου απαντά: «Γιατί τον πιστεύω, είναι καλός». Του λέω: «Με συγχωρείτε πολύ, έχετε διαβάσει τα χαρτιά του, την επετηρίδα του κτλ; Εσείς, το πρώτο πράγμα που θα κάνετε μετά από τόσα χρόνια εμπειρίας στην εξουσία, είναι να βάλετε αρχηγό του Στρατού κάποιον ο οποίος είναι πολύ χαμηλά στην επετηρίδα;». Μου λέει: «Ποιόν να βάλω;». Του λέω: «Βάλτε το νούμερο ένα, τον Γεννηματά». «Δεν γίνεται», μου λέει. «Με συγχωρείτε», του λέω, «γιατί δεν γίνεται;». Μου απαντά: «Αυτός έχει εκτεθεί στις εκλογές της βίας και της νοθείας». Του λέω: «Κύριε πρόεδρε, ποιά βία και νοθεία, τώρα σοβαρά μιλάμε, έχουν περάσει τα χρόνια, μιλάμε ακόμα για βία και νοθεία; Εμείς, αυτό που πρέπει να κάνουμε τώρα, είναι να αλλάξουμε τα στρατηγικά σχέδια της Ελλάδος.» Γιατί τα στρατηγικά σχέδια προέβλεπαν επίθεση από βορρά, εμείς δεν κινδυνεύαμε πλέον από τον βορρά, κινδυνεύαμε από ανατολικά. Και ο μόνος που μπορούσε να κάνει όλες αυτές τις επιτελικές αλλαγές ήταν ο Γεννηματάς. Ο στρατηγός Γεννηματάς ήταν πάρα πολύ δυνατός από πλευράς επιτελικών σχεδίων. Μου λέει ο Παπανδρέου: «Θα με βρίζει ο Λαμπράκης και ο Κόκας». Του λέω: «Κύριε πρωθυπουργέ, αυτά δεν είναι πράγματα που πρέπει να τα δέχεστε εσείς». Ο Παπανδρέου είχε τέτοια γενναιότητα, που ήρθε και με βρήκε μετά από τρεις μήνες, και μου είπε: «Δεν έχω θέμα συζητήσεως εκτός από το θέμα του Γεννηματά». Του λέω: «Θέλετε να τον διώξετε;». «Όχι», μου λέει, «ήρθα να σας ευχαριστήσω που με πείσατε να τον κάνω αρχηγό του Επιτελείου, διότι άλλαξε όλα τα σχέδια, και μόνον αυτός μπορούσε να το κάνει όπως το έκανε». ΜΗΜ: Δηλαδή εσείς επιμείνατε να τοποθετηθεί ο Γεννηματάς, ώστε να μετατοπίσει το στρατηγικό κέ-

Δεν μπορείς να λες ψέμματα στον ελληνικό λαό

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

ντρο βάρους του επιτελικού σχεδιασμού έναντι της Τουρκίας, γιατί ο προηγούμενος σχεδιασμός ήταν έναντι του Ανατολικού Μπλοκ, που ήταν πλέον δευτερεύων κίνδυνος. Τι γνώμη έχετε αποκομίσει από τον ελληνικό λαό, ποιά είναι η άποψη σας γι’ αυτό τον λαό; Β. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ: Είναι περίεργο πράγμα. Δεν μπορείς να λες ψέμματα στον ελληνικό λαό για πολύ καιρό, όσοι το δοκίμασαν το πλήρωσαν. Και το έχω πει σε πολλούς πολιτικούς, ότι αυτό που δεν μπορεί να υποστεί ένας άνθρωπος, μία χώρα ή μία κυβέρνηση, είναι να πέσει η αξιοπιστία του, άπαξ και πέσει η αξιοπιστία, ξεχάστε τα. Επισημαίνω στους διαφόρους πολιτικούς που βλέπω κάθε τόσο, να σκέφτονται πριν πούνε κάτι, και σαχλαμάρα να είναι αν την πιστεύουνε να την πούνε, αλλά να την εφαρμόσουν. Μην πούνε στον ελληνικό λαό το άλφα και να μην το κάνουν, ό, τι πούνε πρέπει να το εφαρμόσουν, διότι αλλιώς ο ελληνικός λαός δεν θα τους ανεχτεί. Ήδη οι πολιτικοί γενικά έχουν υποστεί μεγάλη μείωση από πλευράς των ψηφοφόρων. Αυτό είναι και γενικώτερο φαινόμενο, σε όλη την Ευρώπη και στην Αμερική. Αλλά πιστεύω πάρα πολύ ότι ο ελληνικός λαός, ειδικά, είναι πολύ ευαίσθητος στα θέματα της ελευθερίας, της δημοκρατίας και της αλήθειας. ΜΗΜ: Πιστεύετε στο μέλλον του Ελληνικού λαού; Θα έχουμε ένα καλύτερο μέλλον, αν ξεπεράσουμε αυτήν την κατάσταση; Β. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ: Εγώ είμαι εκ γενετής αισιόδοξος, οπότε πιστεύω ότι θα βρούμε την λύση. Πιστεύω ότι όλοι οι πολιτικοί σήμερα, και η συμπολίτευση και η αντιπολίτευση, συναισθάνονται ότι υπάρχει τεράστιο πρόβλημα στην χώρα μας. Το πρόβλημα της χώρας, είτε ευθύνονται αυτοί είτε φταίνε άλλοι που ήταν πριν, είναι αντικείμενο που θα απασχολήσει εσάς τους ιστορικούς. Αλλά σίγουρα είναι μία πάρα πολύ δύσκολη κατάσταση, διότι είναι η πρώτη φορά που συμβαίνουν αυτά, ούτε καν μετά τον πόλεμο δεν είχαμε τέτοια ανεργία, τέτοια φτώχεια, τέτοια γκρίνια. Είναι ένα απαράδεκτο θέαμα. Ποιός θα σκεφτόταν ότι θα πηγαίνουν παιδιά στο σχολείο και θα πεινάνε; Αυτό είναι τελείως ακατανόητο. ΜΗΜ: Μεγαλειότατε, ήταν μία εξαιρετική συνέντευξη, μας αποκαλύψατε χιλιάδες σημαντικά πράγματα, δώσατε υλικό για τους ιστορικούς, τους αναλυτές, τους δημοσιογράφους. Σας ευχαριστούμε πάρα πολύ. Β. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ: Γειά σας.

Το μόνο γνήσιο δυναστικό κίνημα του Εικοστού Αιώνα

βασιλεία εισήχθη στην Ελλάδα to 1833, δύο χρόνια μετά την δολοφονία του Καποδίστρια. Ήταν περίπου νομοτελειακό να επιβληθεί τελικά μοναρχικό πολίτευμα, όχι μόνον γιατί αυτή ήταν η κυρίαρχη πολιτειακή συνθήκη της εποχής. Ο Καποδίστριας, πρώην υπουργός Εξωτερικών της Ρωσσίας και προσωπικότητα με παγκόσμια ακτινοβολία, που είχε χάριν της Ελλάδος αναμετρηθεί με τον Μέττερνιχ, δεν είχε εμπνεύσει εμπιστοσύνη στις δυτικές δυνάμεις, και ιδίως στην θαλασσοκράτειρα Μεγάλη Βρεταννία. Είχε επιδείξει σε πολλές περιπτώσεις εμμονή στο ελληνικό εθνικό συμφέρον που είχε υπερβεί τα όρια που του είχαν θέσει οι Μεγάλες Δυνάμεις. Εξ άλλου, ο Καποδίστριας διέθετε την εμπειρία, την τεχνογνωσία, τις διεθνείς σχέσεις και το εκτόπισμα να συγκροτήσει λειτουργικό και αυτοδύναμο κράτος, κάτι που επίσης εξέφευγε του περιορισμένου και ασφυκτικά ελεγχόμενου πλαισίου εντός του οποίου θα έπρεπε να κινηθεί το νεότευκτο ελληνικό κράτος. Αλλά ούτε η βασιλεία είχε αδιατάρακτο βίο. Οι Έλληνες βασιλείς, τόσο της δυναστείας των Βίττελσμπαχ όσο και της δεύτερης δυναστείας των Σλέσβικ-Χόλσταϊν-Ζόντερμπουργκ-Γλύξμπουργκ, βασίλευσαν σε ασταθές γεωπολιτικό περιβάλλον, σε πολιτειακά κινούμενη άμμο και εν μέσω σφοδρών πολιτικών συγκρούσεων. Ενώ το πολίτευμα, τουλάχιστον μετά το 1864, ήταν βασιλευομένη κοινοβουλευτική δημοκρατία, η πραγματική τους πολιτειακή λειτουργία υπήρξε ασαφής και κυμαινόμενη. Υπήρξαν βασιλείς που λειτούργησαν ως απόλυτοι μονάρχες και άλλοι που βρίσκονταν σε κατ’οίκον περιορισμό. Οι περισσότεροι άλλωστε πέθαναν εξόριστοι ή δολοφονημένοι, και πάντως όλοι πρόωρα. Οι θεσμικές ιδιομορφίες και οι ιστορικές δυσλει-

του Μελέτη Η. Μελετόπουλου τουργίες του βασιλικού θεσμού στην Ελλάδα, οφείλονται σε ορισμένους πολύ σημαντικούς προσδιοριστικούς παράγοντες. Ο βασιλικός θεσμός ήταν επείσακτος σε μία χώρα με ισχυρή τοπικιστική παράδοση και νοοτροπία αντίστασης προς την κεντρική εξουσία. Λόγω της μακράς οθωμανικής κατοχής, η έννοια του κράτους ήταν ταυτισμένη με τον οθωμανό φοροεισπράκτορα, συνήθως υπενοικιαστή φόρων, που λεηλατούσε κυριολεκτικά τις τοπικές οικονομίας, καθώς και τον στρατολόγο-άρπαγα και απαγωγέα των ανήλικων αρσενικών παιδιών. Οι σχέσεις αυτές, στο εσωτερικό μίας δουλοκτητικής κοινωνίας όπως η οθωμανική, λειαίνονταν μέσω πολύπλοκων πελατειακών σχέσεων και της διάχυτης διαφθοράς, που ήταν τα μόνα εργαλεία αυτοπροστασίας των χριστιανών. Οι μακραίωνες τραυματικές αυτές εμπειρίες διαμόρφωσαν αντανακλαστικά καχυποψίας και ενίοτε αντίστασης στην κεντρική εξουσία, και ισχυρές τοπικές δομές πατρωνείας, κάτι που κατέστησε αδύνατη την δημιουργία ενός οργανωμένου κράτους ευρωπαϊκού τύπου στην Ελλάδα μετά την Απελευθέρωση του 1830. Επομένως, κάθε εξωτερική εξουσία, που θα επιχειρούσε να επιβληθεί ως πολιτικό καθεστώς, προσέκρουε στους αταβισμούς αυτούς και στα αντανακλαστικά της ελληνικής κοινωνίας, που είχαν βαθύ πολιτισμικό και όχι απλώς πολιτικό χαρακτήρα. Ιδίως, μάλιστα, αν η εξωτερικώς επιβληθείσα εξουσία επιχειρούσε να υπερκεράσει τις αντιδράσεις αυτές με αυταρχικό τρόπο. Πρώτο θύμα αυτών των αντανακλαστικών υπήρξε ο Κυβερνήτης Ιωάννης Καποδίστριας, και δεύτερο η Βαυαροκρατία. Αυτό είναι ένα εξαιρετικά σημαντικό στοιχείο δομικού χαρακτήρα, για την κατανόηση των τεράστιων ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

Αφιέρωμα προβλημάτων που αντιμετώπισε και που με την σειρά του αναπαρήγαγε ο βασιλικός θεσμός στην Ελλάδα. Ο βασιλικός θεσμός, εξ άλλου, όπως εισήχθη στην ελληνική πραγματικότητα το 1833, είχε δυτική προέλευση, δομή και πολιτική φιλοσοφία, σε μία χώρα εγκλωβισμένη επί αιώνες σε μία ασιατική, οθωμανική δομή ανελευθερίας και υπανάπτυξης. Επιβλήθηκε σε μία προβιομηχανική κοινωνία, που απουσίασε από τις ιστορικές φάσεις της Αναγέννησης, του Διαφωτισμού και της Αστικής Επανάστασης. Άρα εμφυτεύθηκε στην Ελλάδα ένας θεσμός με εντελώς διαφορετικές κοινωνιολογικές και πολιτιστικές προϋποθέσεις. Σημαντικό στοιχείο ήταν ότι δεν υπήρχε στην Ελλάδα κληρονομική αριστοκρατία φεουδαλικής προελεύσεως, στην οποία θα μπορούσε να στηριχθεί κοινωνιολογικά η βασιλεία. Οι αυλές των βασιλέων της Ελλάδος ήσαν κοινωνιολογικά μετέωρες, φάνταζαν εξωτικές σε μία πολιτεία που είχε απαγορεύσει ήδη από τα πρώτα επαναστατικά συντάγματα τους τίτλους ευγενείας, σε μία κοινωνία με τεράστια κοινωνική κινητικότητα, με μακρυνές αναμνήσεις από την μοναδική άμεση δημοκρατία στην παγκόσμια ιστορία, με πρόσφατες από την Τουρκοκρατία δομές κοινοτικές και κοινοβιακές, όπου «ο έσχατος έσσεται πρώτος και ο έσχατος πρώτος». Αλλά και αστική τάξη δεν υπήρχε, καθώς στην Ελλάδα δεν έλαβε χώρα η Βιομηχανική Επανάσταση, οπότε η βασιλεία δεν διέθετε και την οικονομική στήριξη που προσέφεραν οι Αστοί στους ευρωπαϊκούς βασιλικούς οίκους απέναντι στους Φεουδάρχες. Η λογική της εμφύτευσης βασιλικού οίκου στην απελευθερωθείσα Ελλάδα ήταν ο εξευρωπαϊσμός της εκ των άνω. Αυτό επετεύχθη αρχικώς από την δυναστεία του Όθωνος, εν μέρει, με την δημιουργία μίας υβριδικού χαρακτήρα ιθύνουσας τάξης, συγκροτούμενης από απογόνους των Αγωνιστών του Εικοσιένα, ισχυρούς τοπικούς Προύχοντες, Φαναριώτες και νεόπλουτους. Τον τόνο έδωσαν οι Προύχοντες, ο λεγόμενος «κοτζαμπασισμός». Αυτοί όλοι μεταμφιέσθηκαν εξωτερικά σε «Ευρωπαίγιους» (κατά τον Μακρυγιάννη), διατηρώντας άθικτο την βαλκάνια και οθωμανικής προελεύσεως πολιτική και κοινωνική τους αντίληψη. Επίσης εισήχθησαν στην χώρα ευρωπαϊκής προελεύσεως θεσμοί, όπως η γραφειοκρατία και η τοπική αυτοδιοίκηση, το πανεπιστήμιο, ο τακτικός στρατός, η απρόσωπη δικαιοσύνη κλπ. Η Βαυαροκρατία προσδιόρισε και την όλη όψη του νεότευκτου κράτους, με τον νεοκλασσικισμό, βάσει του οποίου ανοικοδομήθηκαν οι πόλεις της Ελλάδας και ο οποίος παρέμεινε ζωνταΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

νός μέχρι πρόσφατα. Αλλά, ταυτόχρονα, εν μέρει αφομοιώθηκε σε μεγάλο βαθμό η ίδια η Βασιλεία από την ελληνική πραγματικότητα, κάτι που ισχύει και για την Δυναστεία του Όθωνος και για την δυναστεία του Γεωργίου Α΄, με αποτέλεσμα την συνεχή δυναστική αστάθεια που χαρακτηρίζει την νεώτερη ελληνική ιστορία. Διότι ο βασιλικός θεσμός δεν εμφυτεύθηκε από τις Προστάτιδες Δυνάμεις στην Ελλάδα μόνον γιά να εξωτερικεύει το ελληνικό εθνικό συμφέρον προς το διεθνές σύστημα, αλλά κυρίως γιά το αντίθετο: να λειτουργεί ως καλός αγωγός της λογικής των κυριάρχων του πλανήτη, κάτι εξαιρετικά πολύπλοκο, αντιφατικό, δύσκολο και επικίνδυνο. Αλλά αναγκαστικό, διότι ο βασιλικός θεσμός στην Ελλάδα είχε κύρια πηγή ισχύος την βούληση των Μεγάλων Δυνάμεων να ελέγχουν γεωπολιτικά, γεωοικονομικά και γεωστρατηγικά τον ελλαδικό χώρο. Στο πλαίσιο αυτό, η συγγένεια των Ελλήνων Βασιλέων με τους ισχυρούς δυναστικούς οίκους της Ευρώπης λειτουργούσε αμφίδρομα: και ως μηχανισμός διεθνών δημοσίων σχέσεων της Ελλάδος και αποδοχής του ελλαδικού βασιλείου ως μέλους της ευρωπαϊκής οικογένειας και προώθησης των ελληνικών εθνικών συμφερόντων. Αλλά και ως δίαυλος πιέσεων, εξάρτησης και πειθαναγκασμού της Ελλάδος, και περιορισμού της στην θέση που της επεφύλασσε ο Διεθνής Καταμερισμός Εργασίας και –το κυριώτερο, λόγω της σημαντικώτατης γεωστρατηγικής της θέσης– ο Διεθνής Καταμερισμός Στρατηγικής. Καθήκοντα εξαιρετικά πολύπλοκα. Αν μάλιστα ο Βασιλιάς ήταν ψυχικά ευάλωτος, αδύναμος και ασταθής ή έστω αντιλαμβανόταν κατά κυριολεξία τον ρόλο του ως Βασιλέως των Ελλήνων, τα πράγματα περιπλέκονταν. Τότε, η αποτυχία του να ισορροπήσει ανάμεσα στο ελληνικό εθνικό συμφέρον και στις γεωπολιτικές ανάγκες των Μεγάλων Δυνάμεων έθετε σε κίνδυνο τον θρόνο του ή και την ζωή του. Διότι, γιά παράδειγμα, η συγκινητική αφομοίωση του Όθωνος στον Ελληνικό Μεγαλοϊδεατισμό τον εξώθησε να αποπειραθεί την συστράτευση της Ελλάδος με την Ρωσσία στον Κριμαϊκό Πόλεμο το 1854, με αποτέλεσμα την βίαιη παρέμβαση του βρεταννικού και του γαλλικού στόλου. Παρομοίως αργότερα προσπάθησε να συμπτύξει αντιτουρκική συμμαχία με την Ιταλία. Αυτά συνέβαλαν καθοριστικά στην Έξωσή του, το 1862. Αλλά και η επόμενη δυναστεία, αυτή του Γεωργίου Α΄ και των διαδόχων του, δέχθηκε τρομακτικές πιέσεις προκειμένου να επιβάλει στο ελλαδικό πολιτικό σύστημα τα γεωπολιτικά συμφέροντα των Μεγάλων 57

Δυνάμεων. Ο Γεώργιος Α΄ ήρθε στην Ελλάδα με αυστηρές εντολές να μην επιτρέψει οποιαδήποτε εκδήλωση του Μεγαλοϊδεατισμού. Διότι διεθνώς κυριαρχούσε το Δόγμα της Ακεραιότητος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, σύμφωνα με το οποίο οι Μεγάλες Δυνάμεις άφηναν τον Μεγάλο Ασθενή άθικτο, διότι διαφωνούσαν για την διανομή των εδαφών του. Όταν η Οθωμανική Αυτοκρατορία άρχισε να μεταβάλλεται, στις αρχές του Εικοστού Αιώνα, σε γερμανική αποικία, η δυτική πολιτική άλλαξε άρδην: οργανώθηκε στην Ελλάδα τον Αύγουστο του 1909 Μεταπολίτευση, ανέλαβε την διακυβέρνηση ο ιδιοφυής και εκλεκτός της βρεταννικής πολιτικής Ελευθέριος Βενιζέλος, η χώρα εξοπλίσθηκε, συνεπτύχθη η Βαλκανική Συμμαχία και ο Γεώργιος εισήλθε έφιππος τον Οκτώβριο του 1912 θριαμβευτικά στην Θεσσαλονίκη. Και μάλιστα ο βασιλιάς εγκαταστάθηκε εκεί για να στηρίξει την ελληνική κυριαρχία επί της διεκδικούμενης από Βουλγάρους, Σέρβους και λοιπούς Βαλκάνιους πόλεως, και μάλιστα δολοφονήθηκε στο κέντρο της πόλεως τον Μάρτιο του 1913. Παρόμοια ισχυρά και συχνά τραγικά διλήμματα αντιμετώπισαν όλοι οι Έλληνες βασιλείς. Ο Κωνσταντίνος Α΄ το 1915, φοβούμενος την ισχύ των γερμανικών όπλων, επέμενε σε στάση ουδετερότητας κατά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, συγκρούσθηκε με τον Βενιζέλο, αντιμετώπισε εισβολή αγημάτων της Entente στην Αττική και τελικά εκθρονίστηκε βιαίως το 1917. Η εκθρόνισή του τον κατέστησε συμπαθή ως θύμα των ξέ58

νων και του προσέδωσε ευρύτατη λαϊκή συμπάθεια. Τον διαδέχθηκε ο δευτερότοκος υιός του Αλέξανδρος. Ο νεαρός Αλέξανδρος, που βασίλευσε ανάμεσα στις δύο βασιλείες του πατέρα του, την περίοδο 1917-20, υποχρεώθηκε εκ των πραγμάτων να εγκαταλείψει την αφοσίωση στην οικογένειά του, που εξοριζόμενη τον όρκισε να μην έχει καμμία επαφή με τον (επιστρέφοντα στην εξουσία με γαλλικό πολεμικό πλοίο) Βενιζέλο, και να μην πιστέψει ποτέ ότι ήταν κάτι περισσότερο από πρίγκηψ και απλός τοποτηρητής του θρόνου του πατρός του. Και να προσχωρήσει στην πραγματικότητα, που ήταν ο Βενιζέλος, οι Αγγλογάλλοι και το γεγονός ότι ήταν απομονωμένος στο παλάτι του, μόνος, όμηρος του βενιζελικού καθεστώτος. Και βεβαίως ότι ήταν πραγματικός και όχι εικονικός, όπως απαιτούσε η οικογένειά του, βασιλιάς. Ήταν ευσυνείδητος, συμφιλιώθηκε με τον Βενιζέλο, τον ακολούθησε στην Μεγάλη του Εξόρμηση και ανταποκρίθηκε πλήρως στον πολιτειακό του ρόλο. Η βασιλεία του διακόπηκε βίαια με τον παγκοσμίως πρωτότυπο θάνατό του από δάγκωμα μαϊμούς (!) στο Τατόι τον Οκτώβριο του 1920. Μετά τον αδόκητο θάνατο του Αλέξανδρου, και τον εκλογικό θρίαμβο του αντιβενιζελικού συνασπισμού τον Νοέμβριο του ίδιου έτους, ο Κωνσταντίνος επέστρεψε στην Ελλάδα, διαδεχόμενος τον υιό του (!). Βεβαίως ο ίδιος θεωρούσε ότι, και κατά την διάρκεια της βασιλείας του Αλεξάνδρου, πραγματικός βασιλιάς ήταν ο ίδιος. Αλλά μόλις ο Κωνσταντίνος αποβιβάστηκε στην Ελλάδα, ανέτρεψε το βασικό σύνθημα της Ηνωμένης Αντιπολιτεύσεως, του αντιβενιζελικού συνασπισμού που τον έφερε πίσω στον θρόνο του, για απεμπλοκή από την Μικρασιατική Εκστρατεία («Εληά-εληά και Κώτσο βασιλιά»). Την (αναντίστοιχη προς τις οικονομικές και στρατιωτικές δυνατότητες της Ελλάδος του 1920) προέλαση στο εσωτερικό της Μικράς Ασίας υποστήριξε σθεναρά και άνευ επιχειρημάτων έναντι του αντιδρώντος Επιτελείου, όπως προκύπτει και από τα πρακτικά της Δίκης των Εξ, ο αρχηγός της κοινοβουλευτικής πλειοψηφίας το διάστημα 1920-22 Δημήτριος Γούναρης. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

Αφιέρωμα Ακολούθησαν διαδοχικές προελάσεις του Ελληνικού Στρατού στο εσωτερικό της Μικράς Ασίας, σε εξωπραγματικά μεγάλη απόσταση από τα παράλια. Ο δε Κωνσταντίνος μετέβη, αν και ασθενής, στην Κιουτάχεια τον Ιούνιο του 1921, για να προεδρεύσει αυτοπροσώπως του Πολεμικού Συμβουλίου. Σε αυτό αποφασίστηκε το salto mortale του Ελληνισμού, δηλαδή η προέλαση στην Άγκυρα, σε πείσμα των εντελώς αρνητικών εισηγήσεων του Επιτελείου, της διπλωματικής απομόνωσης της Ελλάδος και της τραγικής οικονομικής της κατάστασης. Ο Κωνσταντίνος είχε άραγε συνειδητοποιήσει την παγίδα που είχαν στήσει τα πετρελαϊκά συμφέροντα, που αποσκοπούσαν στην άσκηση, μέσω της ελληνικής προέλασης, πίεσης στον Κεμάλ, και στην ενσωμάτωση της διεκδικούμενης από τον Κεμάλ πετρελαιοφόρας Μοσσούλης; Παραπλανήθηκε από ξένους διπλωμάτες και σκοτεινά παρασκήνια, παρασύρθηκε από μεγαοϊδεατικό ενθουσιασμό, θέλησε να μην αφήσει την Μεγάλη Ιδέα μονοπώλιο του Βενιζέλου, χρησιμοποιήθηκε από τον Γούναρη, ή αφέθηκε στην φορά των πραγμάτων; Το 1922, καθώς ο Ελληνισμός γνώριζε την μεγαλύτερη καταστροφή της ιστορίας του μετά την Άλωση, η Σμύρνη επυρπολείτο και εκατομμύρια Ελλήνων σφαγιάζονταν ή προσφυγοποιούνταν, οι ένοπλες δυνάμεις επαναστάτησαν εναντίον του καθεστώτος και ο Κωνσταντίνος εγκατέλειψε γιά δεύτερη και τελευταία φορά την Ελλάδα. Αυτήν την φορά, η αποχώρησή του δεν είχε τίποτα από την αίγλη που του χάρισε η εκθρόνιση του 1917. Ο Γεώργιος Β΄, ο πρωτότοκος, βασίλευσε μετά τον δευτερότοκο. Διαδέχθηκε τον εκθρονισθέντα υπό τραγικές συνθήκες, εν μέσω της Μικρασιατικής Καταστροφής, πατέρα του. Αναγκάστηκε στα τέλη του 1922 να υπογράψει την εκτέλεση των Έξ, που ήταν οι αρχηγοί της πολιτικής μερίδας του πατρός του, χωρίς να αποφύγει την υπερορία το 1923 και την εκθρόνιση το 1924. Τον περιέθαλψαν οι Βρεταννοί, με αποτέλεσμα να αφομοιωθεί ψυχικά από το βρεταννικό κοινωνικό και πολιτικό κατεστημένο. Ο Γεώργιος επέστρεψε, με νόθο δημοψήφισμα του δικτάτορα στρατηγού Κονδύλη, τον Νοέμβριο του 1935, αλλά στην συνέχεια προσπάθησε να λειτουργήσει ως βασιλιάς όλων των Ελλήνων. Εξεδίωξε τον Κονδύλη, χορήγησε γενική αμνηστία και προσπάθησε να εγκαθιδρύσει κοινοβουλευτισμό βρεταννικού τύπου. Διεξήγαγε άψογες εκλογές με απλή αναλογική και υπηρεσιακή κυβέρνηση τον Ιανουάριο του 1936. Προέκυψε όμως λόγω της απλής αναλογικής ακυβερνησία, τα μεγάλα κόμματα απέτυχαν να συμφωνήΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

σουν στον σχηματισμό βιώσιμης κυβέρνησης, οι βενιζελικοί ήρθαν σε μυστική συνεννόηση με το ΚΚΕ η οποία αποκαλύφθηκε και προεκλήθη σάλος, ενώ σε λίγους μήνες απεβίωσαν αιφνιδίως και ταυτόχρονα όλοι οι πολιτικοί αρχηγοί του Μεσοπολέμου (Βενιζέλος, Τσαλδάρης, Κονδύλης, Παπαναστασίου, Μιχαλακόπουλος, ο υπηρεσιακός πρωθυπουργός Δεμερτζής). Την πρωθυπουργία ανέλαβε τον Απρίλιο με ψήφο εμπιστοσύνης της Βουλής ο Ιωάννης Μεταξάς, αρχηγός μικρού κοινοβουλευτικού κόμματος. Αλλά τον Αύγουστο έγιναν ταραχές στην Θεσσαλονίκη μεταξύ κομμουνιστών και αστυνομίας, οπότε ο Γεώργιος ανέστειλε το σύνταγμα και ο Μεταξάς έγινε δικτάτωρ. Η πιο τραγική στιγμή της βασιλείας του Γεωργίου Β΄ ήταν όταν, την άνοιξη του 1941, υποχρεώθηκε από τους Βρεταννούς να διατάξει την συνέχιση του πολέμου στην Αλβανία. Ο ελληνικός στρατός είχε δώσει το παν στον Ελληνοϊταλικό πόλεμο, είχε πολεμήσει σκληρά επί έξη μήνες σε απίστευτα σκληρές συνθήκες και είχε καταγάγει μία εκπληκτική νίκη. Τώρα, ενώ οι σιδηρόφρακτες στρατιές του στρατάρχη φον Λιστ εισέβαλλαν στην Ελλάδα, οι Έλληνες στρατιώτες ήσαν ρακένδυτοι, χωρίς τρόφιμα και πολεμοφόδια, ενώ οι αξιωματικοί τους αυτοκτονούσαν για λόγους εθνικής αξιοπρέπειας. Οι Βρεταννοί όμως απαιτούσαν την συνέχιση της άμυνας, για να καθυστερήσουν τον Χίτλερ. Κάτι που συνεπαγόταν τον σφαγιασμό της στρατευμένης ελληνικής νεολαίας. Η νίκη σε παγκόσμιο επίπεδο απαιτούσε την γενοκτονία των Ελλήνων. Ο Παπάγος αντιμετώπισε την ψυχρότητα του Γεωργίου όταν του έθεσε θέμα συνθηκολόγησης, ενώ ο Μεταξάς που την μεθόδευε στο παρασκήνιο είχε ήδη πεθάνει ξαφνικά από βρογχίτιδα. Την λύση έδωσαν οι μέραρχοι της Αλβανίας, που απείθησαν στο Επιτελείο και υπέγραψαν μόνοι τους ανακωχή, ενώ ο Γεώργιος με την κυβέρνηση διέφευγε μέσω Κρήτης στην Αίγυπτο. Το 1946 ο Γεώργιος επέστρεψε κατόπιν γνησίου δημοψηφίσματος και με τεράστια πλειοψηφία (68,4%), για να βασιλεύσει για τρίτη (!) φορά. Σε αυτήν την φάση είχε τεράστια λαϊκή αποδοχή, λόγω των Δεκεμβριανών του 1944 και του επαπειλουμένου εμφυλίου πολέμου. Αλλά και η τρίτη βασιλεία του υπήρξε βραχεία. Το 1947, καθώς η Ελλάδα περνούσε από την βρεταννική στην αμερικανική σφαίρα επιρροής, ο βρεταννοτραφής βασιλιάς κατέρρεε, στις σκάλες των ανακτόρων, νεκρός από ανακοπή (αν και μόλις 57 χρονών). Ο Παύλος, ο τρίτος υιός του Κωνσταντίνου, είχε ζήσει και εργασθεί γιά κάποια χρόνια σε αυτοκινητοβιομηχανία στις ΗΠΑ, και ως εκ τούτου γνώριζε καλά την 59

νέα προστάτιδα δύναμη του βασιλείου του. Βασίλευσε τα δύσκολα χρόνια του Εμφυλίου, αλλά στην συνέχεια πρόλαβε τα καλύτερα χρόνια του Εικοστού Αιώνα. Η βασική γεωπολιτική συνθήκη, την οποία έπρεπε να διασφαλίσει, ήταν η παραμονή της Ελλάδος στο ΝΑΤΟ, μεσούντος του Ψυχρού Πολέμου. Αυτή, άλλωστε, υπήρξε η κοινά αποδεκτή βάση του μετεμφυλιακού πολιτικού συστήματος. Η πιο σημαντική γεωπολιτική τριβή της βασιλείας του Παύλου, την οποία αυτός δεν μπόρεσε να αποτρέψει, ήταν το Κυπριακό. Η διάστασή του με τον στρατάρχη Παπάγο, που κυβέρνησε το 1952-55, πιθανότατα σχετίζεται και με αυτήν την μείζονα εθνική υπόθεση, που εξόργισε τους παλαιούς Βρεταννούς προστάτες της Δυναστείας. Αλλά ο αντιαποικιακός αγώνας, που αποδόμησε τις μεγάλες αποικιακές αυτοκρατορίες της Μ. Βρεταννίας και της Γαλλίας, και στον οποίον εντάχθηκε το Κυπριακό, είχε την αμερικανική κάλυψη, και έτσι φαίνεται ότι διασώθηκε-προσωρινά τουλάχιστονο οίκος του Παύλου. Φαινομενικά, η μεταπολεμική περίοδος ήταν η πιό ευτυχής εποχή γιά την δυναστεία. Άλλωστε και παγκοσμίως ήταν μία «χρυσή εποχή». Αλλά υπέβοσκαν οι αντιφάσεις που θα οδηγούσαν σε σοβαρές εμπλοκές. Αντίφαση πρώτη: ο Παύλος και η γυναίκα του Φρειδερίκη είχαν βασιλεύσει κατά τον Εμφύλιο Πόλεμο, όπου λόγω των εξαιρετικών περιστάσεων είχαν διαδραματίσει πρωταγωνιστικό ρόλο, που υπερέβαινε τα θεσμικά τους όρια. Από τις συνεχείς επισκέψεις των βασιλέων στο μέτωπο και την ίδρυση παιδουπόλεων γιά την περίθαλψη των ορφανών ή εγκαταλελειμένων παιδιών-θυμάτων της άγριας εποχής. Μέχρι τον σχηματισμό, κατά την περίοδο 1946-50, κυβερνήσεων που δεν προέκυπταν από τους συσχετισμούς της Βουλής του 1946 αλλά υπαγορεύονταν από τις αναγκαιότητες της καταπολέμησης της κομμουνιστικής ανταρσίας (γιά παράδειγμα, ο αρχηγός του πλειοψηφούντος Λαϊκού Κόμματος Κ.Τσαλδάρης παραχωρούσε την θέση του πρωθυπουργού σε άλλα πρόσωπα, όπως ο Θ.Σοφούλης, ο Δ.Μάξιμος ή ο Α.Διομήδης). Όταν όμως η κατάσταση ομαλοποιήθηκε, ο βασιλικός παρεμβατισμός παρέμεινε. Το βασιλικό ζεύγος δεν προσαρμόστηκε σε μία πιό περιορισμένη και πιό θεσμική εκδοχή του ρόλου του. Δηλαδή ο βασιλικός θεσμός στην Ελλάδα δεν εξελίχθηκε σε κάτι αντίστοιχο του βρεταννικού, ολλανδικού, δανέζικου κλπ. Παρέμεινε στην λογική όχι του θεσμικού επόπτη και διαιτητή, αλλά του παίκτη, του πραγματικού κέντρου λήψεως αποφάσεων, και του «κηδεμόνα» του τριτοκοσμι60

κού ελληνικού πολιτικού συστήματος. Αυτό ήταν και πηγή της δεύτερης αντίφασης. Αντίφαση δεύτερη: ο Παύλος λειτούργησε περισσότερο ως βασιλιάς συνταγματικής μοναρχίας παρά βασιλευομένης κοινοβουλευτικής δημοκρατίας. Υπήρχαν δύο παράγοντες που λειτούργησαν προς αυτήν την κατεύθυνση. Αφ’ ενός το Σύνταγμα του 1952, που προέβλεπε, συνεχίζοντας την παράδοση των Συνταγμάτων της εποχής του Όθωνος και του Γεωργίου Α΄, στην πρώτη διάταξη του σχετικού άρθρου του Συντάγματος ότι «ο βασιλεύς ορίζει και παύει τους υπουργούς αυτού» και μετά, στην δεύτερη διάταξη, ότι «η κυβέρνησις οφείλει να απολαύη της εμπιστοσύνης της βουλής». Δηλαδή ήταν σαφές ότι ο βασιλιάς μπορούσε να διορίσει πρωθυπουργό το πρόσωπο της αρεσκείας του αλλά έπρεπε στην συνέχεια αυτό το πρόσωπο να αποσπάσει ψήφο εμπιστοσύνης από το κοινοβούλιο. Ταυτόχρονα, ο βασιλιάς μπορούσε να δώσει στον νέο πρωθυπουργό το δικαίωμα διαλύσεως της βουλής, ώστε εάν το κοινοβούλιο τον απέρριπτε να προσφύγει κατ’ ευθείαν στον λαό. Αυτό έδινε στον βασιλιά την τεράστιας σημασίας ισχύ της ανάδειξης νέου προσώπου στην διακυβέρνηση της χώρας. Εάν η επιλογή του στεφόταν από την κοινοβουλευτική επιδοκιμασία και λαϊκή συγκατάθεση, τότε μπορούσε να προκαλέσει πραγματική επανάσταση στην ιστορία της χώρας, όπως ο Γεώργιος Α΄ με την πρωθυπουργοποίηση του Βενιζέλου το 1910 και ο Γεώργιος Β΄ με την ανάδειξη του Μεταξά το 1936. Αλλά αυτή η συνταγματική δυνατότητα μπορούσε να λειτουργήσει και αντίστροφα και να καταρρακώσει το κύρος του θρόνου, εάν αποτύγχανε. Παράδειγμα η απόλυση του Βενιζέλου και ο διορισμός του Γούναρη από τον Κωνσταντίνο Α΄ το 1915, που δεν δικαιώθηκε στις κάλπες και που τελικά προκάλεσε τον Εθνικό Διχασμό. Ο Παύλος είχε την τύχη να ασκήσει αυτήν την υπερεξουσία δύο φορές, και στις δύο να δικαιωθεί από τον λαό. Το 1955 διόρισε τον βουλευτή Σερρών Κωνσταντίνο Καραμανλή, τον οποίον στην συνέχεια ο λαός στήριξε επί μία ολόκληρη οκταετία. Το 1963 διόρισε τον σχετικώς πλειοψηφήσαντα στις εκλογές Γεώργιο Παπανδρέου στην πρωθυπουργία, και αυτός στην συνέχεια προκάλεσε νέες εκλογές τις οποίες κέρδισε με το πρωτοφανές ποσοστό του 54%. Αυτά δικαίωσαν τις επιλογές του Παύλου, αλλά ταυτόχρονα δημιούργησαν ένα θεσμικό κεκτημένο που, πολύ σύντομα, όταν ασκήθηκε σε διαφορετικές περιστάσεις, κατέστρεψε την μοναρχία. Υπήρχε όμως και ένας άλλος παράγων, που ωθούΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

Αφιέρωμα σε το στέμμα να διαδραματίζει ρόλο όχι διακοσμητικό, εθιμοτυπικό ή έστω εποπτικό, αλλά ουσιαστικά πολιτικό: ήταν ο Διεθνής Καταμερισμός Στρατηγικής. Η Ελλάδα δεν ήταν η Δανία ή η Ολλανδία, αλλά ένα από τα πιό καίρια γεωπολιτικά σημεία στην παγκόσμια σκακιέρα. Στην περίοδο του Ψυχρού Πολέμου φιλοξενούσε πυρηνικά όπλα, ενώ περιβαλλόταν από κράτη-σοβιετικούς δορυφόρους. Η διακυβέρνηση αυτής της χώρας ήταν διακύβευμα τεράστιας σημασίας και υψηλού ρίσκου. Έτσι ο πραγματικός ρόλος του βασιλιά ήταν να διασφαλίζει τα όρια τα οποία δεν έπρεπε να υπερβαίνει το πολιτικό σύστημα. Αυτό είναι το πρίσμα υπό το οποίο πρέπει να γίνει αντιληπτή η αντίφαση μεταξύ της κοινοβουλευτικής φύσης του πολιτεύματος και του παρεμβατικού ρόλου της δυναστείας. Γιά παράδειγμα, ο διορισμός του Καραμανλή το 1955 ήταν απόρροια αμερικανικών υποδείξεων, και όχι προσωπικών ευνοιοκρατικών επιλογών του Παύλου. Όπως και η πτώση του Καραμανλή πιθανότατα έχει σχέση με την γαλλική του στροφή, σε εποχές ρήξης ΗΠΑ-Γαλλίας. Αλλά και την προσπάθεια, με την «βαθείαν συνταγματικήν τομήν» που επεδίωκε, να αυτονομήσει το πολιτικό σύστημα από τα Ανάκτορα, δηλαδή να εξουδετερώσει την μόνη εγγύηση των Συμμάχων γιά την παραμονή της εσωτερικά ασταθούς Ελλάδος στον δυτικό συνασπισμό. Αλλά και η εν συνεχεία άνοδος του Γεωργίου Παπανδρέου, πιθανότατα σχετίζεται με την φιλελευθεροποίηση της εποχής Κέννεντυ και νέες ισορροπίες στο εσωτερικό της δυτικής συμμαχίας. Επίσης πιθανότατα η πρωθυπουργοποίηση του Γεωργίου Παπανδρέου ήταν προϋπόθεση γιά την ανάδειξη στην πολιτική του Αμερικανού πολίτη, εφέδρου οπλίτη στο Αμερικανικό Πολεμικό Ναυτικό και καθηγητού του Berklay Ανδρέα Παπανδρέου. Ο υιός του πρωθυπουργού Γεωργίου Παπανδρέου ήρθε στην Ελλάδα το 1959 με πρόσκληση της κυβέρνησης Καραμανλή, γιά να ιδρύσει το ΚΕΠΕ, που στην ουσία ήταν ένας μηχανισμός έρευνας της ελληνικής πραγματικότητας. Στην συνέχεια διορίστηκε από τον πατέρα του αναπληρωτής υπουργός Συντονισμού και απέκτησε γρήγορα ισχυρή λαϊκή βάση, που του επέτρεψε να ανέλθει στην εξουσία δεκαοκτώ χρόνια αργότερα. Έτσι, γιά άλλη μιά φορά, οι αντιφάσεις της δυναστείας προκύπτουν από τον ρόλο της ως ενδιάμεσου κρίκου μεταξύ διεθνούς και ελληνικού πολιτικού συστήματος. Αντίφαση τρίτη: η κοινωνική και τεχνολογική εξέλιξη υποχρέωσε τους βασιλικούς οίκους, σε όλον τον κόσμο, να διαχειριστούν την «απομάγευση» του θεσμού ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

τον οποίον υπηρετούσαν εδώ και αιώνες. Στην Ελλάδα, όπου ούτως ή άλλως ο θεσμός ήταν σχετικά πρόσφατος, η διαχείριση της προσγείωσης της μοναρχίας στην μεταπολεμική πραγματικότητα προσέκρουε τόσο στις αγκυλώσεις της αυλής όσο και στην μεγαλομανία της νεοπλουτικής ψευδοαριστοκρατίας. Αλλά και η ίδια η βασίλισσα Φρειδερίκη, απόγονος αρχαίου δυναστικού οίκου της κεντρικής Ευρώπης, ενεφορείτο από νοοτροπία που παρέπεμπε σε μεσαιωνικά τευτονικά μοναρχικά θέσμια, ενώ ο κυριώτερος πολιτικός σύμβουλος της Δυναστείας, ο Παναγώτης Πιπινέλης, ήταν οπαδός της απόλυτης μοναρχίας που είχε διεθνώς προ πολλού εκλείψει. Τον εκσυγχρονισμό της Μοναρχίας επέτασσαν και άλλοι παράγοντες, όπως η ραγδαία οικονομική ανάπτυξη της χώρας, η κατακόρυφη άνοδος του βιοτικού επιπέδου, η εσωτερική μετανάστευση και η αστικοποίηση. Αυτά είχαν καταλυτικές επιπτώσεις, μεταξύ των οποίων ήταν τόσο η απριλιανή δικτατορία των αγροτικής προελεύσεως μεσαίων και κατώτερων αξιωματικών, όσο και η ακατάσχετη άνοδος του ΠΑΣΟΚ. Αλλά ήδη πριν από αυτά, η ριζοσπαστικοποίηση διαφόρων ριζοσπαστικοποιημένων ομάδων του πληθυσμού, όπως η νεολαία, η αριστερά πτέρυγα της Ενώσεως Κέντρου υπό τον Ανδρέα Παπανδρέου και το κίνημα των Λαμπράκηδων, εξέφραζε ακριβώς την αλλαγή ψυχικών καταστάσεων και αντανακλαστικών του πλέον δυναμικού και δημογραφικά ακμαίου τμήματος της ελληνικής κοινωνίας. Η αποδόμηση της παραδοσιακής ταξικής δομής της ελληνικής κοινωνίας, η διάσπαση της ιεραρχίας, η απελευθέρωση των συνειδήσεων, το ψυχικό χάσμα μεταξύ των πρώτων μεταπολεμικών γενεών και των γονέων τους που είχαν κατοχικά και εμφυλιοπολεμικά βιώματα, ασφαλώς αποτελούσαν σαθρό κοινωνικό έδαφος γιά τον μοναρχικό θεσμό και εύφλεκτη ύλη που μπορούσε να ανατινάξει ανά πάσα στιγμή, με το παραμικρότερο πολιτικό σφάλμα, την Δυναστεία. Αντίφαση τέταρτη: ο Παύλος ήρθε σε ρήξη με όλους διαδοχικά τους ισχυρούς πολιτικούς άνδρες της βασιλείας του. Συγκρούσθηκε το 1951 με τον στρατάρχη Παπάγο, αν και αυτός είχε πραγματοποιήσει φιλομοναρχικό κίνημα το 1935, είχε πρωταγωνιστήσει στην επαναφορά του Γεωργίου Β΄, είχε υπηρετήσει ως αρχιστράτηγος του τελευταίου, στην συνέχεια διετέλεσε Μέγας Αυλάρχης του Παύλου και ξανά αρχιστράτηγος στον Εμφύλιο Πόλεμο. Ο Παύλος τον προώριζε γιά πρωθυπουργό του σε ένα μετεμφυλιακό καθεστώς τύπου Τετάρτης Αυγούστου, αλλά το σενάριο αυτό δεν ευοδώθηκε λόγω αμερικανικών αντιρρήσεων. Όταν όμως ο Παπάγος αποφάσισε να ιδρύσει κόμ61

μα και να κυβερνήσει την Ελλάδα με λαϊκή εντολή, ο Παύλος το θεώρησε αποστασία. Και μάλιστα, γιά πρώτη και τελευταία φορά στην ζωή του, ο κατά κανόνα πράος και αγαθός Παύλος εξεμάνη και διέταξε τον Α/ ΓΕΣ στρατηγό Τσακαλώτο να τον συλλάβει! Ο σώφρων Τσακαλώτος είπε στον Παύλο: «Μεγαλειότατε, κήδομαι της Δυναστείας, γι’ αυτό και δεν μπορώ να εκτελέσω την εντολή σας». Με αυτόν τον τρόπο αποσοβήθηκε ένα επεισόδιο που θα μπορούσε να προσλάβει ανεξέλεγκτες διαστάσεις. Η αιτία της οργής του Παύλου προφανώς οφειλόταν στην ανασφάλεια που αισθάνονταν όλοι οι βασιλείς έναντι των ισχυρών πρωθυπουργών, που όλοι -μα όλοικάποια στιγμή εστράφησαν εναντίον της Δυναστείας. Ο Παύλος αισθανόταν ασφαλής με έναν Παπάγο εξαρτώμενο πολιτικά από την βασιλική εύνοια, αλλά αισθανόταν ότι βάδιζε σε πολιτειακά ασταθές έδαφος με έναν λαοπρόβλητο αιρετό Παπάγο. Ήταν ακριβώς η επίγνωση ότι η Μοναρχία στην Ελλάδα δεν ήταν γηγενής θεσμός με βαθειές ιστορικές ρίζες και αντίστοιχη κοινωνιολογική δομή, που ήταν η βάση της βασιλικής ανασφάλειας. Τα ίδια αντανακλαστικά λειτούργησαν και έναντι του Κωνσταντίνου Καραμανλή. Το υπετροφικό εγώ του Καραμανλή, συνδυαζόμενο και με την έλλειψη λεπτών τρόπων και αστικής αγωγής, βραχυκύκλωσε την επικοινωνία του με τα Ανάκτορα και λειτούργησε ως αρνητικό ψυχικό υπόβαθρο γιά την εκδήλωση της ουσίας της σύγκρουσης, που ήταν γεωπολιτική και πολιτική, όπως ήδη αναφέρθηκε. Ο Παύλος πέθανε πρόωρα το 1964, σε ηλικία 63 ετών. Ο γυιός του Κωνσταντίνος, που ανήλθε στον θρόνο σε ατμόσφαιρα ενθουσιασμού και ελπίδας ακόμη και της αριστεράς, σύντομα βρέθηκε στην δίνη της μεγα62

λύτερης πολιτικής κρίσης του Μεταπολέμου. Δεν είχε κλείσει τα 24, με τα σημερινά δεδομένα ήταν παιδί. Ήταν προφανώς απροετοίμαστος γιά να ασκήσει καθήκοντα αρχηγού του κράτους, σε μία φλεγόμενη ζώνη υψίστης γεωστρατηγικής σημασίας. Κανείς δεν σκέφτηκε μία διετή ή τριετή αντιβασιλεία, κατά την διάρκεια της οποίας ο νεαρός βασιλιάς θα ταξίδευε στο εξωτερικό, θα ελάμβανε μέρος σε διεθνείς αποστολές ή θα πραγματοποιούσε ένα μεταπτυχιακό Ιστορίας ή Οικονομικών σε αμερικανικό πανεπιστήμιο. Μάλλον η νεότητά του και η απειρία του έγιναν αντιληπτές ως ευκαιρία άσκησης επιρροής από το περιβάλλον του, και ως ευκαιρία αυτονόμησης από φιλόδοξα στοιχεία των Ενόπλων Δυνάμεων. Σε παλαιότερη μελέτη μου, που είχα δημοσιεύσει προ εικοσαετίας [Η ΒΑΣΙΛΕΙΑ ΣΤΗΝ ΝΕΩΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, εκδόσεις Λιβάνη, Αθήνα 1993], απέδιδα την κύρια ευθύνη γιά τα Ιουλιανά στον Κωνσταντίνο. Χωρίς να μεταβάλλω άλλες κρίσεις μου γιά καίρια προβλήματα του βασιλικού θεσμού στην Ελλάδα, έχω σήμερα αναθεωρήσει, λόγω της μακράς εκπαιδευτικής μου εμπειρίας και της συναναστροφής μου με την νεολαία, την άποψή μου γιά την ψυχική και πνευματική ωριμότητα ενός εικοσιπεντάχρονου νεαρού να διαχειρισθεί ένα εξαιρετικά πολύπλοκο, προβληματικό και ταυτόχρονα φαύλο πολιτικό σύστημα, όπως ήταν αυτό της δεκαετίας του ’60 στην Ελλάδα. Η παλαιοκομματική δομή και τα τεράστια εγώ (συχνά δικαιολογημένα, λόγω μεγάλης ευφυίας και παιδείας) της κοινοβουλευτικής ομάδας της Ενώσεως Κέντρου, όπου όλοι ήσαν ή είχαν διατελέσει αρχηγοί κομμάτων. Ο ανταγωνισμός μέχρις εσχάτων του Ανδρέα Παπανδρέου και του Κωνσταντίνου Μητσοτάκη, που θεωρούσαν την παράταξη ιδιοκτησία τους κληρονομικώ δικαιώματι, ο μεν Ανδρέας ως υιός του αρχηγού, ο δε Μητσοτάκης, ούτως ή άλλως υπαρχηγός της παράταξης μέχρι την εμφάνιση του Ανδρέα, λόγω συγγένειάς του με τον πατριάρχη της παράταξης Ελευθέριο Βενιζέλο. Η συνομωσία του ΑΣΠΙΔΑ, στην οποία ενεπλάκη εκών ή άκων, παραμένει αδιευκρίνιστο, ο Ανδρέας. Η υπονόμευση της σταθερότητας από την ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

Αφιέρωμα ομάδα Παπαδόπουλου, που αναμόχλευσε τα εμφυλιοπολεμικά πάθη και την ανασφάλεια της ελληνικής κοινωνίας, με διάφορα σαμποτάζ, εμπρησμούς κλπ., που απεδίδοντο στην συνέχεια σε υποτιθέμενη κομμουνιστική συνομωσία. Η ανευθυνότητα των πολιτικών ανδρών, η ετοιμότητά τους να προδώσουν γιά να κυβερνήσουν, οι ακραίες αντιδράσεις τους σε περιπτώσεις όπου μπορούσε να πρυτανεύσει η καταλλαγή. Η εμπάθεια, που οδήγησε την μεν Ένωση Κέντρου να σύρει την ηγεσία της Δεξιάς στο Ειδικό Δικαστήριο, την δε Δεξιά να παροτρύνει τα στελέχη της Ενώσεως Κέντρου να αποστατήσουν με αντάλλαγμα κοινοβουλευτική στήριξη. Αλλά το πρόβλημα ήταν η ίδια η λογική και η δομή του δυναστικού θεσμού, διότι καθιστούσε ρυθμιστή του πολιτεύματος τον διάδοχο σε οποιαδήποτε ηλικία. Βεβαίως, στα οργανωμένα καθεστώτα βασιλευομένης δημοκρατίας της Ευρώπης, οι θεσμοί λειτουργούν αυτόματα και η συμβολή των βασιλέων είναι μάλλον τυπική. Στην απώτερη πατρίδα της οικογένειάς του, την Δανία, π.χ., ο Κωνσταντίνος θα ήταν ένας δημοφιλής μονάρχης, που θα επιτελούσε τα τελετουργικά του καθήκοντα και θα ακολουθούσε πιστά τις οδηγίες των σοφών συνταγματολόγων που θα τον περιέβαλλαν. Το ίδιο πρόσωπο, στην Ελλάδα του 1964-7, αντιμετώπισε μείζονες προκλήσεις και σκοτεινές καταστάσεις, τις οποίες δεν είχε ούτε την σοφία ούτε την εμπειρία να αντιμετωπίσει, ενώ οι κυριώτεροι σύμβουλοί του τον εξώθησαν σε αυτοκαταστροφικές κατευθύνσεις. Η μοιραία κίνηση ήταν η αποπομπή του γηραιού λαοπρόβλητου πρωθυπουργού Γεωργίου Παπανδρέου, λόγω της υποθέσεως ΑΣΠΙΔΑ. Ο χειρισμός και η όλη επικοινωνιακή εικόνα (ο νεαρός βασιλιάς να παύει αμήχανος από την πρωθυπουργία μία ιστορική πολιτική φυσιογνωμία) επισκίασε την ουσία: ότι ο Παπανδρέου ήθελε να αναλάβει το υπουργείο Αμύνης ενώ διεξαγόταν έρευνα γιά εμπλοκή του υιού του σε στρατιωτική συνωμοσία. Εξ άλλου, ο Παπανδρέου αρνήθηκε κάποιον συμβιβασμό, π.χ. να μεταφερθεί η υπόθεση σε πολιτικό δικαστήριο ή να διοριστεί τρίτο πρόσωπο στην θέση του υπουργού Αμύνης, με το συνταγματικά σωστό επιχείρημα ότι ήταν απόλυτο δικαίωμά του ως πρωθυπουργού να διορίσει όποιον ήθελε στο αξίωμα του υπουργού Αμύνης (το 1963, όμως, στην πρώτη του κυβέρνηση, ευχαρίστως ο Παπανδρέου τοποθέτησε στην θέση αυτή το πρόσωπο που του υπέδειξε ο Παύλος). Στην πραγματικότητα, ο Παπανδρέου επεδίωκε την ρήξη, προκειμένου να αναστηλώσει το τραυματισμένο του γόητρο, διότι η βραχεία πρωθυπουργία του είχε αναδείξει τις διοικητικές του ανεπάρκειες. Ο βασιΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

λιάς του έδωσε την ευκαιρία να εμφανισθεί ως θύμα και αναδειχθεί στα 77 του χρόνια σε λαϊκό ηγέτη, κάτι που δεν είχε επιτύχει μέχρι τότε στην μακρά πολιτική του σταδιοδρομία. Ο Κωνσταντίνος, απολύοντας τον Παπανδρέου, αντέστρεψε αυτόματα το κλίμα που είχε δημιουργηθεί μετά την ορκωμοσία του. Αναβίωσαν τα παλαιά πάθη του Εθνικού Διχασμού, σε μία πιό επικαιροποιημένη εκδοχή και σε πιό αριστερή κατεύθυνση. Τώρα ο θρόνος δεν είχε τεθεί (μόνον) στο στόχαστρο των παλαιών βενιζελικών αστών, αλλά και της ανερχόμενης οικονομικά και κοινωνικά μάζας των μεγαλουπόλεων, αυτής που ονομάστηκε «λαός», και που ριζοσπαστικοποιήθηκε με το Κυπριακό, την δολοφονία του Λαμπράκη και τελικά από τα Ιουλιανά, υπό την ιδεολογική επιρροή νέων και χαρισματικών προσωπικοτήτων, όπως ο Μίκης Θεοδωράκης και ο Ανδρέας Παπανδρέου. Οι χειρισμοί που ακολούθησαν την πτώση του Γεωργίου Παπανδρέου ήταν και αυτοί ατυχείς. Ο βασιλιάς άρχισε να δίνει εντολές σχηματισμού κυβερνήσεως, ενώ θα ήταν πιό σκόπιμο να δώσει διερευνητικές εντολές ή να διορίσει υπηρεσιακή κυβέρνηση και να διαλύσει την βουλή. Ο διορισμός του προέδρου της Βουλής Αθανασιάδη-Νόβα στην πρωθυπουργία είχε κάποια θεσμική λογική, αλλά η συγκρότηση της κυβέρνησης (με πρωταγωνιστή τον Κ. Μητσοτάκη) με σταδιακές αποσπάσεις βουλευτών από την κοινοβουλευτική πλειοψηφία και με θρυλούμενα αθέμιτα μέσα απαξίωσε πλήρως όχι μόνον την πρώτη κυβέρνηση των Αποστατών αλλά και τον θρόνο που την κάλυψε θεσμικά. Ακολούθησε η καταψήφιση του Νόβα στην Βουλή, που ήταν πλήγμα γιά την Μοναρχία, όπως και η καταψήφιση της δεύτερης κυβέρνησης, του Τσιριμώκου. Η τρίτη κυβέρνηση, του Στέφανου Στεφανόπουλου, απέσπασε αρχές Σεπτεμβρίου οριακή κοινοβουλευτική πλειοψηφία, αλλά θεωρήθηκε αλλοίωση της εκπεφρασμένησης στις εκλογές του Φεβρουαρίου 1964 λαϊκής ετυμηγορίας και προϊόν πολιτικά ανήθικης συναλλαγής των αποστατών. Εν μέσω των εντολών, συνεκλήθη Συμβούλιο του Στέμματος, στο οποίο ο αρχηγός της Αντιπολίτευσης, δηλαδή της ΕΡΕ, ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος, πρότεινε να σχηματίσει ο ίδιος κυβέρνηση και να διεξαγάγει εκλογές. Είναι βέβαιο ότι ο ηθικά ακέραιος Κανελλόπουλος θα διεξήγαγε έντιμες εκλογές, αλλά ο (παλαιός του φίλος και συνεργάτης) Παπανδρέου αρνήθηκε, και η ευκαιρία χάθηκε. Ο Στεφανόπουλος παρέμεινε στην εξουσία ενάμισυ χρόνο, έως το τέλος του 1966, στην πραγματικότητα όμηρος της ΕΡΕ. Κατά την περίοδο αυτήν παγιώθηκε 63

το ρήγμα μεταξύ του θρόνου και της ΕΡΕ αφ’ ενός, και της Ενώσεως Κέντρου και της ριζοσπαστικοποιημένης νεολαίας αφ’ ετέρου. Τα έκτροπα, οι διαδηλώσεις και οι πορείες κυριαρχούσαν, και εν μέσω αυτών αναδείχθηκε μία αδιάλλακτη αντίθεση στην Μοναρχία. Συνθήματα με περιεχόμενο την Έξωση και την Αβασίλευτη Δημοκρατία ακούγονταν όλο και συχνότερα, ενώ ο Ανδρέας Παπανδρέου διακήρυσσε ότι θα σχημάτιζε λαϊκή κυβέρνηση στην πλατεία Συντάγματος. Και όμως, η πραγματική απειλή γιά την Δυναστεία δεν προερχόταν από το Κέντρο ή την Αριστερά. Αλλά από την Δεξιά, και μάλιστα την Άκρα Δεξιά. Ομάδες συνωμοτών είχαν συγκροτηθεί στα μεσαία και κατώτερα επίπεδα του στρατεύματος, από αξιωματικούς μικροαστικής και αγροτικής προελεύσεως. Δεν είχαν πολιτικές διαφορές με το Στέμμα και όλο το κυβερνητικό κατεστημένο, αλλά κάτι πολύ σοβαρότερο: κοινωνιολογικές. Οι άνθρωποι αυτοί είχαν πολεμήσει στον Εμφύλιο Πόλεμο τους αντάρτες, στήριζαν το μετεμφυλιακό κοινωνικό καθεστώς, υπηρετούσαν πιστά την Βασιλεία και το Κοινοβουλευτικό σύστημα, και είχαν ορκιστεί παραλαμβάνοντας τα ξίφη τους «πίστιν εις τον Βασιλέα». Αλλά, καθώς η Ελλάδα αναπτυσσόταν ραγδαία με ιλιγγιώδεις ρυθμούς, ο πλούτος συσσωρευόταν στα χέρια μίας κλειστής κοινωνικής ολιγαρχίας επιχειρηματιών, βιομηχάνων, εφοπλιστών κλπ. Τα Ανάκτορα επέτρεψαν στον νεοπλουτικό αυτόν κόσμο να τα πλησιάσει περισσότερο απ’ ό,τι έπρεπε, με αποτέλεσμα να στοχοποιηθούν ως μέρος του κατεστημένου. Ο υποδόρειος αντιμοναρχισμός στο στράτευμα αναπτύχθηκε λοιπόν σε μία βάση ουσιαστικά ταξικής διαμαρτυρίας, μόνο 64

που φορέας της δεν ήταν τα στελέχη του κομμουνιστικού κόμματος ή έστω των λεγομένων δημοκρατικών κομμάτων, αλλά οι θεματοφύλακες της νόμιμης κρατικής βίας αξιωματικοί. Οι αρχηγοί των δύο μεγάλων κομμάτων της εποχής, ο Παπανδρέου και ο Κανελλόπουλος, ήσαν πνευματικές προσωπικότητες ολκής. Επίσης ήταν πατριώτες. Παρά την οξύτατη πολιτική τους σύγκρουση, ήσαν προσωπικοί φίλοι και πολιτικοί συνεργάτες. Είχαν πολιτευθεί μαζί το 1946 και το 1952, είχαν συνυπηρετήσει στην εξόριστη ελληνική κυβέρνηση της Μέσης Ανατολής, γνωρίζονταν καλά και κατά βάθος εμπιστεύονταν ο ένας τον άλλον. Και οι δύο κάποια στιγμή συνειδητοποίησαν ότι η κατάσταση είχε ξεφύγει από τον παραδοσιακό πολιτικό ανταγωνισμό, και ότι σκοτεινές δυνάμεις απεργάζονταν την συνολική αποδόμηση του πολιτικού συστήματος (σχετικές αναφορές υπάρχουν σε δημοσιευμένες καταγραφές του Κανελλόπουλου). Στα τέλη του 1966, Κανελλόπουλος και Παπανδρέου συναντώνται στο βασιλικό εξοχικό ανάκτορο του Τατοΐου, και συναποφασίζουν να ορίσουν υπηρεσιακή κυβέρνηση και να πάνε σε εκλογές. Στην συμφωνία συμπεριλαμβάνεται και ρήτρα γιά μετεκλογική συνεργασία τους ασχέτως του αποτελέσματος των εκλογών. Πρωθυπουργός ορίζεται ο τραπεζίτης Ι. Παρασκευόπουλος, προφανώς γιά να εξασφαλιστεί η ομαλή πορεία της Οικονομίας. Η κυβέρνηση Παρασκευοπούλου θα μείνει στην εξουσία μέχρι την 1η Απριλίου, εν μέσω γενικευμένης απαξίωσης του κοινοβουλευτισμού και διάχυτης πλέον και μη αποκρυπτόμενης επιθυμίας μεγάλου μέρους της κοινής γνώμης γιά αποκατάσταση της τάξης («να έρθει ένας ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

Αφιέρωμα λοχίας να μας σώσει»). Τα ανώτατα επιτελικά στελέχη του στρατεύματος, η λεγόμενη «μεγάλη χούντα», πιέζουν τον Κωνσταντίνο να κηρύξει δικτατορία τύπου 4ης Αυγούστου, αλλά αυτός δεν εισακούει. Περιμένει την εξέλιξη του σεναρίου εκλογές-σχηματισμός κυβέρνησης συνεργασίας των δύο μεγάλων κομμάτων, που ενδεχομένως θα αποκαθιστούσε κάποια ομαλότητα. Στις 25 Μαρτίου, ο Κωνσταντίνος θα παρακολουθήσει έφιππος στο Σύνταγμα την μεγάλη στρατιωτική παρέλαση γιά τελευταία φορά. Την 1η Απριλίου, ο Κανελλόπουλος ζητά και λαμβάνει εντολή σχηματισμού κυβερνήσεως μαζί με το δικαίωμα διαλύσεως της Βουλής. Το βασικό του επιχείρημα είναι ότι, αν υπάρχει συνομωσία, δεν θα τολμήσει να εκδηλωθεί εναντίον μίας δεξιάς κυβέρνησης. Η κυβέρνησή του δεν γίνεται αποδεκτή, όμως, ούτε από τους Αποστάτες που ο ίδιος στήριξε κοινοβουλευτικά επί ενάμισυ χρόνο. Οπότε ο πρωθυπουργός δεν παρουσιάζεται κάν στη Βουλή γιά ψήφο εμπιστοσύνης, την διαλύει και προκηρύσσει εκλογές γιά τον Μάιο. Εν μέσω του χάους, μέσα στην ίδια την κυβέρνηση υπάρχουν πρόσωπα που εισηγούνται την κήρυξη δικτατορίας. Κάποια άλλα πιθανόν είναι σε συννενόηση με τους συνομώτες, όπως ο Πιπινέλης, που έγινε λίγους μήνες μετά το πραξικόπημα υπουργός Εξωτερικών της Δικτατορίας, αν και είχε διατελέσει το 1963 κοινοβουλευτικός πρωθυπουργός(!). Το πολιτικό σύστημα ήταν διαβρωμένο και υποθηκευμένο εκ των έσω. Η ευκολία με την οποία οι συνταγματάρχες ανέτρεψαν το καθεστώς την 21η Απριλίου 1967 ήταν χαρακτηριστική των σαθρών θεμελίων του όλου οικοδομήματος. Ασφαλώς υπήρχαν γεωπολιτικοί παράγοντες και η διεθνής συγκυρία (έχουν αναλυθεί στο έργο μου Η ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΑΡΧΩΝ, εκδ. Παπαζήση, γ΄ έκδοση 2008), αλλά αυτά μπορούν να προσδιορίσουν την εξέλιξη ενός ολόκληρου κράτους μόνον όταν αυτό είναι ήδη εσωτερικά αποσταθεροποιημένο. Ο Μονάρχης βρέθηκε περικυκλωμένος στο Τατόι από αξιωματικούς που αγνόησαν κάθε έννοια ιεραρχίας, πειθαρχίας και τιμής. Επειδή ο Κωνσταντίνος θεωρούσε αδιανόητο να προκαλέσει αιματοχυσία ή εμφύλιο πόλεμο, και επειδή βρέθηκε απομονωμένος και χωρίς συμβούλους, δέχθηκε τον συμβιβασμό της κυβερνήσεως Κόλλια, δηλαδή να ορκίσει ως πρωθυπουργό κοινά αποδεκτό από τον ίδιον και από την χούντα, τον Εισαγγελέα του Αρείου Πάγου, δηλαδή τον εκπρόσωπο της νομιμότητας. Τους μήνες που ακολούθησαν, ο Κωνσταντίνος έκαΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

νε ένα είδος λευκής πολιτειακής απεργίας, ενώ ταυτόχρονα προετοίμαζε την αντεπίθεσή του. Αυτή εκδηλώθηκε τον Δεκέμβριο, απέτυχε και το μόνο που έμενε στον Κωνσταντίνο ήταν να αυτο-εξοριστεί. Με την πτώση του, έπεσε και όλη η παραδοσιακή δομή της ελληνικής κοινωνίας, μία δομή που είχε συγκροτηθεί επί Τρικούπη, είχε φθάσει στο απόγειό της με τον Βενιζέλο και είχε επιβιώσει εν μέρει μετά τον Πόλεμο. Ήταν μία κοινωνία με μεγάλες ταξικές διαφορές, πολιτικά πάθη, ιδεολογικές αντιμαχίες, αλλά ταυτόχρονα ήταν μία κοινωνία με ευπρεπείς και εργατικούς ανθρώπους, που γνώριζαν την θέση τους και τα όριά τους, με μία αστική τάξη με ευρωπαϊκή παιδεία, μία αδιάφθορη δημοσιοϋπαλληλία, ένα αυταρχικό αλλά ιεραποστολικά αφοσιωμένο εκπαιδευτικό προσωπικό, και κυρίως μία κοινωνία με διεθνώς διακεκριμένη διανόηση. Αυτή η κοινωνία, με άρωμα belle-epoque, είχε αρχίσει έναν επώδυνο τοκετό κατά την δεκαετία του ’60: εμφανιζόταν, την λαμπερή εποχή των sixties, και στην Ελλάδα, μία πολιτιστική άνοιξη, που εγκυμονούσε κάτι νέο, κάτι που κανείς δεν έμαθε πώς θα έμοιαζε, γιατί οι Συνταγματάρχες το έπνιξαν εν τη γενέσει του. Η χούντα έφερε στην επιφάνεια πληβεία αισθητική, αντανακλαστικά και κοινωνικές συμπεριφορές. Ο παλαιός κόσμος κατέρρευσε σχεδόν αμαχητί, και μαζί του το συμβολικό επιστέγασμα, δηλαδή ο βασιλικός θεσμός. Το τραγικό είναι ότι, απ’ όλον αυτόν τον κόσμο, των προνομιούχων, των πολιτικών, των αυλικών, των στρατηγών, κανείς δεν βρήκε το θάρρος να υψώσει το ανάστημά του στους συνταγματάρχες της 21ης Απριλίου. Το Γενικό Επιτελείο εν μέρει εξουδετερώθηκε, εν μέρει υπετάγη, εν μέρει προσχώρησε. Οι πολιτικοί, πλην του Π. Κανελλόπουλου και κάποιων άλλων, εσιώπησαν ή έφυγαν στο εξωτερικό ή συνεργάσθηκαν ή προσπάθησαν να συνεργασθούν με το στρατιωτικό καθεστώς. Ο λαός, αγανακτισμένος από την ηθική αποσύνθεση της προ-απριλιανής περιόδου, ουδόλως αντέδρασε και εν πολλοίς υποδέχθηκε τον «λοχία» που θα έβαζε τάξη στο χάος. Η Αριστερά κατελήφθη εξ απήνης, είχε άλλωστε εξουδετερωθεί οριστικά ως μάχιμη δύναμη από το 1950. Η δε Δημοκρατική Παράταξη παρήγαγε ατομικές στάσεις αντίστασης όπως αυτή της Ομάδας Παναγούλη, αλλά όχι ένα μαζικό λαϊκό αντιστασιακό κίνημα. Οπότε, ο Κωνσταντίνος ανέλαβε την ευθύνη του και κινήθηκε μόνος, εντελώς μόνος, χωρίς στρατό και λαό μαζί του, χωρίς δηλαδή τα ερείσματα που διέθετε ο ομώνυμος πάππος του το 1915 στην σύγκρουσή του με τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Εξ ού και ο τίτλος του παρόντος άρθρου. 65

Η στρεβλή ελληνικότητα της μοναρχίας

του Α. Δ. Παπαγιαννίδη

ίναι αλήθεια πως η μοναρχία, στην Ελλάδα, υπήρξε επείσακτος θεσμός. Είναι αλήθεια αντικειμενική: όχι απλώς η Οθωνική έναρξη, αλλά και η Γλυξμπουργκιανή ακολουθία υπήρξαν «έξωθεν». κυρίως, όμως, η διατήρηση στον θρόνο, μέσα στον πολυκύμαντο 20ο αιώνα – Κωνσταντίνος Α΄ διαδεχόμενος τον γιό του Αλέξανδρο, Γεώργιος Β΄ διαδεχόμενος δυο φορές τον εαυτό του – υπήρξε επιλογή των (εκάστοτε) Δυνάμεων. Και όμως: θέση αυτού του σημειώματος είναι ότι εκείνο που –εν τέλει– τραυμάτισε βαθύτερα και τον (μηδέποτε αφομοιωθέντα) θεσμό, αλλά και τις προσωπικότητες που τον αντιπροσώπευσαν, ήταν ακριβώς… ο εξελληνισμός τους. Πάμε από την αρχή, από τον (κατά την λαϊκή, ας πούμε, παράδοση) συμπαθή Γεώργιο Α΄: μπορεί και έφιππος να μπήκε στην Θεσσαλονίκη, και την δεδηλωμένη να παρεχώρησε, και (αφηγήματα…) η παρασκευή του κοκορετσιού να τον απησχόλησε, όμως και στα Λαυρεωτικά είχε στάση που θα ζήλευαν οι smart operators του Χρηματιστηρίου προσφάτων εποχών, και η διαδικασία land deal του Τατοΐου επέπρωτο να ακολουθήσει την δυναστεία μέχρι το Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του Στρασβούργου. Ή, πάλι, ας βρεθούμε στο τέλος: ο (πάλι κατά την λαϊκή εκτίμηση) αγαθός μέχρις αβουλίας Παύλος, μετά την –εν πολλοίς λόγω της πίεσης/ενθουσιασμού/υπερδραστηριότητας/«άποψης» της Φρειδερίκης– άσκηση παρουσίας π.χ. στα χρόνια του Εμφυλίου, και εν συνεχεία στην αδιάκοπη πολιτική ανωμαλία της δεκαετίας του ΄50, έφθασε στο σημείο να σκέφτεται/ζητά την σύλληψη του Παπάγου (κρίνοντας ότι, «δημιούργημα» των Ανακτόρων, ο Παπάγος παρα-είχε αυτονομηθεί). Αυτή η στάση δεν θυμίζει απελπιστικά εκείνο το: «θα σε στείλω στα σύνορα!», που εκφωνεί ο κάθε μεσαίος Έλληνας εξουσιαστής στον ενωμοτάρχη ή τον τροχονόμο που τον ενόχλησε; Ασφαλώς, πολύ πιο βαθιά ελληνική, η φιγούρα της Φρειδερίκης –πικρή αδικία το «η Γερμανίδα», που την συνόδευσε ως ρετσινιά–, και τούτο σε πλήθος εκφάν-

σεών της. Τι να πρωτοθυμηθεί, τι να πρωτοανακαλέσει κανείς; Στης φθοράς πλέον την φάση, η εμμονή για «αντάξια» προίκα της πριγκίπισσας Σοφίας –παρενθετικά: η οποία άνθισε και «θεσμοποιήθηκε» ως Ευρωπαία βασίλισσα όταν βρέθηκε στο περιβάλλον της Ισπανίας, στο πλευρό του Χουάν Κάρλος (για τον οποίο ελάχιστα κολακευτική εντύπωση υπήρχε: και όμως όταν ήρθε η πραξικοπηματική ώρα/Τεχέρο, τήρησε την πιο σοβαρή ΚΑΙ αποτελεσματική στάση…)– καθώς και για πανηγυρική τελετή γάμων με «σωστούς» προσκεκλημένους, δεν θυμίζει σπαρακτικά Ελληνίδα μάνα που αποκαθιστά την κόρη της; Ή μήπως η αντιπαράθεση με τον Κωνσταντίνο Καραμανλή –δεν μπορεί σε μια χώρα να υπάρχουν δύο κορυφαίοι θεσμοί– που έφθασε μέχρι την αυτοπαγίδευση στην επίσκεψη Λονδίνου και την κωμικοτραγική αντιπαράθεση με Μπέττυ Αμπατιέλου, δεν είχε τα στοιχεία ελληνικώτατου πείσματος; Ή μήπως όχι απλώς η στήριξη στον ξένο παράγοντα –Βρεταννικό, εν συνεχεία Αμερικανικό, μ’ όλη την παρουσία της «βοήθειας» στην Ελληνική πραγματικότητα– αλλά η συνεχής διαπλοκή (για να χρησιμοποιήσουμε τον όρο πρωθύστερα…) με αυτόν, δεν απετέλεσε τα χρόνια της ακμής copy-paste της παραδοσιακής στάσης των Ελλήνων πολιτικών έναντι των εκάστοτε επικυρίαρχων; (δεν ήταν ξένος, ήταν Έλληνας μέχρις ακροδαχτύλων και μάλιστα όσο γίνεται πλέον ιδεαλιστής ο «Στρατηγέ, ιδού ο στρατός Σας!»). Γενικά, οι γυναίκες της δυναστείας υπήρξαν από τις πλέον αποσαθρωτικές επιρροές – ακριβώς όμως λόγω της ενσωμάτωσης στοιχείων του ελληνικού χαρακτήρα. Αφήνοντας κατά μέρος την (βασίλισσα) Σοφία και την επιρροή στην διαδρομή του Κωνσταντίνου Α΄, αρκεί να πάει κανείς πίσω στην (επίσης συμπαθή κατά την λαϊκή παράδοση: άλλωστε δεν είναι τυχαίο που η προτομή της, στο αλσύλλιο μπροστά στον «Ευαγγελισμό», είναι από τις λιγώτερα βανδαλισμένες των Αθηνών...) Όλγα. Ο τρόπος με τον οποίο η –θα λέγαμε– «διαφωτιστική» πρόθεση της μετάφρασης/απόδοσης των Ευαγγελίων «στην γλώσσα του λαού», αρχικά μέσω της (αυλικής) ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

Αφιέρωμα κυρίας Καρόλου, ύστερα μέσω της (Αλεξανδρινής) εκδοχής του Αλεξάνδρου Πάλλη, συνδυάστηκε με την εθνικιστική πικρία μετά την ήττα του ΄97, με την Εθνική Εταιρεία κοκ. και έδωσε την έκρηξη των Ευαγγελικών, δεν θυμίζει π.χ. την –ελληνικώτατη– εκείνη περιπέτεια που άνοιξε η σταυροφορία της μη-αναγραφής του θρησκεύματος στις ταυτότητες έναν αιώνα αργότερα; Ας έρθουμε, όμως, και στην πιο πρόσφατη εποχή. Εκεί που η στάση –και οι παραλείψεις– της δυναστείας πλήγωσαν. Τόσο την πολιτειακή τάξη, όσο (ελληνικώτατα αυτοτραυματιστικά) και τον εαυτό της. Καταδικαστικό. Έχουμε την μαρτυρία για το πώς ο Κωνσταντίνος Β΄, τις ημέρες που στην Ισπανία διαδραματίζονταν τα εκεί πραξικοπηματικά –χειμώνας του 1981, θυμίζουμε– και ο Χουάν Κάρλος εκφωνούσε μεταμεσονύκτιο διάγγελμα υπέρ της Δημοκρατίας, αλλά και συγκρατούσε τον Στρατό, τις ημέρες εκείνες ο Κωνσταντίνος τηλεφωνικά εξόρκιζε τον εξ αγχιστείας συγγενή του να μην συνδιαλλαγεί με τους πραξικο-

πηματίες. Τι δείχνει αυτό; Ενδεχομένως τίποτε το χρήσιμο, πλην αν κανείς ανατρέξει στο παρασκήνιο της «δικής μας» Χούντας: το ΄67 η στάση του θρόνου υπήρξε μια στάση ελληνικώτατου βολέματος των πραγμάτων: πάμε με το ρεύμα μέχρι να ξεκαθαρίσει η κατάσταση. Το ΄67, πάλι, το βασιλικό αντι-πραξικόπημα είχε όλα τα χαρακτηριστικά ελληνοπρεπέστατης επιφανειακής οργάνωσης, εναπόθεσης της ευθύνης στους άλλους («στους νομιμόφρονες αξιωματικούς»), στοιχήματος ότι όλα θα επανέλθουν στην προτέρα –βολική– κατάσταση. Τόσο η αυτοπαγίδευση του Απριλίου ΄67, όσο και η αποτυχία του Δεκεμβρίου ΄67, προδιέγραψαν και τα «δημοψηφίσματα» του Νοεμβρίου 1968/Ιουλίου 1973 και το δημοψήφισμα του Δεκεμβρίου 1974. (Η μικρή τραγωδία του τηλεοπτικού μηνύματος Κωνσταντίνου στο τελευταίο, έδειξε κι αυτή ελληνικώτατη προχειρότητα και επανάπαυση). The rest is history, που λέμε σε καλά ελληνικά: το ΄92% - 78% -69% των «ΝΑΙ» στην αβασίλευτη έσυρε την αυλαία.

Ορολογικές αντιφάσεις

τα τέλη της δεκαετίας του 1970, μία νέα λέξη κυκλοφόρησε από τις εφημερίδες που προωθούσαν το Πασόκ και τον Ανδρέα Παπανδρέου: οι «βασιλοχουντικοί». Όσοι την διάβασαν και την άκουσαν εκείνη την εποχή, απόρησαν. Υπήρχαν, τότε, ακόμα άνθρωποι στην Ελλάδα, που θυμόντουσαν ότι οι πρώτοι που επιχείρησαν να ανατρέψουν την χούντα ήταν ο Βασιλιάς και οι «βασιλικοί» στις 13 Δεκεμβρίου του 1967. Υπήρχαν, ακόμα, άνθρωποι που θυμόντουσαν ότι την τυπική κατάργηση της Βασιλείας δεν την είχε φέρει ο Καραμανλής το 1974, αλλά η χούντα το καλοκαίρι του 1973. Και υπήρχαν τότε, ακόμα, άνθρωποι που γνώριζαν ότι οι έννοιες «βασιλικός» και «χουντικός» δεν ήταν απλώς ασυμβίβαστες μεταξύ τους: ήταν απόλυτα αντίθετες. Όμως, η «επανάληψη είναι η μητέρα της μάθησης». Για περισσότερο από 30 χρόνια, οι άνθρωποι του Πασόκ και της αριστεράς, κυρίαρχοι του ιστορικού και πολιτικού λόγου στην Ελλάδα, επαναλάμβαναν και επαναλαμβάνουν σταθερά την ίδια λέξη: «βασιλοχουντικοί». Ολόκληρες γενιές Ελλήνων υπέστησαν πλύση εγκεφάλου με ντοκυμανταίρ στην τηλεόραση, αφιερώματα στις εφημερίδες και διαδραστικές σχολικές ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

του Γιώργου Αντωνίου εορτές, όπου, ανάμεσα στα τραγούδια του Νταλάρα και του Λοΐζου, οι «βασιλοχουντικοί» παρουσιάζονταν και παρουσιάζονται ως οι διάδοχοι των «μοναρχοφασιστών», των «ταγματαλητών και μαυραγοριτών», των «Μεταξικών φασιστών». Στο μυαλό των Ελλήνων τυπώθηκε σαν στάμπα ο τίτλος του βιβλίου του Χάγκεν Φλάισερ: «Στέμμα και Σβάστικα». Και, έτσι, οι Έλληνες του σήμερα πιστεύουν ότι η ιστορία τους είναι το σενάριο της ταινίας «ο Θίασος» του Αγγελόπουλου. Κάποτε, στο μέλλον, οι εκπρόσωποι της «κατηραμένης γενεάς» (όπως θα έλεγε και ο Γεώργιος Βλάχος της Καθημερινής) του Πασόκ, της Β’ Πανελλαδικής και της Πανσπουδαστικής, θα εκλείψουν. Και όσοι ενδιαφέρονται για την αλήθεια, θα μπορέσουν και πάλι να μάθουν για την προσπάθεια του Βασιλιά και των «βασιλικών» να διώξουν την χούντα και να φέρουν την αληθινή Δημοκρατία στην Ελλάδα. Όμως, όσοι έχουν μεγαλώσει στο ψέμμα, θα συνεχίσουν να βρίσκονται στην σημερινή τους κατάσταση. Άνεργοι καφενόβιοι, με τον φραπέ στο χέρι και την «αγανάκτηση» στην πλατεία Συντάγματος. Δηλαδή στην κατάσταση που τους έφερε το Πασόκ και η αριστερά. Στην κατάσταση που τους ταιριάζει. 67

Η Βασιλεία στην Νεώτερη Ελλάδα Αποτίμηση της ιστορίας ενός θεσμού

ο πρόβλημα, τότε, ήταν εκείνο ενός κράτους, το οποίο πάλευε να συσταθεί, χωρίς να συγκεντρώνει καμμιά από τις προϋποθέσεις για κάτι τέτοιο και το οποίο, από το τέλος του 1823 και πέρα, βρισκόταν σε συνεχή εμφύλιο πόλεμο με μεταβαλλόμενες κάθε φορά τις πλευρές των εκάστοτε αντιπάλων. Το πρόβλημα επίσης ήταν ένας λαός που, από καταβολής του, που χάνεται στα βάθη του χρόνου, και με εξαίρεση την παρένθεση της αθηναϊκής δημοκρατίας του 5ου αιώνα, όπου ο νόμος του Νόμου κυριάρχησε για ένα διάστημα επί του νόμου του Αίματος, ήταν μαθημένος να δίδει το προβάδισμα, όχι σε αφηρημένες αξίες και άσαρκους θεσμούς, αλλά στην διαπροσωπική σχέση, στην σχέση προς έναν άνθρωπο: ο Έλληνας, παρ’ όλο που άλλα θα ισχυριζόταν αν ερωτάτο σχετικώς, προσποιούμενος τον Ευρωπαίο, έχει μυριάκις αποδείξει πως θέλει την εξουσία ένσαρκη, την θέλει με ανθρώπινο πρόσωπο, αισθήματα και πάθη, παραμένοντας ελεύθερος να την απορρίψει ή να την δεχθεί. Το τελευταίο γίνεται συνήθως σε καφενειακό επίπεδο, σε επίπεδο επομένως φαντασιακής θηριομαχίας, καθ’ ότι άλλες ισχυρότατες και βαθύτατες ανατολικές ροπές τον μετατρέπουν ταυτόχρονα σε λαό υποταγμένο κι αδρανή, με ιδιαίτερη κλίση προς δημαγωγούς και λαϊκιστές ηγέτες. Το μέχρι στιγμής συμπέρασμα είναι πως ο Έλληνας –τουλάχιστον του 1830, αλλά πιστεύω και κάθε άλλης εποχής– έκλινε και κλίνει προς ένα καθεστώς ισχυρής προσωπικής εξουσίας στα πλαίσια ενός κράτους χαλαρού, ενός κράτους δηλαδή κατά προσέγγιση, χωρίς παγιωμένες και επομένως βαθειές κοινωνικές διαφορές. Από την επομένη, όμως, της επικράτησης του όποιου 68

του Κώστα Μ. Σταματόπουλου ισχυρού ανδρός, το βέβαιο ήταν πως θα ξυπνούσε και ταχύτατα θα φούντωνε η εναντίον του αντίδραση εκ μέρους μιας αντίζηλης ομάδας συσπειρωμένης γύρω από άλλον επίδοξο ηγέτη και με ζητούμενο την δόξα ίσως, τον λουφέ σίγουρα, ιδιοτελές ζητούμενο, καλυμμένο κάτω από ιδεολογικό προπέτασμα καπνού. Αποτέλεσμα; Μία νέα βαθύτατη ρήξη, αν όχι ένας νέος εμφύλιος. Το εναλλακτικό σενάριο θα ήταν η στρατιωτική δικτατορία, λόγω αφ’ ενός του εσαεί επιπολάζοντος φθόνου, ήτοι του κλασσικού ελληνικού «γιατί αυτός και όχι εγώ;», που καταλήγει στο να αποκλείσει από την εξουσία κάθε πολιτικό παράγοντα, και αφ’ ετέρου λόγω της ανέκαθεν (από την εποχή δηλαδή της κλεφτουριάς) στενής σχέσης του Νεοέλληνα με το στρατιωτικό στοιχείο, το οποίο περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο θεωρεί ότι είναι σάρκα από την σάρκα του. Στην περίπτωση που η χώρα, στην οποία συνέβαιναν όλα αυτά, βρισκόταν σε κάποιο νησί στην μέση ενός απέραντου ωκεανού, το συνεχές αυτό αλληλοφάγωμα ή η αυταρχική, πλην πάντα ασταθής, «τελική» λύση δεν θα αφορούσε παρά την ίδια. Αλλά σε μια χώρα όπως είναι η Ελλάς, περιτριγυρισμένη από εχθρούς και επί πλέον ευρισκόμενη σε ένα από τα πιο κρίσιμα σταυροδρόμια της υφηλίου, μία μόνιμα επισφαλής κατάσταση ήταν και είναι κατάσταση διόλου ανεκτή· ούτε για την ίδια, καθ’ ότι γρήγορα θα έβαινε από εθνική σε εθνική καταστροφή σε πλήρη κατάλυση, καθώς θα άνοιγε την όρεξη ισχυρού γείτονα να της επιτεθεί, ούτε και για την παγκόσμια τάξη και τους τηρητές της, οι οποίοι δύσκολα θα υπέφεραν ένα καθεστώς παρατεταμένης αν όχι μόνιμης κρίσης σε ένα ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

Αφιέρωμα τόσο νευραλγικό σημείο του πλανήτη. Στην περίπτωση δε της νεωτέρας Ελλάδος, ίσχυε και κάτι ακόμη: ότι, δηλαδή, τον τότε (1830) διεθνή περίγυρο διαμόρφωναν οι τρεις «Προστάτιδες»/ Εγγυήτριες Δυνάμεις, που έστω και από παρεξήγηση, όπως αργότερα μετανιωμένος θα έλεγε ο Ουέλλιγκτων -αναφερόμενος στην βύθιση του εγκλωβισμένου τουρκο-αιγυπτιακού στόλου στον στενό κόλπο του Ναυαρίνουτης είχαν δώσει την ριζική λύση. Η λύση αυτή αφ’ ενός την είχε οδηγήσει στο να αποκτήσει κρατική υπόσταση, όπως επίσης την είχε άμεσα συνδέσει με την υπόλοιπη Ευρώπη και τα συμφέροντα των μεγάλων και αυτομάτως εμπλέξει στις μεταξύ τους αντιζηλίες. Ο συνδυασμός της αντικειμενικής του αδυναμίας με την πάγια μεγάλη σημασία της γεωπολιτικής του θέσεως, καθιστούσε το νέο αυτό κρατικό μόρφωμα εξ αρχής εξαρτώμενο, κάτι που ήδη γίνεται σαφές από τον δεύτερο χρόνο της Ελληνικής Επαναστάσεως. Ήδη, λοιπόν, από τα 1822, κάποιοι από τους ισχυρούς πολιτικούς παράγοντες της Επαναστάσεως καθώς και σημαντικοί Έλληνες της διασποράς, σε στιγμές απογνώσεως λόγω της εσωτερικής αβελτηρίας και του επερχόμενου με βεβαιότητα αλληλοσπαραγμού, είχαν αρχίσει να στρέφονται προς την λύση της κλήσεως μιας προσωπικότητας από το εξωτερικό, είτε ενός Έλληνος που στην περίπτωση αυτή δεν θα μπορούσε να είναι άλλος από τον Καποδίστρια, είτε ενός ξένου, που θα μπορούσε να είναι ο Ευγένιος de Beauharnais, άνθρωπος έντιμος, φιλελεύθερος και γενναίος, που παρέμενε «άνεργος» μετά την πτώση του πατριού του Μ. Ναπολέοντος το 1814, στους συγγενείς της γυναίκας του στην Αυλή του Μονάχου. Την ίδια ώρα άλλοι πρότειναν τον Λουδοβίκο Φίλιππο της Ορλεάνης. Ο Ευγένιος όμως πέθανε πρόωρα το 1824, ο δε Λουδοβίκος Φίλιππος –που είναι αμφίβολο αν ποτέ ενημερώθηκε για τα σχέδια που έτρεφαν για λογαριασμό του οι ηγέτες του γαλλικού κόμματος κάτω στην μακρινή Ελλάδα– προωθήθηκε αναπάντεχα στον γαλλικό θρόνο μετά την επανάσταση του 1830. Η λύση του Καποδίστρια, που με προσωπική πίεση του Κολοκοτρώνη επελέγη το 1827, ήταν και προσωρινή και ανεπαρκής. Προσωρινή όχι μόνο λόγω της επίσημης φύσης του πολιτεύματος που προσδιορίσθηκε ως τέτοιο την ώρα που συνεχιζόταν η αναζήτηση βασιλέως με ισχυρότερο υποψήφιο τον Λεοπόλδο του Saxe-Koburg, μετέπειτα πρώτο βασιλέα των Βέλγων (αφού αποποιήθηκε τον ελληνικό Θρόνο, κάτι για το οποίο μετάνιωνε μια ζωή), αλλά κυρίως λόγω της αδυναμίας εξεύρεσης κάποιας έστω και κατά προσέγγιση ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

συνέχειας ικανοποιητικού επιπέδου στον εξαιρετικό Καποδίστρια, όταν μοιραία θα ετίθετο το ζήτημα της διαδοχής του. Ανεπαρκής, διότι η παρουσία του απομόνωνε την Ελλάδα από την μοναρχική Ευρώπη της εποχής. Ανεπαρκής, διότι παρά την αναμφισβήτητη ποιότητά του ως ανθρώπου και τις μέχρι εξαντλήσεώς του προσπάθειες ως κυβερνήτη, δεν ήταν αρκούντως διαφορετικός, η υπεροχή του δεν ήταν αρκετά αδιαμφισβήτητη, ώστε να διεκδικήσει χωρίς αντίλογο/αντίπαλο το ύπατο αξίωμα και να κρατηθεί σε αυτό επί μακρόν. Ανεπαρκής, τέλος, διότι για τους περισσότερους Έλληνες της εποχής, θρεμμένους με την βυζαντινή παράδοση, την νοσταλγία της αυτοκρατορίας τους και την προσδοκία της αναστάσεώς της, η έννοια της ανεξαρτησίας ήταν συνδεδεμένη με την ύπαρξη βασιλέως, διαδόχου, εκείνου που με το σπαθί στο χέρι είχε την αποφράδα Τρίτη 29η Μαΐου 1453 σκοτωθεί μαχόμενος στην πύλη του Αγίου Ρωμανού1. Το πολίτευμα της κοινής συνισταμένης των παραπάνω, σύμφωνα με τα πιο φιλελεύθερα μέτρα της εποχής, ήταν εκείνο της Συνταγματικής Μοναρχίας, με μονάρχη απαραιτήτως ξένο2 και προερχόμενο από το εξωτερικό· η απόλυτη ετερότητά του ήταν προϋπόθεση αποδοχής και μακροημερεύσεως, καθ’ ότι άμβλυνε αν δεν καταργούσε τον φθόνο προς το πρόσωπό του, πόσο μάλλον που η ιδιότητά του, ενσαρκούμενη από τις παραδόσεις και τον μύθο του γένους και περιβεβλημένη από την ιεροπρέπεια που ανήκει στην φύση της, τον έκαμε οικείο και ακριβό στην ψυχή του λαού. Ο συνδυασμός του να είναι ο Αρχηγός του Κράτους έξω και πάνω από τον λαό και ταυτοχρόνως μέσα στην καρδιά του, ήταν η προϋπόθεση, χωρίς την οποία ολόκληρο το σύστημα κατέρρεε, συμπαρασύροντας στην πτώση την εθνική και κοινωνική συνοχή. Το σχήμα αυτό συνέδεε, κατά το δυνατόν, το αίσθημα με την λογική, γεφυρώνοντας έτσι το ανατολικό με το δυτικό στοιχείο του Έλληνα. Ο συνδυασμός του Αίματος με τον Νόμο, εξασφαλίζοντας συνέχεια και συνοχή, εύρισκε βαθειά ανταπόκριση σε έναν λαό με τόσο ισχυρό τον οικογενειακό θεσμό,αναπόσπαστο από την απαίτηση της δυνατότητας του κληρονομείν. Αποτελούσε, τέλος, σταθερό και ισότιμο σύνδεσμο Στο δημοψήφισμα του Νοεμβρίου 1862 ετέθη στον Έλληνα το ζήτημα της επιλογής του πολιτεύματος. Η Αβασίλευτη Δημοκρατία έλαβε μόνον 93 ψήφους. 1

2 Στο δημοψήφισμα του Νοεμβρίου 1862 ετέθη στον Έλληνα η επιλογή βασιλέως ελληνικής καταγωγής (επρόκειτο για τον πρίγκιπα Γρηγόριο Υψηλάντη). Δεν έλαβε παρά μόνον 6 ψήφους.

με την, πλην Γαλλίας, Ελβετίας (και Πορτογαλίας μετά το 1908) μοναρχική Ευρώπη της προ του τέλους του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου περιόδου. Αρκεί να σκεφθούμε ότι η μία αδελφή του Γεωργίου του Α΄ της Ελλάδος ήταν βασίλισσα της Αγγλίας, η άλλη αυτοκράτειρα της Ρωσσίας, αφήνοντας κατά μέρος συγγένειες πρώτου ή δεύτερου βαθμού με τους βασιλικούς οίκους της Δανίας, της Νορβηγίας, της Σουηδίας και του Αννοβέρου, καθώς και το γεγονός ότι τα άρρενα τέκνα του Γεωργίου ήσαν παντρεμένα με Γερμανίδα πριγκίπισσα ο Κωνσταντίνος, με Γαλλίδα ο Γεώργιος, με Ρωσσίδα ο Νικόλαος, με Αγγλίδα ο Ανδρέας, ένδειξη απτή της πάγιας στάσης του Γεωργίου, που καίτοι σταθερά αγγλόφιλος, ηρνείτο να συνδέσει την τύχη της χώρας του με την πολιτική και τα συμφέροντα μιας αποκλειστικώς Δυνάμεως. Μετά το 1918, σε έναν κόσμο πια πολύ διαφορετικό, ο σύνδεσμος της ελληνικής Δυναστείας παρέμεινε στενός μόνο με την Μ. Βρεταννία, ενώ αναπτύσσονταν νέοι δυναστικοί δεσμοί με τους βασιλικούς οίκους της Ρουμανίας και της Γιουγκοσλαυίας, οι οποίοι διήρκεσαν έως την κατάλυση, το 1945/47, των εκεί βασιλειών. Από τα παραπάνω συνάγονται τα εξής: 1.Το ότι η βασιλεία είναι ο λιγώτερο ξένος από όλους τους εισαγώμενους πολιτειακούς μας θεσμούς. 2. Πως η βάση της ήταν εξ αρχής λαϊκή, καθώς αριστοκρατία στην Ελλάδα δεν υπήρχε που να περιβάλλει, όπως συνέβαινε στα πιο πολλά ευρωπαϊκά κράτη, τις αρτισύστατες δυναστείες ξενικής προέλευσης και να διευκολύνει την προσαρμογή τους στην νέα τους χώρα. Όσο για την ερμαφρόδιτη και ετερόφωτη ελληνική αστική τάξη –κοινωνική κατηγορία στην νεώτερη Ελλάδα μεταγενέστερη εν πολλοίς της βασιλείας– κατά κανόνα στοιχήθηκε, με εξαίρεση την περίοδο του κομμουνιστικού φόβου, πίσω από ηγέτες οπαδούς της Αβασίλευτης. 3. Αποτελώντας την μέση λύση ανάμεσα στο μόνιμα σοβούν χάος και την απολυταρχία του λαϊκιστή ισχυρού/χαρισματικού ενός (και των φίλων/πελατών του), η μοναρχία/βασιλεία υπήρξε έννοια μάλλον κεντρώα και μετριοπαθής, και ως τέτοια, εγγύηση δημοκρατίας και σταθερότητας, σταθερότητας εσωτερικής και κατ’ επέκτασιν σταθερότητας ως προς τις διεθνείς σχέσεις και την διεθνή τοποθέτηση της χώρας. 4. Ο βασιλεύς, και κατ’ επέκτασιν η οικογένειά του, υπήρξε το επιστέγασμα όχι μόνον της Πολιτείας –κάτι που είναι και ο πρόεδρος της Δημοκρατίας– αλλά και της Κοινωνίας, η οποία στην περίπτωση του αβασίλευτου κοινοβουλευτικού καθεστώτος μένει τόσο στην θεωρία όσο και στην πράξη ακέφαλη. Το γεγονός ότι η Πολιτεία και η Κοινωνία συγκλίνουν σε ένα πρόσωπο 70

και σε μία οικογένεια που συγκεντρώνει τις προαναφερθείσες προϋποθέσεις ποιότητας και διάρκειας, συμβάλλει ώστε το κράτος να αποβάλλει είτε την απρόσωπη και αδιάφορη είτε την αποκρουστικά κυνική του μορφή βίας, που είναι η μόνη που σήμερα γεύεται ο Ελληνικός λαός. Καθώς στην περίπτωση μιας ενεργούς, κοινωνικά όχι διακοσμητικής απλά βασιλείας ο πολίτης έχει την ελπίδα, την προσδοκία και την εντύπωση, ότι κάποιος ερχόμενος από την αντίπερα όχθη της εξουσίας (όντας ταυτόχρονα στην συνείδησή του και κάτι διάφορο και ανώτερο από αυτήν), σκύβει με ανιδιοτέλεια και κατανόηση στο πρόβλημά του, και, αν δεν του δίνει λύση, τουλάχιστον μεσολαβεί με παρρησία προς το Κράτος υπέρ αυτής. Η κοινωνική αυτή προσφορά της βασιλείας έπαιρνε την όψη άλλοτε μιας ουσιαστικής και όχι επικοινωνιακής παρουσίας των μελών της βασιλικής οικογενείας σε πληγέντα από τον πόλεμο ή από θεομηνίες μέρη, όσο απομεμακρυσμένα και απρόσιτα και αν ήσαν αυτά, άλλοτε την πρωτοβουλία πραγματοποιήσεως έργων ευποιΐας (από την δημιουργία πάρκων έως την ίδρυση νοσοκομείων), άλλοτε της ενεργητικής – όχι απλά ψιλώ ονόματι– πατρωνίας επί ιδρυμάτων και φιλανθρωπικών θεσμών και άλλοτε την ανάληψη γενναίων προσωπικών πρωτοβουλιών για την ανακούφιση πότε της μιάς πότε της άλλης κοινωνικής κατηγορίας, σε συνθήκες έκτακτης ανάγκης και σε τομείς που οι κρατικές υπηρεσίας ήσαν σχεδόν ανύπαρκτες, αδρανείς ή ανεπαρκείς· δια της εμψυχώσεως και του προσωπικού παραδείγματος, η βασιλεία ενθάρρυνε τον κοινωφελή εθελοντισμό ξεκινώντας τον από την κορυφή της κοινωνίας. Κι εδώ, στην πάλη δηλαδή μεταξύ προσώπου και θεσμού, νικά και πάλι, σχεδόν αβίαστα, το πρόσωπο. Και γι’ αυτό συγκινεί και παραδειγματίζει. Δια της νίκης του όμως αυτής, στην περίπτωση της βασιλείας, ο θεσμός ενισχύεται και σταθεροποιείται, τονώνοντας την εθνική και κοινωνική συνοχή όχι στιγμιαία, αλλά στην μακρύτερη διάρκεια. Η άλλη όψη του ιδίου πράγματος είναι η τόνωση των ηθικών αξιών και η μείωση τoυ βάρους του ωμού χρήματος στην κοινωνική πυραμίδα, που αποτελεί τον μόνιμα ελλοχεύοντα κίνδυνο σε μια κοινωνία με χαμηλό μορφωτικό επίπεδο και υποτονική κοινωνική διαστρωμάτωση. Η ύπαρξη άλλωστε επί δεκαετίες σταθερής και αδιαμφισβήτητης αρχής, συνοδευμένη από την παραπάνω νοοτροπία, οδήγησε στην διάρκεια της 50ετίας του Γεωργίου Α΄ σε μια υγιέστερη διαστρωμάτωση της κοινωνίας και στην δημιουργία ενός είδους εγχώριας ιθύνουσας τάξεως στο περιβάλλον των Ανακτόρων, που δεν διακρινόταν επί χρήμαΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

Αφιέρωμα σι, αλλ’ επί κοινωνική προσφορά. Η ανωτέρω κατάσταση διατηρήθηκε και αργότερα, παρά τον κλονισμό του Εθνικού Διχασμού. Ατυχώς, προς το τέλος της δεκαετίας του 1950, τα Ανάκτορα βαθμηδόν απομακρύνθηκαν από αυτήν· το γιατί θα το δούμε πιο πέρα. 5. Πως στην παλαιά, μέχρι το 1918, Ευρώπη, το πρόσωπο του βασιλέως αποτελούσε τον ιδανικό και αναντικατάστατο σύνδεσμο της Ελλάδος με τις κορυφές της ευρωπαϊκής ηγεσίας, κατέχοντας στον κύκλο αυτό βάρος δυσανάλογα σημαντικό σε σχέση με την πραγματική ισχύ της χώρας. *** Επί τριάντα σχεδόν χρόνια, ο Όθων βάδιζε επί ενός πεδίου δύσβατου, γεμάτου εμπόδια και κινδύνους απρόβλεπτους, εν μέρει δε ναρκοθετημένου από τους Βρεταννούς – ενίοτε και από τους Ρώσσους – και εν μέρει από τους Έλληνες πολιτικούς, οι επιφανέστεροι από τους οποίους συνωστίζονταν στους προθαλάμους των ξένων πρεσβευτών για να αγρεύσουν οδηγίες και προσωπικές ευεργεσίες εις ανταπόδοσιν υπηρεσιών. Παρά ταύτα, αρκεί κανείς να δει τι ήταν η Αθήνα το 1834, όταν έγινε πρωτεύουσα, και τι το 1862, όταν εξώσθηκε ο Όθων, για να αποκτήσει χειροπιαστά επίγνωση της προσφοράς στην Ελλάδα της βαυαρικής δυναστείας. Η έλευση του Γεωργίου ένα έτος αργότερα (18/30 Οκτωβρίου 1863) οφείλει να συνδεθεί με την θέσπιση του Συντάγματος του 1864 – για την περάτωση του οποίου τόσον επίεσε ο ίδιος ο βασιλεύς, καίτοι δεν ήταν ούτε 19 ετών- και την υιοθέτηση του πολιτεύματος της Βασιλευομένης Δημοκρατίας, σύμφωνα με το οποίο πηγή στο εξής της εξουσίας είναι ο λαός. Η ενίσχυση αυτή του αιρετού παράγοντα και ο συνακόλουθος περιορισμός του κληρονομικού, κινδυνεύοντας να ανατρέψει ισορροπίες καίριες για την επιβίωση του Κράτους, ώθησε τους νομοθέτες – χωρίς βασιλική παρέμβαση να εισαγάγουν σ’ αυτό την αρχή των βασιλικών προνομιών. Η πιο σημαντική από τις οποίες, δίδουσα στον βασιλέα το δικαίωμα αποπομπής της Κυβερνήσεως και διαλύσεως της Βουλής, ερχόταν σε αντίθεση με την αρχή της λαϊκής κυριαρχίας. Η διττή αυτή φύση του πολιτεύματος, που έκαμε την ελληνικού τύπου Βασιλευόμενη Δημοκρατία να κλίνει κάπως προς την πλευρά της Συνταγματικής Μοναρχίας, επιβάλλοντας στον βασιλέα τον ρόλο του ρυθμιστή του πολιτεύματος, του διαιτητή των πολιτικών παρατάξεων, κομμάτων και φατριών, απαιτούσε και προϋπέθετε την συγκέντρωση στο πρόσωπό του αρετών δυσεύρετων και σπανίων προσόντων σύνεσης, διακρίσεως και πολιτικότητας. Πότε όφειλε να ενερΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

γήσει ως μονάρχης και πότε ως ο απαθής, ανεύθυνος ανώτατος αξιωματούχος του κράτους; Πόσο μάλλον που σύσσωμη συνήθως η αντιπολίτευση, τον καλούσε να δράσει και να ρίξει την κυβέρνηση, έτοιμη να τον κατηγορήσει ως παραβιάζοντα το Σύνταγμα στην περίπτωση που θα επαναλάμβανε τα ίδια όταν εκείνη θα ευρίσκετο στην αρχή. Τούτο, για να αντιληφθούμε πως μια διάλυση της Βουλής δεν ήταν εύκολη απόφαση, πόσο μάλλον που ο νικητής των εκλογών, εκλογών που μοιραία και εκ του Συντάγματος θα ακολουθούσαν, καθ’ ότι τον τελευταίο λόγο είχε εν κατακλείδι πάντοτε ο λαός, μπορούσε κάλλιστα να είναι ο απομακρυνθείς πρωθυπουργός, ηρωοποιηθείς εξ αιτίας ακριβώς της εις βάρος της πρωθυπουργίας του βασιλικής ενεργείας. Στο σημείο αυτό, ας προσθέσομε ορισμένες συμπληρωματικές πληροφορίες: α. Πως την συνύπαρξη αυτή των δύο αντιφατικών στοιχείων και τάσεων εντός του πολιτεύματος, την έκρινε χρήσιμη για τον τόπο και ως εκ τούτου την διατήρησε πολιτικός ηγέτης του διαμετρήματος του Ελευθερίου Βενιζέλου, αναγνωρίζοντας ίσως την αξία για την χώρα του ρόλου του υπερκομματικού και διαχρονικώτερου Ενός (από ότι είναι ένας πρωθυπουργός) την στιγμή της ύπατης κρίσης, και ασφαλώς ενθυμούμενου τον καίριο ρόλο του Γεωργίου Α΄ στην πρόσφατη προσωπική του ανάρρηση στην εξουσία. Διατηρήθηκε, επομένως, ακέραιη, στο Σύνταγμα του 1911, όπως επίσης παρέμεινε στο Σύνταγμα του 1952, μη δημιουργώντας ζήτημα παρά στις αρχές της δεκαετίας του 1960, στην σχεδιαζόμενη συνταγματική αναθεώρηση του Κ. Καραμανλή Α΄, που όμως έμεινε στα χαρτιά3. β. Πως είτε ο κυρίαρχος λαός δικαίωσε εκλογικά ή με έτερο τρόπο τις μείζονες παρεμβάσεις του Στέμματος (πλην εκείνης του 1965), είτε τις δικαίωσε η Ιστορία. γ. Πως, χάρις στην συνταγματική δυνατότητα αυτών των παρεμβάσεων, προωθήθηκε στην εξου3 Η σχεδιαζόμενη Συνταγματική Αναθεώρηση του 1962 είχε δύο κύριους στόχους: α. την μείωση των βασιλικών προνομιών και κατ’ επέκτασιν της πολιτικής και παρεμβατικής ισχύος του Στέμματος ( στην οποία εν τούτοις όφειλε την πρωθυπουργοποίησή του ο εμπνευστής της) και β. την ενίσχυση της εκτελεστικής εξουσίας επί το αυταρχικώτερο, αποβλέποντας στον εσαεί παραγκωνισμό της Αριστεράς. Το Παλάτι απέτρεψε τότε αυτή την εξέλιξη, ευνοώντας ταυτόχρονα, και δη σκανδαλωδώς και παρατύπως, την μετάβαση της εξουσίας από την Δεξιά στο Κέντρο, ανταποκρινόμενο έτσι στην τεράστια ανυπομονησία για αλλαγή στους κόλπους της ελληνικής κοινωνίας. Κι αυτή η πολιτική του επιβεβαιώθηκε στις εκλογές της 16/2/1964, στις οποίες η Ένωση Κέντρου απέσπασε το πρωτοφανές 52,2%.

σία ο Βενιζέλος το 1910, και εκτινάχθηκε σε αυτήν ο Καραμανλής το 1955, προήλθαν δηλαδή οι δύο μείζονες ανανεώσεις της πολιτικής ζωής του τόπου τον 20ό αιώνα έως την Μεταπολίτευση. Χάρις σε αυτήν, επίσης, κατόπιν όμως συνεννοήσεων, στα όρια δε του πολιτεύματος, έγινε η μετάβαση της εξουσίας από την Δεξιά στην Ένωση Κέντρου το φθινόπωρο και τον χειμώνα του 1963/64. δ. Πως πολλές από τις παρεμβάσεις αυτές, ιδωμένες από την πλευρά του βασιλέως και χωρίς φυσικά να είναι αλάνθαστες, είχαν μια διάσταση έντονα πατριωτική, και χαρακτηρίζονται από ένα πνεύμα συνειδητής εκ μέρους του αυτοθυσίας. Σε πλήρη αντίθεση με αυτές, η τελευταία, εκείνη του 1965, υπήρξε προϊόν ανασφάλειας και φόβου. Εκτυλίχθηκε σε δύο φάσεις: η πρώτη, εκείνη της παραίτησης του Γ. Παπανδρέου, καθώς και της βεβιασμένης ορκωμοσίας του Γ. Νόβα, ήταν απίστευτα άστοχη πολιτικά, η δεύτερη όμως –μοιραίο επακόλουθο της αστοχίας της πρώτης– εκείνη της Αποστασίας, ήταν ηθικά απαράδεκτη, σε τέτοιο δε σημείο, ώστε να εκπέσει δια μιας το Στέμμα στην κοινή συνείδηση και να αδειάσει από το ηθικό του περιεχόμενο, που μέχρι τότε αποτελούσε στα μάτια πολλών μια βασική ειδοποιό διαφορά έναντι του πολιτικού κόσμου. Είναι η περίπτωση για την οποία ταιριάζει η ρήση: ότι οι τότε χειρισμοί των Ανακτόρων υπήρξαν χειρότεροι από έγκλημα· υπήρξαν ΛΑΘΟΣ. Το λάθος αυτό το πλήρωσε βέβαια το ίδιο το Στέμμα, όπως και ο τότε κάτοχός του, σκληρά (που τον επόμενο χρόνο, προσπάθησε γενναία, αλλ’ εις μάτην, να ανακτήσει το χαμένο έδαφος, κυρίως γιατί την προσπάθειά του επαναφοράς του σκάφους σε ομαλή πορεία τορπίλλισε ο Ανδρέας Παπανδρέου, με αποτέλεσμα δρομαίως να οδηγηθούμε στην Χούντα) αλλά κυρίως το πλήρωσε και εξακολουθεί να το πληρώνει η Ελλάδα, τόσο με το στρατιωτικό καθεστώς της 21ης Απριλίου όσο και με την Μεταπολίτευση. *** Το ότι το 1862/63 η Ελλάδα, στην οποία ήδη εμαίνετο ο εμφύλιος πόλεμος, είχε κατεπείγουσα ανάγκη βασιλέως, κι ότι ο βασιλεύς αυτός επί μήνες δεν ευρίσκετο, συν το ότι, όταν τυχαίως ευρέθη από τον Πάλμερστον ο Γεώργιος, ο βασιλεύς της Δανίας Φρειδερίκος ο Ζ΄ και οι γονείς του Δανού πρίγκιπα δεν απεδέχθησαν την αγγλική πρόταση παρά μόνον αφού εξασφάλισαν από την δολία Αλβιώνα (που δεν ετήρησε τις υποσχέσεις της) την προστασία της χώρας τους έναντι της επιθετικής Πρωσσίας του Μπίσμαρκ, δείχνει το μέγεθος του προβλήματος. Το να κληθεί κανείς για να βασιλεύσει (ή για να κυβερνήσει) στην Ελλάδα, ήταν εγχείρημα 72

τιμητικό μεν λόγω του ενδόξου απωτάτου ελληνικού παρελθόντος, πλην άκρως ριψοκίνδυνο, στα όρια του μαζοχισμού, και με σχεδόν βεβαία στο τέλος την αποτυχία. Η τραγική μοίρα τόσο του Καποδίστρια όσο και του Όθωνα δείχνει από μόνη της του λόγου το αληθές και ήταν ικανή, το 1862/63, να αποθαρρύνει εκ προοιμίου τον κάθε υποψήφιο και μνηστήρα της εξουσίας. Στην διάρκεια του ενός αιώνα του ιστορικού βίου της Δυναστείας του Γεωργίου Α΄, διακρίνομε τρεις περιόδους: α. την περίοδο της ανόρθωσης (1863-1913/1915) Στα όσα ήδη είπαμε, ας προσθέσομε τα εξής δύο στοιχεία: πρώτον, τον εντυπωσιακό εξελληνισμό της Δυναστείας στην δεύτερη γενιά –απόδειξη της οποίας είναι τα προσωπικά κείμενα, όλα γραμμένα σε στρωτά ελληνικά, των βασιλοπαίδων Γεωργίου, Νικολάου (που υπήρξε αξιοπρόσεκτος λογοτέχνης, καθώς και ζωγράφος) και Ανδρέα– εξ ού και η έκπληξη και ο αποτροπιασμός με τον οποίον δέχθηκαν, το 1909, την απαίτηση της αποπομπής τους από το στράτευμα εκ μέρους των μέχρι τότε συναδέλφων τους. Η αθόρυβη επαναφορά τους στον στρατό από τον Ελευθέριο Βενιζέλο, και η έκβαση των Βαλκανικών Πολέμων, επούλωσαν προσωρινά το τραύμα που προκάλεσε στην ψυχή των μελών της Δυναστείας το πραξικόπημα του 1909, τραύμα το οποίο θα ανοίξει και πάλι, από τον Αύγουστο/ Σεπτέμβριο του 1915 και πέρα, ο Εθνικός Διχασμός. Το δεύτερο στοιχείο είναι εκείνο της μοναρχικότητας, την οποία ενσταλάζει στα παιδιά της η ρωσσίδα βασίλισσα Όλγα. Αυτή η άποψη περί βασιλείας δημιούργησε παράδοση και αποκλίνει από την φιλελεύθερη τακτική και νοοτροπία του Γεωργίου Α΄, που οφειλόταν εν μέρει στον ρεαλισμό του πολιτικώτατου αυτού βασιλέως και εν μέρει στην δανική βασιλική παράδοση. β. την περίοδο του Εθνικού Διχασμού Χωρίς να υπεισέλθομε στον καταμερισμό των ευθυνών για το μείζον αυτό γεγονός της πολιτικής μας (και όχι μόνον) ιστορίας, ας αρκεσθούμε στην παρατήρηση ότι μία από τις κύριες συνέπειές του (συνέπεια που ενισχύεται μετά την Μικρασιατική Καταστροφή) είναι το κενό ουσιαστικής νομιμότητας, το οποίο επί μία πεντηκονταετία θα ταλανίσει τον τόπο και το οποίο χαρακτηρίζει τόσο την βασιλική όσο και την αντιβασιλική διάσταση του πολιτεύματος. Το αποτέλεσμα είναι η μετά το 1922 κι έως το 1974 (από την μία δηλαδή έως την άλλη εθνική καταστροφή) κατακόρυφη αύξηση στην ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

Αφιέρωμα πολιτική ζωή της χώρας της σημασίας του στρατού, και η έκπτωση του βασιλέως από την θέση του συμβόλου ενότητας, συνοχής και συνέχειας, σ’ εκείνην του αρχηγού ενός μόνον μέρους των Ελλήνων, που ανάλογα με τις εποχές κυμαινόταν ανάμεσα σε ένα 35% (= η Δεξιά) και στο περίπου διπλάσιο. γ. την περίοδο της ανασφαλούς βασιλείας (1935-1967) Λόγω του κινήματος του 1909, και κυρίως λόγω της οξύτητας του Διχασμού και των εθνικών και οικογενειακών περιπετειών που αυτός προκάλεσε, τα μέλη της τρίτης γενιάς της Δυναστείας αισθάνονταν την χώρα λιγώτερο οικεία απ’ ότι οι πατέρες τους. Η εξορία, μετά το 1922/1923, αύξησε την αποξένωση, πόσο μάλλον που η δυνατότητα της παλιννόστησης φάνταζε, μέχρι τουλάχιστον το 1933/34, μάλλον απίθανη. Το αποτέλεσμα ήταν πως στην Παλινόρθωση (1935), βασιλεύς και λαός σε μεγάλο βαθμό αγνοούσαν ο ένας τον άλλον, τόσο λόγω της δωδεκαετούς αναγκαστικής παραμονής του Γεωργίου Β΄ στο εξωτερικό, όσο και της τεράστιας αλλαγής που είχε επιφέρει στην ελληνική κοινωνία η μαζική άφιξη 1.350.000 προσφύγων, πολλοί από τους οποίους επί πλέον κατηγορούσαν τον βασιλέα Κωνσταντίνο, πατέρα του Γεωργίου, ως υπεύθυνο για τον ξεριζωμό τους. Με γενναιότητα –έχοντας για ένα ακόμη έτος κρατήσει την οικογένειά του πλην του διαδόχου Παύλου στο εξωτερικό– επιχείρησε ο Γεώργιος Β΄ να συμφιλιώσει τους δύο κόσμους, τον βενιζελικό με τον αντιβενιζελικό (το φανατικώτερο μέρος του οποίου τον έβλεπε, από την εποχή της εκτελέσεως των Εξ, σαν προδότη, επειδή είχε τότε επιχειρήσει να συνεργασθεί με τον Βενιζέλο). Οι προσπάθειές του, που είχαν προκαλέσει τον θαυμασμό του γηραιού Ελευθερίου Βενιζέλου στην Γαλλία, απέτυχαν, εν μέρει λόγω των αλλεπαλλήλων θανάτων μετριοπαθών πολιτικών –όπως μετριοπαθές ήταν επίσης τότε το ελληνικό εκλογικό σώμα– που θα εστήριζαν την πολιτική του βασιλέως, εν μέρει δε λόγω της ανικανότητας για μία ακόμη φορά του πολιτικού κόσμου να αρθεί στο ύψος των περιστάσεων. Η επιλογή της δικτατορίας εκ μέρους ενός ανθρώπου του οποίου το πολιτικό ιδεώδες ήταν το φιλελεύθερο βρεταννικό, αλλά που από την άλλη έβλεπε τον διεθνή ορίζοντα να σκοτεινιάζει και έναν νέο γενικό πόλεμο να είναι λίαν πιθανός την ώρα που η χώρα ήταν άοπλη και διαλυμένη, είναι ακριβώς αυτό που προηγουμένως ονόμασα θυσιαστική επιτέλεση του καθήκοντος, στάση κατ’ εμέ εξόχως βασιλική. Διότι η επιβολή της διΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

κτατορίας όχι μόνον ακύρωνε την μέχρι τότε καταβληθείσα ειλικρινή και επίπονη προσπάθεια γεφύρωσης των δύο κόσμων, αλλά και διεύρυνε την απόσταση ανάμεσα σε μεγάλο μέρος της κοινωνίας και το Στέμμα, απόσταση που μερικώς μόνον καλύφθηκε, και τούτο προσωρινά, λόγω των επιτυχιών του ελληνικού στρατού στο βορειοηπειρωτικό και το αλβανικό μέτωπο. Απόλυτη τέλος υπήρξε η ρήξη με τον (σε μεγάλο μέρος του ένοχο) πολιτικό κόσμο, στο σημείο που όταν ο Γεώργιος, μετά την αυτοκτονία του Κορυζή κι ενώ οι Γερμανοί πλησίαζαν τις Θερμοπύλες, αναζητούσε εναγωνίως πρωθυπουργό για να τον πάρει μαζί του στην Κρήτη και όπου αργότερα θα τον έριχνε η δίνη του πολέμου, να μην βρίσκει κανέναν που να προθυμοποιηθεί να τον ακολουθήσει4. Εν συνεχεία, η απουσία της βασιλικής οικογένειας στην διάρκεια της Κατοχής (εκτός από τις πριγκίπισσες Νικολάου και Ανδρέα, θείες του Γεωργίου, που παρέμειναν στην Αθήνα) αποξένωσαν πλήρως τον δεινώς πληττόμενο Έλληνα από την Δυναστεία· το ότι ο Γεώργιος Β΄ είχε σχεδόν απομείνει βασιλεύς χωρίς βασίλειο και χωρίς υπηκόους, κι ότι τον Δεκέμβριο του 1944 θα τον εγκατέλειπαν και οι υποστηρικτές του οι Βρεταννοί, ενέτεινε μέσα του την νευρικότητα για το αβέβαιο μέλλον. Μετά την επιστροφή της βασιλικής οικογένειας το 1946, το αίσθημα αυτό δεν την εγκατέλειψε, παρά την διπλή νίκη που η βασιλεία κατήγαγε στις εκλογές και στο δημοψήφισμα. Η ανασφάλεια που την διακατείχε ήταν τόσο μεγάλη, ώστε να μην μπορέσει να εκμεταλλευθεί την έκταση των ευκαιριών που προσέφερε στο Στέμμα, σταδιακά από το τέλος του 1943 και πέρα, οπωσδήποτε δε μετά τα Δεκεμβριανά, η κομμουνιστική απειλή, αποτέλεσμα της οποίας ήταν η αποδοχή του και από ένα μεγάλο μέρος του βενιζελικού αστικού κόσμου. Τούτο επί πλέον συνέβαινε την ώρα που η συνεχής παρουσία του βασιλικού ζεύγους στις πιο εκτεθειμένες και πιο κατεστραμμένες περιοχές και το τεράστιο κοινωνικό και πατριωτικό έργο, αλλά και η προσωπικότητα της βασίλισσας Φρειδερίκης, ξύπναγαν παλιές μνήμες, ανανέωναν πίστεις ή δημιουργούσαν καινούργιους δεσμούς αφοσίωσης. Η εις πείσμα όλων αυτών εμμένουσα ανασφάλεια ώθησε την βασιλεία στα εξής: 1. Στην υπερβολική πρόσδεση με τον εξωτερικό παράγοντα: την Μ. Βρεταννία έως το 1947 και τις ΗΠΑ 4 Στην άρνηση συνεργασίας με τον Γεώργιο Β΄ μέτρησαν και άλλοι λόγοι, όπως η προτίμηση εκ μέρους ορισμένων μιας άμεσης συνθηκολόγησης με τους Γερμανούς, προκειμένου να περιορισθούν οι καταστροφές αλλά και η συμπάθεια μερίδος του πολιτικού κόσμου – και μάλιστα του βενιζελογενούς (Πάγκαλος, Πλαστήρας κ.α.)– προς το καθεστώς της ναζιστικής Γερμανίας.

εν συνεχεία –χάρις στην βοήθεια των οποίων κερδήθηκε ο Εμφύλιος– πρόσδεση, ας τονισθεί όχι μεγαλύτερη από εκείνη της μη σοβιετόφιλης μερίδας του πολιτικού κόσμου. Η προσδοκία υποστήριξης εκ μέρους των ΗΠΑ σε στιγμή κρίσης αποτέλεσε ψευδαίσθηση, καθ’ότι όταν επέστη το 1967 η στιγμή, οι ΗΠΑ προτίμησαν την Χούντα. 2. Στην εμμονή στον πάση θυσία έλεγχο του στρατεύματος, που και αυτό εν μέρει αποδείχθηκε ψευδαίσθηση την νύχτα και το ξημέρωμα της 21ης Απριλίου 1967. 3. Στην άβολη επαφή της με τον κορμό της αστικής ελληνικής κοινωνίας και στην παραμέληση εκ μέρους της της μεσαίας τάξεως, κεντρώας επί το πλείστον πολιτικής αποκλίσεως. Η βασιλεία αρκέσθηκε στο να έχει με το μέρος της σχεδόν ολόκληρο το μη ανήκον στην Αριστερά τμήμα του λαού, το μέγα δηλαδή μέρος των ψηφοφόρων του Λαϊκού Κόμματος/ Συναγερμού/ΕΡΕ, κάτι που το επιβεβαίωνε σε κάθε αποθεωτική περιοδεία της στην επαρχία. Κοινωνικά, περί τα τέλη της δεκαετίας του 1950, απομακρυνόμενη από την παράδοσή της, καθώς η ευημερία επέστρεφε σιγά-σιγά στον τόπο, η δυναστεία άρχισε να συναναστρέφεται τους κύκλους του χρήματος, μεγαλοβιομηχάνους και εφοπλιστές. Οι εκλογές του 1958 –των οποίων το αποτέλεσμα δεν ερμηνεύθηκε σωστά– αποτελούν έναν δυσάρεστο αιφνιδιασμό τόσο για το εγχώριο σύστημα όσο και για τους Αμερικανούς. Επαναφέρουν την αβεβαιότητα και προκαλούν φοβικές αντιδράσεις, που συνοψίζονται, σε ό,τι αφορά το Στέμμα (διότι οι ΗΠΑ, ή ορθότερα η CIA, ακολουθεί την δική της υπόγεια διαδρομή που θα αποδειχθεί μη φιλική προς την βασιλεία), με την εκ νέου –μετά από σχεδόν εννέα χρόνια σχετική αποχή (1952-1961)– έντονη ανάμιξή του στην πολιτική ζωή, αρχής γενομένης από την σύνθεση της υπηρεσιακής Κυβερνήσεως των εκλογών του 1961. Το αποτέλεσμα της καθόδου του Στέμματος στην πολιτική αρένα ήταν να υποστεί και να ενδώσει στον εκβιασμό του «Ανενδότου», να προβεί με το Κέντρο στις γνωστές διαπραγματεύσεις που αποσκοπούσαν στην διατήρηση του ελέγχου του στρατού και που επίσπευσαν την άνοδο του Γεωργίου Παπανδρέου στην εξουσία, και, τέλος, μετά από ένα βραχύ διάλειμμα, που και πάλι έδωσε την εντύπωση μιας ουσιαστικής πολιτικής εξομάλυνσης αλλά και επανασύνδεσης των δύο «Ελλάδων» (είναι η περίοδος του πάνδημου πένθους και συμμετοχής στην κηδεία του Παύλου, της πάνδημης επίσης γιορτής του γάμου του Κωνσταντίνου Β΄, της κοινής παλλαϊκής υποδοχής Κωνσταντίνου - Γεωργίου 74

Παπανδρέου στην Θεσσαλονίκη κτλ), να προκαλέσει τα μοιραία, όπως ήδη σημειώθηκε, «Ιουλιανά» του 1965. Για λόγους δικαιοσύνης, αξίζει τέλος να ειπωθεί πως, παρά την παρατεταμένη ανασφάλεια και σε αντίθεση με την πάγια συνήθεια του ελληνικού αστικού κόσμου (στον οποίο υπάγεται και μέρος του πολιτικού), η βασιλική οικογένεια δεν έβγαλε ποτέ χρήματα στο εξωτερικό, ούτε την περίοδο 1920-1922, ούτε μεταπολεμικώς. *** Συμπεράσματα: Σαράντα σχεδόν χρόνια μετά την κατάργηση του βασιλικού πολιτεύματος και σαράντα έξη αφ’ ότου ο τελευταίος εν ενεργεία Έλλην βασιλεύς εγκατέλειψε την χώρα, είμαστε πλέον σε θέση να κάνομε έναν απολογισμό της παρουσίας της βασιλείας ως ιστορικού φαινομένου. Ας σημειώσουμε συνοπτικά τα εξής: – Στο επίπεδο των προθέσεων, τα μέλη της προσπάθησαν να υπηρετήσουν με αφοσίωση, ενίοτε και με αυταπάρνηση την χώρα και τον ελληνικό λαό. – Τελικώς η βασιλεία απέτυχε πολιτικά, όχι όμως περισσότερο από τους προκατόχους της, καθώς και από τους αντιπάλους και διαδόχους της. – Στην αποτυχία της αυτή οδηγήθηκε εν μέρει από συνταγματικές αντιφάσεις εξισορροπητικού χαρακτήρα, που αποτελούσαν πειρασμό για πολλούς και για πολλά, και που κυρίως απαιτούσαν να έχει ο ρυθμιστής του πολιτεύματος σημαντικά πολιτικά και πνευματικά προσόντα, πράγμα όχι δεδομένο. – Η αποτυχία της αυτή την εμπόδισε ώστε να δώσει την πλήρη της έκταση στην εκπλήρωση της κοινωνικής της αποστολής, καίτοι τα επιτεύγματα στον τομέα αυτόν ούτε κατά προσέγγισιν δεν πραγματοποιήθηκαν από τους αντιπάλους και διαδόχους της. – Ουδέποτε η πολιτεία της, ακόμη και άστοχη πολιτικά, συνοδεύτηκε από προσωπική ατιμία εις βάρος του κοινωνικού συνόλου, όπως συνέβη με πολλούς από τους αντιπάλους και διαδόχους της. – Το μέτρο ανοχής της κοινωνίας είναι πολύ μικρότερο στην περίπτωση της Βασιλείας απ’ ότι στην περίπτωση της Προεδρικής ή Προεδρευομένης Δημοκρατίας, ίσως διότι οι ενδόμυχες απαιτήσεις του λαού από ένα τέτοιο πολίτευμα είναι, για ποικίλους λόγους, πιο πολλές. – Τέλος, ισχύει για την βασιλεία ό,τι ίσχυσε για όλους τους κρατικούς μας θεσμούς. Της έλειψε ο χρόνος –εν μέρει κι από δικό της φταίξιμο– για μια αργή εκτύλιξη και ωρίμανση, με αποτέλεσμα η αποστολή της να έχει συχνά χαρακτήρα, λόγω εκτάκτων συνθηκών, κατεπείγοντα και εμβαλωματικό, χαρακτήρα συνεπώς ξένο προς την βαθύτερη φύση της. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

Θέατρο

Το Αγόρι κι η Ευχή μια ιστορία περιπλάνησης

Θέατρο Θησείον , παιδική σκηνή- Κείμενο -Σκηνοθεσία: Βάσια Παρασκευοπούλου ένα ταξίδι περιπλάνησης ανάμεσα σε ένα αγόρι κι ένα κορίτσι που έρχονται αντιμέτωποι με πολλά παράδοξα «τι» και αμφίβολα «γιατί» μέσα σε μια περίεργη χώρα ένα ταξίδι αποπροσανατολισμού αλλά και πίστης στη δυνατότητα νέων προσανατολισμών ένα ταξίδι για την ελπίδα, την επιμονή στην αναζήτηση και την αγάπη ένα ταξίδι για να γεννηθούν ξανά ευχές σε μια χώρα που μοιάζει σχεδόν έρημη από εκείνες

α μεγαλύτερα ταξίδια πολλές φορές ξεκινάνε με τους πιο ανορθόδοξους τρόπους κι αυτό είναι μια σπουδαία αλήθεια που ο Άρης θα ανακαλύψει τη νύχτα που κανονικά θα ήταν «σαν όλες τις άλλες» μέχρι που τελικά θα αποδειχτεί ότι θα είναι περισσότερο η νύχτα που θα του αλλάξει τη ζωή. Όλα θα ξεκινήσουν όταν στο δωμάτιο του θα κάνει την απρόσμενη εμφάνιση του ένα μικροκαμωμένο, αποπροσανατολισμένο και με κάπως αχτένιστα απ’ τον ύπνο μαλλιά κορίτσι που, σέρνοντας μια βαλίτσα στο ένα χέρι, θα του δηλώσει με όλη τη σοβαρότητα του κόσμου πως είναι μια Ευχή που έχει χαθεί. «Κανείς δεν εμφανίστηκε για να με παραλάβει» θα επαναλάβει πολλές φορές εκείνη τη νύχτα το, εξίσου σαστισμένο απ’ τη συνάντηση της με τον Άρη, κορίτσι και με κάθε λογικό τρόπο θα προσπαθήσει να του εξηγήσει ότι όλες οι ευχές ανήκουν σε Κάποιον και γι’ αυτό το σκοπό άλλωστε και έχουν δημιουργηθεί, αλλά ο δικός της Κάποιος, όπως κατηγορηματικά υποστηρίζει, ούτε την αναζήτησε αλλά ούτε και φαίνεται ότι σκοπεύει κάποτε στο μέλλον να εμφανιστεί… Εκείνη τη νύχτα που τελικά δεν θα είναι σαν όλες τις άλλες, οι δυο κόσμοι του Άρη και της Ευχής θα συΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

ναντηθούν κι ένα περίεργο ταξίδι αναζήτησης θα ξεκινήσει ώστε μαζί να προσπαθήσουν να βρουν αυτόν τον Κάποιον και να ανακαλύψουν το τι πραγματικά έχει συμβεί. Η αναζήτηση τους θα τους οδηγήσει στη χώρα των Ευχών κι από εκεί σε σειρά από εξίσου απρόσμενες συναντήσεις. Θα συναντήσουν τον κύριο με τα Χαμένα Στρογγυλά Γυαλιά που μόνιμα φτερνίζεται, ενώ δεν είναι κρυωμένος, τον κύριο που ψάχνει στα Συρταράκια Απολεσθέντων Ευχών για “κάποιους” και “κανείς”, τον εξαιρετικά σοβαρό Ξεδιαλυτή Μυστηρίων που θα διερευνήσει επαγγελματικά το μυστήριο-ευχή, τον Ονειροκρατητή που φυλάει τα ξεχασμένα, εγκαταλελειμμένα και ανέλπιδα όνειρα σε μια παραπεταμένη Αποθήκη Ονείρων, τον Ίδιο Πάντα Κύριο…αλλά τελικά πουθενά εκείνον τον “Κάποιον” για τον οποίο έκαναν αυτό το ατέλειωτο ταξίδι. Δεν είναι ούτε στο πιο σκοτεινό σημείο του ουρανού …εκεί που πέφτουν τα αστέρια για να γίνουν ευχές. Τι έχει άραγε συμβεί; Και η μικρή ευχή θα βρει αυτόν τον «κάποιον»; Θα εκπληρωθεί; Ή θα μείνει για πάντα μια χαμένη ευχή;

Επιμέλεια: Γιάννης Δρακόπουλος 75

Η τηλεόραση και τα μάτια μας * του Κωνσταντίνου Μπλάθρα

άποιος είχε πει εύστοχα πως η τηλεόραση είναι «τσιχλόφουσκα για τα μάτια». Oι εικόνες στην τηλεόραση δεν πουλιούνται απλώς ως προϊόντα, οι ίδιες πουλάνε τον εαυτό τους αλλά και τα διαφημιζόμενα εν τω μεταξύ τους καλούδια της πάνδημης κατανάλωσης. Το ότι την τηλεόραση τη λέμε Mέσο Mαζικής Eπικοινωνίας (ή Eνημερώσεως, όπως προτιμούν άλλοι) σημαίνει κυρίως ότι η τηλεόραση είναι μέσο διαφήμισης. Tου εαυτού της και των άλλων προϊόντων που εμφανίζονται σ’ αυτή. «Kάναμε την τηλεόραση για να διαφημίσουμε τον ηλεκτρισμό», όπως το είπε σε συνέντευξή του ένας από τους πιονιέρους της τηλεόρασης στην Eλλάδα. Άλλωστε, στην Ελλάδα, την πρώτη τηλεοπτική εικόνα την εξέπεμψε η ΔEH, τον Σεπτέμβριο του 1960, στις εγκαταστάσεις της στην Διεθνή Έκθεση Θεσσαλονίκης, ακριβώς για να διαφημίσει το προϊόν της, τον ηλεκτρισμό! O Mάρσαλ Mακ Λιούαν, γνωστός για την περίφημη φράση του «το μέσον είναι το μήνυμα», θεωρώντας τον ίδιο τον ηλεκτρισμό μήνυμα και όχι μέσον για τη μετάδοση μηνυμάτων, γράφει ότι «το ηλεκτρικό φως και η ηλεκτρική ενέργεια είναι ξέχωρα από τις χρήσεις

τους, ωστόσο εξαλείφουν χρονικούς και χωρικούς παράγοντες των ανθρωπίνων σχέσεων». (Το μήνυμα του μέσου, εκδ. Αλεξάνδρεια) Mε άλλα λόγια, οι τεχνολογικές εφευρέσεις δεν είναι απλώς μέσα ή εργαλεία τα οποία γίνονται καλά ή κακά σύμφωνα με τη χρήση που τους κάνουμε, αλλά αλλάζουν τη ζωή των ανθρώπων με τρόπον ώστε είναι οι ίδιες οι εφευρέσεις αυτές το μήνυμα μιας νέας ζωής. Για δε την τηλεόραση, σήμερα, μετά από μισόν αιώνα χρήσης της σε όλα σχεδόν τα νοικοκυριά σε όλη τη γη, μπορούμε να πούμε ότι δεν εξαλείφει απλώς «χρονικούς και χωρικούς παράγοντες των ανθρωπίνων σχέσεων» αλλά υποκαθιστώντας τες φθάνει μέχρι και σ’ αυτή την κατάργηση των ανθρωπίνων σχέσεων. Σε μία παλαιότερη έρευνα της NET για την τηλεόραση (1/12/2007), 26,6% από τους ερωτηθέντες απάντησαν ότι ανοίγουν την τηλεόραση όταν αισθάνονται μοναξιά. Eάν προσθέσουμε ότι ένας άλλος λόγος που οι σημερινοί Έλληνες ανοίγουν την τηλεόραση είναι η πλήξη-ανία, σε ποσοστό 21,3% και ένα 9,6% που το κάνουν για να ξεφύγουν από τα προβλήματά τους, τότε το αποτέλεσμα μας δείχνει ότι περίπου 6 στους 10 ανΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

Κινηματογράφος θρώπους στη χώρα μας ανοίγουν την τηλεόραση γιατί «άνθρωπον ουκ έχουν», όπως το λέει ο παραλυτικός στο Eυαγγέλιο. (...) Ο κατακλυσμός εικόνων που δεχόμαστε σήμερα από τεχνολογίες απότοκες του ηλεκτρισμού, τηλεόραση, κινηματογράφο, βίντεο, ίντερνετ, κινητά τηλέφωνα κ.λπ., μέσα από την ειδωλωλατρική εικονολατρεία τους καταλήγουν στην εικονομαχία, στην άρνηση δηλαδή της αυθεντικής εικόνας του ανθρώπου. Όπως το λέει ένας παλιός καθηγητής μας στη Θεολογική Σχολή: «είναι στιγμές που έχω την αίσθηση ότι ζούμε σε μια εποχή ιδιότυπης “εικονομαχίας”. Oι “εικόνες” που προσκυνάμε δεν είναι αυθεντικές. (...) Eίναι αλήθεια ότι κυκλοφορούν στην αγορά πολλές “εικόνες” που επιζητούν για τον εαυτό τους τίτλους γνησιότητας ενώ είναι απλά ψευδεπίγραφες» (A. M. Σταυρόπουλος, «Ποιός φοβάται τις εικόνες», περιοδικό Eυθύνη). (...) H τηλεόραση, όπως είπαμε, είναι ένα προϊόν της αγοράς, με κύριο στόχο της τη διαφήμιση. Mάλιστα η ραγδαία εξάπλωσή της, έχει τόσο πολύ αλλάξει τις πραγματικότητες της ζωής μας, ώστε πλέον να μιλάμε για τηλεοπτικοποίηση της πολιτικής, της κοινωνικής ζωής, της ίδιας της οικογένειας, που αντί να τρώει γύρω από ένα τραπέζι τρώει απέναντι από την τηλεόραση, του πολιτισμού, του αθλητισμού –το ποδόσφαιρο, π.χ., έχει αλλάξει στον τρόπο που παίζεται από την εποχή που άρχισαν οι τηλεοπτικές μεταδόσεις– κ.λπ. Σήμερα μιλάμε ακόμα-ακόμα και για τηλεοπτικοποίηση της εκκλησιαστικής ζωής. (...) «H αλήθεια των μαζικών μέσων είναι η ακόλουθη: έχουν ως λειτούργημα να ουδετεροποιήσουν τον βιωμένο, μοναδικό, πλασμένο χαρακτήρα του κόσμου, για να τον αντικαταστήσουν μ’ ένα σύμπαν πολλαπλό ομογενών μέσων ανάμεσά τους, σημαίνοντας το ένα προς το άλλο και παραπέμποντας το ένα στο άλλο», μας λέει ο Zαν Mποντριγιάρ. «Tελικά όλα γίνονται ένα περιεχόμενο που παραπέμπουν τα μεν στα δε –κι αυτό είναι το ολοκληρωτικό “μήνυμα” μιας καταναλωτικής κοινωνίας» (Το μήνυμα του μέσου), συμπληρώνει ο φιλόσοφος. Αλλά, η τηλεόραση, όπως έλεγε κάποτε ο μίμος Τζίμης Πανούσης, έχει και κουμπί on/off, που κλείνει. Δεύτερον και κυριώτερο, πρέπει να επανεύρουμε την χαμένη μας κοινωνικότητα, τη συνομιλία «πρόσωπο προς πρόσωπο», μέσα στην οικογένεια, στη γειτονιά, στην κοινωνία ευρύτερα. Έχει παρατηρηθεί από τους ειδικούς, φερ’ ειπείν, ότι η επίδραση της τηλεόρασης στα ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

παιδιά ελαχιστοποιείται μέχρι που εξαφανίζεται, εάν τα προγράμματα τα βλέπουν όλοι μαζί στο σπίτι και τα συζητούν οι γονείς με τα παιδιά. H συνθέαση κοινωνικοποιεί τα μοναχικά φάσματα της οθόνης και τα διαλύει κάτω από το φως της ζωντανής πραγματικότητας. Όχι, δεν είμαι κατά της τηλεόρασης. Είναι όμως φανερό ότι θα πρέπει σιγά-σιγά να αναπτύξουμε μια παιδαγωγική μέθοδο προσέγγισής της, εάν δε θέλουμε να διαλύσει εντελώς τον ψυχισμό και την ησυχαστική ηρεμία μας. Χωρίς μια ασκητική αντιμετώπισή της, στην ουσία μετάλλαξη-κατάργησή της, αφού αρνούμαστε τον (καταναλωτικό) ηδονισμό που είναι η μήτρα της, η ψυχαγωγία σε κάθε περίπτωση θα τελειώνει με πονοκέφαλο. «Στη χώρα μας ιδιαίτερα, ως προϊόν παιδείας και ψυχαγωγίας, η τηλοψία εμφανίστηκε επί δικτατορίας και, παρά πάσαν επίφασιν δημοκρατίας, λειτουργεί ως ηλεκτρονική τρομοκρατία, ως ηλεκτρονικό μέσο διαφθοράς, ως αποβλακωτικό χάπι. Είναι το σημερινό όπιο του λαού. Ελέγχεται από ανθρώπους λερούς και οι λέρες, όπως και να’ ναι, λερώνουν», γράφει κάπου με το αμίμητο ύφος του ο συγγραφέας Σαράντος Καργάκος. Μιλάμε, μ’ άλλα λόγια για ένα «θορυβώδες φαίνεσθαι», όπως γράφει κάπου ο Δημήτρης Κοσμόπουλος, για έναν «τηλεοπτικό λυρισμό», που είναι «κάτι οπωσδήποτε πλατύτερο από την τηλεοπτική εικόνα. Εννοούμε την αντίληψη εκείνη που κινείται, αποκλειστικά, στα όρια του θορυβώδους φαίνεσθαι. (...) Για τα ελάχιστα λεπτά της φήμης, μ’ άλλα λόγια της ψευδαίσθησης. », όπως λέει ο Κοσμόπουλος, εξηγώντας ότι «αυτή η “φήμη” είναι γεννημένη στο βυθό του θανάτου» (Δ. Κοσμόπουλου, Τα όρια της φωνής). Είμαι βέβαιος, ωστόσο, ότι ο νέος αιώνας θα θέσει σε νέες βάσεις όλον αυτό τον προβληματισμό. Καθώς ο πρώτος ενθουσιασμός του κόσμου για τις νέες τεχνολογικές εφευρέσεις θα κοπάζει και, καθώς –το κυριώτερο– ζωτικότερες ανθρώπινες ανάγκες, όπως η ανεπάρκεια του καθαρού αέρα, της υγιεινής τροφής και του καθαρού νερού, θα γίνουν πιο επιτακτικές στον 21ο αιώνα, θα υπάρξει οπωσδήποτε μια επανατοποθέτηση του ηδονιστικού και στην ουσία αντιανθρώπινου τρόπου ζωής, ο οποίος νηχθημερόν διαφημίζεται από την πλημμυρίδα των εικόνων που μας δίνουν τα νέα μέσα. * Επίκαιρα των ημερών αποσπάσματα από ομιλία του Κ. Μ., στον Άγιο Ανδρέα της οδού Λευκωσίας, με τίτλο: H εικόνα στα multi-media, στις 3 Δεκεμβρίου 2007. 77

Την 1η Ιανουαρίου του 1981 η Ελλάδα γίνεται μέλος της Ευρωπαϊκής Οικονομικής Κοινότητας (ΕΟΚ). Η Ελλάδα είχε υποβάλλει αίτηση συνδέσεως με την ΕΟΚ ήδη από το 1961, μαζί με την Τουρκία, αλλά η άθλια οικονομική κατάσταση της χώρας μας, η οποία είχε πληγεί σε πολύ μεγάλο βαθμό από την κατοχή και τον εμφύλιο, έκανε δύσκολη την είσοδο της χώρας μας στον οργανισμό. Το πραξικόπημα, μάλιστα, της 21ης Απριλίου δυσχέρανε ακόμα περισσότερο τα πράγματα, με αποτέλεσμα οι συζητήσεις να αρχίσουν πάλι μετά την πτώση των συνταγματαρχών, με πρωτοβουλία του Κωνσταντίνου Καραμανλή. Η Ελλάδα αφού πέρασε μία περίοδο δημοσιονομικής αναπροσαρμογής που ουσιαστικά κράτησε από το 1975 έως το 1981, κατάφερε τελικά να γίνει μέρος της ΕΟΚ.

1911: Πεθαίνει σε ηλικία 60 ετών ο μεγάλος Έλληνας λογοτέχνης Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης. Ο Παπαδιαμάντης γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Σκιάθο. Ως υιός ιερέα εξοικειώθηκε από νωρίς με τον κόσμο της εκκλησίας, τις βυζαντινές μελωδίες, και τον διαχρονικό πλούτο της ελληνικής γλώσσας. Οι προσλήψεις του από την αγροτική κοινωνία στην οποία μεγάλωσε υπήρξαν καθοριστικές για το έργο του. Ο χαρακτήρας του επηρεάστηκε επίσης σε μεγάλο βαθμό από την φτώχεια της Σκιάθου και το άγριο τοπίο της. Μολονότι σπούδασε στην Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, δεν κατάφερε ποτέ να την τελειώσει, καθώς η φτώχεια της οικογένειας του και η αγωνία του να παντρέψει τις αδελφές του αποτέλεσαν τροχοπέδη στα σχέδια του. Ο Παπαδιαμάντης έμεινε γνωστός για τον ασκητικό τρόπο ζωής του, και αυτός ήταν και ο λόγος που πολλοί τον αποκαλούσαν κοσμοκαλόγερο. Μερικά από τα διηγήματά του που έμειναν γνωστά και συναρπάζουν ακόμα και σήμερα είναι Η Φόνισσα, Η Φαρμακολύτρια, Όνειρο στο κύμα κ.α. ενώ μετέφρασε πολλά ξένα μυθιστορήματα στα ελληνικά.

1931: Δολοφονείται από την σύζυγο του, την πεθερά του, τον εξάδελφο της συζύγου του και την υπηρέτρια του σπιτιού, ο μεγαλοεργολάβος Θανάσης Αθανασόπουλος. Το γεγονός προκάλεσε μεγάλη αναστάτωση στην ελληνική κοινωνία της εποχής, καθώς αποτέλεσε το πρώτο (καταγεγραμμένο) έγκλημα τέτοιου είδους, με τις εφημερίδες να κάνουν λόγο για «το έγκλημα του αιώνα». Οι δράστες τεμάχισαν το θύμα και το πέταξαν στην συνέχεια στον Ιλισσό. Λίγες μέρες αργότερα, όμως, τα τεμάχια εντοπίστηκαν και η αστυνομία τελικά εξιχνίασε το έγκλημα. Ενδεικτικό

του σάλου που προκλήθηκε στην ελληνική κοινωνία είναι το γεγονός ότι ο ρεμπέτης Ιάκωβος Μοντανάρης έγραψε το τραγούδι «Κακούργα Πεθερά», του οποίου οι στίχοι «Καημένε Αθανασόπουλε, τι σου ‘μελλε να πάθεις/από κακούργα πεθερά τα νιάτα σου να χάσεις», χρησιμοποιούνται μέχρι και σήμερα.

Πεθαίνει στις 10 Ιανουαρίου του 1825 ο μεγάλος Έλληνας ευεργέτης Ιωάννης Βαρβάκης. Ο Βαρβάκης, ο οποίος καταγόταν από τα Ψαρά, και του οποίου ο πατέρας, Γιώργος Λεοντής (το Βαρβάκης ήταν παρατσούκλι) ήταν μεγάλος καραβοκύρης, ασχολήθηκε από πολύ μικρός με την ναυτιλία και δη με την πειρατεία. Στα Ορλοφικά (1770) πήρε το μέρος της Ρωσίας και της Αυτοκράτειρας Αικατερίνης Β’, δωρίζοντας μεγάλο μέρος της περιουσίας του για να εξοπλίσει τα καράβια του. Μετά την σύναψη ειρήνης με την Ρωσία, αναγκάστηκε να φύγει από τα Ψαρά και να καταφύγει φτωχός στην Ρωσία. Εκεί, χάρη στην σχέση που είχε με τον εραστή της Αυτοκράτειρας Αικατερίνης Β’, Γκριγκόρι Ποτέμκιν, κατάφερε να κερδίσει την εύνοια της Αυτοκράτειρας και να εξασφαλίσει το ποσό των 10.000 χρυσών ρουβλίων και άδεια αφορολόγητης αλιείας στην Κασπία. Η άδεια αυτή απέφερε στον Ψαριανό πρώην πειρατή τεράστια κέρδη, καθώς άρχισε να εμπορεύεται χαβιάρι. Κατά την διάρκεια του Αγώνα για την Ελληνική Ανεξαρτησία, ο Βαρβάκης δώρισε μεγάλο μέρος της περιουσίας του και στην διαθήκη του άφησε ένα κληροδότημα 1.000.000 ρουβλίων για την ίδρυση του Βαρβάκειου Λυκείου. Με δική του δωρεά κατασκευάστηκε, επίσης, η κλειστή αγορά της Αθήνας (Βαρβάκειος Αγορά), ενώ χρηματοδότησε την ανέγερση διδακτηρίου στην Σινασό Καππαδοκίας.

1823: Πεθαίνει ο Αθανάσιος Κανακάρης (γεννημένος το 1760), γόνος παλιάς αρχοντικής οικογένειας με Σικελική καταγωγή, γιος του καθολικού Μπενιζέλου Ρούφου και της Αγγελικής Κανακάρη, αδελφής πλούσιων Πατρινών εμπόρων. Το 1785 ο Κανακάρης εκλέχτηκε προεστός της επαρχίας Πατρών, με τον ιστορικό Φιλήμονα να τον κατατάσσει στους δυνατότερους προεστούς του Μοριά. Το 1816 φυλακίστηκε στην Τρίπολη, επειδή αντιστάθηκε στον νόμο που φορολογούσε την ταφή των νεκρών, και αφού δραπέτευσε κατέφυγε στην Κωνσταντινούπολη. Σύμφωνα με τις πηγές εκεί μυήθηκε στην Φιλική Εταιρεία από τον Παναγιώτη Σέκερη. Με την έναρξη της επανάστασης του 1821 οι Τούρκοι εξέδωσαν φιρμάνι για την σύλληψη και την θανάτωσή του. ΚρύφτηΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

Συνέβησαν τον Ιανουάριο κε στην ρωσική πρεσβεία και στην συνέχεια δραπέτευσε με υδραίικο πλοίο στην Πάτρα. Στην Α’ εθνοσυνέλευση εξελέγη αντιπρόεδρος του εκτελεστικού και κατά διαστήματα αναπλήρωνε τον πρόεδρο του σώματος, Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο. Το χειμώνα του 1822 αρρώστησε βαριά και απεβίωσε στις 14 Ιανουαρίου του 1823. Τον ίδιο χρόνο, η Εθνοσυνέλευση τον ανακήρυξε «γνήσιον τέκνον της πατρίδος του και άξιον πολίτην της».

1784: Γεννιέται στο Νιμπεγλέρ της Θεσσαλίας ο διδάσκαλος του Γένους, κληρικός, αγωνιστής της Επανάστασης του 1821 και πρωτοπόρος δημοσιογράφος Θεόκλητος Φαρμακίδης. Σταθμός της ζωής του Φαρμακίδη υπήρξε η έκδοση της πρώτης ελληνικής εφημερίδας που κυκλοφόρησε σε ελλαδικό έδαφος, με τον τίτλο Ελληνική Σάλπιγξ. Λίγο αργότερα όμως αναγκάστηκε να διακόψει την έκδοσή της εξ αιτίας της διαφωνίας του με την λογοκρισία που επεχείρησε να επιβάλλει ο πρίγκιπας Δημήτριος Υψηλάντης. Έλαβε μέρος στις δύο πρώτες Εθνοσυνελεύσεις, διορίστηκε μέλος του Αρείου Πάγου της Ανατολικής Ελλάδος, και δίδαξε το διάστημα 1823 – 1825 στην Ιόνιο Ακαδημία της Κέρκυρας. Στα 1825 διορίστηκε από την κυβέρνηση αρχισυντάκτης της Γενικής Εφημερίδος της Ελλάδος της μετέπειτα Εφημερίδος της Κυβερνήσεως, η οποία ακόμα και σήμερα εκδίδει τα ΦΕΚ. Παραιτήθηκε από την θέση αυτή το 1827 αντιδρώντας έτσι στις κατηγορίες που του απέδιδαν. Κατά την περίοδο της Αντιβασιλείας, υπήρξε σύμβουλος του Μάουρερ σε ό, τι αφορούσε εκκλησιαστικά θέματα. Το 1833 διορίστηκε Γραμματέας της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος και το 1837 του ανέλαβε την θέση του τακτικού καθηγητή Θεολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, στο οποίο όμως δεν δίδαξε ποτέ. Πέθανε στις 26 Απριλίου του 1860 στην Αθήνα σε πλήρη ένδεια.

1827: Ο Γεώργιος Καραϊσκάκης, μαθαίνοντας ότι πολλοί εχθροί είχαν εκστρατεύσει για το Δίστομο, εκτελεί ένα τολμηρό στρατηγικό σχέδιο που σκοπό είχε την διάσωση μιας ομάδας Ελλήνων που υπερασπίζονταν την Βόνιτσα της Φθιώτιδας. Πριν φτάσει στο χωριό είχε στείλει έναν αγγελιοφόρο να ειδοποιήσει τους πολιορκημένους Έλληνες της Βόνιτσας μόλις ακούσουν έναν πυροβολισμό να βγουν έξω από το χωριό και να τον συναντήσουν. Στις 3 τα ξημερώματα παρατήρησε τον χώρο που είχαν στρατοπεδεύσει οι εχθροί και αποφάσισε πως ήταν προτιμότερο να περάσουν οι στρατιώτες του μέσα από το στρατόπεδο, παρά να μπουν από τους πλάγιους δρόμους του χωριού. Έτσι αφού ανακοίνωσε το σχέδιο του, με το οποίο

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

ομόφωνα συμφώνησαν οι στρατιώτες του, τους είπε ότι θα έπρεπε να περάσουν αθόρυβα από το στρατόπεδο και να μην χρησιμοποιήσουν τα όπλα τους, παρά μόνο αν είναι μεγάλη ανάγκη. Μολονότι οι στρατιώτες ακολούθησαν κατά γράμματα τις οδηγίες του αρχηγού τους, έγιναν αντιληπτοί από τους Τούρκους, οι οποίοι έβαλαν τις φωνές, αλλά μην μπορώντας να καταλάβουν τι ακριβώς συνέβαινε πυροβολούσαν στα τυφλά και κάποιοι πήγαν στην άκρη για να μην σκοτωθούν. Στο μεταξύ ο αγγελιοφόρος φοβήθηκε να πάει στο χωριό, με αποτέλεσμα η ομάδα των Ελλήνων της Βόνιτσας να μην γνωρίζει τι συμβαίνει, και να προετοιμάζεται για μάχη. Τελικά οι Έλληνες του Καραϊσκάκη κατάφεραν να περάσουν μέσα από το τουρκικό στρατόπεδο έχοντας μία μόνο απώλεια, και αυτή επειδή ο στρατιώτης μπλέχτηκε στα σκοινιά των τουρκικών σκηνών. Το γεγονός αυτό καταδεικνύει το μεγάλο στρατηγικό μυαλό του Έλληνα οπλαρχηγού και ήρωα της Επανάστασης του 1821.

1822: Aπεσταλμένοι του σουλτάνου δολοφονούν τον Αλή πασά των Ιωαννίνων. Ο Τουρκολβανός Αλή προερχόμενος από το Τεπελένι, ήταν γιος του Αλβανού λήσταρχου Βελή και ήδη από τα 15 του χρόνια ακολούθησε το παράδειγμα του πατέρα του φτιάχνοντας μια συμμορία με την οποία τρομοκρατούσε την ευρύτερη περιοχή της Ηπείρου και της Θεσσαλίας. Το 1786 έγινε πασάς της Θεσσαλίας, άρπαξε ην Ήπειρο από τον Αλή Ζοτ το 1788 και διορίστηκε δερβέναγας της περιοχής (γενικός τοποτηρητής) από την Υψηλή Πύλη το 1789. Το 1798 έκανε άγριες σφαγές στην Χειμάρρα, κυρίευσε και λεηλάτησε την Βόνιτσα και την Πρέβεζα και ύστερα από πολλές προσπάθειες κατέλαβε και το Σούλι το 1803. Οι επιτυχίες του αυτές του έδωσαν την θέση του Βαλεσή (προϊσταμένου) της Μακεδονίας και της Θράκης, ενώ διόρισε τον γιο του Βελή διοικητή της Θεσσαλίας και του Μωριά, ελέγχοντας έτσι όλο σχεδόν τον Ελλαδικό χώρο. Ο Αλή πασάς έγινε έτσι πολύ δυνατός ενώ συνέχισε αν επεκτείνει την εξουσία του και σε άλλες περιοχές με αποτέλεσμα λίγο πριν την επανάσταση να νιώσει αρκετά δυνατός ώστε αν θέλει να αποτινάξει και το τελευταίο ίχνος υποτέλειας προς την Υψηλή Πύλη, θέλοντας να ιδρύσει την ηγεμονία της Βαλκανικής. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα να κηρυχτεί ένοχος εσχάτης προδοσίας και να φονευθεί στο μοναστήρι του Αγίου Παντελεήμονα, το οποίο βρίσκεται στο νησάκι των Ιωαννίνων. Ύστερα από λίγο με σουλτανικό φιρμάνι αποκεφαλίστηκαν οι γιοι του και τα εγγόνια του. επιμέλεια: Βασίλης Σπυράκος-Πατρώνας 79

ΙΩΑΝΝΗΣ Θ. ΜΑΖΗΣ Μεταθεωρητική κριτική Διεθνών Σχέσεων και Γεωπολιτικής Το νεοθετικιστικό πλαίσιο εκδόσεις Παπαζήση Αθήνα 2012, σελ. 893

πό την αναγνώρισή τους ως διακριτό αντικείμενο μελέτης, κατά την δεκαετία του 1920, έως και τις μέρες μας, οι Διεθνείς Σχέσεις χαρακτηρίζονται από τις μεγάλες αντιπαραθέσεις μεταξύ των διεθνολόγων. Οι αντιπαραθέσεις αυτές δεν αφορούν μόνον στις θεωρητικές υποθέσεις της εκάστοτε «διεθνολογικής σχολής» (πχ. ουτοπικός φιλελευθερισμός vs ρεαλισμός). Αναφέρονται και στο τι είναι και πώς διαμορφώνεται μια θεωρία και η μέθοδος που την συνοδεύει (πχ. παραδοσιακές προσεγγίσεις vs συμπεριφορισμός). Πρόκειται, δηλαδή, εδώ για ερωτήματα που ανήκουν στον χώρο της επιστημολογίας, της μεταθεωρίας και της μεθοδολογίας, τα οποία δείχνουν να παραμένουν εν πολλοίς αναπάντητα από τους ασχολούμενους με την μελέτη των Διεθνών Σχέσεων. Στην εξέταση αυτών των θεμάτων επιχειρεί να συνεισφέρει και το βιβλίο του Ι.Θ. Μάζη Μεταθεωρητική κριτική Διεθνών Σχέσεων και Γεωπολιτικής. Πώς συμβάλλει το βιβλίο του Ι.Θ. Μάζη στην κριτική των σχολών σκέψης περί των Διεθνών Σχέσεων (στις οποίες ο συγγραφέας εντάσσει εκείνες που μπορούν να θεωρηθούν «θετικιστικές», ή αλλιώς εκείνες που ενστερνίστηκαν τις ποσοτικές, εμπειρικές και διεπιστημονικές μεθόδους του «εκλεπτυσμένου συμπεριφορισμού»1: ρεαλιστές και νεορεαλιστές, φιλελεύθερους και νεοφιλελεύθερους, εκπροσώπους της σχολής της Διεθνούς Πολιτικής Οικονομίας –νεομαρξιστές ή μη). Και, κατ’ αρχήν, ας δούμε πώς διαγράφεται από τον συγγραφέα ο «διευρυμένος νεοθετικισμός», που αποτελεί το πλαίσιο της κριτικής του αυτής. Το νεοθετικιστικό πλαίσιο, λοιπόν, τίθεται από τον Λογικό Εμπειρισμό του αποκαλούμενου ως Κύκλου του Βιέννης, για τον οποίο η επιστήμη «αποτελεί σύστημα έρευνας και παραγωγής γνώσεως Ως βασικές παραδοχές του «εκλεπτυσμένου συμπεριφορισμού» θα μπορούσαμε να σημειώσουμε, κατά τον συγγραφέα, ότι θεμελιώνεται στην απαίτηση για τον εμπειρικό έλεγχο κάθε θεωρίας, θεωρεί απαραίτητη την διεπιστημονική προσέγγιση της μελέτης του διεθνούς γίγνεσθαι και αποδέχεται έναν μεθοδολογικό μονισμό, ο οποίος υποστηρίζει την ομοιότητα της επιστημονικής έρευνας τόσο στις κοινωνικές όσο και στις φυσικές επιστήμες. Από την άλλη, όμως, αναγνωρίζει την οιονεί διαλεκτική σχέση ανάμεσα στον παρατηρητή και το παρατηρούμενο αντικείμενο. 1

του Γιάννη Μαθιουδάκη 80

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

Βιβλιοκριτική το οποίο θεωρείται έγκυρο όταν θεμελιούται επί εμπειρικών, παρατηρούμενων και μετρήσιμων δεδομένων ώστε: i)να δύναται να διατυπώνει Υποθέσεις (προκείμενες), ii)να δημιουργεί εξηγησιακούς μηχανισμούς και δι’ αυτών iii)να συγκροτεί Θεωρία, η οποία να αποτελεί γενικευμένη προέκταση επιστημονικών αληθειών και δεδομένων και η οποία να έχει ως βασικό χαρακτηριστικό την ικανότητα προβλέψεως» (σ. 87). Η δε συνεισφορά του Popper στον Λογικό Θετικισμό έγκειται στην εισαγωγή της αρχής της διαψευσιμότητας (falsifiability), κατά την οποία η έρευνα θα πρέπει να στοχεύει όχι στην επαλήθευση, αλλά στην διάψευση μιας επιστημονικής θεωρίας, να καταφεύγει, δηλαδή, σε τέτοιες απόπειρες, που να μπορούν να προκαλέσουν αντιφάσεις ανάμεσα στην θεωρία και στην παρατήρηση. Από την άλλη, η επιστημολογική σκέψη του Kuhn ακολουθεί άλλον δρόμο. Στην πραγματικότητα, ο Kuhn αμφισβητεί την γραμμικότητα της επιστημονικής εξέλιξης, υποστηρίζοντας ότι η πορεία προς την επιστημονική πρόοδο είναι πολύ πιο σύνθετη από αυτήν που υποστηρίζουν και αναγνωρίζουν οι Λογικοί Θετικιστές και ότι προχωρά μέσω των επιστημονικών «Παραδειγμάτων». Το κουνιανό παράδειγμα είναι, λοιπόν, κάτι πολύ περισσότερο από μια επιστημονική θεωρία. Περικλείει «νόμους, θεωρίες, εφαρμογές και πειραματισμό ταυτόχρονα» και αποτελείται «από ένα ισχυρό πλέγμα εννοιολογικών, θεωρητικών, πειραματικών και μεθοδολογικών παραδοχών», ακόμη και «σχεδόν μεταφυσικών». Τέλος, ο Ι.Θ. Μάζης συμπεριλαμβάνει στον «διευρυμένο νεοθετικισμό» το έργο του I. Lakatos περί ερευνητικών προγραμμάτων. Κατά τον Lakatos, ένα ερευνητικό πρόγραμμα συνίσταται από α. ορισμένες βασικές υποθέσεις, οι οποίες αποτελούν τον σκληρό πυρήνα του προγράμματος, β. ένα σύνολο μεθοδολογικών κανόνων, από τους οποίους κάποιοι μας δείχνουν ποιές ερευνητικές οδούς να αποφύγουμε (αρνητική ευρετική) και άλλοι ποιές οδούς να ακολουθήσουμε (θετική ευρετική) και γ. ένα σύνολο επικουρικών υποθέσεων, οι οποίες αναπτύσσονται με την βοήθεια της θετικής ευρετικής και διαδραματίζουν προστατευτικό ρόλο για τον σκληρό πυρήνα του προγράμματος. Ο Lakatos επισημαίνει, συμφωνώντας εδώ με τον Kuhn, ότι ένα ερευνητικό πρόγραμμα δεν επιλύει ποτέ όλες τις ανωμαλίες που του παρουσιάζονται. Η ποιοτική διαφορά ανάμεσα στα ερευνητικά προγράμματα έγκειται στο ότι άλλα από αυτά είναι προοδευτικά ενώ άλλα είναι εκφυλιστικά. «Προοδευτικό, λοιπόν, κατά τον Lakatos,», σημειώνει ο Ι.Θ. Μάζης, «είναι ένα πρόγραμμα, εφ’ όσον η θεωρητική του πρόοδος προηγείται της εμπειρικής, εφ’όΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

σον δηλαδή συνεχίζει να προβλέπει με κάποια επιτυχία ‘νέα-καινοφανή γεγονότα’. Εκφυλιζόμενο είναι, εάν η θεωρητική του πρόοδος υστερεί έναντι της εμπειρικής, εφ’ όσον, δηλαδή, δίνει post hoc εξηγήσεις σε τυχαίες ανακαλύψεις ή σε γεγονότα τα οποία έχουν προβλεφθεί και ανακαλυφθεί από αντίπαλα προγράμματα» (σ. 97). Σε ό,τι αφορά την διαμόρφωση της θεωρίας στο πεδίο των Διεθνών Σχέσεων, ο συγγραφέας επισημαίνει τα εξής ζητήματα: 1)Την αντιπαράθεση μεταξύ εξηγησιακής και κατανοησιαρχικής μεθόδου στην θεωρητική προσέγγιση. Πρόκειται για την γνωστή διάκριση, που χαρακτηρίζει τις επιστημολογικές συζητήσεις περί κοινωνικών επιστημών, μεταξύ Erklaerung (εξήγησης) και Verstehen (κατανόησης). Εκεί που η «εξήγηση» ομιλεί περί αντικειμενικών αιτιωδών σχέσεων, η «κατανόηση» αναζητά τη νοηματική ερμηνεία, που ανάγεται στην συνείδηση του δρώντος. Ο συγγραφέας προτείνει, εδώ, την σύμπραξη μεταξύ των παραδοσιακών/κατανοησιαρχικών και των συμπεριφοριστών/εξηγησιακών. Κατά τον Ι.Θ. Μάζη, λοιπόν, «αυτές οι δύο προσεγγίσεις μπορούν να συμπράξουν και να καρποφορήσουν τα μέγιστα, εάν οι λεγόμενοι ‘παραδοσιακοί’ εντρυφήσουν στις ποσοτικές μεθόδους των εφηρμοσμένων Μαθηματικών και της Γεωγραφικής χωρικής αναλύσεως και το αντίστροφο» (σ. 226). 2)Το ζήτημα του ορισμού του γνωστικού αντικειμένου και της συγκρότησης ενός θεωρητικού επιστημονικού αλγορίθμου. Ο συγγραφέας προτιμά τον όρο «μελέτη του διεθνούς γίγνεσθαι» από τον όρο «Θεωρία των Διεθνών Σχέσεων», καθώς επισημαίνει την αοριστία που χαρακτηρίζει το ίδιο το αντικείμενο του πεδίου. Και αυτό, γιατί ο όρος «Διεθνείς Σχέσεις» παρουσιάζει μια αξεδιάλυτη ακόμη ασάφεια (ποιές από τις σχέσεις μεταξύ των κρατών περιλαμβάνει; σε τι είδους διεθνείς δρώντες αναφέρεται; πώς, τελικά, ορίζεται μονοσημάντως τούτο το «διεθνές σύστημα»;). 3)Το ζήτημα του ορισμού του γνωστικού αντικειμένου, σε σχέση με την αποφυγή της εκπλήρωσης του απαιτήματος της διαψευσιμότητας. Στο σημείο αυτό παραπέμπει στον Batistella (αλλά και σε άλλους), ο οποίος αναφέρει ότι: «…οι Διεθνείς Σχέσεις, των οποίων το αντικείμενο μελέτης δεν είναι δυνατόν να αναπαραχθεί σε εργαστηριακό περιβάλλον, δεν μπορούν να ισχυρισθούν ότι δύνανται να διατυπώσουν νόμους και να απαντήσουν στο αίτημα της διαψευσιμότητας» (σ. 232). 4)Το ζήτημα της επιστημονικής μεθόδου και της αναγνώρισης της αδυναμίας υπάρξεως γενικής «Θεωρίας των Διεθνών Σχέσεων» και την συνακόλουθη απροθυμία επιστημολογικού αυτοπροσδιορισμού, που δείχνει να χαρακτηρίζει έναν μεγάλο αριθμό διεθνολόγων. 81

Ο Ι.Θ. Μάζης θεωρεί ότι μία από τις «δέσμες θεωρητικών προσεγγίσεων», που θα μπορούσαν να συναποτελέσουν ένα από τα αντιπαρατιθέμενα ερευνητικά προγράμματα στον τομέα, είναι εκείνη της Συστημικής Γεωπολιτικής Σχολής και των εξελίξεών της. Όπως επισημαίνει ο συγγραφέας, η αναγκαιότητα της συμπερίληψης της γεωπολιτικής οπτικής κατά την «μελέτη του διεθνούς γίγνεσθαι» αρχίζει να (ξανα)κερδίζει όλο και περισσότερη αναγνώριση, σε τέτοιον βαθμό ώστε να γίνεται λόγος από σύγχρονους μελετητές, όπως είναι ο R. Kaplan, για την «εκδίκηση της Γεωγραφίας». Κατά τον ορισμό του Ι.Θ. Μάζη, «η Γεωπολιτική… μελετά τέσσερις πτυχές ασκήσεως επιρροής της ισχύος των εθνικοκεντρικών οντοτήτων ή άλλης μορφής διεθνών δρώντων. Εδώ, θα μπορούσαμε να εντοπίζαμε, ως σημεία επικέντρωσης της μελέτης μας, υπο-εθνικούς, εθνικούς ή υπερ-εθνικούς κοινωνικούς, αμυντικούς, πολιτικούς, πολιτισμικούς/ελέγχου και διασποράς πληροφορίας ή οικονομικούς Πόλους Διεθνούς Ισχύος» (σ. 346). Ως αντικείμενό της ορίζεται «ο αιτιοκρατικός προσδιορισμός του Χώρου και των υποχωρικών του παραγώγων» ή, διαφορετικά, «ο Γεωγραφικός Χώρος και οι ειδικές ‘‘αιτιακές’’ και ‘‘αιτιατικές’’ του μορφές»2. Ορισμένες σχετικές υποθέσεις είναι οι εξής: α) το μέγεθος της ισχύος αναλύεται σε τέσσερις θεμελιώδεις πυλώνες (Άμυνα, Οικονομία, Πολιτική, Πολιτισμός/ Πληροφορία) προσδιοριζόμενους από αριθμό μετρήσιμων ή δυνάμενων να καταστούν μετρήσιμοι γεωπολιτικών δεικτών, β) οι ανωτέρω Πόλοι αποτελούν θεμελιώδη δομικά συστατικά ενός διεθνούς, διαρκώς μεταβαλλόμενου, ασταθούς Συστήματος, γ) οι Πόλοι αυτοί εκφράζουν κοινωνικές βουλήσεις ή βουλήσεις των αποφασιζόντων παραγόντων, χαρακτηρίζουσες την διεθνή συμπεριφορά του Πόλου. Συνεπώς, οι πόλοι αυτοί δύνανται να είναι εθνικά κράτη, συλλογικοί διε-

θνείς θεσμοί… διεθνούς εμβέλειας οικονομικές συγκροτήσεις… είτε συνδυασμοί των προηγουμένων, δ) η Συστημική Γεωπολιτική Ανάλυση στοχεύει σε συμπεράσματα «πραξεολογίας», κοντολογίς κάποιας «θεωρίας της πρακτικής»3. Δεν πρέπει, βεβαίως, να λησμονούμε, όπως μας υπενθυμίζει συνεχώς ο Ι.Θ. Μάζης, ότι το θεμελιώδες αίτημα εδώ είναι η ανάπτυξη μιας διεπιστημονικής προσέγγισης στη μελέτη του «διεθνούς γίγνεσθαι». Αυτή, άλλωστε, η αναγκαιότητα διεπιστημονικότητας αποτελεί, πλέον, κοινό τόπο στον τομέα των Διεθνών Σχέσεων. Αναγκαιότητα, μάλιστα, που αναδείχθηκε ιδιαίτερα στο πλαίσιο του «συμπεριφοριστικού κινήματος», οπότε και οι μελετητές άρχισαν να επιδιώκουν την εξοικείωσή τους με ποσοτικές μεθόδους και τεχνικές προερχόμενες από επιστήμες όπως η βιολογία, η ψυχολογία, η οικονομία κλπ. «Όμως», σημειώνει ο Ι.Θ. Μάζης, «οι ποσοτικές μέθοδοι αυτές, όπως η κατασκευή αφηρημένων συστημικών μοντέλων, οι στατιστικές και οι μαθηματικές μέθοδοι αποτελούσαν από τις αρχές του 19ου αιώνα τις γεωγραφικές μεθόδους γεωπολιτικής αναλύσεως» (σ. 384). Γεγονός που εξηγεί και την εξοικείωση της Συστημικής Γεωπολιτικής με τις μεθόδους αυτές, αλλά και την, σχεδόν «φυσική», αναγνώριση εκ μέρους της της αναγκαιότητας για διεπιστημονική προσέγγιση. Κλείνοντας, λοιπόν, την επιστημολογική/μεθοδολογική πρότασή του για την Σύγχρονη Συστημική Γεωπολιτική Ανάλυση, ο Ι.Θ. Μάζης μας παρουσιάζει τις μαθηματικές οντότητες που χρησιμοποιεί (γεωπολιτικοί δείκτες), καθώς και τις υπολογιστικές μεθόδους, στις οποίες μπορεί να καταφύγει (κυρίως, ασαφής λογική). Πρόκειται επομένως γιά έργο πολυσχιδές, που εκτείνεται τόσο στο επιστημονικό όσο και στο (πιό δύσκολο) επιστημολογικό πεδίο.

Βλ. και Ι.Θ. Μάζης, Γεωπολιτική: Η Θεωρία και η Πράξη, Εκδ. Παπαζήσης, Αθήνα 2002, σ.σ. 9-42.

Βλ. και τη διάκριση Γεωπολιτικής και Γεωστρατηγικής, την οποία εδώ και καιρό έχει επισημάνει ο Ι.Θ. Μάζης.

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

επιφυλλίδα

Άγνωστες πτυχές της πολιτείας του Καποδίστρια με αφορμή μία πρόταση της Ιεράς Συνόδου

του Χρήστου Μπαλόγλου

απόφαση της Διαρκούς Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος, κατά την τακτική της συνεδρίαση της 14ης Νοεμβρίου 2013, να προτείνει στην κυβέρνηση όπως κατά το 2014 προβληθεί κατάλληλα η προσωπικότητα και το έργον του Ιωάννη Καποδίστρια ως προτύπου χριστιανού και πολιτικού, αξίζει αφ’ενός μεν συγχαρητηρίων, αφ’ ετέρου δε του αναλόγου σχολιασμού. Πρόσφορη αφορμή θα αποτελέσει η ανάληψη της προεδρίας της Ευρωπαϊκής Ενώσεως από την χώρα μας την 1ην Ιανουαρίου 2014. Ο Καποδίστριας (Κέρκυρα 1776 - Ναύπλιο 1831), γόνος πολύτεκνης οικογενείας με ευγενή καταγωγή, έτυχε της επιμελούς φροντίδος της ευάγωγης οικογενείας του και της χριστιανικής αγωγής της ευσεβεστάτης μητέρας του, η οποία τον είχε αφιερώσει στην Μονή της Πλατυτέρας στην Κέρκυρα, όταν ο μικρός Καποδίστριας διεσώθη από πτώση αλόγου. Εβίωσε την παρακμή της Ενετικής Δημοκρατίας (1797), εσπούδασε Ιατρική στην Πάδοβα, όπου παρακολούθησε και μαθήματα Αγρονομίας και Βοτανικής, άσκησε το λειτούργημα του ιατρού στην Κέρκυρα, προς ανακούφιση των ασθενών, υπηρέτησε στην Ιόνιο Πολιτεία και έλαβε μέρος στις κοινωνικές αντιθέσεις που είχαν εκσπάσει στην Κεφαλληνία, δείχνοντας τον επιεική του χαρακτήρα και επιλύοντας τις διαφορές μέσα σε πνεύμα κατανοήσεως και καταλλαγής. Η στέρεη ορθόδοξη πίστη του τον οδήγησε να ταχθεί, ως διπλωμάτης και υπουργός των Εξωτερικών της Ρωσσίας, κατά των φυλετικών διακρίσεων, να υπεΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

ρασπισθεί τα δίκαια της Ελβετίας και του Βελγίου για ανεξαρτησία και εδαφική ακεραιότητα, ενώ παράλληλα συνέβαλε στην οικονομική ενίσχυση των Ελλήνων που σπούδαζαν στα πανεπιστήμια της Ευρώπης. Γαλουχημένος μέσα στα ανακτοβούλια και στις διπλωματικές αποστολές, ήλθε ουσιαστικά η δικαίωσή του με την εκλογή του ως Κυβερνήτου της ελευθέρας Ελλάδος με την απόφαση της Γ΄ εν Τροιζήνι Εθνοσυνελεύσεως (4 Απριλίου 1827) και ενώ η Επανάσταση δεν είχε ακόμα τελειώσει. Ο Καποδίστριας παρέλαβε ένα ανύπαρκτο ουσιαστικά κράτος, του οποίου οι πολίτες λιμοκτονούσαν και οι πολιτικές φρατρίες ήσαν σε έξαψη. Αμέσως ανέδειξε ο Kαποδίστριας τα προσόντα του: επιεικής, φιλάνθρωπος, ολιγαρκής, εργατικός και αφιλοχρήματος. Με τον τρόπο αυτό, ικανοποιούσε το πλατωνικό ιδεώδες του «βασιλέα φιλοσόφου»1 ή και του «σοφού ηγεμόνα» κατά τους Στωϊκούς. Κατόρθωσε να καταστεί αγαπητός στην πλατειά μάζα του λαού. Δεν είναι μόνον ο καθιερωμένος κυριακάτικος εκκλησιασμός –άλλωστε μία Κυριακή του Σεπτεμβρίου 1831 δολοφονήθηκε στην είσοδο της εκκλησίας του Αγ. Σπυρίδωνος στο Ναύπλιο–, αλλά το έμπρακτο ενδιαφέρον του για τις χήρες, τα ορφανά και τους λιμοκτονούντες πολίτες. Παραιτήθηκε από την Πβ. την εύστοχη παρατήρηση του Μελετίου Η. Μελετοπούλου για τον Ιω. Καποδίστρια κατά την παρουσίαση του βίου και του έργου του Αλεξ. Ι. Δεσποτοπούλου (1913-2004) στην Ένωσι Σμυρναίων κατά την 7ην Οκτωβρίου 2013. 1

αποζημίωσή του υπέρ του δεινά λιμοκτονούντος πληθυσμού, εργάσθηκε παράλληλα για την παιδεία και την καταπολέμηση της ανέχειας του πληθυσμού2. Μία ιδιαίτερη πτυχή του πολυδιάστατου έργου του αποτελεί η προσπάθεια επιλύσεως του δύσκολου εκκλησιαστικού προβλήματος, το οποίο απαιτεί μία εκτενέστερη ανάλυση. Αμέσως με την έλευσή του στην Ελλάδα, ο Καποδίστριας έθεσε ως στόχο της πολιτικής του την επίλυση του εκκλησιαστικού προβλήματος, την αποκατάσταση των σχέσεων και της επικοινωνίας του Οικουμενικού Πατριαρχείου με τους εν Ελλάδι αρχιερείς μέσα στα πλαίσια των αποφάσεων της Γ΄ εν Τροιζήνι Εθνοσυνελεύσεως: «Επειδή πάντες ημείς […] ουκ εγνωρίσαμεν άλλην μητέρα, ει μη την Μεγάλην Εκκλησίαν, ούτε άλλον Κυριάρχην, ειμή τον Πατριάρχην Κωνσταντινουπόλεως, καθ’ ά και ο μεγαλόφρων αυτής Πατριάρχης Γρηγόριος προ ολίγων χρόνων εθυσιάσθη υπέρ της ιεράς ημών πίστεως και υπέρ πατρίδος, δια τούτο ουκ εφείται ημίν αποσπασθήναι απ’ αυτής και αποσκιρτήσαι»3. Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Αγαθάγγελος (18261830), είτε εξ ιδίας πρωτοβουλίας είτε με την αξίωση του σουλτάνου, ανέλαβε να πείσει τους Έλληνες, όπως συνεννοηθούν μαζί του και καταπαύσουν την Επανάσταση. Απέστειλε μάλιστα στον Κυβερνήτη πρεσβεία εκ τεσσάρων μητροπολιτών,- τον Χαλκηδόνος, τον Ιωαννίνων, τον Λαρίσης και τον Νικαίας,- και του Μ. Πρωτοσυγκέλλου του Πατριαρχείου, κομίζοντας σχετική επιστολή4. Στην επιστολή προέτρεπε τους Έλληνες να καταθέσουν τα όπλα και να συμβιβασθούν με τον Σουλτάνο. Ο Καποδίστριας, με τον προσήκοντα σεβασμό προς το πρόσωπο του Πατριάρχου, απέκρουσε κάθε συμβιβασμό, υπενθυμίζοντας τους οκταετείς αγώνες των Ελλήνων προς ανάκτηση της ελευθερίας τους, τις Για τα θέματα αυτά πβ. Χ. Π. Μπαλόγλου «Η οικονομική φιλοσοφία του Ιωάννη Καποδίστρια, όπως αυτή μετουσιώνεται στο πρόγραμμα οικονομικής πολιτικής», Στ’ Διεθνές Πανιόνιο Συνέδριο (Ζάκυνθος, 23-27 Σεπτεμβρίου 1997), τόμ. Β’. Θεσσαλονίκη: University Studio Press, 2001, 479-493. Χ. Π. Μπαλόγλου «Κατευθύνσεις και προοπτικές της οικονομικής πολιτικής του Καποδίστρια», Φιλογένεια ΙΓ’, τχ. 3ον (2011) 13-18. Α. Δ. Καραγιάννη «Η οικονομική πολιτική του Ιω. Καποδίστρια», η Αιγιναία, τχ. 13 ( Ιανουάριος-Ιούνιος 2007) σς.62-71. 2

Βλ. Ανδρέα Ζ. Μάμουκα, Τα κατά την αναγέννησιν της Ελλάδος. Ἤτοι συλλογή των περί την αναγεννωμένην Ελλάδα συνταχθέντων πολιτευμάτων, νόμων και άλλων επισήμων πράξεων, από του 1821 μέχρι τέλους του 1822, τόμ. Ζ’, Εν Αθήναις 1840, σσ. 20-21. 3

4 Π. Γ. Φούγια, Φανάρι-Αθήνα. Παραλειπόμενα. Θεσσαλονίκη, Μαλλιάρης, 2006, σσ.83-84.

καταστροφές, τις οποίοι οι Οθωμανοί είχαν προξενήσει, το μαρτύριο του Πατριάρχου Γρηγορίου του Πέμπτου και των λοιπών ιεραρχών, προσθέτοντας ότι οι Έλληνες είναι προσηλωμένοι στις αρχές της χριστιανικής πίστεως και αποδέχονται τις μέριμνες του πατριάρχη, τις οποίες αυτός ως Κεφαλή της Ορθοδοξίας οφείλει να λαμβάνει περί πάντων των τέκνων αυτής. Με τον τρόπο αυτό αποκρούσθηκε η παρέμβαση του Πατριάρχη5. Ο Καποδίστριας θα προβεί σε μία πολιτειοκρατικού αντιλήψεως και χαρακτήρος ενέργεια, όταν, σε περιοδεία του στην Πελοπόννησο, θα διορίσει την 4η Απριλίου 1829, τον επίσκοπο Ελαίας Παΐσιο, ως τότε τοποτηρητή της επισκοπής Χριστιανουπόλεως, σε επίσκοπο Κορώνης και Μεθώνης, λόγω χηρείας των θρόνων, και τον Αμβρόσιο Φραντζή, σε τοποτηρητή της επισκοπής Χριστιανουπόλεως6. Μία τέτοια πράξη καταδικάζεται από τους ιερούς κανόνες7 και ο επίσκοπος που την αποδέχεται καθαιρείται8. Η πράξη αυτή του Καποδίστρια, υπό το βάρος των περιστάσεων κρινομένη, δείχνει και την αμεσότητα που τον διέκρινε για την επίλυση τοπικής φύσεως προβλημάτων, είναι όμως ενδεικτική και της προσπαθείας του να χειραφετηθεί από το Φανάρι. Ο Καποδίστριας, ο οποίος είχε συστήσει Γραμματεία επί των Εκκλησιαστικών υπό τον Φαναριώτη Ιάκωβο Ρίζο-Νερουλό (1778-1849)9, προέβη σε δύο κινήσεις. Χρυσοστόμου Παπαδοπούλου(+), Αρχιεπισκόπου Αθηνών και πάσης Ελλάδος «Η Εκκλησία της Ελλάδος επί τῇ 1900η επετείῳ της ιδρύσεως αυτής υπό του Αποστόλου Παύλου», Θεολογία ΚΔ’ (1)(1953) σελ. 20. 5

6 ΓΑΚ, Γενική Γραμματεία, φ. 194, αρ. πρωτ. 10426/4 Απριλίου 1829. Αναδημοσιεύθηκε εις Κων. Λ. Κοτσώνη «Τρεις περιοδείες του Καποδίστρια στην Μεσσηνία 1828-1829», Πρακτικά Γ’ Τοπικού Συνεδρίου Μεσσηνιακών Σπουδών, 1991[= Κων. Λ. Κοτσώνη, Μελετήματα και Ἄρθρα, Αθήναι 2012, σσ.93-110, εδώ σσ.106-107].

7 Ο Α’ Κανών των Αποστόλων, αλλά κυρίως ο Λ’ Κανών, καθώς και ο δ’ κανών της Α’ Οικουμενικής Συνόδου (Νίκαια Βιθυνίας 323), ο ιθ’ της Αντιοχείας(341) και γ’ της Ζ’ Οικουμενικής Συνόδου (β’ Νίκαια 14 Οκτωβρίου 787), ο οποίος σύγκειται από τον Λ’ Κανόνα των Αποστόλων και τον δ’ της Α’ Οικουμενικής, είναι αυστηροί στην εκλογή και χειροτονία επισκόπων από παρέμβαση πολιτικών αρχόντων. Η αποδοχή των κληρικών-επισκόπων να αποδεχθούν τέτοιου είδους χειροτονίες οδηγεί σε διπλό επιτίμιο, δηλαδή καθαίρεση και αφορισμό. Παν. Ι. Μπούμη, Οι επεμβάσεις της πολιτείας στην Εκκλησία, Αθήνα, Αποστολική Διακονία, 1995, σσ. 19-21. 8 Είναι ενδιαφέρον ότι ο από του 1814 επίσκοπος Ελαίας Παΐσιος, ευρισκόμενος στην Ελλάδα μετά την έκρηξη της Επαναστάσεως, εξελέγη οριστικώς το 1833, επίσκοπος Τριφυλίας. Πβ. Τάσου Γριτσοπούλου «Περί όρκου κατά την εποχήν του Καποδίστρια», Αρχείον Εκκλησιαστικού και Κανονικού Δικαίου Ζ’(1952) 6-10, εδώ σ. 8. Βασιλείου Ατέση, πρ. Λήμνου, Επίτομος Εκκλησιαστική Ιστορία της Ελλάδος, τόμ. Α’, Αθήναι 1948, σσ.268-269. 9

Χαρίκλεια Δημακοπούλου «Ένα άγνωστο φαναριώτικο κείμενο»,

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

επιφυλλίδα Πρώτον, προσεπάθησε να προσεταιρισθεί τον σχολάζοντα στην Πάτμο Πάπα και Πατριάρχη πρώην Αλεξανδρείας Θεόφιλο τον Παγκώστα (1805-1825)10, για την ανάθεση σε αυτόν προεδρίας Εκκλησιαστικής Συνόδου στην Ελλάδα, κάτι που ο ίδιος δεν αποδέχθηκε. Ο ίδιος προέτρεπε τον Καποδίστρια να υπαχθεί η Εκκλησία της Ελλάδος στο Οικουμενικό Πατριαρχείο11. Δεύτερον, συνέστησε, με το Ψήφισμα Δ΄ αριθμ. 15, από της 23ης Ιανουαρίου 1828, πενταμελή εξ αρχιερέων εκκλησιαστική επιτροπή12, η οποία ήταν επιφορτισμένη «να προμηθεύη εις την Κυβέρνησιν όλας τας παρ’ αυτής αιτουμένας πληροφορίας περί της καταστάσεως και των χρειών της Εκκλησίας», καθιερώνοντας de facto στην εν Ελλάδι εκκλησιαστική περιοχή του Οικουμενικού Πατριαρχείου αυτοδιοίκητο εκκλησιαστικό καθεστώς, με αναγνώριση όμως του Πατριαρχείου ως υπερτάτης πνευματικής κεφαλής, ένα έργο που περάτωσε η Επιτροπή με την υποβολή σχετικού Υπομνήματος13. Μετά την ανακήρυξη της Ελλάδος ως αυτονόμου και ελευθέρου βασιλείου (Λονδίνον 3 Φεβρουαρίου 1830), ο νεοεκλεγείς Οικουμενικός Πατριάρχης Κωνστάντιος Α’ (1830-1834) έγραψε την 18ην Αυγούστου 1830 προς τον Καποδίστρια, δοξάζοντας τον Θεό για την απελευθέρωση του Ελληνικού λαού και υποδεικνύοντας παράλληλα την ανάγκη επανασυνδέσεως της Εκκλησίας

εφημ. Εστία, 7.12.2013, σελ. 9. Για την εξέχουσα αυτή προσωπικότητα, μέλος της Φιλικής Εταιρείας, πβ. Κ. Αμάντου «Θεόφιλος Παγκώστας πατριάρχης Αλεξανδρείας (1805-1825)», Επετηρίς της Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών ΙΘ (1949) 245-251. 10

11 Έχει διασωθεί η απαντητική επιστολή του Θεοφίλου προς τον Πάτμιον έμπορον Ποθητόν Ξένο (Ναύπλιο 9 Ιανουαρίου 1830). Μ. Μαλανδράκη «Θεοφίλου Αλεξανδρείας (του Πατμίου)», Θεολογία 12(1934) 25-34. Αρχιμ. Πλάτωνος Κρικρή, Ο Εθνεγέρτης Πατριάρχης Αλεξανδρείας Θεόφιλος Β’, διδ. διατριβή Α.Π.Θ., 2002, Αθήναι 2006, σσ.247-259: Η επιστολιμαία διατριβή του περί του Αυτοκεφάλου της Εκκλησίας της Ελλάδος.

Την επιτροπή αποτελούσαν οι Αιγίνης Γεράσιμος, Τριπόλεως Δανιήλ, Ταλαντίου Νεόφυτος, Ανδρούσης Ιωσήφ και Δαμαλών Ιωνάς. Για το έργο της Επιτροπής βλ. κυρίως Τάσου Γριτσοπούλου «Η υπό του Καποδίστρια διορισθείσα πενταμελής εκκλησιαστική επιτροπή και το έργο αυτής», Εκκλησία 30(1953) 202-205, 241-243, 276-281, 299-300, 331-332, 355-360 και 31(1954) 13-16 (και ανάτυπο με ίδια σελιδαρίθμηση. Εν Αθήναις 1954). Πβ. Εμμ. Ι. Κωνσταντινίδη, Ιωάννης Καποδίστριας και η εκκλησιαστική του πολιτική. Αθήναι 1977, σσ.29 κ. εξ.. 12

Βλ. το κείμενο στου Αν. Μάμουκα, ένθ’αν., τόμ. Η’, σσ.146150.Αρχεία της Ελληνικής Παλιγγενεσίας 1821-1832. Αι Εθνικαί Συνελεύσεις, τόμ. Α’, έκδ. Βιβλιοθήκης Βουλής των Ελλήνων, Αθήναι 1971, σσ.473-475, σημ. α. Το κείμενο περιλαμβάνει 24 άρθρα. 13

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

της Ελλάδος μετά του Οικουμενικού Θρόνου14. Απαντώντας ο Καποδίστριας στην επιστολή, εδήλωσε ότι εξουσιοδότησε τον επίσκοπο Ρέοντος και Πραστού (1812-1821) Διονύσιο τον Παρδαλό, τον μετέπειτα μητροπολίτη Κυνουρίας (1821-1852)15, όπως μεταβεί στο Φανάρι για επαφές με τον Οικουμενικό Πατριάρχη Κωνστάντιο Α΄ (1830-1834)16, η οποία όμως δεν πραγματοποιήθηκε λόγω της δολοφονίας του εντολέα της (27 Σεπτεμβρίου 1831). Οι ενέργειες αυτές, οι οποίες τελικά δεν τελεσφόρησαν, είναι ενδεικτικές του κλίματος που επικρατούσε : έναρξη επαφών με το Οικουμενικό Πατριαρχείο για την κοινή λύση περί του Αυτοκεφάλου και παράλληλα μη βίαιη επίλυση του εκκλησιαστικού προβλήματος. Ως χριστιανός και ορθόδοξος ηγεμών, ο πρώτος ορθόδοξος ηγεμών στην εποχή του, δεν επεδίωκε την επίλυση του εκκλησιαστικού «βιαίως» και «αυτογνωμόνως». Κατά την προσωπική μας άποψη, ο Καποδίστριας εκινείτο στα πλαίσια της αυτονομίας, κατά το ανάλογο της Σερβίας, της οποίας η Εκκλησία έχαιρε αυτονομίας και όχι αυτοκεφαλίας από του 1830. Παράλληλα, εγνώριζε την διοίκηση και διάρθρωση της Εκκλησίας στα Επτάνησα. Η ιδρυθείσα, με την Συνθήκη των Παρισίων της 24ης Οκτωβρίου 1815, «Ηνωμένη Πολιτεία των Ιονίων Νήσων», εψήφισε στην Κέρκυρα την 20ην Απριλίου 1817 το Σύνταγμα, με το οποίο ανακηρύχθηκε η εν τῇ Ιονίῳ πολιτείᾳ Ορθόδοξος Εκκλησία, τελούσα υπό τον Οικουμενικό Πατριάρχη, αποτελουμένη εκ των μητροπολιτών Κερκύρας, Κεφαλληνίας, Ζακύνθου, Λευκάδος & Αγ. Μαύρας, Κυθήρων και των επισκοπών Ιθάκης και Παξών. Ένας εκ των μητροπολιτών εκ περιτροπής, εφ’ όσον διαρκούσε μία βουλευτική περίοδος, προεξήρχε της Εκκλησίας των Ιονίων Νήσων, με τον τίτλο Έξαρχος, διοικώντας την Εκκλησία. Οι ιερείς εξέλεγαν τους αρχιερείς, οι οποίοι ενεκρίνοντο από την Γερουσία και το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Έτσι, υπό την ανωτέρα εποπτεία και δικαιοδοσία του Οικουμενικού 14 Χρυσοστόμου Παπαδοπούλου(+), Αρχιεπισκόπου Αθηνών και πάσης Ελλάδος «Η Εκκλησία της Ελλάδος επί τῇ 1900η επετείῳ της ιδρύσεως αυτής υπό του Αποστόλου Παύλου», Θεολογία ΚΔ’ (1) (1953) σελ. 20.

Το 1835 εκλέγεται Πρόεδρος της Ι. Συνόδου. Ν. Λυκ. Φοροπούλου «Διονύσιος Παρδαλός», Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαιδεία, τόμ. 5, σελ. 44. Κων. Μπόνη «Κατάλογος επισκόπων, διαμενόντων εν Ελλάδι, μετά ή άνευ επισκοπής, κατά το έτος 1833», Θεολογία ΜΓ’ (Α-Β’)(1972) 29. 15

Πρωτοπρ. Γεωργίου Δ. Μεταλληνού «Κωνσταντίνος Οικονόμος προς Τιτώφ», εις Φίλια Ἔπη εις Κωνσταντίνον Μπόνην. Θεσσαλονίκη, Πατριαρχικόν Ἵδρυμα Πατερικών Μελετών, 1989, σσ. 355-383. Ι δίου, Ελληνισμός Μαχόμενος. Αθήνα 1995, σσ.189-225. 16

Πατριαρχείου ιδρύθηκε η Ιόνιος Εκκλησία, η οποία απετέλεσε όχι αυτοκέφαλη «εν τῇ νεωτέρᾳ εννοίᾳ της λέξεως», αλλά αυτόνομος Εκκλησία17. Μετά την δολοφονία του Καποδιστρίου, η Αντιβασιλεία επέβαλε την αυτοκεφαλία την 23ην Ιουλίου 1833, με την «Διακήρυξι περί της Ανεξαρτησίας της Ελληνικής Εκκλησίας»18, απότοκη της στενής συνεργασίας του Georg-Ludwig von Maurer, μέλους της Αντιβασιλείας, του θεολόγου κληρικού Θεοκλήτου Φαρμακίδη και του τότε Γραμματέως των Εκκλησιαστικών Σπυρίδωνος Τρικούπη, εδραζομένη επί της Εισηγητικής Εκθέσεως Επταμελούς Επιτροπής19, συγκροτηθείσης από τον Maurer με το Β.Δ. της 25ης Μαρτίου 1833, έχοντας ως πρότυπο την διοίκηση της Ρωσσικής Εκκλησίας, όπως ρητά αναφέρει η ίδια η επιτροπή20, εισάγοντας για πρώτη φορά τον όρο «Διαρκής Χρυσοστόμου Παπαδοπούλου(+), Αρχιεπισκόπου Αθηνών και πάσης Ελλάδος «Η Εκκλησία της Ελλάδος επί τῇ 1900η επετείῳ της ιδρύσεως αυτής υπό του Αποστόλου Παύλου», Θεολογία ΚΓ’ (4) (1952) σελ. 490-491. Ἄρθρ. 6 του Συντ. 1832. 17

Φ.Ε.Κ. 23 Ιουλίου/4 Αυγούστου 1833, αρ. 23, τχ. Α’, σσ.169-174. Το κείμενο της «Διακηρύξεως» εις Κ. Οικονόμου του εξ Οικονόμων, Τα Σωζόμενα Εκκλησιαστικά Συγγράμματα, τόμ. Β’, Αθήνησι 1864, σσ.177-184. Βαρνάβα Δ. Τζωρτζάτου, Η Καταστατική Νομοθεσία της Εκκλησίας της Ελλάδος από της συστάσεως του ελληνικού βασιλείου, Εν Αθήναις 1967, σσ. 75-84.Αρχιμ. Θεοκλήτου Α. Στράγκα, Εκκλησίας της Ελλάδος Ιστορία εκ πηγών αψευδών 18171967, τόμ. Α’. Αθήναι 1967,σσ.58-64. 18

Για την συγκρότηση της Επταμελούς Επιτροπής πβ. την αρχειακή, έμπλεη θαυμασμού, μελέτη της Χαρικλείας Γ. Δημακοπούλου «Νεώτερα στοιχεία περί της ανακηρύξεως της Ελληνικής Εκκλησίας ως Αυτοκεφάλου κατά το 1833», Μνημοσύνη 12(1991-1993)[1995] 207-246. . 19

«Εις την ειρημένην Εκκλησιαστικήν αρχήν εδώκαμεν το όνομα Σύνοδος διαρκής κατά το παράδειγμα της Ρωσσικής εκκλησίας και αύτη θέλει είναι η ανωτάτη Εκκλησιαστική Αρχή, εις αυτήν υπόκειται όλος ο Ελληνικός Κλήρος, αυτή φροντίζει περί πάντων, 20

Ιερά Σύνοδος»21. Τα αποτελέσματα της «ανακηρύξεως» είναι γνωστά: εσωτερικά, στυγνή πολιτειοκρατία. εξωτερικά, κατάσταση σχίσματος ώς το 1850 και απομόνωση της Ελλαδικής Εκκλησίας από όλες τις άλλες ορθόδοξες. Οφείλουμε να επισημάνουμε ότι και αυτός ο Κωνστατίνος Οικονόμος δεν ήταν κατά του αυτοκεφάλου της Εκκλησίας της Ελλάδος, αλλά κατά του τρόπου με τον οποίον έγινε, το 1833, «βιαίως» και «αυτογνωμόνως»22. Ο Ιωάννης Καποδίστριας, με φρόνημα ορθόδοξο, γαλουχημένος και σπουδασμένος σε περιβάλλον καθολικό (Ενετία, Πάδοβα) και προτεσταντικό (Ελβετία), υπηρέτησε ως υπουργός Εξωτερικών στην Ρωσσική Αυτοκρατορία, άσκησε ως Κυβερνήτης μία χρηστή διοίκηση με προγραμματισμό και συντονισμό, κατέστρωσε ένα συγκεκριμένο πρόγραμμα οικονομικής, κοινωνικής και εκκλησιαστικής πολιτικής, το οποίο η τραγική δολοφονία του ανέκοψε. διοικεί και οικοδομεί τα πάντα, όσα καθαρώς Εκκλησιαστικά». Κ. Οικονόμου, Τα Σωζόμενα Εκκλησιαστικά Συγγράμματα, τόμ. Β’, Αθήνησι 1864, σ. 151. 21 Κ. Μανίκα «Το ζήτημα της κανονικότητας της Διαρκούς Ιεράς Συνόδου και ο Κ, Οικονόμος ο εξ Οικονόμων», Μνημοσύνη ΙΗ’ (2010-2012) 221-250, εδώ σ. 226. Είναι άξιον προσοχής, όπως αναδεικνύει ο Κωνσταντίνος Μανίκας «Το ζήτημα της…», ένθ’αν., σσ.230-231, ότι ο προκάτοχος του Σπ. Τρικούπη στην Γραμματεία των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως, Ιάκωβος Ρίζος Νερουλός, είχε υποβάλει Έκθεση με ημερομηνία 28 Ιανουαρίου/ 9 Φεβρουαρίου 1833 προς την Αντιβασιλεία, στην οποία προέτεινε να «να διοργανώση διαρκή Εθνική Σύνοδο ( un synode permanent national)». Πβ. Σπ. Τρωïάνου και Χαρικλείας Γ. Δημακοπούλου, Εκκλησία και πολιτεία. Οι σχέσεις τους κατά τον 19ο αιώνα (18331852), Αθήνα-Κομοτηνή, Σάκκουλας, 1999, σσ.21-22. 22 Αρχιμ. Στεφάνου Δ. Σαχπελίδου «Το αυτοκέφαλον της Εκκλησίας της Ελλάδος και ο Κωνσταντίνος Οικονόμος», Γρηγόριος Παλαμάς 54-55 (1971-1972).

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

η ζωή είναι ένα σταυρόλεξο... 2

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16

ΟΡΙΖΟΝΤΙΑ 1 . Όνομα Γάλλων – Διπλό, γίνεται αγρίμι – Όχι πρέποντα 2. Γεωμετρικό όργανο – Υποθέτει αρχαιοπρεπώς – Ποταμός της Γερμανίας 3. Μερικές… στιγμές - … Φέιν, η πολιτική πτέρυγα του ΙΡΑ – Πασίγνωστη η ναυμαχία του – Διπλό σύμφωνο 4. Είδος εκλεκτού καφέ – Αρχικά Τράπεζας – Μουσική νότα – Σκληρά κελύφη 5. Χρήσιμο στο… ξέβαμμα – Αρχή λιονταριού – Άφωνη… Κίνα – Το προϊόν της κότας (καθ.) 6. Έρημος στα σύνορα Ινδίας-Πακιστάν – Πόλη της Εύβοιας – Ιταλική οικογένεια που εξουσίασε την Κεφαλλονιά κατά την Φραγκοκρατία 7. Μισή πάσα – Το 22 με γράμματα – Γνωστός βραζιλιάνος οδηγός αγώνων – Όταν, αν – Ο αιώνας μας 8. Ομιλία… χωρίς φωνή – Τραγουδιστής - Εκλεκτό φρούτο 9. Έχουν όλοι οι άνθρωποι – Ευωδιαστά λουλούδια – Παλιός Ρώσσος σκακιστής – Λουλουδιασμένη και πολυτραγουδισμένη 10. Διετέλεσε Γ.Γ. του ΟΗΕ – Ολότελα – Δεν πιστεύει σε θεό 11. Αυτός… τον Αύγουστο – Διπλό αντιλέγει – Μόριο δισταγμού – Υπάρχει και εύκρατο 12. Αρχικά μεγάλου δήμου – Πρόθεση της καθαρεύουσας – Η πρωτεύουσα της Εσθονίας – Άνθρωπος από την Γαλλία 13. Μισός μισός αυτός – Είδος χαλιών – Ταμείο αυτοκινητιστών 14. Μισό… πολύ – Γυναίκες των πόλεων – Αρχαίος Αθηναίος στρατηγός και πολιτικός 15. Των άστρων αυτές – Μικρή μπεκάτσα ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014

16. Το κρατούν οι Γάλλοι οδηγοί – Η σύζυγος του Γκορμπατσώφ – Κρατική μας ορχήστρα ΚΑΘΕΤΑ 1. Ανακάλυψε την Τασμανία – Θέση ποδοσφαιριστή – Πασίγνωστος κλασσικός συνθέτης 2. Το κατάρτι – Υπάρχει και τέτοιος έμπορος 3. Έχει το κάθε προϊόν – Αρχαίος… ταλαίπωρος – Το 302 με γράμματα 4. Όμοια σύμφωνα – Βόλτα νηπίων – Άκακος άνθρωπος (μτφ) – Είναι και το χέρι 5. Μικρόβιο – Υποσχέσεις – Οργανισμός για κατοικίες (αρχ.) – Τα χωρίζει το Κ 6. Αρχαίων πολύ – Τύπος ζυμαρικών – Αρχικά σταδίου μας 7. Γερμανός φιλόσοφος και ιδρυτής του κριτικού ιδεαλισμού – Έδωσε το όνομά του σε μία από τις 12 φυλές του Ισραήλ – Πόλη της Γερμανίας 8. Το 102 με γράμματα – Ισπανικό άρθρο – Αχώνευτη… σόδα – Χτύπος ρολογιού – Κρητικά… σύμφωνα 9. Μάρκα σοκολάτας – Παρακλήσεις – 25 και αυτό 10. Μπαρ για το Τέξας – Θέλουν τα φαγητά 11. Αρχικά ανέμου – Μισή… μαδιάμ – Αραβικό άρθρο – Με το φι… στην στιγμή 12. Ειδήσεις – Μισή κήλη – Πολύ ανθεκτικές (μτφ) 13. Άγγλος και σιδερένιος – Όταν - Γυναικείο χαϊδευτικό 14. Κλωστίτσα – Λεία, επίπεδα – Εν τούτω… 15. Σε αυτόν ανέθεσε ο Οδυσσέας την ανατροφή του Τηλέμαχου – Άφωνη θήκη – Εξωτικό νησί 87

... και, μάλιστα, για δυνατούς λύτες!

η ζωή είναι ένα σταυρόλεξο... 16. Ο πατέρας του Θουκυδίδη – Ναυτική γερμανική βάση – Προτρέπει 17. Το 202 με γράμματα – Ακατάβλητοι – Εξάρτημα μηχανής αυτοκινήτου

18. Άρμα μάχης – Η ιδιότητα των νάνων – Ξενική άρνηση 19. Πρώτο στρώμα για βάψιμο – Ιπτάμενα αρχικά – Συντρόφευε τον Όθωνα

επιμέλεια: Νίκος Λιναρδάτος

Λύση σταυρολέξου προηγούμενου τεύχους 1

Ο Μ Α

Κ Ο

Α Ν

5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

Λ Α Ο Σ Η Φ Α Κ Ν Α Α Ν Ρ Ε Ι Σ Α Α Ε Π Κ Ο Α Ρ Τ Ο Ο Σ

Α Α Κ Μ Α Α Ρ Α Ι Τ Ε Κ Κ Α Α Τ Ν Η Ο Ν Ι Α Ρ Κ Α Ι

Α Μ Α Θ Η Μ Ε Ν Α

9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19

Χ Ο

Ρ Μ Ο

Α Ν

Τ Α

Ι Σ Ι Σ

Ρ Α Α Φ Λ Ι Α Τ Ο Α Τ Τ Π Ο

Ψ Τ

Α Ν Α

Α Ν

Α Μ Π Α Σ

Σ Ι Τ Α Χ Ι Ρ Ι Α Κ Ο Κ Α Ε Α Ο Ρ Α Ν Τ Ε Σ Α Η Λ Κ Χ Ι Ε Ρ Ε Ε Ν Ι Ν Α Ν Α Λ Α Μ Π Ι Ι Α Α Γ Ο Σ Ο Σ Ρ Α Σ Π Ο Υ Λ Ο Υ Σ Φ Α Λ Μ Ζ Ι Ο Τ Ο Τ Α Σ Α Κ

Σ Μ Ο Α

Ι Α Ν Λ Ο Α Τ Α Α Γ Ρ Χ Α Ε Σ Ν Τ Ο Υ Π Ο Α Τ Β Α Α Ν

Ρ Ε Μ Ι Ο Ν Σ Ι Κ Ο Α Ρ Α Α Α Β Ο Ε Ρ Α Α Ρ Ι Α

Σ Ι Α

Ρ Ο Σ Ο Σ Δ Σ Ο Μ Α Α Π Υ Ρ Ο Σ Ο Υ Κ Ν Φ Ο Ι Α Α Σ Α Ο Χ Α Λ Α Ν Α Τ Δ Ι Α Α Ι Μ

Η Νέα Πολιτική μηνιαίο πολιτικό περιοδικό Κεντρική διάθεση: Εκδόσεις Παπαζήση, Νικηταρά 2 και Εμμ. Μπενάκη, Αθήνα Επισκεφθείτε την ιστοσελίδα μας:

www.neapolitiki.gr

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 6 . ΙΑΝ-ΦΕΒ 2014