Τεύχος 5 by Nea Politiki

Η Nέα Πολιτική μηνιαίο πολιτικό περιοδικό

Β΄ ΠΕΡΙΟΔΟΣ - ΤΕΥΧΟΣ 5 - ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ-ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2013 - ΤΙΜΗ 4 ΕΥΡΩ

αφιερωμα

ελληνική αστική τάξη

Φάκελλος: Άξονας Ελλάδας-Κύπρου-Ισραήλ Κ. Κόλμερ: Επανασύνδεση με το δολλάριο Ν. Κουράκης: Η καθαρεύουσα ξανά στα σχολεία Σ. Δημόπουλος: Χίλια χρόνια σε αναζήτηση ταυτότητας ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑΖΗΣΗ

μηνιαίο πολιτικό περιοδικό

Από την διεύθυνση ........................................................................... 4 Ελλάδα 2013 .................................................................................... 6 Κωνσταντίνος Κόλμερ H Επανασύνδεσις με το Δολλάριον! ............................................ 8 Νέστορας Κουράκης Η Καθαρεύουσα ξανά στα σχολεία; ............................................ 11 Νίκος Λιναρδάτος Casus Belli ...................................................................................... 13 Χάρης Κατσιβαρδάς Οικογενειακό δίκαιο: η χαίνουσα πληγή της κοινωνίας .......... 14 Πάνος Παναγόπουλος Η δόλια φοροκαταιγίδα κατά των αγροτών .............................. 15 ΦΑΚΕΛΛΟΣ: Ο άξονας ελλαδασ-κυπρου-ισραηλ Εισαγωγικό σημείωμα .................................................................... 19 Γιώργος Φοίνικας Ελλάδα - Κύπρος - Ισραήλ - Τουρκία: Οι επερχόμενες 100 κρισιμώτατες ημέρες της ελληνικής «Πομπηίας» ...................... 20 Κώστας Παπασταύρου Δυναμική και προοπτική του διαμορφούμενου άξονα ............. 24 Δ. Πολίτης Η Τουρκία θα συμβιβασθεί ή θα συγκρουσθεί με τον άξονα; ... 26 Μ. Αμάραντος Η συνεργασία μπορεί να επεκταθεί πέραν της ενέργειας ........ 27 Γιάννης Χατζόπουλος Ο άξονας Ελλάδα-Κύπρος-Ισραήλ και η τουρκική απειλή .... 28 Μιχάλης Παπίδης Παύλος Καρούζος

Διεθνής επενδυτικός οδηγός ....................................................... 31 Επιστημονικά νέα ......................................................................... 33 ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ελληνική Αστική Τάξη

Α. Δ. Παπαγιαννίδη Τέσσερις παρατηρήσεις για την «αστική τάξη» ......................... 38 Kωνσταντίνος Κόλμερ Η ύφεσις υπερέβη τα όρια αντοχής ............................................ 40 Μάνος Κρανίδης Η αστική τάξη και η ανάκαμψη της αγοράς ακινήτων ............. 42 Κώστας Μ. Σταματόπουλος Η ευρωπαϊκή αστική τάξη και το εγχώριό της κακέκτυπο ...... 44 Ηρακλής Πλατυμέσης Η αλαζονεία κατέστρεψε την Ελληνική Αστική Τάξη .............. 51 Νέστορας Κουράκης Ο εξέχων ρόλος της Μεσαίας Τάξης στα Πολιτικά του Αριστοτέλους ................................................ 52 Μελέτης Μελετόπουλος Σε επίπεδο ήθους και ύφους υπήρξε Ελληνική Αστική Τάξη ... 54 Νικόλας Δημητριάδης Η ένοχη σιωπή των αστών .......................................................... 62 Νίνα Αλέξη Δημήτρης Ποταμίτης: Δέκα χρόνια από τον θάνατό του ........ 66 Γιάννης Δρακόπουλος «Μιστέρο μπούφο», του Ντάριο Φο ........................................... 67 Κωνσταντίνος Μπλάθρας Τα Χρονικά του Δρακοφοίνικα: Αδάμαστος ............................. 68 Συνέβησαν. . . ................................................................................ 70 Βιβλιοκριτικές Αριστοτέλους Οικονομικά ............................................................ 72 Πανοπτικόν, παρά την ύφεση ...................................................... 73 Γ. Μ. Βιζυηνός: ῞Απαντα τὰ διηγήματα ..................................... 74 Σωτήρης Δημόπουλος Χίλια έτη αναζήτησης ταυτότητας και προσανατολισμού ...... 76 Nίκος Λιναρδάτος Σταυρόλεξο ..................................................................................... 79 2

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

εκδότης ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑΖΗΣΗ ΑΕΒΕ διευθυντής ΜΕΛΕΤΗΣ Η. ΜΕΛΕΤΟΠΟΥΛΟΣ σύμβουλος έκδοσης ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΤΣΑΦΑΡΑΣ αρχισυντάκτης-συντονιστής ύλης ΓΙΑΝΝΗΣ ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΣ βοηθοί αρχισυντάκτες ΒΑΣΙΛΗΣ ΣΠΥΡΑΚΟΣ-ΠΑΤΡΩΝΑΣ ΓΙΩΡΓΟΣ ΓΚΙΝΟΠΟΥΛΟΣ κύριοι αρθρογράφοι-αναλυτές ΒΑΣΙΛΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΗΣ ΑΓΙΣ ΒΕΡΟΥΤΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΟΛΜΕΡ ΝΕΣΤΩΡ ΚΟΥΡΑΚΗΣ ΛΕΥΤΕΡΗΣ ΚΟΥΣΟΥΛΗΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΜΑΣΣΑΒΕΤΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΜΕΣΘΑΝΕΩΣ ΠΑΝΟΣ ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΣ ΑΝΤΩΝΗΣ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΙΔΗΣ ΚΩΣΤΑΣ Μ. ΣΤΑΜΑΤΟΠΟΥΛΟΣ ΓΙΑΝΝΗΣ ΤΡΙΑΝΤΗΣ αρχισυντάκτης για διεθνή θέματα ΒΑΣΙΛΗΣ ΤΣΕΚΟΣ γεωπολιτική ανάλυση ΣΩΤΗΡΗΣ ΔΗΜΟΠΟΥΛΟΣ ΡΑΦΑΗΛ ΚΑΛΥΒΙΩΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΛΑΜΠΡΟΠΟΥΛΟΣ ΘΕΟΦΑΝΗΣ ΜΑΛΚΙΔΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ ΦOΙΝΙΚΑΣ ανταποκριτής στην Λευκωσία ΚΩΣΤΑΣ ΠΑΠΑΣΤΑΥΡΟΣ ανταποκριτής στις Βρυξέλλες ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΣΑΡΑΓΚΑΣ αρχισυντάκτης για οικονομικά θέματα ΜΙΧΑΛΗΣ ΠΑΠΙΔΗΣ διεθνής οικονομία ΤΙΜΟΣ ΚΟΥΖΕΛΗΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΜΟΥΧΛΙΔΗΣ ελληνική οικονομία ΜΑΝΟΣ ΚΡΑΝΙΔΗΣ ελληνικό χρηματιστήριο ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΚΟΥΤΣΟΝΙΚΑΣ

επιστημονικές ειδήσεις ΠΑΥΛΟΣ ΚΑΡΟΥΣΟΣ αρχισυντάκτης για πολιτιστικά θέματα ΝΙΚΟΣ ΛΙΝΑΡΔΑΤΟΣ κινηματογράφος ΚΩΣΤΑΣ ΜΠΛΑΘΡΑΣ θέατρο ΓΙΑΝΝΗΣ ΔΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ θεωρητικά κείμενα-ιστορικά αφιερώματα ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΔΟΥΒΑΛΕΡΗΣ ΘΕΜΙΣ ΚΑΛΛΙΓΕΡΗΣ ΧΑΡΗΣ ΚΑΤΣΙΒΑΡΔΑΣ ΓΙΑΝΝΗΣ ΜΑΘΙΟΥΔΑΚΗΣ ΣΠΥΡΟΣ ΚΟΥΤΡΟΥΛΗΣ σταυρόλεξο ΝΙΚΟΣ ΛΙΝΑΡΔΑΤΟΣ ομάδα διαδικτύου ΒΑΣΙΛΗΣ ΓΚΙΝΟΠΟΥΛΟΣ ΓΙΩΡΓΟΣ ΓΚΙΝΟΠΟΥΛΟΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΚΟΥΤΣΟΝΙΚΑΣ επιμέλεια-σελιδοποίηση ΝΙΚΟΛΑΣ ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΗΣ φωτογραφική επιμέλεια ΒΑΣΙΛΗΣ ΣΠΥΡΑΚΟΣ-ΠΑΤΡΩΝΑΣ εικονογράφιση ΣΠΥΡΟΣ ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ

• Ηλ. ταχυδρομείο: syggrafeas@yahoo.gr • Συνδρομές: τηλ. 6978 774 874, 698 014 9044 Κεντρική διάθεση: Εκδόσεις Παπαζήση, Νικηταρά 2 και Εμμ. Μπενάκη, Αθήνα Η Νέα Πολιτική κυκλοφορεί κάθε μήνα στα βιβλιοπωλεία και σε επιλεγμένα σημεία πώλησης: Εκδόσεις Πατάκη /Ακαδημίας 65, Αθήνα Ιανός / Σταδίου 24,Αθήνα Αριστοτέλους 7, Θεσσαλονίκη Ναυτίλος / Χαριλάου Τρικούπη 28, Αθήνα Πρωτοπορία / Γραβιάς 3-5, Πλ. Κάνιγγος, Αθήνα Πολιτεία / Ασκληπιού 1-3 & Ακαδημίας, Αθήνα Εναλλακτικό Βιβλιοπωλείο / Θεμιστοκλέους 37 Εκδόσεις Θεμέλιο ΕΠΕ/ Σόλωνος 84, Αθήνα Αθ. Χριστάκης / Ιπποκράτους 10-12 Αθήνα Free Thinking Zone / Σκουφά 64, Αθήνα Βιβλιοπωλείο Επιλογή / Κρήτης 5, Ζωγράφου

Η Νέα Πολιτική δέχεται και δημοσιεύει κείμενα συνεργατών και αναγνωστών. Για τις απόψεις των δημοσιευομένων άρθρων υπεύθυνοι είναι μόνον οι συντάκτες τους. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

www.neapolitiki.gr

Η Nέα Πολιτική

περιεχόμενα

από την διεύθυνση

Οι ήρωες πολεμούν σαν Έλληνες

εγάλη Βρεταννία 2013. Ο Χάρολντ Πέρσιβαλ ήταν βετεράνος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου και υπηρέτησε στην βρετανική βασιλική αεροπορία ως προσωπικό εδάφους. Απεβίωσε σε ηλικία 99 ετών, στις 25 Οκτωβρίου, στο Λήθαμ Σάϊιντ Ανς της βορειοδυτικής Αγγλίας. Σύμφωνα με το πρακτορείο Associated Press, ο Πέρσιβαλ δεν είχε συγγενείς, γι αυτό και το γηροκομείο στο οποίο ζούσε τα τελευταία χρόνια απηύθυνε πρόσκληση από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και τον τύπο στους πολίτες να προσέλθουν στην κηδεία του. Επίσης το γηροκομείο ζήτησε να παρευρεθούν και εκπρόσωποι των βρεταννικών ενόπλων δυνάμεων. Πράγματι, εκατοντάδες στρατιωτικοί, βετεράνοι και πολίτες ανταποκρίθηκαν μαζικά και συγκεντρώθηκαν σε κρεματόριο της περιοχής, για να αποτίσουν τιμές στον Πέρσιβαλ. Η Μεγάλη Βρεταννία έχει πίσω της το ηρωικό παρελθόν του αγώνα για την αντιμετώπιση της ναζιστικής απειλής. Στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο κυριολεκτικά έγινε παρανάλωμα του πυρός για να αντιμετωπίσει τον γερμανικό ολοκληρωτισμό, που απειλούσε να μεταβάλει τον πλανήτη σε ένα τεράστιο στρατόπεδο συγκεντρώσεως. Υπήρξε γενικώτερα χώρα δημοκρατική, φιλελεύθερη αλλά και γενναία. Στο ίδιο στρατόπεδο ανήκουν και οι Ηνωμένες Πολιτείες, που έστειλαν εκατοντάδες χιλιάδες στρατιώτες σε μια μακρυνή ήπειρο να πολεμήσουν για την ελευθερία, και η Γαλλία, που υπέ-

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

στη τις συνέπειες της πενταετούς κατοχής της από τα γερμανικά στρατεύματα. Γιατί ήσαν κοινωνίες ελεύθερων και υπερήφανων ανθρώπων, που αποστρέφονται την συνθήκη της ανθρώπινης δουλείας και της ανελευθερίας. Στην ίδια κατηγορία ανήκει η Ελλάδα. Και μάλιστα χρονολογικά προηγείται. Οι πρώτες μάχες για την ελευθερία στην παγκόσμια ιστορία δόθηκαν επί ελληνικού εδάφους, στον Μαραθώνα, στις Θερμοπύλες και στην Σαλαμίνα. Ο επίμονος, αδιάλλακτος αγώνας των Ελλήνων να διαφυλάξουν την ελευθερία τους από αλλεπάλληλα κύματα εισβολέων κρατά εδώ και χιλιάδες χρόνια. Το 1940 όλη η Ευρώπη είχε καταληφθεί από τον Άξονα, πλην της Μεγάλης Βρεταννίας και της Ελλάδος. Το Λονδίνο βομβαρδίστηκε ανηλεώς από την γερμανική αεροπορία αλλά αποδείχτηκε πολύ ανθεκτικό για τα δόντια του Χίτλερ. Την ίδια ώρα η Ελλάδα πολεμούσε σκληρά και γενναία στα βουνά της Ηπείρου, συντρίβοντας τον αλαζόνα Μουσσολίνι. Οι Άγγλοι, οι Αμερικανοί, οι Γάλλοι και οι Έλληνες μπορούμε να είμαστε υπερήφανοι για το παρελθόν μας. Οι Γερμανοί όχι. Οι τελευταίοι φέρουν μεγάλο συνειδησιακό βάρος: δεν είναι εύκολο που είναι γόνοι ενός έθνους που αιματοκύλησε την ανθρωπότητα δύο φορές μέσα σ’ έναν αιώνα. Σε συλλογικό επίπεδο, οι Γερμανοί δεν έχουν να επιδείξουν αγώνες για μεγάλες αξίες και ιδανικά. Οι πρόγονοι τους πολέμησαν σε ιμπεριαλιστικά μέτωπα, στο όνομα της κατάκτησης και της υποταγής του κόσμου. Σήμερα, οι Γερμανοί δεν πολεμούν, αποδύονται όμως και πάλι, με άλλον τρόπο τώρα, στον αγώνα για την υποδούλωση άλλων λαών. Όταν ένα έθνος δεν διαθέτει βαθύτερες ανθρωπιστικές αναφορές στο εθνικό συλλογικό του ασυνείδητο, μοιραία θα ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

αναπαραγάγει με αταβιστικό τρόπο σκοτεινά πρότυπα, απλά συσκευάζοντας την «βούληση για δύναμη» σε «πολιτικώς ορθόν» περιτύλιγμα. Πολεμήσαμε πολύ σκληρά τους Γερμανούς και χύσαμε πολύ αίμα για την ελευθερία μας πριν από εξήντα χρόνια, για να την εκχωρήσουμε σήμερα σε ένα ξένο κέντρο που χρησιμοποιεί την λογιστική αντί του blitzkrieg, και που χειρίζεται ένα διεφθαρμένο πολιτικό σύστημα ως όργανό του για να υποδουλώσει την χώρα. Πρέπει, παρά την δεινή μας θέση, να αναλογιστούμε την τρισχιλιετή ιστορία μας. Και να συνειδητοποιήσουμε ότι τα τελευταία τριάντα χρόνια, χρόνια αισχύνης, αλλοτρίωσης και ύβρεως, είναι μία ελάχιστη παρέκκλιση από τρεις χιλιάδες χρόνια ζωής ενός σκληροτράχηλου, ασκητικού έθνους, που μαχόταν καθημερινά για την αυτονομία του και την αξιοπρέπειά του.

Η Νέα Πολιτική 5

Ελλάδα 2013

k Τα μη διαπραγματεύσιμα

k Αγιά-Σοφιά

πρόθεση μετατροπής της Αγίας Σοφίας σε τζαμί εκπορεύθηκε μεν από τον Τούρκο αντιπρόεδρο Αρίντς, αλλά εκφράζει το σύνολο του κυβερνώντος ισλαμικού κόμματος και σημαντικό μέρος των ψηφοφόρων του. Λίγη σημασία έχουν δώσει τα ελληνικά ΜΜΕ στο γεγονός ότι ήδη έχουν μετατραπεί σε τζαμιά δύο εκκλησίες της Αγίας Σοφίας, της Νίκαιας και της Τραπεζούντας. Η απειλή της μετατροπής της Αγιά-Σοφιάς σε τζαμί, δεν προσβάλλει μόνον τον Ελληνισμό και την Ορθοδοξία, αλλά ολόκληρο τον Δυτικό Πολιτισμό. Ο ναός της του Θεού Σοφίας, που οικοδομήθηκε τον 6ο α. από τους αρχιτέκτονες Ανθέμιο και Ισίδωρο με εντολή του αυτοκράτορα Ιουστινιανού, είναι το σημαντικώτερο χριστιανικό μνημείο στον κόσμο. Αποτελεί κορυφαίο τεχνικό και καλλιτεχνικό επίτευγμα, λαμπρό δημιούργημα του βυζαντινού κόσμου, του κόσμου που διαφύλαξε τον Ελληνικό πολιτισμό κατά τους σκοτεινούς αιώνες του Μεσαίωνα και τον μεταλαμπάδευσε στην Δύση. Συμπυκνώνει την μεταφυσική υπόσταση και την θρησκευτική έκφραση του μεσαιωνικού Ελληνισμού, και υπήρξε η πηγή ψυχικής ενέργειας της χιλιόχρονης βυζαντινής υπερδύναμης. Η μετατροπή του σε τζαμί, στις 29 Μαΐου του 1453, εν μέσω σφαγών και βιασμών (εντός του ναού!) από τις τουρκικές ορδές του Μωάμεθ, υπήρξε μία βίαιη διαστρέβλωση της ιστορίας του παγκόσμιου πολιτισμού. Ο ναός αυτός δεν ανήκε ούτε ήταν δυνατόν να ανήκει στους Τούρκους, οι οποίοι είχαν και έχουν εντελώς διαφορετικούς τρόπους θρησκευτικής και αρχιτεκτονικής έκφρασης. Η μετατροπή της Αγιάς-Σοφιάς σε τζαμί έγινε για να αλωθεί το μεταφυσικό κέντρο του Ελληνισμού, ώστε η Άλωση

να ολοκληρωθεί και σε ψυχολογικό επίπεδο. Παρά ταύτα, ο υπόδουλος πλέον Ελληνισμός αλλά και η Διασπορά, διατήρησαν την Αγιά-Σοφιά ως το κεντρικό σημείο αναφοράς της συλλογικής μνήμης, της εθνικής ταυτότητας και της ελπίδας της αποκατάστασης του Γένους στο χαμένο μεγαλείο του. Η λειτουργία που διακόπηκε βίαια την 1 η ώρα το μεσημέρι την Τρίτη 29 Μαΐου 1453, ο διάκος που κρύφτηκε στα υπόγεια κρατώντας το Ευαγγέλιο, λειτούργησαν στο συλλογικό υποσυνείδητο ως συσπειρωτικοί μύθοι, συστατικά στοιχεία της εθνικής ταυτότητας και πολιτικό πρόγραμμα εθνικής αποκατάστασης. Αυτά είναι τα στοιχεία που απέτρεψαν την αφομοίωση από το εξοντωτικό οθωμανικό πλαίσιο και ενέπνευσαν σειρά επαναστατικών κινημάτων, με κορυφαίο το 1821. Η μετατροπή της Αγιάς-Σοφιάς σε μουσείο από το κοσμικό κράτος του Κεμάλ μετατόπισε την Μεγάλη Εκκλησία εν αιχμαλωσία σε ένα πεδίο θρησκευτικής ουδετερότητας. Ήταν μία παρένθεση, που κράτησε ενενήντα χρόνια. Η άνοδος του ισλαμιστικού καθεστώτος Ερντογάν, που αποσκοπεί στην παλινόρθωση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στα όρια της παλαιάς σφαίρας επιρροής της, προϋποθέτει και την αναστήλωση των συμβόλων. Η «ιδέα» του Αρίντς αποσκοπεί στην ενεργοποίηση της σύγκρουσης των πολιτισμών και στην συμβολική κατίσχυση του Ισλάμ μέσα στο σημαντικώτερο θρησκευτικό και πολιτιστικό μνημείο του Δυτικού Πολιτισμού. Απέναντι σ’ αυτήν την πρόθεση, ολόκληρος ο Δυτικός Κόσμος οφείλει να χαράξει μία κόκκινη γραμμή.

Μ.Η.Μ.

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

να ακόμα Σαββατοκύριακο πέρασε όπως τον παλιό καιρό… Ο «Αρθούρος» φορτωμένος οριακά. Σε κάθε τετραγωνικό του εκατοστού βαλίτσες, ζαρζαβατικά, πίτες, κεφτεδάκια σε εύκολη ζήτηση για τις λιγούρες του δρόμου και όλοι εμείς... Με παπούτσια βγαλμένα, και παντελόνια ψιλοξεκούμπωτα από το πολύ φαΐ... Και τα παιδιά στα διόδια με το που μας βλέπουν να μας κλείνουν το μάτι συνομωτικά, κλασσικό déjà vu και γι’ αυτά... Χέρια, πόδια, πατούσες, όλα ένα... Και από τα ηχεία όπως παλιά να ακούμε Κηλαηδόνη, το απόλυτο soundtrack των παιδικών μας χρόνων... Και στη σκέψη μου είναι νωπή η φωνή της γιαγιάς να φωνάζει «Να μην τρέχετε, να πάρετε τηλέφωνο μόλις φτάσετε... Πάρε και αυτά τα λαχανικά, όλο πλαστικά τρώτε στην Αθήνα»... Η θεία να μας σταυρώνει και με βουρκωμένη, σπασμένη φωνή να λέει «η Παναγιά μαζί σας»... Και νομίζω πως Την έχουμε... Κανένα 5στερο, κανένα μέρος δεν μπορεί να προκαλέσει τις δονήσεις της Αμυγδαλή και ό,τι αυτή περικλείει. Και νομίζω πως όταν αναρωτιέμαι πώς ξυπνάμε κάθε μέρα, και πώς πηγαίνουμε στη δουλειά και πώς

συνεχίζουμε... Νομίζω πως αυτές οι αγκαλιές και αυτά τα φιλιά μας κρατάνε. Και η «Αμυγδαλή» που κουβαλάει ο καθένας μέσα του... Και όσα ρεπορτάζ και αν κάνει η κάθε Deutsche Welle, όσες αναλύσεις και αν κάνει η ΕΚΤ και τα Eurogroups, αυτός είναι ο αστάθμητος παράγοντας που δεν μπορούν ούτε να συλλάβουν ούτε να ερμηνεύσουν. Και αύριο το πρωί θα πάω στη δουλειά, στις αποδεκατισμένες μας πλέον δουλειές με τα άπειρα άδεια γραφεία, και θα φοράω πάνω μου τις αγκαλιές μας, τα βλέμματά μας και κυρίως την απόλυτη μη διαπραγματεύσιμη αίσθηση του «θα είμαστε μαζί σε όλα για πάντα». Και αν αυτοί που διαπραγματεύονται το πώς μας αξίζει να ζούμε, αν αυτοί τα σαρώσουν όλα, τότε θα πάμε όλοι εκεί και θα ζήσουμε με αγκαλιές και φιλιά. Θα βρει ο καθένας μας την δικιά του «Αμυγδαλή» στα 15.000 χιλιόμετρα ακτογραμμής μας και θα ξεκινήσουμε από την αρχή, κοιτάζοντας κατάματα τον δικό μας Ελληνικό ήλιο. Καθόλου κακό για plan B... Ευλογία πραγματική.

Ευτυχία Φράγκου

k Πολυτεχνείο 2013

α παιδιά γύρισαν από το νηπιαγωγείο τραγουδώντας «ψωμί, παιδεία, ελευθερία» και κρατώντας ζωγραφιές με κόκκινα γαρύφαλλα. «Η κυρία μας είπε ότι οι καλοί κρατούσαν κόκκινα γαρύφαλλα, ενώ οι κακοί κρατούσαν όπλα και ήταν μέσα στα τανκς». «Μάλλον τα μπέρδεψε η κυρία», τους είπα χαμογελαστά. «Τα γαρύφαλλα τα είχαν στην Πορτογαλία τον Απρίλιο του 1974. Δεν τα είχαν στην Αθήνα το Νοέμβριο του 1973.» Την επόμενη μέρα τα παιδιά έδειξαν να είχαν διασκεδάσει πολύ στο σχολείο: «Είπαμε στην κυρία αυτό που μας είπε και εκείνη θύμωσε μαζί σου.» Άραγε, γιατί στους Έλληνες δεν αρέσει η αλήθεια; Ανάμεσα στις μέρες που εορτάζουμε το Πολυτεχνείο, υπάρχει και μία άλλη επέτειος. Τα ξημερώματα της 16ης Νοεμβρίου 1922, εκτελούνταν στην περιοχή, που τότε λεγόταν Γουδί και σήμερα λέγεται Παπάγου, οι λεγόμενοι «έξι». Κανείς δεν θυμάται αυτήν την επέτειο. Ούτε κανείς θέλει να γνωρίζει την αλήθεια για αυτό το γεγονός. Όταν ο Άρειος Πάγος έκρινε πως οι

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

«έξι» κακώς εκτελέστηκαν, η πλειοψηφία των σχολίων ήταν αρνητική. Δεν είχε σημασία η αλήθεια. Σημασία είχε να διατηρηθεί για πάντα η «ιστορική μνήμη που είχε εδραιωθεί στη συνείδηση του λαού». Ακόμα και εάν αυτή η «ιστορική μνήμη» δεν είναι βασισμένη στην αλήθεια. Πίσω από την εκτέλεση των «έξι» το 1922 υπήρχαν, κυρίως, δύο άνθρωποι. Ο στρατηγός Θεόδωρος Πάγκαλος, πραξικοπηματίας και μελλοντικός δικτάτορας. Και ο Γεώργιος Παπανδρέου, που υπηρετούσε τότε σαν «πολιτικός σύμβουλος της Επανάστασης». Εάν οι Έλληνες ενδιαφέρονταν για την αλήθεια και εάν η «ιστορική μνήμη» τους ήταν λιγότερο επιλεκτική, ίσως οι εγγονοί και συνονόματοι αυτών των δύο ανθρώπων να μην είχαν την ευκαιρία να προκαλέσουν και άλλες καταστροφές στην Ελλάδα. Αλλά, δυστυχώς, στους Έλληνες δεν αρέσει η αλήθεια. Και έτσι βρίσκονται σήμερα στην κατάσταση που τους αξίζει.

Τάκης Νικολάου 7

Ελλάδα

H Επανασύνδεσις με το Δολλάριον! του Κωνσταντίνου Κόλμερ

πρόσφατη «περιπέτεια» της Αμερικανικής κυβερνήσεως, να εξασφαλίσει χρηματοδότησι της λειτουργίας της και να εγκρίνει νέον όριο δημοσίου δανεισμού απ’ το Κογκρέσσον, έπληξε το δολλάριον , το οποίον υπετιμήθη κατά 3% στο 1,3394 ευρώ στις 11 Νοεμβρίου ε.έ. Συγχρόνως, εδημιούργησε εύλογες αμφιβολίες των επενδυτών διά το μέλλον του Αμερικανικού νομίσματος. Αμέσως μετά, η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα εμείωσε το παρεμβατικό επιτόκιο της κατά 25 βασικές μονάδες στο 0,25%.Το επιτόκιο του ευρώ απέχει τώρα ελάχιστα απ’ το μηδέν. Οι συνεχιζόμενες δυσκολίες της ευρωζώνης (με επίκεντρο την αύξησι του Ελληνικού δημοσίου χρέους και τον δημοσιονομικό κλονισμό της Πορτογαλίας και τ’ άλυτα, πολιτικά προβλήματα της Ιταλίας, επαναφέρουν στην επικαιρότητα τον από μακρού συνεχιζόμενο προβληματισμό περί του επικρατεστέρου διεθνούς συναλλάγματος ως αποθεματικού μέσου. Εν άλλοις λόγοις, αμφισβητείται η κυριαρχία του δολλαρίου διά μίαν εισέτι φορά αλλά δεν φαίνεται να υπάρχει υποκατάστατόν του.

Αναζήτησις εναλλαγής

Πράγματι, η ασυμφωνία διά την χρήσιν ενός δείκτου που θα εκφράζει τις οικονομικές ανισορροπίες επί τη βάσει των ισοζυγίων τρεχουσών συναλλαγών, των πραγματικών επιτοκίων, των αγοραστικών ανισοτιμιών και των νομισματικών αποθεμάτων, κατά 8

βάθος έχει ως στόχον την μείωσι του ρυθμιστικού ρόλου του δολλαρίου. Αλλά το διεθνές εμπόριον διεξάγεται σχεδόν αποκλειστικώς εις δολλάρια και το 75% των παγκοσμίων συναλλαγματικών αποθεμάτων εξακολουθεί να είναι εις Αμερικανικόν νόμισμα – κάτι που ενοχλεί «τα μάλλα»τον Γαλλογερμανικό άξονα, την Κίνα, την Ρωσσία και μερικούς ευρωπαϊστάς, διά το αζημίωτον... Η Αμερική κερδίζει πολλά δισεκατομμύρια δολλαρίων κάθε χρόνο από το εκδοτικό προνόμιον (seigniorage) της εκτυπώσεως δολλαρίων... «εκ ζεστού αέρος» στο Φoρτ Νoξ! Το γεγονός εξερεθίζει τους Ευρωπαίους που θα ήθελαν μεγαλύτερο μερίδιο στις διεθνείς χρηματοικονομικές συναλλαγές, αφού το Ακαθάριστον υπερ-Εθνικόν Προϊόν της «ηνωμένης Ευρώπης» υπερβαίνει το Αμερικανικό. Οι εναλλακτικές «λύσεις» του δολλαριακού προβλήματος δεν προσφέρονται, στερούμενες σοβαρών πλεονεκτημάτων: • Το ευρώ, ως αποθεματικό μέσον, πάσχει από πλευράς αξιοπιστίας και έχει διαφορετικά επιτόκια, καθώς περιλαμβάνει στους κόλπους του χώρες ως η Ελλάδα, η Ιρλανδία, η Πορτογαλία, η Ισπανία και η Ιταλία με μεγάλα ελλείμματα στο ισοζύγιον εωτερικών συναλλαγών. Τα οποία, όμως, δεν είναι διατεθειμένες οι πλεονασματικές χώρες να τα καλύψουν (κυρίως η εν «ευρεία εννοία» Γερμανία). • Αντιθέτως, το δολλάριον κινείται μ’ ένα μοναδικόν επιτόκιο και δεν παρουσιάζει ποικίλοντα κίνδυΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

νον ως το ευρώ που κυμαίνεται από 2% έως ...άπειρον, ως λ.χ. στην Κύπρον, όπου απαγορεύεται η ανάληψις κεφαλαίων από του περασμένου Μαρτίου. • Το κινεζικό νόμισμα (ρένμινμπι) είναι ανώριμο ακόμη να παίξει αποθεματικό ρόλο διεθνώς, καθώς τελεί υπό περιορισμούς κινήσεως κεφαλαίων, παρά τα τεράστια ποσά δολλαρίων, με τα οποία είναι «φορτωμένη» η Κίνα. Τούτο είναι υπέρ του δολλαρίου, διότι ως είπεν κάποτε ο υπουργός Οικονομικών του προέδρου Νίξον, Τζών Κόνναλυ, «το πρόβλημα του δολλαρίου είναι των... άλλων.΄Οχι δικό μας!» • Τ’ άλλα νομίσματα είναι είτε περιορισμένης εμβελείας (ως λχ. το Ελβετικό φράγκο) είτε αμφιβόλου αξιοπιστίας ως λχ. το Βραζιλιανό ρεάλ είτε τοπικής σημασίας ως το Ιαπωνικό γιέν, το Καναδικό και Αυστραλιανό δολλάριο, παρά τις σημαντικές εξαγωγές πρώτων υλών που είναι εκπεφρασμένες στα νομίσματα αυτά. • Ο μόνος ανταγωνιστής του δολλαρίου είναι η τιμή του χρυσού, η οποία όμως παραδόξως έχει υποχωρήσει εφέτος κατά 17% στα 1.289 $/ΟΖ. • Τέλος, τα «Ειδικά Τραβηκτικά Δικαιώματα» (SDR) που εκδίδει το Διεθνές Νομισματικό Ταμείον, ως ένα «καλάθι νομισμάτων», είναι λογιστικό χρήμα και όχι νόμιμον εν κυκλοφορία (fiat money). Στηρίζεται κι’ αυτό εις μεγάλο ποσοστό στο δολλάριον. Η περιπέτεια του Ντομινίκ Στρως Καν που είχε την φαεινή ιδέα να προτείνει τα SDR ως υποκατάστατο του δολλαρίου, έγινε ένα σκαμπρόζικον ... ανέκδοτο. Όσον αφορά στον χρυσό, ο οποίος παρά την πρόσφατο υποτίμησι του δολλαρίου δεν «πήρε χαμπάρι», το φαινόμενον προβληματίζει. Εκ πρώτοις όψεως, η ταυτόχρονη υποτίμησι δολλαρίου και χρυσού είναι ένα οικονομολογικό ...μυστήριον, που προφανώς συνδέεται με την σχετικώς «ρηχή» αγορά του πολυτίμου μετάλλου. Ακόμη και οι κεντρικές Τράπεζες προτιμούν τα δολλαριακά ομόλογα αντί του περισσότερον ασφαλούς χρυσού. Ουδείς όμως διανοείται σήμερα να επαναφέρει τον χρυσόν ως αποθεματικό μέσον, λόγω του κινδύνου να προκαλέσει μεγάλη έλλειψι ρευστότητος και συνεπώς παγκοσμίαν ύφεσι. Αν και η μερική επάνοδος που υποστηρίζεται υπό τινων, ως υπό του καθηγητού Νίκου Δεβλέτογλου και του προέδρου της Παγκοσμίου Τραπέζης Ρόμπερτ Ζέλλικ, εν τούτοις οι αγορές δεν φαίνεται να πείθονται και συγκρατούν τις τιμές του χρυσού χαμηλότερα των χρηματιστηριακών δεικτών, πχ. του ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

Στάνταρντ εν’ Πούρς...

Αναντικατάστατον ό,τι δουλεύει

Το παρόν σύστημα των κυμαινομένων ισοτιμιών, παρά τις ακαμψίες του, θεωρείται επαρκές με τον «κανόνα δολλαρίου», διότι έχει επιτύχει σημαντική ανάπτυξι του διεθνούς εμπορίου, δηλαδή εν τελική αναλύσει της απασχολήσεως παγκοσμίως. ΄Οτι το σύστημα διακυμάνσεως παρουσιάζει ενίοτε υστερήσεις ή ακόμη και υπερβολές (ως λχ. η ανατίμησι του Ελβετικού φράγκου) δεν σημαίνει πώς πρέπει ν’ αντικατασταθή από κάτι άλλο, που άλλωστε δεν διαφαίνεται στον ορίζοντα. Ως λέγουν οι Αμερικανοί «αν κάτι λειτουργεί καλά μην το αντικαθιστάς». Το δολλάριον εξακολουθεί να συγκεντρώνει όλα τις αρετές αποθεματικού χρήματος. Συγκεκριμένως είναι: • Άμεσα ρευστοποιήσιμον εις τ’ άλλα νομίσματα, άρα έχει το χαμηλότερον «κόστος συναλλαγών». • «Αποθεματικό νόμισμα», διότι τόσον οι περισσότερες χώρες όσον και οι μεγαλύτεροι επενδυτές τοποθετούν τα διαθέσιμά των εις δολλάρια με ελάχιστον κόστος διακρατήσεως. • Ο χαμηλός πληθωρισμός του δολλαρίου, εν υπνώσει πρός το παρόν, δεν φθείρει τις δολλαριακές επενδύσεις. • Στηρίζεται το δολλάριον εις μίαν μεγάλη και αναπτυσσομένη οικονομία –την Αμερικανική– εν αντιθέσει με την Ευρωπαϊκή, που είναι μεν μεγαλυτέρα αλλ’ είναι στάσιμος, με 27 εκατομμύρια ανέργους έναντι 10 των ΗΠΑ. • Το δολλάριον λειτουργεί ως όχημα παγκοσμίου διασώσεως (bailing-out), με την τεραστία «ποσοτική διευκόλυνση» (QE) της Αμερικανικής Κεντρικής Τραπέζης που φαίνεται ότι θα διατηρηθή τουλάχιστον επί ένα ακόμη έτος. Βεβαίως, το διπλούν έλλειμμα της Αμερικής (δημοσιονομικό και εξωτερικό) δεν ημπορεί να διαρκέσει επ’ άπειρον. Κάποια στιγμήν, η «δολλαριακή φούσκα» θα σκάσει και το Αμερικανικό νόμισμα θα υποτιμηθή. Εναντι ποίου νομίσματος; Του ευρωπαϊκού, του Κινεζικού ή μήπως έναντι του Ρωσσικού ρουβλίου; Περιττεύει να επαναλάβω τα θεμελιώδη προβλήματα που εξακολουθούν να συνοδεύουν τα υπερεθνικά νομίσματα, ιδίως του ευρώ που ισούται με δύο Γερμανικά μάρκα. Δηλαδή τις Γερμανικές «κλεψιές» (από το κατοχικό δάνειο μέχρις και πίνακες του Ματίς κ.λπ.). Εν αντιθέσει, να υπενθυμίσωμε τις «αρετές» 9

Κοινός νους των ΗΠΑ: • Τ’ Αμερικανικά ελλείμματα είναι σχετικώς εύκολο να διορθωθούν. Αρκεί να υπάρξει ένας ισχυρός πρόεδρος να επιβάλει φόρους στους πλουσίους Αμερικανούς, να περιορίσει τις ομοσπονδιακές δαπάνες και να τερματίσει τους υπερπόντιους πολέμους - αν και κάπως δύσκολο το τελευταίο γιά μία υπερδύναμη. Δεν ημπόρεσε ούτε η Αθηναϊκή δημοκρατία, που δεν εστηρίζετο στην ψήφο αλλά στην διά κλήρου εκλογή των αρχόντων. • Ουδένα σήμερον συμφέρει η υποτίμησις του δολλαρίου: ούτε τους Αμερικανούς, διότι θα προκαλέσει πληθωρισμό στις ΗΠΑ μήτε και στους πιστωτές των (Κινέζους, Ρώσσους, Σαουδάραβες) διότι θα χάσουν την απόδοσι των καταθέσεων εις δολλάρια. Κατά συνέπειαν, δια τα επόμενα χρόνια ο κόσμος θα εξακολουθήσει να ζεί υπό καθεστώς «κανόνος δολλαρίου». Είτε μας αρέσει είτε όχι. Ετερον εκάτερον ότι χώρες ως η Βραζιλία, η Αργεντινή κι’ άλλες, ως η ιδική μας, οφείλουν να επανεθνικοποιήσουν την νομισματική των πολιτική, γιά ν’ αποφύγουν την οικονομική ύφεσι και την κοινωνικώς φθοροποιό ανεργία.

Η επανασύνδεσις με το δολλάριον Η Ελλάς έζησεν αρμονικώς επί μία 50ετία, συνδεδεμένη με το δολλάριον. Με ζωηράν ανάπτυξι, χαμηλή ανεργία και, όταν είχε φρόνιμη ηγεσία, με χαμηλό πληθωρισμόν. Χωρίς μεγάλα ανοίγματα στο ισοζύγιον πληρωμών, επωφελήθη της σταθεράς ισοτιμίας δρχ/ δολλαρίου στις 30 δρχ./$. Εν συνεχεία ηκολούθησε την ελευθέρα διακύμανσι της τιμής του συναλλάγματος. Όταν, όμως, το 2002, ο αλήστου μνήμης Σημίτης εγκατέλειψε την δραχμή -Κύριος οίδεν, τίνων ρήμασι πειθόμενος- άρχισαν να εμφανίζονται πολλά προβλήματα: αρχικώς ο «πληθωρισμός του ευρώ» εδιπλασίασε το εγχώριο κόστος ζωής εντός ολίγων μηνών. Τα διαφορικά Ελληνικά επιτόκια, που έγιναν αδικαιολογήτως χαμηλά με το «ενιαίο νόμισμα», εν συνεχεία διαφοροποιήθησαν, με τα τρομακτικά δημόσια ελλείμματα και τον ασύγγνωστο δανεισμό της Ελλάδος. Αν και «χώρα της ευρωζώνης», υπέστη δημοσιονομική κατάρρευσι από την αιφνιδία αποδοκιμασία της χώρας υπό των αγορών χρήματος και τ’ ασυγχώρηρτα λάθη του Κώστα Καραμανλή και του Ζακ Τρισσέ, διοικητού της ΕΚΤ το θέρος 2008. Το 2009, εφηρμόσθη η καταστρεπτική οικονομική 10

πολιτική λιτότητος υπό του ΠαΣοΚ και του ΔΝΤ και το 2012 υπό της Τρώηκα, προεκάλεσε μίαν άνευ προηγουμένου οικονομική ύφεσι στην οικονομία, η οποία έκλεισε 350.000 Ελληνικές επιχειρήσεις και άφησε 1.300.000 Έλληνες χωρίς δουλειά στον ιδιωτικό τομέα. Στο σημερινό επίπεδο «ισορροπίας» της οικονομίας, μ’ ένα ΑΕΠ της χώρας κάτω των 190 δις. ευρώ (από 270 το 2007) και επισήμως με ένα δημόσιον χρέος 304 δις. ευρώ (συν 74 δανεικά των 4 «συστημικών»Τραπεζών από το ELA), ακόμη και αν η εφαρμοσθείσα «λιτότης» είχεν επιτύχει την εξυγίανσι της ελληνικής οικονομίας, η ένταξις της Ελλάδος στην Ευρωζώνη υπήρξε μία «αποτυχημένη ιστορία», για να χρησιμοποιήσω όρους Σαμαρά. Το ευρώ δεν προσφέρει έξοδο από την ύφεσι. Η ένταξις στην ευρωζώνη ήταν εξ υπαρχής άστοχος και ύποπτη, εν συνεχεία δε λανθασμένη. Συνεπώς, η επάνοδος στο εθνικό νόμισμα είναι εκ των ών ουκ άνευ, τουλάχιστον δι’ εκείνους που έχουν παρακολουθήσει το μάθημα 101 της Οικονομικής, εις οιονδήποτε ξένο πανεπιστήμιον. Εν τούτοις, η επαναφορά της δραχμής δεν στερείται σοβαρών προβλημάτων, ιδίως εάν γίνη εν θερμώ, ως διαφαίνεται από την σοβούσα σύγχυσι φρενών του κ. Τσίπρα. Αντιθέτως, η εναπασύνδεσις της δρχ. με το δολλάριον θα ήταν απλή και πολλαπλώς ωφέλιμος: • Θα ενίσχυε τις εισροές συναλλάγματος από αναδυόμενες οικονομίες ως η Κίνα, η Ρωσσία και η Ινδία. • Θα ενεθάρρυνε, μαζί μ’ άλλες διασφαλίσεις, τις ξένες επενδύσεις παγίου κεφαλαίου. • Θα εβελτίωνε την ρευστότητα του Τραπεζικού συστήματος και θα συγκρατούσε τις τιμές, εάν η χώρα αποκτούσε ισοσκελισμένο κρατικό προϋπολογισμό και φειδωλή νομισματική πολιτική. Εάν το δολλάριον υποχωρήσει περαιτέρω έναντι του ευρώ, ακόμη καλύτερα: ενώ η παραμονή της Ελλάδος στην ευρωζώνη θα ενέτεινε την ύφεσι, η υποτίμησις του δολλάρίου θα ενίσχυε την διεθνή ζήτησι ελληνικού προϊόντος. Από πάσης απόψεως, η επανασύνδεσις με το δολλάριον είναι συμφέρουσα γιά την ελληνική οικονομία: γιά τον Τουρισμό, την μεγάλη ελληνική ναυτιλία, την συγκράτησι του εμπορικού ελλείμματος και την αύξησι των εξαγωγών, που τόσον χρειάζεται η ελληνική οικονομία γιά να ορθοποδήσει και να εξασφαλίσει δουλειά στούς ΄Ελληνες και στις Ελληνίδες. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

Η Καθαρεύουσα ξανά στα σχολεία;

έσα από ιαχές θριάμβου και τυμπανοκρουσίες, ανακηρύχθηκε προ ετών η δημοτική γλώσσα –πρώτα στην εκπαίδευση (1976) και έπειτα στην διοίκηση (1977)– ως η μοναδική επίσημη γλώσσα της χώρας, και με τον τρόπο αυτόν επιλύθηκε οριστικά (και σωστά!) το ελληνικό γλωσσικό ζήτημα, ενώ λίγο αργότερα (1982) καθιερώθηκε το μονοτονικό. Όμως, όπως συχνά συμβαίνει σε τέτοιες περιπτώσεις θριάμβων, «Οὐαί τοῖς Ἡττημένοις!»: Αμέσως μετά, η καθαρεύουσα εξοβελίσθηκε με σχεδόν βίαιο τρόπο από τα Σχολεία, τα Πανεπιστήμια, το Κοινοβούλιο, την Δημόσια Διοίκηση, τα Δικαστήρια και από όλη γενικώτερα την δημόσια ζωή της χώρας, ακόμη –σιγά σιγά– και από το κήρυγμα των Εκκλησιών. Άλλωστε, πράγματι, εκ πρώτης όψεως, δεν είχε πλέον λόγο ύπαρξης η καθαρεύουσα, αφού οι βασικοί της στόχοι, να καθαρθεί δηλαδή η ελληνική γλώσσα από τα αλλοδαπά της στοιχεία (εξ ου και «καθαρεύουσα»), να εμπλουτισθεί με λεξιλόγιο που θα είχε καθαρά ελληνικό χαρακτήρα (π.χ. εφημερίδα αντί για «γαζέτα», κουρέας αντί για «μπαρμπέρης», κ.λπ.) και συνάμα να δημιουργηθεί μια γέφυρα επικοινωνίας με τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό και την γραμματεία του, είχαν από καιρό επιτευχθεί. Ωστόσο, επάνω σε αυτήν την γλωσσική μορφή που λέγεται καθαρεύουσα χτίσθηκε, αφ’ ότου ιδρύθηκε το Ελληνικό Κράτος, δηλαδή για περίπου 150 χρόνια, ένα ολόκληρο πνευματικό οικοδόμημα,

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

του Νέστορα Κουράκη • με κοσμήματα λογοτεχνίας από τον Κοραή και τον Κάλβο έως τον Παπαδιαμάντη, τον Ροΐδη, τον Βικέλα, τον Βιζυηνό, τον Μητσάκη, τον Κονδυλάκη, ακόμη εν μέρει και τον Καβάφη, • με νόμους και δικαστικές αποφάσεις που μπορεί να έχουν ακόμη και σήμερα την σημασία τους για τους νομικούς, • με σημαντικά επιστημονικά έργα που ξεπερνούν το βεληνεκές του χρόνου, όπως εκείνα του Σπ. Τρικούπη, του Κ. Παπαρρηγόπουλου, του Ν. Πολίτη, του Ν.Ι. Σαριπόλου, του Γ. Χατζηδάκι, του Χρ. Τσούντα, του Ι. Συκουτρή και του Σπ. Μαρινάτου, αλλά και • με πολιτικά ή δημοσιογραφικά κείμενα που έχουν παραμείνει κλασσικά, όπως εκείνα των Ελ. Βενιζέλου, Γ. Παπανδρέου, Π. Κανελλόπουλου, Βλ. Γαβριηλίδη και Αγγ. Βλάχου. Και ενώ σήμερα στα σχολεία αφιερώνεται πολύτιμος μαθησιακός χρόνος από την Α΄ Γυμνασίου έως και την Γ΄ Λυκείου για την εκμάθηση της Αρχαίας Ελληνικής, δεν διατίθεται καθόλου χρόνος συστηματικής διδασκαλίας για να εξοικειωθούν οι μαθητές με τα κείμενα της καθαρεύουσας και να μπορούν να τα διαβάζουν άνετα (γίνεται μόνον ανάλυση κάποιων λογοτεχνικών κειμένων της). Ο μεγάλος Κωστής Παλαμάς, που κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει την συνεισφορά του στην εδραίωση του Δημοτικισμού, έγραψε το 1933 (βλ. Κωστή Παλαμά, Άπαντα, τ. 14, Αθήνα: Μπίρης, περ. 11

Casus Belli 1968, σελ. 307) ότι είναι σφαλερή η πεποίθηση «πως ο δημοτικισμός αδύνατο να προκόψη αν δεν παραδώσει στη φωτιά κι αν δε βγάλει ολότελα από πάνου του την ιστορία και την παράδοση της καθαρεύουσας. Φρονώ αυτή η ιστορία και η παράδοση αδύνατο είναι με τη βία να εξαλειφθή. Θα χρησιμεύη κ’ εκείνη, θυγατέρα πάντα, αναγνωρισμένη, αδιάφορο αν νόμιμη ή παράνομη, της αρχαίας, για να συμβάλλη στην ευόδωση του οδοιπορικού του δημοτικισμού. Θα μένη κ’ εκείνη, με την αρχαία, ως πολύτιμο υλικό με το λεξικό και, όταν η ανάγκη το καλή, με το λεκτικό της». Μήπως, λοιπόν, θα ήταν προτιμώτερο να ακολουθηθεί στη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας μια κάπως διαφορετική δομή, μια δομή η οποία – πλην άλλων– να καθιστά και περισσότερο εναργή για τους μαθητές την συνέχεια και εξέλιξη αυτής της γλώσσας στους νεώτερους χρόνους; Να διατίθεται, δηλαδή, υπό μορφή εισαγωγικού σταδίου στην διδασκαλία των Αρχαίων Ελληνικών, ο χρόνος του μαθήματος Αρχαίων της Α΄ Γυμνασίου, προκειμένου τα παιδιά να μαθαίνουν την γραμματική και το συντακτικό της καθαρεύουσας, σε αντιπαραβολή με εκείνα της δημοτικής, και να αναλύουν αντίστοιχα κείμενα της καθαρεύουσας (εδώ θα μπορούσε να γίνεται και άσκηση μετατροπής τους στην Δημοτική γλώσσα).

Στην συνέχεια, δε, στο πλαίσιο της Β΄ Γυμνασίου, να αρχίζουν οι μαθητές να εξοικειώνονται με την γραμματική και το συντακτικό της Αρχαίας Ελληνικής, μέσα από απλά και ενδιαφέροντα για την ηλικία τους αυτοτελή κείμενα. Με την τακτική αυτή του «step by step» από τα απλούστερα προς τα δυσκολώτερα, τα παιδιά θα μπορέσουν βαθμιαία και έως την Γ΄ Λυκείου να αποκτήσουν μιαν οικειότητα (και ίσως αγάπη) προς την Αρχαία Ελληνική Γραμματεία, προχωρώντας συνεχώς σε όλο και πιο βαθιά νερά ως προς το νόημα και την γλώσσα των κειμένων που θα αναλύουν και φθάνοντας κάποια στιγμή στο σημείο να μπορούν να «επικοινωνούν» απ’ ευθείας με διαμετρήματα όπως ο Πίνδαρος, ο Θουκυδίδης, ο Πλάτων, ο Αριστοτέλης, ο Αριστοφάνης, ο Όμηρος και οι «Τραγικοί»… (μιαν αξιόλογη επιλογή-ανθολογία αρχαίων κλασσικών κειμένων, που τιτλοφορείται Ανθολογία Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας, με επιμέλεια Θ.Κ. Στεφανόπουλου κ.ά., μπορεί κανείς να βρει με τον τίτλο αυτό στο διαδίκτυο). Κυρίως, όμως, θα μπορούν έτσι τα νιάτα της χώρας μας να διαβάζουν συγγραφείς όπως ο Ροΐδης και ο Βιζυηνός «από το πρωτότυπο» και, ταυτόχρονα, να διασώσουν μια πολύτιμη πνευματική κληρονομιά 150 ετών…

Η Nέα Πολιτική μηνιαίο πολιτικό περιοδικό

Γραφτείτε συνδρομητής στη Νέα Πολιτική Συνδρομές εσωτερικού: 40 ευρώ Συνδρομές φοιτητών: 35 ευρώ Συνδρομές νομικών προσώπων: 75 ευρώ Συνδρομές εξωτερικού: 50 ευρώ

Επικοινωνήστε μαζί μας για την συνδρομή σας: Ηλ. ταχυδρομείο: syggrafeas@yahoo.gr Τηλ.: 6978 774 874, .698 014 9044 ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

Γνωρίζουν άραγε οι Έλληνες βουλευτές τι ψηφίζουν; του Νίκου Σ. Λιναρδάτου Η ώρα της (όποιας) κρίσιμης ψηφοφορίας έφτασε... Και είναι – δυστυχώς για εμάς - αμέτρητες αυτές οι «φερόμενες ως» ψηφοφορίες…. Το βέβαιο είναι ότι ελάχιστοι βουλευτές έχουν πραγματικά διαβάσει και γνωρίζουν τι προβλέπει το (κάθε) μεσοπρόθεσμο ή μακροπρόθεσμο - ή όπως θέλετε ονομάστε το - σχέδιο. Γιατί αν το είχαν διαβάσει άρθρο προς άρθρο, σίγουρα δεν θα το ψήφιζαν. Εκτός αν… Βλέπετε, πίσω π.χ. από έννοιες όπως εμπράγματες εγγυήσεις, ιδιωτικοποιήσεις, αποκρατικοποιήσεις, ανακεφαλαιοποιήσεις, Ταμείο Αξιοποίησης της Ιδιωτικής περιουσίας του Δημοσίου κ.λπ., κρύβεται ένα τεράστιο πλιάτσικο στην Δημόσια – και όχι μόνο - περιουσία των Ελλήνων. Στην βάση, λοιπόν, του Μεσοπρόθεσμου που ψήφισε η πλειοψηφία του Ελληνικού Κοινοβουλίου προκειμένου να πάρουμε την περιβόητη 6η δόση, «έκλεισε» ένα ασύλληπτο πλιάτσικο σε βάρος της Ελλάδας και των Ελλήνων. Πίσω π.χ. από την ίδρυση του «Ταμείου για την Αξιοποίηση της Ιδιωτικής Περιουσίας του Δημοσίου» κρύβεται ένα Ταμείο το οποίο ανήκει ουσιαστικά στους πιστωτές και στο οποίο περνά σχεδόν όλη η ελληνική περιουσία, με στόχο δήθεν την εξόφληση του Δημοσίου χρέους, με τρόπο όμως εθνικά απαράδεκτο. Γιατί ό,τι μπαίνει στο Ταμείο, δεν επιστρέφεται ό,τι και αν γίνει με την οικονομική κατάσταση της Ελλάδας ή τις επιλογές των νυν αλλά και των μετέπειτα κυβερνήσεων… Ενδεικτικά, τι έχει περάσει ή τι περνάει στην ιδιοκτησία του Ταμείου; • Όλα τα μερίδια του δημοσίου στις τράπεζες ΕΘΝΙΚΗ, ALPHA BANK, ΠΕΙΡΑΙΩΣ και ουσιαστικά ο πλήρης έλεγχος της Τράπεζας της Ελλάδος. • Όλα τα ΑΕΡΟΔΡΟΜΙΑ της χώρας, ως προς την διοίκηση, διαχείριση, λειτουργία, ανάπτυξη, επέκταση, συντήρηση, εκμετάλλευση, με την ιδιοκτησία επί κινητών και ακινήτων σε αυτά. • Όλα τα κεντρικά ΛΙΜΑΝΙΑ της χώρας, με τους Οργανισμούς Λιμένος Πειραιώς, Θεσσαλονίκης, Λαυρίου, Ραφήνας, Ελευσίνας, Καβάλας, Αλεξανδρούπολης, Βόλου, Ηρακλείου, Πάτρας, Ηγουμενίτσας, Κέρκυρας… • Όλες οι κρατικές συμμετοχές στους κεντρικούς αυτοκινητόδρομους της χώρας και στην Γέφυρα Ρίου-Αντιρρίου. • Τα ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΤΑΧΥΔΡΟΜΕΙΑ στην πλήρη κυριότητά τους. • Τα ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΑ ΑΚΙΝΗΤΑ Α.Ε. με φιλέτα σε παραλίες και σε πολύ… ζουμερά επενδυτικά σημεία. • Το ΝΕΡΟ και η εκμετάλλευσή του, μέσα από την παραχώρηση των ΕΥΔΑΠ και ΕΥΑΘ, μαζί με τα φράγματα και τα δίκτυα. • Τα υφιστάμενα και τα μελλοντικά έσοδα από την ΚΑΒΑΛΑ OIL Α.Ε. (Πρίνος – και ακολουθούν τα έσοδα από το φυσικό αέριο και το πετρέλαιο σε Αιγαίο και Ιόνιο). • Όλα τα κρατικά ακίνητα του Δημοσίου, προκειμένου να αξιοποιηθούν σε real estate από ιδιώτες προς όφελος των πιστωτών. • Επιπλέον, θα χαθεί η ιδιοκτησία των κρατικών κτηρίων, τα οποία αποτέλεσαν δωρεές των μεγάλων Ελλήνων Ευεργετών, της Εκκλησίας κ.ά. • Σε αυτά, να προσθέσουμε την «πώληση» του ΟΤΕ στην Deutche Telekom και της Ολυμπιακής Αεροπορίας, πάλι σε βάρος του Έλληνα φορολογούμενου, την «ναρκοθέτηση» της ΔΕΗ και την απαξίωση της ιδιοκτησίας σε Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας, ώστε να παραχωρηθούν (μάλλον) στους Γερμανούς. Και ενός κακού, μύρια έπονται… Όσοι λοιπόν Έλληνες βουλευτές γνωρίζουν (ή δεν γνωρίζουν) τι ψηφίζουν κάθε φορά, είναι υπόλογοι ενώπιον όλων των Ελλήνων και κάποια στιγμή θα κληθούν να λογοδοτήσουν ενώπιον της Ελληνικής Δικαιοσύνης. Μέχρι τότε όμως, να γνωρίζουν καλά ένα πράγμα: Ό,τι και να κάνουν, η ΕΛΛΑΔΑ ΘΑ ΑΝΗΚΕΙ ΠΑΝΤΑ ΣΤΟΥΣ ΕΛΛΗΝΕΣ. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

Ελλάδα

Η δόλια φοροκαταιγίδα κατά των αγροτών

Οικογενειακό δίκαιο: η χαίνουσα πληγή της σύγχρονης κοινωνίας

παρεμβαίνουν: Γεωτεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδος Επιστημονική Εταιρεία Αγροτικής Οικονομίας Ινστιτούτο Συνεταιριστικών Ερευνών και Μελετών

του Χάρη Κατσιβαρδά

ο οικογενειακό δίκαιο στην Ελλάδα χρήζει ριζικών αλλαγών σε πολλά σημεία του και ιδίως σε ό,τι σχετίζεται με το ακανθώδες ζήτημα ασκήσεως επιμέλειας και ρύθμισης επικοινωνίας με τα τέκνα, ιδίως από τον πατέρα. Είναι πρόδηλο σήμερα ότι τα δικαστήρια αντιμετωπίζουν με ιδεοληψία και προκατάληψη τον ρόλο του πατέρα και την αναπόδραστη μείζονα σπουδαιότητά του, αγνοώντας την καταλυτική συμβολή του στην ομαλή ψυχοκοινωνική ανάπτυξη των τέκνων. Τα δικαστήρια στην πράξη υιοθετούν κατ’ ουσίαν την στρεβλή αντίληψη οιονεί «ιδιοκτησίας» του τέκνου από την μητέρα, ανακηρύσσοντας τον πατέρα εξ υπαρχής ως ακατάλληλο για την άσκηση της γονικής μέριμνας, μολονότι πάμπολλες φορές συμβαίνει αποδειγμένα εκ των περιστάσεων το αντίθετο από την πλευρά της μητέρας. Ακόμη και όταν η μητέρα αποδεδειγμένα δεν κρίνεται κατάλληλη για την άσκηση της γονικής μέριμνας. Επίσης ο χρόνος μέχρις ότου εκδοθεί μία δικαστική απόφαση μπορεί να συνεπάγεται την στέρηση από τον πατέρα της επικοινωνίας με το παιδί του τουλάχιστον έξι μήνες, με αποτέλεσμα να ελλοχεύει ο κίνδυνος αποξένωσης και αλλοτρίωσης από την πατρική στοργή. Κατά συνέπεια έχει παγιωθεί μία κατάσταση εξαιρετικά άδικη, όπου σχεδόν ποτέ δεν αποδίδεται η επιμέλεια στον πατέρα. Επιπλέον η άσκηση του δικαιώματος της επικοινωνίας από τον πατέρα κατά κανόνα καταστρατηγείται από την πλευρά της μητέρας με πενιχρές για αυτήν κυρώσεις, με αποτέλεσμα να ενεργεί αυθαίρετα και συνειδητά πραξικοπηματικά, παραβιάζοντας κατ’ εξακολού-

δικηγόρου LLM

θηση δικαστικές αποφάσεις επικοινωνίας με τα τέκνα. Ο πατέρας, πέραν του ότι στερείται το παιδί, συγχρόνως αντιμετωπίζεται από την κοινωνία και ως ο αποδιοπομπαίος τράγος της αποτυχίας του γάμου και της έκθεσης του παιδιού στις συνέπειες ενός διαζυγίου. Διότι στην Ελλάδα, δυστυχώς, λόγω αγκυλώσεων δεσπόζει η αντίληψη της «καθημαγμένης» γυναίκας και του ισχυρού άνδρα, ένα στερεότυπο κλισέ το οποίο ευδοκιμεί ακόμη και σήμερα συνεπεία του «ρεμβασισμού» των γυναικείων κινημάτων ιδίως από το 1981 και εντεύθεν. Η πάλη των δύο φύλων καλλιεργείται έντονα στην Ελληνική κοινωνία, η οποία είναι μηδενιστικά ισοπεδωτική σεβόμενη μόνο την «μάνα» και εξοβελίζοντας συλλήβδην τον πατέρα ως ισότιμο γονιό παρά μόνον ως ένα επικουρικό πρόσωπο, το οποίο πρέπει να ασκεί εντός των ελαχίστων ωρών που του επιβάλλεται δια δικαστικής αποφάσεως το δικαίωμα της επικοινωνίας με το τέκνο του, δίχως ουδείς να αναλογιστεί την ψυχική καταρράκωση που συνεπάγεται η οδυνηρή και επαχθής τούτη στέρηση της επαφής του τέκνου με το φυσικό του πατέρα. Επομένως, απαιτείται κατ’αρχήν νέα δικαστηριακή πρακτική που να σταθμίζει in cοncreto τα πραγματικά περιστατικά κατά περίπτωση, ούτως ώστε να αρχίσει να διαπλάθεται νομολογία, πράγμα το οποίο θα λειτουργεί ως πρόκριμα συνολικής αναδιαμόρφωσης των επίμαχων διατάξεων επί επικοινωνίας και επιμέλειας. Η κατάσταση θα επιλυθεί οριστικά με γενναία νομοθετική παρέμβαση, η οποία θα ενεργήσει διορθωτικά αποκαθιστώντας την τάξη και την κοινωνική ισορροπία καθώς και με συλλογική αφύπνιση για την προστασία της πατρικής αξιοπρέπειας. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

ειδική μέριμνα της Ε.Ε. προς τους αγρότες αποτελεί πλέον παρελθόν. Σήμερα οι Ευρωπαίοι αγρότες, με πολύ μειωμένες επιδοτήσεις, είναι αυτοί που κυρίως γεύονται τα πιο πολλά αρνητικά της παγκοσμιοποίησης, δηλαδή έχουν να αντιμετωπίσουν τον ανταγωνισμό χωρών με αγροτικά ημερομίσθια κάτω κι’ από $5, την στιγμή που περισσότερα από τα ¾ της μέσης αμοιβής των Ευρωπαίων αγροτών προέρχονται από την προσωπική τους εργασία (τα τεκμαρτά τους ημερομίσθια). Ειδικά δε στην Ελλάδα, οι αγρότες (αν δεν ληφθούν υπ’ όψιν οι επιδοτήσεις), όχι μόνον ήδη υπερφορολογούνται με 46% (βλέπε υπόμνημα του μελετητή Δρ. Φωτ. Βακάκη, www.etagro.gr, ημερίδα της 14/3/2013) χωρίς οι ίδιοι οι αγρότες να το αντιλαμβάνονται, αλλά η μεγάλη αλήθεια είναι ότι κατά των αγροτών επιχειρούνται όχι άδολες ενέργειες από την ίδια την Πολιτεία και μάλιστα εκ προμελέτης. Ο χειρισμός της φορολόγησης καλλιεργούμενων και μη καλλιεργούμενων αγροτεμαχίων δεν υποδηλώνει μόνον ερασιτεχνισμό. Η αιχμή της τελευταίας φράσης στην 6η παράγραφο που συνυπογράφουν οι παραπάνω επιστημονικές οργανώσεις, δεν πρέπει να είναι άσχετη με τα πολύ πιθανά εξωθεσμικά ενδιαφέροντα κάποιων Τροϊκανών. Ειδικώτερα, λοιπόν, υψηλόβαθμοι αξιωματούχοι του Υπ. Οικ., αφού εξασφάλισαν ότι, για λόγους κατά το μάλλον γνωστούς στο Πανελλήνιο, τα ανώτατα συνδικαλιστικά και συνεταιριστικά όργανα των αγροτών αδυνατούν να υπερασπισθούν τα μέλη τους και προκειμένου να δημιουργηθεί αρνητικό κλίμα για την αγροτική τάξη, ώστε να περάσουν πιο εύκολα τα επωαζόμενα φορολογικά μέτρα, τον Σε-

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

του Πάνου Κ. Παναγόπουλου πτέμβριο του 2012 εξαπέλυσαν μια άνευ προηγουμένου άδικη δυσφήμιση των αγροτών, υπονοώντας ότι περίπου στο σύνολό τους οι αγρότες δεν φορολογούνται και επιπλέον είναι επιρρεπείς στην απάτη. Επίσης, ορισμένοι εκ των ηγετικών ή εκ των επίδοξων ηγετικών στελεχών συγκεκριμένης συντεχνίας και μερικοί των λοιπών «ενδιαφερομένων», κινητοποιήθηκαν αρχίζοντας να διαφημίζουν αμισθί(!) τα πλεονεκτήματα των βιβλίων «εσόδων-εξόδων» για το σύνολο των αγροτών (προς ίδιον βεβαίως όφελος), ενώ ήσαν και είναι απολύτως βέβαιοι πως κάτι τέτοιο είναι εφικτό μόνον για όσους ήδη υποχρεούνται από τον εκ προ 30ετίας υφιστάμενο νόμο. Όσοι δηλαδή αγρότες έχουν ακαθάριστα έσοδα άνω των 20.000.000 δρχ. –ή €60.000– ως έγγιστα. Οι ουσιαστικοί λόγοι διευκρινίζονται από τις πλέον αρμόδιες (στην επικεφαλίδα) επιστημονικές οργανώσεις. Στο σημείο όμως αυτό αξίζει να αναφερθεί ότι η όποια ορθολογική λογιστική μέθοδος με βιβλία εσόδων-εξόδων (ανέφικτη στη σημερινή πραγματικότητα) δεν θα απέφερε επιπλέον ουδέ κάν το 50% του κόστους της τήρησης λογιστικών βιβλίων. Σημειωτέον, επίσης, ότι τον Οκτώβριο του 2012 είχαν τάξει να επιδοτήσουν με €700 τους αγρότες, προκειμένου εκείνοι να πληρώνουν τους φοροτεχνικούς τους! Μετά την πάροδο όχι περισσότερο των 3 μηνών, ψηφίσθηκε από τη βουλή (όχι κατ’ άρθρο, άρα εκβιαστικά), ο Ν.4093/2012, μεταφέροντας τις Γεωργικές Εκμεταλλεύσεις (Γ.Ε.) από τις γεωργικές επιχειρήσεις στα ελευθέρια(!) επαγγέλματα, επειδή εκεί δεν προβλέπονται αποσβέσεις, ούτε καταμερισμός της οικογενειακής εργασίας που αποτελούν το αξεπέραστο πρόβλημα για τους φοροτεχνικούς, λόγω 15

Ελλάδα άγνοιας του γνωστικού αντικειμένου στον κλάδο της γεωργίας. Τουθ’ όπερ, «πονάει κεφάλι, κόψει κεφάλι». Η επιστημονική ημερίδα της 14ης Μαρτίου 2013, (www.etagro.gr) κατέδειξε όχι μόνον την άδικη αντιμετώπιση των αγροτών και τις ζημίες που θα προκύψουν για την εθνική οικονομία, αλλά και γενικώτερα το ανέφικτο της μεθόδου. Είτε λοιπόν για τον λόγο αυτό, είτε επειδή μια επικριτική εξώδικη επιστολή προς το Υπ.Οικ. μεταξύ των άλλων αιτιολογούσε το γιατί δεν πρόκειται να βρεθεί δικαστής στο Σ.τ.Ε. ή σε οποιοδήποτε άλλο ευρωπαϊκό δικαστήριο που να αφήσει να περάσει ένα τέτοιο ανοσιούργημα, το Υπ.Οικ. πέρασε (νύχτα) από τα θερινά τμήματα της βουλής τον Ν.4172/2012, με τον οποίο επανέφερε τις Γ.Ε. στις επιχειρήσεις, χωρίς όμως –δι’ ευνόητους λόγους– να αφήσει να περάσει και κάποια επιγραμματι-

κή-ρηματική ενημέρωση. Αυτήν τη φορά πάλι με βιβλία εσόδων-εξόδων, με μόνον 13% επί των κερδών έναντι 26% των άλλων επιχειρηματιών, αλλά όμως με κατάληξη, να πληρώνουν οι αγρότες πάνω από τον τριπλάσιο φόρο, για εισοδήματα από τις ίδιες πηγές και για το ίδιο ύψος σε σχέση με τους άλλους Έλληνες, διότι προφανώς στην ουσία δεν πρόκειται περί κέρδους αλλά το 13% εφαρμόζεται σχεδόν επί των ακαθαρίστων εσόδων, φορολογούμενων από το πρώτο ευρώ. Ακριβώς εδώ εντοπίζεται η επιχειρούμενη όχι άδολη μεθόδευση της πολιτείας. Τα υπόλοιπα (το πώς και το γιατί) διευκρινίζονται στην επιστολή των τριών προέδρων των πλέον εξειδικευμένων επιστημονικών οργανώσεων που διαθέτει η χώρα μας, σε μία απεγνωσμένη έκκληση/επίκλησή τους, προς τον πρωθυπουργό της χώρας:

Εξοχώτατε Κύριε Πρωθυπουργέ, Σε ό,τι αφορά στη φορολόγηση των γεωργικών εκμεταλλεύσεων γενικά, είτε πρόκειται για το εισόδημα, είτε για φορολόγηση αγροτεμαχίων, έχουμε σοβαρούς λόγους να πιστεύουμε ότι έχει επιλεγεί εσφαλμένη κατεύθυνση, με αποτέλεσμα, όχι μόνον να μην συγκεντρωθούν τα προϋπολογιζόμενα/πιθανολογούμενα ποσά, αλλά να γίνει ιδιαίτερα δυσανάλογη ζημιά στο πρωτογενή τομέα της παραγωγής. Δεν είμαστε ούτε αλάνθαστοι, ούτε παντογνώστες, αλλά ποτέ άλλοτε στην εργασιακή μας διαδρομή (η οποία είναι μεγάλη) δεν αισθανθήκαμε την ανάγκη να κάνουμε μια έκκληση/επίκληση, τόσο συλλογική και τόσο δραματική. Παλαιότερα στην Ε.Ε. (στην τότε Ε.Ο.Κ.) επιδοτούσαν/επιδοτούσαμε τη γεωργία για να πλησιάσουμε όσο το δυνατόν περισσότερο την αυτάρκεια της Ευρώπης και να επιτύχουμε αντίστοιχη απεξάρτησή της, κυρίως από τις Η.Π.Α. Σήμερα ο μοναδικός στόχος των επιδοτήσεων στη γεωργία τείνει να είναι η κατοχύρωση απέναντι στην παγκοσμιοποίηση, ώστε να αντεπεξέλθουν οι αγρότες στις άδικες πιέσεις που δέχονται γενικώς και ιδιαίτερα σε κάποια προϊόντα, όπως λ.χ. τα εσπεριδοειδή, όπου οι Ευρωπαίοι αγρότες του Νότου αντιμετωπίζουν ανταγωνισμό με ημερομίσθια μέχρι και 8 (!) φορές χαμηλότερα. Αυτές λοιπόν οι επιδοτήσεις δεν αποτελούν πλέον ένα γενναίο φιλοδώρημα προς τους Ευρωπαίους αγρότες, ουδέ καν κίνητρο όπως κατά το παρελθόν, αλλά ένα απαραίτητο αντιστάθμισμα απέναντι στα δεινά από τις επιπτώσεις της παγκοσμιοποίησης (όπως εισαγόμενα φθηνά αγροτικά προϊόντα από τρίτες χώρες). Με αυτά τα δεδομένα, είναι προφανές ότι η Ευρωπαϊκή γεωργία δεν αντέχει σε μία πιθανή υπερφορολόγηση, ιδίως δε η Ελληνική γεωργία, διότι τότε αίρεται και η παραπάνω έννοια των επιδοτήσεων. Ειδικά στην Ελλάδα, λίγες είναι οι περιπτώσεις βιώσιμων Γεωργικών Εκμεταλλεύσεων (Γ.Ε.) –οι λιγώτερες στην Ευρώπη– από αυτές που εξασφαλίζουν στους κατ’ αποκλειστικό επάγγελμα αγρότες πάνω από 270 τεκμαρτά ημερομίσθια, δηλαδή εισόδημα αξιόλογο για περαιτέρω φορολόγηση, έστω οριακά. Ακόμα δε λιγώτερες είναι οι περιπτώσεις όπου υπάρχουν και περιθώρια κέρδους, τα οποία όμως εκεί που υπάρχουν, θα συμφωνήσουμε ότι πρέπει να φορολογηθούν με 26% και όχι με 13% επί των κερδών, εφ’ όσον το Σύνταγμά μας συνεχίζει να ισχύει. Με την παγκοσμίως πρωτάκουστη, άδικη, ίσως αντισυνταγματική και επιστημονικά ασφαλώς ανορθόδοξη από το Α ως το Ω, νέα φορολόγηση, οι αγρότες θα φορολογούνται πάνω από 3 φορές περισσότερο σε σχέση με τους άλλους Έλληνες, για εισοδήματα από τις ίδιες πηγές και για το ίδιο ύψος (Συνημμένο Γ’ www.etagro.gr). Η δεοντολογία και το Σύνταγμά μας υπαγορεύουν να φορολογηθούν οι αγρότες όπως όλοι οι άλλοι Έλληνες, δηλ. με τις ίδιες απαλλαγές για τα εισοδήματά τους από ημερομίσθια, τα ίδια ποσοστά αυτοτελούς φορολόγησης επί των τεκμαρτών ενοικίων των χωραφιών τους (με 10%), αλλά και τα ίδια ποσοστά επί των κερδών, δηλαδή 26% και όχι 13%. Αν το 26% δεν επαρκεί για να καλυφθούν οι ανάγκες, ας γίνει 36% ή 46% για όλους! Όχι ειδική τιμωρία στους αγρότες επειδή έτσι αποφάσισε το Υπ. Οικονομικών. Με τη μεθόδευση του Υπ. Οικονομικών θα καταρρεύσει η ελληνική γεωργία, διότι είναι παραγωγικός κλάδος όπως όλοι οι άλλοι, με εισροές και εκροές και το μόνο που μπορεί να φορολογηθεί καθ’ υπερβολή είναι το κέρδος. Στην προκειμένη περίπτωση εξαίρεση από τον κανόνα αποτελούν μόνον οι γεωργικές 16

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

εκμεταλλεύσεις και τα ξενοδοχεία. Μήπως αυτό είναι τυχαίο; Δηλαδή ούτε και η φορολόγηση στα καλλιεργούμενα αγροτεμάχια μπορεί να δικαιολογηθεί. Τα αγροτεμάχια αποτελούν συντελεστή παραγωγής για τους γεωργούς. Αν φορολογηθούν αυτά θα πρέπει αναλογικά να φορολογηθούν χωριστά και οι μηχανολογικές εγκαταστάσεις των βιομηχανιών! Γιατί αυτό το «αστικό» μίσος κατά των αγροτών; Αναμφίβολα, δεν δικαιολογείται με κανένα τρόπο. Ένας αγρότης, που πραγματοποιεί π.χ. 250 ημερομίσθια αξίας €8.000, στη Γ.Ε., χωρίς κέρδη και χωρίς περιθώρια αμοιβής ουδέ καν του τεκμαρτού ενοικίου του χωραφιού του, δηλαδή όταν το ακαθάριστο κέρδος (ακαθάριστα έσοδα – μεταβλητές δαπάνες), μετά βίας αποτελεί τα μεροκάματά του (που συμβαίνει να είναι και το πιο σύνηθες), είναι άδικο να φορολογηθεί με 8.000 x 13% = €1.040, ενώ ο αγρεργάτης για την ίδια εργασία και για την ίδια αμοιβή να έχει πλήρη φοροαπαλλαγή, χωρίς μάλιστα να συμβάλλει, ούτε με χωράφια ούτε με πάγιο, και με φυτικό ή ζωικό κεφάλαιο ούτε και με την αγωνία του επιχειρηματικού κινδύνου. Για μια μεγάλη γεωργική επιχείρηση ο μη διαχωρισμός της αξίας της εργασίας του επικεφαλής έχει μικρή σημασία, αλλά δεν είναι οι επιχειρήσεις αυτές που χαρακτηρίζουν την ελληνική γεωργία. Επιπλέον, ο τσαγκάρης του χωριού, όταν δεν βγαίνει οικονομικά, πηγαίνει σε βιοτεχνίες υποδημάτων, και όπως πολύ καλά γνωρίζετε οι τσαγκάρηδες σιγά-σιγά, ως επιτηδευματίες εξαφανίζονται. Για τον αγρότη, με τα χωράφια του και με όλο τον εξοπλισμό (πάγιο, ζωικό και φυτικό κεφάλαιο), προσαρμοσμένα όλα αυτά στη μικρομεσαία γεωργική του εκμετάλλευση, αλλά και στις δικές του προσωπικές δυνατότητες, και ιδιαιτερότητες δεν υπάρχει διέξοδος. Ακριβώς αυτήν την φιλοσοφία και αυτές τις ιδιαιτερότητες διαχειρίζεται η επιστήμη της γεωργικής οικονομίας, των συνεταιρισμών και των όσων άλλων αποτελούν αυτήν την ενιαία δομική ενότητα μίας υγιούς υπαίθρου. Διότι διαφορετικά η μόνη εναλλακτική λύση που επιφυλάσσεται στον αγρότη είναι να τα πουλήσει όλα αυτά σε μεγάλες αγροτικές «επιχειρήσεις» (αν υπάρξουν, όπου υπάρξουν ή όταν θα δημιουργηθούν), αν βέβαια τα δεχθούν τόσο πολυτεμαχισμένα που είναι τα χωράφια του. Στην συνέχεια δε, θα εκλιπαρεί την ίδια «επιχείρηση» για κανένα… μεροκάματο. Στην διεθνή πάντως βιβλιογραφία μέχρι σήμερα, πουθενά δεν συναντάται κατάργηση υπολογισμού των τεκμαρτών ημερομισθίων του αγρότη ως δαπάνης. Η διαφορετική θεωρία, που οι αρμόδιοι του Υπ. Οικονομικών προσπαθούν να περάσουν στην πράξη, δεν είναι μόνον πρωτότυπη, αλλά από όσο γνωρίζουμε και διεθνώς ανύπαρκτη. Μπορεί να είναι και ζήτημα στρατηγικής, αλλά σ’ εμάς θυμίζει «μαθητευόμενους μάγους». Υπάρχουν κι άλλα, αξεπέραστα τεχνικά προβλήματα, όπως η εξ υπαρχής εκτίμηση του (παγίου, του ζωικού και προπαντός του φυτικού) κεφαλαίου και των αντιστοίχων αποσβέσεων 500.000 ως 800.000 περίπου Γ.Ε., με μέσο όρο μεγαλύτερο ίσως του 20% του κόστους των αγροτικών προϊόντων και το κυριώτερο με τεράστιο κατά κλάδο εύρος διακύμανσης. Η υφιστάμενη μέθοδος (Ν.2238/94) είναι δόκιμη και δεν έχει καμμία σχέση με τα «αντικειμενικά κριτήρια». Είναι μία μέθοδος που υπολογίζει χρηματικές δαπάνες, αποσβέσεις, τεκμαρτά ημερομίσθια και ενοίκια εδάφους, κατά καλλιέργεια και κατά περιοχή, με στοιχεία πολλών δεκαετιών των Διευθύνσεων Γεωργίας της Περιφέρειας και κακώς δυσφημίζεται ως αυθαίρετη και δήθεν αντικειμενική μέθοδος. Αφ’ ότου, όμως, και εφ’ όσον οι αγρότες είναι υποχρεωμένοι να δίδουν ετήσια λίστα στρεμμάτων και εσόδων (ποσότητα, τιμές και χρόνο παραγωγής), πέντε καθηγητές των αρμοδίων Πανεπιστημιακών Τμημάτων Αγροτικής Οικονομίας, άρα και Γεωργικής Λογιστικής, παραθέτουν ημιεξωλογιστική μέθοδο, άμεσης εφαρμογής, ακριβέστατη για τον προσδιορισμό του φορολογητέου γεωργικού εισοδήματος, χωρίς να τηρούν οι αγρότες βιβλία εσόδων-εξόδων –με σημαντική για εκείνους επιπρόσθετη δαπάνη– και χωρίς να υπάρχουν περιθώρια για λαθροχειρίες (βλ. Συνημμένο Β’ www. etagro.gr). Υπενθυμίζουμε ότι ποτέ άλλοτε δεν χρειάσθηκε να αποκρούσουμε τόσο έντονα μια νομοθεσία, διότι ουδέποτε υπήρξε τόσο χαοτική νομοθεσία όπως αυτή της φορολογίας των αγροτών ή όπως εκείνη για τους αγροτικούς συνεταιρισμούς. Άλλοτε υπήρχε Υπουργείο Γεωργίας, στο οποίο οι παρεμβάσεις οι δικές μας περιορίζονταν σε ειδικά θέματα, ενώ σήμερα ανατρέπονται οι βάσεις της ασκούμενης πολιτικής. Μετά τιμής, Ο Πρόεδρος του Γεωτεχνικού Επιμελητηρίου Ελλάδος Σπ. Μάμαλης, Καθηγητής Τ.Ε.Ι. Δράμας Ο Πρόεδρος της Επιστημονικής Εταιρείας Αγροτικής Οικονομίας Αλεξ. Κουτσούρης, Αν. Καθηγητής του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών Ο Πρόεδρος του Ινστιτούτου Συνεταιριστικών Ερευνών και Μελετών Κων. Αποστολόπουλος, Ομ. Καθηγητής Χαροκοπείου Πανεπιστημίου Αθήνα, 13-11-2013 ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

εξωτερική πολιτική & άμυνα

Ο άξονας Ελλάδας-Κύπρου-Ισραήλ μπορεί ν’ αλλάξει τα παγκόσμια δεδομένα

ανακάλυψη τεραστίων κοιτασμάτων φυσικού αερίου και πετρελαίου στην Ανατολική Μεσόγειο, που εκτείνονται από το Ιόνιο Πέλαγος μέχρι τις ακτές της Συρίας, δημιούργησε ένα μείζον διακύβευμα παγκοσμίου ενδιαφέροντος. Τα κοιτάσματα είναι τόσο μεγάλα ώστε από τον έλεγχό τους εξαρτάται η παγκόσμια ενεργειακή κυριαρχία. Αυτό το διακύβευμα προκάλεσε, όπως είναι φυσικό, το άμεσο ενδιαφέρον όλων ανεξαιρέτως των Μεγάλων Δυνάμεων, από τις ΗΠΑ, την Μεγάλη Βρεταννία και την Γαλλία μέχρι την Ρωσσία και την Κίνα, και την αποστολή ισχυρών ναυτικών δυνάμεων στην περιοχή. Σε τοπικό επίπεδο, δύο κράτη που βρίσκονται επί του πεδίου, το Ισραήλ και η Κύπρος, συνέπηξαν συμμαχία σε όλα τα επίπεδα και οργάνωσαν από κοινού την εκμετάλλευση των κοιτασμάτων που βρίσκονται υπό τον έλεγχό τους, σε συνεργασία με μεγάλες δυτικές εταιρείες εξόρυξης. Η αντίδραση και οι απειλές της Τουρκίας, που βρίσκεται γεωγραφικά εκτός των κοιτασμάτων, υπερακοντίσθηκε χάρις στον κλοιό γεωστρατηγικής προστασίας που προσέφεραν στην κοινοπραξία οι Μεγάλες Δυνάμεις. Τεράστια κοιτάσματα βρίσκονται, σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις, και στο ελληνικό υπέδαφος. Η Ελληνική κυβέρνηση δεν έχει ακόμα προχωρήσει στην ανακήρυξη της Αποκλειστικής Οικονομικής Ζώνης που δικαιούται σύμφωνα με το Διεθνές Δίκαιο, ώστε να προχωρήσει εν συνεχεία στις διαδικασίες εκμετάλλευσης. Έχει όμως αρχίσει μία σοβαρή γεωπολιτική προσέγγιση με το Ισραήλ, μέσω της οποίας είναι δυνατόν το μοντέλο της ισραηλινο-κυπριακής συνεργασίας να επεκταθεί και προς την Ελλάδα. Υπάρχει όμως και ένας ακόμα σοβαρός λόγος ελληνοϊσραηλινής προσέγγισης. Και αυτός είναι η Τουρκία. Το καθεστώς Ερντογάν απομακρύνεται από την Δύση, επιχειρεί να διαδραματίσει ηγετικό ρόλο στον ισλαμικό κόσμο, προσεγγίζει γεωστρατηγικά την Κίνα. Στα πλαίσια αυτά, επήλθε ρήξη μεταξύ των προηγουμένως συμμάχων Ισραήλ-Τουρκίας σε πολλά συνεχόμενα επεισόδια: Μαβί Μαρμαρά, φραστική επίθεση του Ερντογάν στον Πέρες, αποκάλυψη ισραηλινών πρακτόρων στις ιρανικές αρχές από τις τουρκικές υπηρεσίες κλπ.

ΦΑΚΕΛΛΟΣ

Ελλάδα Κύπρος Ισραήλ

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

Το Ισραήλ βρίσκεται τώρα γεωστρατηγικά απομονωμένο, έχει χάσει το στρατηγικό βάθος που του έδιδε η σύμμαχος τουρκική ενδοχώρα, απειλείται από το Ιράν, γειτνιάζει με την συριακή κρίση, περιβάλλεται από φανατικές αντι-ισραηλινές δυνάμεις όπως η Χεζμπολλάχ και η Φατάχ, και η μόνη του δίοδος προς Δυσμάς είναι ο διάδρομος Κύπρος-Ελλάδα. Επομένως, με το κριτήριο της αμοιβαίας ανάγκης, το Ισραήλ είναι αντικειμενικά ο πιο θερμός σύμμαχος της Κύπρου και της Ελλάδας. Έχουν κοινό γεωπολιτικό αντίπαλο, την Τουρκία, και κοινό πεδίο συμφερόντων, την ενέργεια. Αλλά υπάρχουν και άλλοι, εξ ίσου σοβαροί δεσμοί μεταξύ των τριών κρατών: είναι τα μόνα δυτικού τύπου και δυτικής πολιτικής και πολιτισμικής δομής κράτη στην Ανατολική Μεσόγειο. Έχουν δημοκρατικά πολιτεύματα, κατοικούνται από λαούς με ευρωπαϊκή κουλτούρα, και επιπλέον συνδέονται από μακραίωνες σχέσεις, κοινά πολιτιστικά στοιχεία και κοινές ιστορικές εμπειρίες. Ελληνιστική εποχή, Ρώμη, Βυζάντιο, Τουρκοκρατία είναι το κοινό πλαίσιο που έζησαν επί χιλιετίες μαζί Έλληνες και Εβραίοι. Ακόμη και οι φάσεις ανταγωνισμού και καχυποψίας αποτελούν στοιχεία της μακράς συμβίωσης. Από τον Ψυχρό Πόλεμο ο πλανήτης έχει περάσει τώρα σε μία ιδιόμορφη σύγκρουση πολιτισμών, με πολλά μέτωπα (πόλεμοι στο Αφγανιστάν και στο Ιράκ, τρομοκρατικές επιθέσεις σε δυτικές μεγαλουπόλεις, φονταμενταλιστικά κινήματα στην Εγγύς Ανατολή κλπ.). Ασφαλώς το θερμό γεωπολιτικό πεδίο της σύγκρουσης είναι η Εγγύς Ανατολή, η ζώνη από την Αίγυπτο μέχρι το Ιράν. Στο επίκεντρο της ζώνης αυτής είναι το Ισραήλ, στο δε όριό της, στο όριο μεταξύ του δυτικού κόσμου και της Ανατολής, όπως επί αιώνες, ο Ελληνισμός. Αυτό είναι το πλαίσιο εντός του οποίου καλούνται σήμερα ο Ελληνισμός και το Ισραήλ να υπερβούν τις όποιες αγκυλώσεις και δευτερεύουσες δυσκολίες και να συγκροτήσουν κοινό άξονα, που θα αποτελέσει τον πυλώνα του Δυτικού Κόσμου στην φλεγόμενη Ανατολική Μεσόγειο.

Η ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ 19

εξωτερική πολιτική & άμυνα

Ελλάδα – Κύπρος – Ισραήλ – Τουρκία Οι επερχόμενες 100 κρισιμότατες ημέρες της ελληνικής (ελλαδικής και κυπριακής) «Πομπηίας» του Γιώργου Φοίνικα

Στην μνήμη του Γλαύκου Κληρίδη, πρώην Προέδρου της Κυπριακής Δημοκρατίας και ακαταμάχητου αγωνιστή του Κυπριακού

κούγεται ίσως, αλλά μάλλον δεν είναι υπερβολικό να ισχυριστεί κανείς ότι οι επερχόμενες 100 ημέρες θα αποδειχθούν ίσως οι σημαντικώτερες και κρισιμώτερες ημέρες για το μέλλον του Ελληνισμού, στην Ανατολική Μεσόγειο. Οι κίνδυνοι που ελλοχεύουν, κλιμακούμενοι την τελευταία ιστορική περίοδο, δεν συγκρίνονται μεν με τις απειλές ασφαλείας που αντιμετώπισαν τα δύο κράτη του Ελληνισμού, η Ελληνική και η Κυπριακή Δημοκρατία, από το 1830 και 1960, δηλαδή στα 183 και 53 χρόνια περίπου που πέρασαν από την συγκρότησή τους, αντίστοιχα. Από πλευράς, όμως, ευρύτερης συλλογικής, εθνικής θεώρησης, οι κίνδυνοι και οι απειλές που καλείται ο Ελληνισμός να αντιμετωπίσει αυτήν την στιγμή, αφορούν όχι τόσο την φυσική ύπαρξη ή την ανεξαρτησία των δύο κρατών. Αλλά την διακύβευση των επιμέρους στοιχείων της εθνικής ταυτότητας του Ελληνισμού, στον μείζονα χώρο του, ο οποίος εκτείνεται στην νότια Βαλκανική και την Ανατολική Μεσόγειο. Το στοιχείο που καθιστά απολύτως κρίσιμη την παρούσα συγκυρία δεν είναι μόνον οι συγκλίνοντες γεωπολιτικοί κίνδυνοι, αλλά και η ανεπαρκέστατη συμβολή του υφιστάμενου πολιτικού στην Ελλάδα αλλά και στην Κύπρο.

Η γεωπολιτική συνιστώσα

Η επίσημη επίσκεψη, πρώτη εδώ και 2 δεκαετίες, του ηγέτη της Κουρδικής Αυτόνομης Διοίκησης του Βορείου Ιράκ Μασούτ Μπαρζανί στην Τουρκία τον Νοέμβριο του 2013 και η υποδοχή από τον ίδιο τον πρωθυπουργό Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, στο Ντιγιαρμπακίρ, πόλη «προπύργιο» των Κούρδων της νοτιοανατολικής Τουρκίας, σηματοδότησε την αρχή της διαδικασίας επίσημης αναγνώρισης του πρώτου κουρδικού κράτους στην περιοχή της Μέσης Ανα20

τολής. Είναι, όμως, αναμφίβολα και η απαρχή της εξ ίσου κρίσιμης διαδικασίας αυτονόμησης του Συριακού Κουρδιστάν. Κρίσιμο σημείο στην διαδικασία αποδοχής και νομιμοποίησής του είναι η αποδοχή του τετελεσμένου από τους κομβικούς γεωπολιτικούς παίκτες και δη τους όμορους, όπως τυγχάνει να είναι η Τουρκία. Το Ισραήλ φαίνεται να βλέπει θετικά την προοπτική της δημιουργίας ενός σουννιτικού Κουρδικού κράτους στην περιοχή, που λόγω της θέσης του μοιραία θα «ελέγχει» κρίσιμους δρόμους εμπορίου, διακίνησης ενέργειας, φυσικών πόρων (κυρίως υδρογονανθράκων και υδάτων), αλλά και προσώπων (ατομικά ή κοινωνικά/θρησκευτικά) στην τόσο ευαίσθητη αυτή περιοχή του κόσμου. Περισσότερο όμως, και ειδικά για το Ισραήλ, θα συνιστά ένα μείζον γεωστρατηγικό ανάχωμα, τόσο έναντι της επέκτασης των νυν αντιπάλων του (βλέπε Ιράν), όσο έναντι των μακροπρόθεσμα μελλοντικών ανταγωνιστών του (βλέπε Τουρκία). Υπό την έννοια αυτή, θα μπορούσε να θεωρηθεί και ένα προνομιακό πεδίο γεωστρατηγικού βάθους για μια χώρα που από την ίδρυσή της, το 1948, έως σήμερα, είχε θέσει ως πρώτιστο ζωτικό συμφέρον επιβίωσης την στρατηγική εξασφάλιση της ενδοχώρας της από τις χερσαίες όμορες απειλές που το περιστοίχιζαν. Για πρώτη λοιπόν φορά, το νεότευκτο Κουρδικό κράτος παρέχει μια τέτοια προοπτική εξασφάλισης χερσαίας στρατηγικής ενδοχώρας, η οποία θα συμπληρώνει εφ’ εξής την θαλάσσια αντίστοιχη που παρέχεται στο κράτους του Ισραήλ πρωτογενώς από την Κύπρο και κατ’ επέκτασιν και δευτερευόντως από την Ελλάδα. Δεσμός που, εκτός του αυτονόητου στρατιωτικού-αμυντικού, συνδέει και με θρησκευτικούς όρους τις τρεις αυτές χώρες, δημιουργώντας έτσι ένα κρίσιμο τρίγωνο ασφάλειας μεταξύ των τριών μόνων ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

μη μουσουλμανικών χωρών της ανατολικής λεκάνης της Μεσογείου και της Μέσης Ανατολής. Το κρίσιμο δε στοιχείο υπεραξίας που προσθέτει εξαιρετικό γεωστρατηγικό ενδιαφέρον στην προαναφερθείσα εξέλιξη προς την πορεία της (αμφίβολης ακόμα) κουρδικής εθνικής ολοκλήρωσης είναι το εξής: με προστιθέμενη την συριακή κουρδική συνιστώσα, η όλη προοπτική της συγκρότησης ενός ενιαίου (έστω και με όρους ομοσπονδίας ή μακροπρόθεσμα συνομοσπονδίας) νεότευκτου κουρδικού κράτους αποφεύγει το ενδεχόμενο της γεωγραφικά περίκλειστης οριοθέτησής του («land-locked» state). Και μάλλον προκρίνεται η ευνοϊκή για την κουρδική πλευρά εκδοχή της, της οριοθέτησής του ως παράκτιου κράτους, έστω και με περιορισμένη ακτογραμμή, μέσω της εξασφάλισης πρόσβασής του προς την Μεσόγειο Θάλασσα (σε μη επίρρωση άλλων εναλλακτικών εκδοχών που είχαν παλαιότερα πέσει στο τραπέζι των διεθνών σχεδιασμών, για εξασφάλιση θαλάσσιας διεξόδου βόρεια, και όχι δυτικά, προς τη Μαύρη Θάλασσα). Η εν λόγω εκδοχή, εκτός των αυτονόητων θετικών επιπτώσεων που θα εισφέρει στο πεδίο της βιωσιμότητας και της απόκτησης πολλαπλάσιας γεωστρατηγικής υπεραξίας στο επικείμενο κουρδικό υποκειμενικό πλάσμα διεθνούς δικαίου, θα έχει και ένα άλλο κρίσιμο στοιχείο: θα συνιστά μοιραία το μοναδικό κράτος με το οποίο θα γειτνιάζει η Τουρκία, καθ’ όλη την νότια παραμεθόριο συνοριακή γραμμή της, από την Μεσογειακή ακτογραμμή, ως κοινό θαΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

λάσσιο σύνορο με το κουρδικό κράτος, έως τον νοτιοανατολικό της γείτονα, το Ιράν. Εξ ίσου όμως και για το Ιράν, το κουρδικό κράτος, αν τελικά αποκτήσει την πολυπόθητη (για τους Κούρδους, αλλά όχι μόνον) πρόσβαση στην Μεσόγειο, θα συνιστά την μόνη πέραν της Τουρκίας διέξοδο του Ιράν προς αυτήν. Φαινομενικά και σε βραχεία οπτική, η προοπτική της εξάρτησης του Ιράν από ένα κράτος που, αν μη τι άλλο η συγκρότησή του είναι δυνατή μόνον κατόπιν της συναίνεσης, αν όχι της ουσιαστικής υποστήριξης, του Ισραήλ και των ευρύτερων διεθνών ερεισμάτων του, φαίνεται εν πρώτης όψεως γεωπολιτικά αντιφατική και μάλλον προβληματική για τα ευρύτερα συμφέροντα των απογόνων της δυναστείας των Αχαιμενιδών - Σελευκιδών. Μια ματιά, όμως, στα επιμέρους δευτερεύοντα στοιχεία που παρέχουν συμπληρωματικά την πλήρη γεωπολιτική και κυρίως την γεωοικονομική εικόνα και τις επιμέρους ισορροπίες συμφερόντων στην περιοχή, μπορεί να μας δώσει και άλλες εξόχως διαφωτιστικές πτυχές του όλου puzzle και της αντίστοιχης γεωπολιτικής «σκακιέρας»1 της περιοχής που μας ενδιαφέρει. Αρκεί να δει κανείς το ιδιαιτέρως υψηλό οικονομικό ισοζύγιο εμπορικών συναλλαγών μεταξύ Ισραήλ και Ιράν (εξόχως αφύσι1 Για τον όρο «σκακιέρα» στην γεωπολιτική της εκδοχή, βλέπε το βιβλίο του Zbigniew Brzezinski Η μεγάλη σκακιέρα (The Grand Chessboard), με υπότιτλο «Η αμερικανική υπεροχή και οι γεωστρατηγικές της επιταγές», Εκδόσεις Λιβάνης – Νέα Σύνορα, 1998.

εξωτερική πολιτική & άμυνα κο για κράτη που δηλώνουν εκατέρωθεν οι υπέρτατοι άσπονδοι εχθροί), την εξαίρεση της Τουρκίας από το εμπορικό εμπάργκο της Δύσης έναντι του Ιράν, και δη την ενεργό προς ανατολάς συμβολή του Ιράν στην υποστήριξη των δυτικόφιλων καθεστώτων των όμορων σε αυτό κρατών, δηλαδή του Πακιστάν και ειδικώτερα του Αφγανιστάν έναντι των σουννιτο-ισλαμιστών εγχώριων απειλών για την ασφάλειά τους. Η πολυσύνθετη αυτή σχέση αγάπης – μίσους μεταξύ της Δύσης και του Ιράν δεν σταματά όμως εκεί, ούτε και περιορίζεται στο σημαντικώτατο θέμα της πυρηνικής ατζέντας, το οποίο όμως φαίνεται να μονοπωλεί το ενδιαφέρον, αλλά και τον πλαίσιο εμβάθυνσης των αναλύσεων των απανταχού «ειδικών» ιρανολόγων. Το ουσιαστικώτερο στοιχείο της αφορά το σύνθετο τοπίο της ανθρωπογεωγραφίας των Ιρανών. Αν και ασπασθέντες το σιιτικό Ισλάμ, δεν έπαψαν να αυτοπροσδιορίζονται εθνικά ως ινδοευρωπαίοι μη-Άραβες/σημίτες (όπερ και η εθνολογική σχέση με τους επίσης μη-σημίτες Κούρδους) και θρησκευτικά ως μη-σουνίτες μουσουλμάνοι. Χωρίς αμφιβολία, η σιιτική Τεχεράνη, ως ισλαμιστικό μάλιστα πολιτειακό καθεστώς διακυβέρνησης πετρελαιοπαραγωγού χώρας της Μέσης Ανατολής, αναμένεται στο όχι και πολύ μακρινό μέλλον να αποδειχθεί, εκτός από άσπονδος εχθρός, αλλά και πολλαπλώς χρήσιμος sui generis γεωπολιτικός εταίρος της υπερατλαντικής Δύσης. Η επιλογή της Ουάσιγκτων για το «άνοιγμα» προς το σουννιτικό και κυρίως βαχαμπιτικό Ισλάμ, αλλά και του μεγάλου διεθνούς κεφαλαίου για τις οδούς του χρήματος προς την Άπω Ανατολή και τις αγορές του ευρύτερου Ειρηνικού, για ενδιάμεσες «στάσεις» συνδιαλλαγής με το ισλαμικό κεφάλαιο και τις αγορές του Αραβικού (σουννιτικού) κόσμου, αναβάθμισαν, απενοχοποίησαν, έως και νομιμοποίησαν την θέση των λιγώτερο ή περισσότερο θεσμικών παικτών, σουννιτών του radical Islam από τις χώρες της Αραβικής «άνοιξης», όσο και στις παραδοσιακά αντιδυτικές χώρες που μέχρι τώρα υπέθαλπαν τρομοκρατία και εξήγαγαν πρόσφυγες. Όπερ και η ανάδειξη πρώην ισλαμιστικών τρομοκρατικών οργανώσεων (Αλ Κάϊντα, Αδελφοί Μουσουλμάνοι κλπ.) σε επίσημους συνομιλητές και κυβερνητικούς εντολοδόχους (βλέπε Αίγυπτος κλπ.) και επιχειρησιακούς εταίρους στις επιχειρούμενες καθεστωτικές αλλαγές σε Λιβύη και Συρία (βλέπε την θαλπωρή με την οποία περιβλήθηκαν πρόσωπα «σκληρού» επιχειρησιακού προφίλ, όπως ο Αμπτελ22

χακίμ Μπελχάτζ και άλλοι, προκειμένου να μετακινηθεί άμεσα παρέχοντας τις υπηρεσίες του από τους Λίβυους στους Σύριους αντικαθεστωτικούς). Υπό αυτήν την θεώρηση, ο ρόλος του σιιτικού Ισλάμ και δη του Ιράν, αναδεικνύεται σε όλο και περισσότερο στρατηγικά σημαντικός για την Δύση. Και τον καθιστά μελλοντικό δυνάμει «εταίρο» της Δύσης, καθ’όσον η χρησιμότητά του να διασφαλίζει την εσαεί αδυναμία συνένωσης της Ούμα (Ummah al-Islamiyah), δηλ. της κοινότητας των πιστών του Ισλάμ, υπό έναν και μόνον Χαλίφη (η διαχρονική αποστολή του Ισλάμ), θα είναι πάντα αδιάλειπτα κρίσιμη για τον ευρύτερο οικουμενικό στρατηγικό σχεδιασμό της Δύσης. Μια Δύση που, στον μακροπρόθεσμο ανταγωνισμό της με τον καλά αφυπνισμένο πλέον από την κομμουνιστική απομονωτική ραστώνη, Κινέζικο Δράκο, φαίνεται να αποφάσισε να φλερτάρει «παίζοντας με την φωτιά» με τον προαιώνιο θρησκευτικό εχθρό, προσεταιριζόμενη αυτόν ως ένα «διεθνιστικό» (άρα βολικό) και σχετικά ανέξοδο όχημα ανάσχεσης της Κινεζικής επέκτασης σε χώρους αμείωτου στρατηγικού ενδιαφέροντός της στην Ευρώπη, τη Μέση Ανατολή και την Αφρική. Εδώ ακριβώς απορρέει και η υψηλή στρατηγική αξία που αποδίδει και στην Τουρκία η Δύση, η οποία υπό την διακυβέρνηση του σουννίτη ισλαμιστή «μεταρρυθμιστή» Ερντογάν θεωρεί ότι μπορεί να «εξαγάγει» το «επιτυχημένο» μοντέλο ενός εκδυτικοποιημένου σουννιτικού light Ισλάμ στις χώρες της μέσης Ανατολής. Αυτές δηλαδή που, ως μουσουλμανικές και με αυταρχικά συνήθως φυλετικά καθεστώτα, συσσώρευαν κοινωνική, οικονομική και πολιτική πίεση στους πληθυσμούς των, παλινωδώντας μεταξύ της ισλαμικής και της αυταρχικής καθεστωτικής καταπίεσης. Αναγκαστικά, το άνοιγμα στο σουννιτικό Ισλάμ της Μέσης Ανατολής επέφερε, όπως ήταν φυσικό, κύματα έντονης ανησυχίας στο Ισραήλ, το οποίο φαίνεται να βρίσκει πολλαπλή ανακούφιση στην τροπή που οδηγείται το Κουρδικό. Η αποδέσμευση της εκμετάλλευσης των στρατηγικών αποθεμάτων υδρογονανθράκων της Μεσογείου κατέστησε το Ισραήλ (και την Κύπρο) πετρελαιοπαραγωγό χώρα της Μέσης Ανατολής. Στρατηγικό του μέλημα δεν είναι πλέον μόνον η εξασφάλιση της απρόσκοπτης ροής υδρογονανθράκων προς αυτό για την ενεργειακή του επάρκεια, αλλά και η εξασφάλιση της κάλλιστης για τα συμφέροντά του διοχέτευσης των παραγόμεΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

νων υδρογονανθράκων (σε υγρή, ή αέρια, ή υγροποιημένη μορφή) μέσω οδών και ενδιάμεσων (transit) χωρών προς την ενεργοβόρο Ευρώπη. Στην παρούσα συγκυρία, η Τουρκία δεν φαίνεται να αποτελεί επιλογή χώρας transit της ισραηλινής ενεργειακής στρατηγικής, γεγονός που επιβεβαιώνεται από μια σειρά δηλώσεων μέσου και υψηλού επιπέδου αξιωματούχων του Ισραήλ. Σε αυτό το πεδίο, ο άξονας Τελ Αβίβ - Λευκωσία - Αθήνα - Αδριατική φαίνεται ως προσφορώτερη και γεωπολιτικά προτιμώτερη λύση. Οι λόγοι βέβαια δεν είναι η τεχνητή, ρητορική κυρίως, κλιμάκωση της έντασης μεταξύ Άγκυρας και Τελ Αβίβ, η οποία τροφοδοτείται κυρίως από την πρώτη, αλλά στο μέτρο που δεν ξεφεύγει από συγκεκριμένα όρια και διατηρείται σε μάλλον διαχειρήσιμα επίπεδα, επειδή προφανώς εξυπηρετεί (τουλάχιστον βραχυ- και μεσο-πρόθεσμα) και τις δύο χώρες. Αν και η εμφανής μεταστροφή της κεμαλικής Τουρκίας στη διάδοχή της νεοοθωμανική Νταβουτογλιανή μετεξέλιξη, προσδίδει άλλη δυναμική στην οροφή των προσδοκιών της, η οποία πλέον δεν περιορίζεται στο να ασκεί μια κυρίαρχη μεν, αλλά περιφερειακού τύπου επιρροή στην περιοχή. Στο πλαίσιο αυτό, το Ισραήλ δεν φαίνεται να βλέπει θετικά την επιδιωκόμενη ολοκληρωτική τουρκοποίηση του κυπριακού αεροπλανοφόρου, η οποία βρίσκεται προ των πυλών εν όψει της επανέναρξης του δικοινοτικού διαλόγου μεταξύ του προέδρου Αναστασιάδη και του ηγέτη των τουρκοκυπρίων Έρογλου, υπό την αιγίδα του εκπροσώπου του ΓΓ των Ηνωμένων Εθνών Ντάουνερ. Η αναμενόμενη (εκτός απροόπτου) εντός των προσεχών 100 ημερών κοινή Δήλωση, θα είναι προθάλαμος κακών εξελίξεων, οι οποίες θα καταλήξουν στην επαναΑννανοποίηση του Κυπριακού τετελεσμένου, με την δρομολόγηση ενός ακόμη κακού σχεδίου πολιτικής λύσης τύπου Σχεδίου Αννάν εις βάρος των Ελληνοκυπρίων. Η διαιώνιση του δόγματος «Η Κύπρος αποφασίζει, η Ελλάδα ακολουθεί στηρίζοντας», που τόσο κοντά στην καταστροφή έφερε την μεγαλόνησο, αναμένεται να συνεχίσει να εκπέμπεται από τους ιθύνοντες του Ελληνικού ΥΠΕΞ. Η Τουρκία με το ψευδοκράτος της, με την συστηματική μεταφορά πληθυσμών εποίκων από την Τουρκία, συνεχίζει επί 39 ήδη χρόνια από το 1974 το συνεχιζόμενο έγκλημα πολέμου, δηλαδή την δια του βίαιου εποικισμού δημογραφική, εθνολογική αλλοίωση του πληθυσμού της Κύπρου, έναν απ’ τους κύριους στόχους που τέθηκαν με ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

το σχέδιο Υψηλής Στρατηγικής που εκπόνησε, με τις Εκθέσεις του 19562, ο εμπνευστής της έκτοτε πολιτικής της Τουρκίας στο Κυπριακό Νιχάτ Ερίμ:..

Η συνιστώσα του πολιτικού προσωπικού

Η Ελλάδα, ως διαχειρίστρια της κρισιμότατης γεωστρατηγικής της υπεραξίας εκ της γεωγραφικής της θέσης, αλλά και της δυναμικής της, με το προνόμιο, αλλά και την ευθύνη να είναι η μοναδική χώρα του ΝΑΤΟ και της ΕΕ στην περιοχή, καλείται να διαδραματίσει προς όφελος δικό της, αλλά και των συμμάχων και των εταίρων της, έναν ενεργότερο και ουσιαστικώτερο ρόλο στην περιοχή. Είναι ανάγκη να υπερβούμε τα άγονα μεταπολιτευτικά στερεότυπα που στοιχειώνουν επί 4 δεκαετίες την εξωτερική πολιτική της χώρας. Με ρεαλισμό, με γνώμονα το ημέτερο συμφέρον και την κατ’ αναλογία αμοιβαιότητα στην κεφαλαιοποίηση των επιμεριζόμενων γεωπολιτικών ωφελημάτων, πρέπει να προβούμε σε συντονισμένες και οργανωμένες δράσεις και διεθνείς συνεργασίες. Η στρατηγική μεταπολεμική επιλογή της κατάταξης της Ελλάδας στην Δύση, μοιραία κατέστησε περιθωριακές ή εξωσυστημικές κάποιες πολιτικές δυνάμεις, ειδικά της αριστεράς, οι οποίες στην αγωνιώδη προσπάθεια αντίδρασης εμφύτευσαν στο συλλογικό υποσυνείδητο την άκριτη και καθολική αντιπαλότητα με τη Δύση. Δυστυχώς, πολλές έκτοτε συγκυρίες ενίσχυσαν de facto την πεποίθηση αυτή στο συλλογικό θυμικό. Όμως, είναι ώρα να επαναδιατυπώσουμε και να επαναπροσδιορίσουμε την σχέση γόνιμης και αμοιβαία επωφελούς συνεργατικής σχέσης με τους φυσικούς συμμάχους της χώρας, στη βάση ενός win – win scenario. Η διεθνής συγκυρία αναμένει την μετατροπή της κρίσης σε ευκαιρία, εκ μέρους της Ελλάδας, η οποία κάθε άλλο παρά έπαψε να διαθέτει τους πόρους και το ανθρώπινο δυναμικό για να συμβάλει και να επωφεληθεί ουσιαστικά από αυτήν την διαδικασία. Το μόνο που μένει είναι η αποδοχή της οραματικής αυτής προοπτικής από την κοινή γνώμη και το κατάλληλα οργανωμένο και προσανατολισμένο πολιτικό προσωπικό. Στοιχεία που όμως, τουλάχιστον επί του παρόντος και για τις προσεχείς 100 κρισιμότατες ημέρες, δεν φαίνεται να είναι διαθέσιμα. Αλλά ας μην προτρέχουμε. 2

Βλέπε ειδικά την 1η Έκθεση Νιχάτ Ερίμ, της 24ης Νοεμβρίου 1956.

εξωτερική πολιτική & άμυνα

Δυναμική και προοπτική του διαμορφούμενου άξονα ΕλλάδαςΚύπρου-Ισραήλ του Κώστα Παπασταύρου

Ανατολική Μεσόγειος μεταλλάσσεται σε έναν από τους πλέον ισχυρούς ενεργειακούς κόμβους. Αλλά και ο υπό διαμόρφωση άξονας Ελλάδος-Κύπρου-Ισραήλ αποκτά ιστορικής σημασίας αναπτυξιακή δυναμική προς τις άμεσα εμπλεκόμενα χώρες αλλά και, ενεργειακά ομιλούντες, προς την Ευρωπαϊκή Ένωση. Ήταν που ήταν για αιώνες η Ανατολική Μεσόγειος θέατρο πολέμων και αντιπαραθέσεων, στις μέρες μας τα πράγματα γίνονται ακόμη πιο περίπλοκα λόγω αλληλοσυγκρουόμενων συμφερόντων των μεγάλων δυνάμεων, αλλά προπαντός λόγω της πρόσφατης ανακάλυψης κοιτασμάτων υδρογονανθράκων στην Ανατολική Μεσόγειο. Αυτό το γεγονός οδηγεί στην δημιουργία ιδιαίτερα ισχυρής γεωπολιτικής και γεωστρατηγικής θέσης. Εάν, μάλιστα, αποτολμήσει η Ελλάδα με βάση το δίκαιο της θάλασσας να προχωρήσει στην οριοθέτηση της ΑΟΖ με Κύπρο και Αίγυπτο, τότε αλλάζουν άρδην πολλά δεδομένα. Ιδιαίτερα με την Τουρκία, που απογυμνώνεται από τυχόν δικά της θαλάσσια κοιτάσματα και θα λειτουργεί απλά ως παροχέας ενεργειακής διευκόλυνσης. Πέραν όμως αυτών, η μοίρα της Ανατολικής Μεσογείου είναι στενά συνδεδεμένη με τις κρίσεις της Συρίας, της Αιγύπτου, ακόμα και του Ιράν. Δευτε-

ρευόντως, η ευρύτερη περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου συνδέεται με τις εκρηκτικές καταστάσεις της Λιβύης, της Αλγερίας, της Τυνησίας, της Υεμένης, του Λιβάνου, της Σομαλίας και, φυσικά, της ηγεμονικής τάσης της Τουρκίας, της εμπλοκής της Ρωσσίας με την μόνη στρατιωτική βάση που έχει στην Συρία (ναυτική βάση στο Λιμάνι της Ταρτούς), της Γαλλίας ως προστάτιδας δύναμης του Λιβάνου, αλλά και της Κίνας! Όσο κι αν φαίνεται παράξενο, η σταθερότητα της Αν. Μεσογείου επηρεάζεται και από τις αυτοκρατορικές βλέψεις του Ιράν. Ασφαλώς, ο ρόλος των Ην. Πολιτειών παραμένει κλειδί στην όλη διάταξη των δυνάμεων και των πολιτικών τριβών της περιοχής. Ιδιαίτερης σημασίας θέμα για τον υπό διαμόρφωση άξονα Ελλάδας-Κύπρου-Ισραήλ είναι η παταγώδης αποτυχία του δόγματος Νταβούτογλου περί «μηδενικών προβλημάτων με τους γείτονες» της Τουρκίας και, ειδικώτερα, οι αρνητικές εκτιμήσεις του Ισραήλ προς την Τουρκία λόγω της στάσης της τελευταίας στην υπόθεση «Μαβί Μαρμαρά», τις προσβολές προς τον Ισραηλινό πρόεδρο Πέρες, την υποστήριξη προς την Χαμάς και τους Αδελφούς Μουσουλμάνους του Μόρσι, της πορείας προς ισλαμοποίηση της πολιτικής ζωής στην Τουρκία κ.ά. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

Μέσα σε αυτήν τη γεωπολιτική αναταραχή στην ευρύτερη περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου, αξίζει ιδιαίτερη αναφορά η συνεχής επιθετική πολιτική της Τουρκίας ενάντια στην Ελλάδα και την Κύπρο. Οι επί δεκαετίες «σύμμαχοι» του Ελληνισμού, και συγκεκριμένα το Κίνημα των Αδεσμεύτων με προεξάρχοντες τους Καντάφι, Άσατ, Νάσσερ, Τίτο, κλπ, κλείστηκαν στο χρονοντούλαπο της ιστορίας ως δικτάτορες. Τα δεδομένα φαίνεται ότι τώρα αλλάζουν. Υπό διαμόρφωση υπάρχει μια άλλη δυναμική. Από τις κυβερνήσεις Ελλάδας και Κύπρου εξαρτώνται πολλά για την επιτυχή αξιοποίηση των εμπλεκομένων συμφερόντων. Ενδεικτικά, θετική προς τον Ελληνισμό είναι σειρά δεδομένων. Ενδεικτικά αναφέρονται τα ακόλουθα: - Παρ’ όλο που οι ΗΠΑ δεν έχουν εντάξει στους γεωπολιτικούς σχεδιασμούς τους την περιοχή της Αν. Μεσογείου, εν τούτοις υπάρχει έκδηλη υποστήριξη προς την αμερικανική εταιρεία NOBLE, που έχει ανακαλύψει και επιβεβαιώσει το πρώτο κοίτασμα του φυσικού αερίου στην ΑΟΖ της Κύπρου, αλλά και έμπρακτα εξεδίωξε τα τουρκικά σκάφη που προσπαθούσαν να εκφοβίσουν τα πληρώματα των ερευνητικών σκαφών. Το κοίτασμα φυσικού αερίου λοιπόν στο βυθοτεμάχιο «Αφροδίτη» ευρίσκεται πια υπό Αμερικανική προστασία, όσο κι αν ακούγεται λίγο παράξενα! - Οι συμφωνίες που συνήψαν με την κυπριακή κυβέρνηση οι παγκόσμιοι πετρελαϊκοί κολοσσοί TOTALκαι ENI/KOGAS για έρευνες και εν συνεχεία εκμετάλλευση υδρογονανθράκων σε αριθμό βυθοτεμαχίων στην ΑΟΖ της Κύπρου, παρά την αντίδραση της Τουρκίας, αποδεικνύουν τη νέα διαμορφούμενη δυναμική στην Αν. Μεσόγειο. - Το Ισραήλ, σύμφωνα με κατ’ επανάληψη δηλώσεις αξιωματούχων του, με τίποτα δεν θα αποδεχθεί τον εγκλεισμό του από τον ισλαμικό κόσμο, μέσω ενδεχόμενης τουρκικής εγγυητικής και παρεμβατικής προοπτικής στην μελλοντική λύση του Κυπριακού. Η στρατηγική έξοδος του Ισραήλ και ο ζωτικός του χώρος είναι συνταυτισμένος με την περιοχή της Κύπρου, αφού, ένεκα και της τουρκικής και αραβοϊσλαμικής στάσης, το Ισραήλ είναι περικυκλωμένο από εχθρούς. - Το Ισραήλ δεν αποδέχεται το σενάριο για μεταφορά φυσικού αερίου μέσω της Τουρκίας, παρ’όλα τα όποια θετικά τεχνικά και οικονομικά στοιχεία δείχνουν κάποιες μελέτες επί του θέματος. Στην πράξη, δεν έχει εμπιστοσύνη προς την Τουρκία και ιδιαίτερα ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

στο πρόσωπο του σημερινού πρωθυπουργού. - Οι προοπτικές ύπαρξης μεγάλων κοιτασμάτων στον Ελλαδικό θαλάσσιο χώρο δυτικά της Ελλάδας και νότια της Κρήτης ολοένα και αυξάνονται. - Η πρόσφατη έγκριση από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή συγχρηματοδότησης του αγωγού μεταφοράς ηλεκτρικού ρεύματος από το Ισραήλ στην Ελλάδα μέσω Κύπρου, αλλά και του αγωγού μεταφοράς φυσικού αερίου από τα κοιτάσματα Ισραήλ και Κύπρου προς την Ελλάδα και εν συνεχεία στο Ευρωπαϊκό δίκτυο, πέραν του τερματικού LNG στην Κύπρο, αποδεικνύει την σημασία του ενεργειακού άξονα των τριών χωρών. - Όσο και αν ακούγεται παράξενο, Ισραηλινοί αξιωματούχοι τόνισαν σε διμερείς συνομιλίες ότι βρίσκονται στην διάθεση της ελληνοκυπριακής πλευράς για την αντιμετώπιση της Τουρκίας, τόσο σε ζητήματα άμυνας όσο και ασφάλειας. Εύλογα γίνεται κατανοητό ότι η κυπριακή πλευρά πρέπει να δαπανήσει τεράστια ποσά για τα ζητήματα άμυνας, είτε αυτή έχει συμβατικό χαρακτήρα είτε αφορά στον κυβερνοχώρο. Επομένως, λόγω του μικρού μας μεγέθους και λόγω των συγκυριών, η συμμαχία με το Ισραήλ και την Ελλάδα συνιστά απαραίτητη προϋπόθεση. - Οι πρόσφατες επισκέψεις στο Ισραήλ, τόσο του Κύπριου προέδρου όσο και του Έλληνα πρωθυπουργού, άφησαν σφραγίδες αμοιβαίας συνεννόησης και προοπτικές συνεργασίας, που, εξ όσων δημοσιοποιήθηκαν, αλλάζουν άρδην τα μέχρι τώρα δεδομένα, συμπεριλαμβανομένου μάλιστα και της εμπλοκής του εβραϊκού λόμπι των ΗΠΑ με το αντίστοιχο ελληνικό. Καταληκτικά, φαίνεται ότι οι συγκυρίες στις μέρες μας είναι θετικές για τον Ελληνισμό, που κεφαλαιοποιούνται με τη δημιουργία του ενεργειακού άξονα Ελλάδας-Κύπρου-Ισραήλ. Είναι πολύ σημαντικό, όμως, στοιχείο στην διαμόρφωση της νέας αυτής προοπτικής η εμπλοκή των πετρελαϊκών κολοσσών TOTAL, NOBLE, ENI και COGAS. Διότι, αν μη τι άλλο, θα ήταν εξ ίσου τραγικό να εξαρτώμεθα εξ ολοκλήρου από το Ισραήλ για να προστατέψουμε τον φυσικό μας πλούτο! Εν πάση περιπτώσει, η Κύπρος και η Ελλάδα αποκτούν μια νέα γεωπολιτική αξία στην σκακιέρα της Μεσογείου. Το Ισραήλ προσκολλάται πάνω μας για λόγους δικούς του. Από τους ηγέτες μας εξαρτάται η ομαλότητα και στερεότητα ανάπτυξης του ενεργειακού και γεωπολιτικού αυτού άξονα. 25

εξωτερική πολιτική & άμυνα

Η Τουρκία θα συμβιβασθεί ή θα συγκρουσθεί με τον άξονα; του Δ. Πολίτη

α τεράστια (σύμφωνα με τις τελευταίες εκτιμήσεις) κοιτάσματα, που βρίσκονται στην Ανατολική Μεσόγειο, οδηγούν σε μεγάλη ένταση μεταξύ των μεγάλων και των μικρότερων περιφερειακών δυνάμεων. Αλλά η πρόσβαση στα ενεργειακά κοιτάσματα περνάει από τα κράτη της περιοχής που ελέγχουν νομίμως τον χώρο (Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη, Υφαλοκρηπίδα), δηλαδή την Ελλάδα, την Κύπρο και το Ισραήλ, οριακά δε την Συρία, την Αίγυπτο και την Λιβύη. Δεν είναι τυχαίο που σε πολλές από αυτές τις χώρες πραγματοποιήθηκαν την τελευταία διετία μείζονες πολιτικές ανατροπές και βίαιες επαναστάσεις και αλλαγές καθεστώτων. Ήδη στην περιοχή έχει διαμορφωθεί άξονας Ελλάδος-Κύπρου-Ισραήλ. Ο άξονας έχει δύο διαστάσεις: πολιτικο-στρατιωτική συμμαχία και συνεκμετάλλευση των κοιτασμάτων. Αυτός ο άξονας είναι η αιχμή του δόρατος του δυτικού κόσμου στην πετρελαιοφόρο ζώνη. Η Τουρκία στερείται προσβάσεων στις επίμαχες ενεργειοφόρες περιοχές και αισθάνεται αποκλεισμένη γεωστρατηγικά και γεωοικονομικά, ενώ διαβλέπει την προοπτική της περιθωριοποίησής της δίπλα στον ανερχόμενο ενεργειακό άξονα. Αλλά η δυσχερής θέση της Τουρκίας αποτελεί προϊόν δικής της αποκλειστικά επιλογής. Αυτο-αποκλείστηκε από την Ευρωπαϊκή Ένωση, επιδεικνύοντας αδιαλλαξία και αλαζονεία. Αρνήθηκε να ομαλοποιήσει τις σχέσεις της με την Ελλάδα (μη άρση του casus beli) και την Κύπρο (όπου παραμένει ως κατοχική δύναμη). Συγκρούσθηκε με το Ισραήλ και τις ΗΠΑ, υποστηρίζοντας το Ιράν και εμφανιζόμενη ως ηγέτις των Μουσουλμάνων της Ευρώπης αλλά και της Μέσης Ανατολής.

Η Τουρκία επιδιώκει να συμμετάσχει στην διανομή των κοιτασμάτων, παρακάμπτοντας και αποκλείοντας την Ελλάδα, την Κύπρο και το Ισραήλ, ως απευθείας συνομιλητής της Δύσης ή και ως αντίπαλος της Δύσης. Θέλει να σύρει την Δύση σε διαπραγμάτευση, εκβιάζοντάς την, με «αντίποινα» μία ειδική σχέση Τουρκίας-Ρωσσίας ή Τουρκίας-Ιράν ή και συσπειρώνοντας την Μέση Ανατολή εναντίον της Δύσης. Απειλεί επίσης, ευθέως και ρητώς (βλ. πρόσφατες δηλώσεις Ραούφ Ντενκτάς), με γεωστρατηγική αποσταθεροποίηση στην Ανατολική Μεσόγειο, στην περίπτωση που προχωρήσουν οι διαδικασίες αξιοποίησης των κοιτασμάτων από τις δυτικές εταιρείες που ήδη έχουν υπογράψει συμβόλαια με την Κύπρο και το Ισραήλ. Αξιοποιεί το πλαίσιο της «σύγκρουσης των πολιτισμών», για να δημιουργήσει ιδεολογικό επικάλυμμα. Η Τουρκία ενδεχομένως θα μπορούσε να γίνει αποδεκτή στο ενεργειακό «κλαμπ» που διαμορφώνεται στην Ανατολική Μεσόγειο, εάν αναθεωρούσε την συγκρουσιακή της σχέση με το Ισραήλ. Αυτή η σύγκρουση αποτελεί όμως την βασική συνθήκη για την ανάδειξή της σε περιφερειακή μουσουλμανική δύναμη, όπως προβλέπει το όραμα Νταβούτογλου. Επίσης η Τουρκία θα έπρεπε να αναγνωρίσει την Κύπρο, να παραδώσει την Αμμόχωστο και να αποσύρει τα στρατεύματά της από το βόρειο τμήμα. Έτσι το κατεχόμενο μέρος θα καθίστατο μέρος μίας χαλαρής συνομοσπονδίας με την ελεύθερη Κύπρο, που όμως θα μετείχε στην νομή του ενεργειακού πλούτου. Τέλος η Τουρκία θα έπρεπε να άρει το casus beli έναντι της Ελλάδος, να παύσει αμέσως κάθε αμφισβήτηση της Ελληνικής εθνικής κυριαρχίας και τις σχετικές παραβιάσεις, παραβάσεις, υπερπτήσεις, «αβλαΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

βείς διελεύσεις» και λοιπές προκλήσεις, όπως και την ανάμειξή της στην Δυτική Θράκη. Επίσης θα έπρεπε να αναγνωρίσει την οικουμενικότητα του Πατριαρχείου και να επιτρέψει την επαναλειτουργία της Θεολογικής Σχολής της Χάλκης. Δηλαδή θα έπρεπε να εγκαταλείψει την εξωτερική της πολιτική των τελευταίων τριάντα χρόνων και να αποποιηθεί των ηγεμονικών νεο-οθωμανικών φιλοδοξιών της. Αυτό βεβαίως θα οδηγούσε στην γεωστρατηγική αποδύναμωσή της, τουλάχιστον όπως το εννοούν οι ιθύνοντες του τουρκικού γεωστρατηγικού δόγματος. Αυτές οι πραγματικά ριζοσπαστικές κινήσεις θα της επέτρεπαν όμως να εισπράξει τεράστια έσοδα από την συμμετοχή της στα ενεργειακά κονσόρτσιουμ που διαμορφώνονται. ήδη. Μία άλλη κοινωνία, χωρίς ψυχοπαθολογικές εμμονές, στρατοκρατική λογική και γεωπολιτικές ανασφάλειες, οργανωμένη στην βάση του ορθού λόγου και

k Η

της επιδίωξης της ειρηνικής ανάπτυξης και καλής γειτονίας, ενδεχομένως θα επέλεγε ένα τέτοιο σενάριο. Αλλά η Τουρκία, μία χώρα με εμφανή σύνδρομα ανωτερότητας, δεν αντέχει την λογική της διαπραγμάτευσης επί ίσοις όροις. Οι αυτοκρατορικές της αναμνήσεις και οι ηγεμονικές της ψευδαισθήσεις την ωθούν να υπαγορεύει τους όρους της ακόμη και στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Η εξόρυξη φυσικού αερίου ή πετρελαίου σε γειτονικό της χώρο που διεκδικεί έστω και χωρίς νομικά επιχειρήματα, είναι κόκκινη γραμμή της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής. Οι αντιδράσεις της επομένως θα κινηθούν από το επίπεδο των διπλωματικών πιέσεων, διλημμάτων και απειλών έως και πιθανά κλιμακούμενα θερμά επεισόδια. Φυσικά, η αντιπαράθεση της Τουρκίας με την Δύση και το Ισραήλ θα έχει τεράστιο κόστος γι’ αυτήν. Όπως εύκολα αντιλαμβάνεται κανείς, πρόκειται για το νέο-και ίσως το τελευταίο-κεφάλαιο του Ανατολικού Ζητήματος.

Το περιεχόμενο της συνεργασίας μπορεί να επεκταθεί πέραν της ενέργειας

Ελλάς, η Κύπρος και το Ισραήλ μαζί θα μπορούσαν να συγκροτήσουν μία πραγματική υπερδύναμη, με τα εξής δεδομένα: α. γεωγραφικά η συμμαχία θα εκτείνεται από την Αδριατική μέχρι τον Ιορδάνη ποταμό και τις ερήμους της Εγγύς Ανατολής. β. πολιτικά θα αποτελεί μία συνομοσπονδία δημοκρατικών καθεστώτων με πολιτικές δομές δυτικού τύπου. Θα υπάρχει τριμερές ανώτατο συμβούλιο της συνομοσπονδίας και κοινό συντονιστικό στρατιωτικό επιτελείο. Η συμμαχία θα συνάψει οικονομική, στρατιωτική και πολιτική συμμαχία με τις ΗΠΑ και την ΕΕ και θα ενταχθεί στο ΝΑΤΟ με παράλληλες ενιαίες δυνάμεις. γ. ενεργειακά θα ελέγχει τα μεγαλύτερα ανεκμετάλλευτα κοιτάσματα στο δυτικό ημισφαίριο. δ. οικονομικά το ισραηλινό κεφάλαιο και ο ελληνικός εφοπλισμός, η ισραηλινή γεωργία και ο ελληνικός τουρισμός, η ισραηλινή τεχνογνωσία και η ελληνική εφευρετικότητα θα αλληλοσυμπληρωθούν και θα συγκροτήσουν μία δυναμική εξαγωγική οικονομική ζώνη με υψηλή παραγωγικότητα, μεγάλο ποσοστό ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

αυτάρκειας και χαμηλή ανεργία. Η συμμαχία θα υιοθετήσει ενιαίο νόμισμα και θα λειτουργήσει ως ενιαία οικονομική ζώνη. ε. στρατιωτικά η μεν ισραηλινή αεροπορία θα αποκτήσει το μακρύ γεωστρατηγικό βάθος που χρειάζεται προς δυσμάς, το ελληνικό ναυτικό το δικό του προς ανατολάς, θα θωρακιστεί η Κύπρος, θα συρρικνωθεί η τουρκική επιθετικότητα, και η Δύση θα αποκτήσει έναν ισχυρό στρατηγικό εταίρο στην Ανατολική Μεσόγειο. ζ. η συμμαχία θα δώσει έμφαση στην δημιουργία ενός δικτύου πανεπιστημίων αιχμής στις τρεις χώρες, στο οποίο θα κληθούν να διδάξουν κορυφαίοι Ισραηλινοί και Έλληνες πανεπιστημιακοί από δυτικές χώρες. η. η αυτοπεποίθηση, το αίσθημα ασφάλειας και το κλίμα αισιοδοξίας που θα επικρατήσει στις τρεις χώρες, θα οδηγήσει σε εποχές ψυχικής ανάτασης και πνευματικής άνθησης. Το σχέδιο κοινοπραξίας και συμμαχίας θα εγκριθεί σε κοινή πανηγυρική συνεδρίαση των τριών κοινοβουλίων στην Κύπρο.

Μ. Αμάραντος

εξωτερική πολιτική & άμυνα

Ο άξονας Ελλάδος – Κύπρου – Ισραήλ και η τουρκική απειλή του Γιάννη Χατζόπουλου Ο ρόλος της Ελλάδας και της Κύπρου στο πλαίσιο της πολιτικής και της ασφάλειας της Δύσης προσφέρει ένα τόξο σταθερότητας στην Ανατολική Μεσόγειο και φέρνει την ΕΕ σε απόσταση 45 λεπτών από τα σύνορα του Ισραήλ. (Σεθ Κρόπσι, πολιτικός αναλυτής στο Ινστιτούτο Χάντσον).

Το γεωπολιτικό τοπίο στην Ανατολική Μεσόγειο

ι ραγδαίες εξελίξεις στη Μέση Ανατολή με την Αραβική Άνοιξη, το νέο-οθωμανικό όραμα της Τουρκίας, η βαθιά κρίση στις τουρκοισραηλινές σχέσεις και η συνύπαρξη πολλών κρατών-παικτών στην ενεργειακή σκακιέρα αποτελούν βασικά σημεία αναφοράς στο σύγχρονο γεωπολιτικό σκηνικό της Ανατολικής Μεσογείου. Η ανάγκη για ενεργειακή ασφάλεια και για τη σύναψη νέων γεωστρατηγικών συμμαχιών αυξάνεται, τη στιγμή που η Ελλάδα και η Κύπρος μέσα στη δίνη της οικονομικής κρίσης αναζητούν το δικό τους περιφερειακό ρόλο. Παράλληλα, η ανακάλυψη των κοιτασμάτων υδρογονανθράκων στην κυπριακή και ισραηλινή ΑΟΖ και η ανάγκη για ενεργειακή ασφάλεια στην Ανατολική Μεσόγειο ενδυναμώνουν την προοπτική συγκρότησης ενός γεωστρατηγικού άξονα με-

ταξύ Αθήνας-Λευκωσίας-Τελ Αβίβ που θα αποτελέσει «ασπίδα προστασίας» στα φιλόδοξα σχέδια της νεο-οθωμανικής Τουρκίας.

Η συνεργασία Ελλάδος-Κύπρου-Ισραήλ και η αναβάθμιση του ενεργειακού ρόλου της Ελλάδος Τον περασμένο Αύγουστο Ελλάδα, Κύπρος και Ισραήλ υπέγραψαν μνημόνιο για θέματα ενέργειας και υδάτινων πόρων που προβλέπει, μεταξύ άλλων, την τοποθέτηση υποθαλάσσιου καλωδίου μεταφοράς ηλεκτρικού ρεύματος, του «Eurasia Ιnterconnector», μήκους 870 χλμ. και μεταφορικής ισχύος 2.000 MW, που θα διασυνδέει τα συστήματα ηλεκτρισμού της Ελλάδας, της Κύπρου και του Ισραήλ, και ουσιαστικά θα ενώνει την Ασία με την Ευρώπη. Η συμφωνία έρχεται τη στιγμή που το Ισραήλ εξετάζει πιθανές εναλλακτικές για την πορεία που θα ακολουθήσουν ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

οι εξαγωγές αερίου από τα δικά του κοιτάσματα, ενώ στην Κύπρο αναμένουν τα αποτελέσματα της νέας επιβεβαιωτικής γεώτρησης από την αμερικανική εταιρεία Noble στο «οικόπεδο» Αφροδίτη. H ενεργειακή διασύνδεση της Ελλάδας με το Ισραήλ και την Κύπρο, και οι προοπτικές που διανοίγονται για το μέλλον δημιουργούν τις προυποθέσεις για αναβάθμιση του ρόλου της Ελλάδας. Η ενεργειακή συνεργασία περιλαμβάνει την εξόρυξη και μεταφορά αερίου, αλλά και τη μεταφορά ηλεκτρικής ενέργειας,έργα που εντάσσονται στα Έργα Kοινού Eνδιαφέροντος (PCI) της ΕΕ. Αυτό πρακτικά σημαίνει πώς εξασφαλίζεται μία πιο γρήγορη διαδικασία για την αδειοδότηση των έργων, ενώ επιτυγχάνεται και πρόσβαση σε ιδιωτική χρηματοδότηση, πέραν της χρηματοδότησης των έργων από τις Βρυξέλλες. Ουσιαστικά, ο δρόμος για την αξιοποίηση των κοιτασμάτων υδρογονανθράκων στην Ελλάδα και την Κύπρο, όπως και για την ανακήρυξη της ΑΟΖ ανοίγει. Η Τουρκία επιμένει ότι η μεταφορά του φυσικού αερίου από τα ισραηλινά και κυπριακά κοιτάσματα, προς τις ευρωπαϊκές αγορές θα πρέπει να γίνει μέσω των εδαφών της, προοπτική με την οποία συμφωνούν η Ουάσιγκτον και οι Βρυξέλλες για οικονομικούς λόγους. Η κατασκευή ενός τέτοιου αγωγού είναι ο πιο φθηνός τρόπος, αλλά όχι ο πλέον πολιτικά «ασφαλής», καθώς οι ποσότητες που θα περνούν από την επικράτειά της θα είναι πλέον τεράστιες. Επιπλέον, έχουν γίνει συζητήσεις για το ενδεχόμενο υποθαλάσσιας διασύνδεσης με την Ελλάδα και τη κατασκευή τερματικού υγροποίησης του αερίου στο Βασιλικό της Κύπρου και η μεταφορά του με πλοία. Το Ισραήλ αντιμετωπίζει θετικά την ενδυνάμωση των σχέσεων με την Κύπρο και την Ελλάδα. Τόσο λόγω της βαρύνουσας σημασίας της τριμερούς συνεργασίας όσο και της πρόσδεσης με την ΕΕ. Η εξόρυξη των υδρογονανθράκων των τριών χωρών καθώς και η κοινή μεταφορά τους στην ΕΕ., θα αναβαθμίσουν σημαντικά τα τρία κράτη και θα καταστήσει σημαντικούς ενεργειακούς κόμβους. Όσον αφορά την επίλυση του Κυπριακού, ένα νέο σχέδιο Ανάν υπό τις ευλογίες της ΕΕ θα μετατρέψει την Κυπριακή Δημοκρατία σε διεθνές προτεκτοράτο αφού ακυρώνει τη θεσμική και διεθνή της υπόσταση και τοποθετεί ρυθμιστή την Τουρκία μέσω των Τουρκοκυπρίων, οι οποίοι κατοχυρώνουν θεσμικά την εμπλοκή του διεθνούς παράγοντα στη διακυβέρνηση του νησιού. Επιπλέον, η Τουρκία γίνεται σε αυτήν την περίπτωση κυρίαρχη στο ενεργειακή σκαΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

κιέρα εκμεταλλευόμενη της πλουτοπαραγωγικές πηγές του νησιού.O αναβαθμισμένος ρόλος που μπορεί η Ελλάδα και η Κύπρος να διαδραματίσουν στην περιοχή, λόγω ακριβώς και των ευρύτερων εξελίξεων, αλλά και του βαρυσήμαντου ρόλου της ενέργειας σε περιφερειακό επίπεδο.

Το νεο-οθωμανικό σχέδιο στην Ανατολική Μεσόγειο

Η Τουρκία έχει εγκαταλείψει τον κεμαλισμό και έχει μετατραπεί σε ένα ισλαμιστικό καθεστώς. Η νεοoθωμανική ηγεσία έχει ως στόχο την αναβάθμιση του περιφερειακού ρόλου της Τουρκίας ηγέτιδα μουσουλμανική δύναμη, δίνοντας έμφαση στην αλληλεγγύη μεταξύ σουνιτών μουσουλμάνων και στην αντιπαλότητα προς τους μη μουσουλμάνους συμμάχους των ΗΠΑ στην περιοχή. Η Ελλάδα και η Κύπρος επιθυμούν να διατηρηθεί η ενεργειακή ασφάλεια στην Ανατολική Μεσόγειο ώστε να αποτελέσουν ενεργειακούς κόμβους στο μέλλον. Επίσης, η Τουρκία, καθίσταται όλο και πιο αναξιόπιστος σύμμαχος για τις ΗΠΑ λόγω της ισλαμιστικής πολιτικής του Ταγίπ Ερντογάν, με την Ουάσιγκτον να αντιδρά στον ρόλο της Τουρκίας στις πολιτικές εξελίξεις στη Συρία. Ο Άσαντ παρέμεινε στην εξουσία, ενώ παράλληλα ενισχύθηκε η Αλ Κάιντα στην αντιπολίτευση. Η συνεργασία της Ελλάδας με το Ισραήλ είναι η μόνη πηγή προβληματισμού για την Τουρκία. Ένα εξίσου σημαντικό πρόβλημα είναι οι κακές σχέσεις της με την Ευρωπαική Ένωση. Μάλιστα, η απόφαση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου να υιοθετήσει την ελληνική έκθεση για κοινή πολιτική της Ε.Ε. στην αλιεία, η οποία άπτεται του θέματος της ΑΟΖ, προκάλεσε έντονο προβληματισμό στην Άγκυρα. Με την έκθεση καλούνται «η Ε.Ε. και τα κράτη-μέλη να εργαστούν μαζί για να διασφαλίσουν την παρακολούθηση, τον έλεγχο, την ασφάλεια και την προστασία των χωρικών υδάτων, των ΑΟΖ, της υφαλοκρηπίδας και των θαλάσσιων υποδομών και πόρων» Οι δε σχέσεις της Τουρκίας με το Ισραήλ βρίσκονται σε τραγικό σημείο. Οι κινήσεις του Ισραήλ και των ΗΠΑ στο ζήτημα της εξόρυξης του φυσικού αερίου και πετρελαίου στη θαλάσσια περιοχή μεταξύ Κύπρου και Ισραήλ προκάλεσαν την οργή της Άγκυρας και την ρήξη στις σχέσεις της με το Ισραήλ. Μάλιστα, επιδίωξε εκμεταλλευόμενη τον πόνο των Παλαιστινίων, να θέσει υπό ομηρία ολόκληρη τη Νοτιοανατο29

Διεθνής επενδυτικός οδηγός

Μετοχές 2014 λική Μεσόγειο, και μέχρι να λυθεί το Παλαιστινιακό και να ορίσει η Παλαιστίνη τη δική της ΑΟΖ στη Μεσόγειο, να σταματήσει κάθε διαδικασία καθορισμού της ΑΟΖ των γειτονικών χωρών και να παγώσει κάθε διαδικασία εξόρυξης στην περιοχή αυτή. Η Τουρκία διεκδίκησε το ρόλο του διαμεσολαβητή μεταξύ του Ισραήλ και των Παλαιστινίων, μια διαδικασία που διακόπηκε βίαια, με τους αεροπορικούς βομβαρδισμούς του Ισραήλ εναντίον της Λωρίδας της Γάζας, το Δεκέμβρη του 2008. Στη συνέχεια, στα πλαίσια του σχεδίου της, η Τουρκία προσπάθησε να σπάσει τον ναυτικό αποκλεισμό που εφαρμόζει το Ισραήλ στη Λωρίδα της Γάζας, επικαλούμενη ανθρωπιστικούς λόγους. Το τουρκικό κράτος μίσθωσε το Μαβί Μαρμαρά και ανέθεσε στην παρακρατική ισλαμιστική οργάνωση ΙΗΗ το σπάσιμο του εμπάργκο. Το Ισραήλ αντέδρασε με την αιματηρή επίθεση στο Μαβί Μαρμαρά, γεγονός που οδήγησε σε αδιέξοδο τις σχέσεις Τουρκίας-Ισραήλ.

Η Τουρκία εμπόδιο στις σχέσεις με τα αραβικά κράτη

Η Τουρκία επιδιώκει να σταθεί εμπόδιο στις σχέσεις της Ελλάδος και της Κύπρου με τον αραβικό κόσμο. Η Ελλάδα και η Κύπρος υπήρξαν πάντοτε σύμμαχοι και φίλοι των Αράβων. Η Ελλάδα πάντοτε υποστήριζε τους Άραβες στο αγώνα για την ανεξαρτησία της Παλαιστίνης, ενώ ένα μεγάλο κομμάτι των Παλαιστινίων ήταν χριστιανοί ορθόδοξοι και παραδοσιακά αποδέχονταν την ελληνικότητα του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων. Η Κύπρος, από την εποχή του Μακαρίου και του Νάσσερ, ήταν από τους πρωτοπόρους του κινήματος των Αδεσμεύτων και είχε σύμμαχο στον αγώνα για τη διεκδίκηση της ανεξαρτησίας της την Αίγυπτο. Παράλληλα, ο Αραβικός Σύνδεσμος, υποστήριζε τα δίκαια της Κύπρου και μέχρι τώρα αρνείται να αναγνωρίσει την Βόρεια Κύπρο ως κράτος ανεξάρτητο. Ωστόσο δεν λείπουν τα προβλήματα. Από την περίοδο που 30

ανέλαβε τη Γενική Γραμματεία του Αραβικού Συνδέσμου η Τουρκία, το τουρκικό ψευδοκράτος της Βόρειας Κύπρου έχει γίνει δεκτό ως Παρατηρητής και λαμβάνει μέρος σε όλες τις συνεδριάσεις του Συνδέσμου. Επίσης, υπάρχει κύμα φυγής των Ελλήνων ορθοδόξων και άλλων χριστιανών από τα αραβικά εδάφη που εντείνεται όλο και περισσότερο λόγω των έκρυθμων πολιτικών συνθηκών. Τέλος, η Αίγυπτος αναίρεσε την αρχική συμφωνία με την Ελλάδα για την οριοθέτηση της ΑΟΖ, επικαλούμενη την αντίθεση της Τουρκίας.

Οι γεωπολιτικές πτυχές της συμμαχίας

Για την Ελλάδα και την Κύπρο η ενεργειακή ασφάλεια στην Ανατολική Μεσόγειο σε συνδυασμό με την διαρκή τουρκική απειλή συντελεί στην σύναψη συμμαχιών γεωστρατηγικής σημασίας. Ο άξονας Ελλάδος –Κύπρου-Ισραήλ αποτελεί μία τέτοια περίπτωση. Μάλιστα τη στιγμή που οι Ηνωμένες Πολιτείες πιστεύουν ότι η Τουρκία, ως μουσουλμανικό κράτος, μπορεί να λειτουργήσει ως συνδετικός κρίκος μεταξύ των αραβικών κρατών, της Δύσης και –κυρίως– του Ισραήλ ο άξονας αποκτά βαρύνουσα σημασία για την Ελλάδα και την Κύπρο και το Ισραήλ που είναι οι μόνες μη μουσουλμανικές χώρες στην Ανατολική Μεσόγειο και ο άξονας θα ενίσχυε τη θέση τους στην περιφέρεια.. Το Ισραήλ θεωρεί ιδιαίτερα σημαντική την αποδυνάμωση της Τουρκίας, τον πυρηνικό αφοπλισμό του Ιράν, την ενδεχόμενη ανεξαρτητοποίηση του Κουρδιστάν και το γεωστρατηγικό συνασπισμό με την Ελλάδα και την Κύπρο. Ωστόσο, μείζον πρόβλημα για την προοπτική ενός τέτοιου άξονα αποτελεί η διατήρηση διαχρονικών φιλικών σχέσεων Ελλάδος και Κύπρου με τις αραβικές χώρες. Παρά την προσέγγιση ΑθήναςΛευκωσίας-Τελ Αβίβ μέσω της ενεργειακής και αμυντικής συνεργασίας, όσο παραμένει νεφελώδες το πολιτικό τοπίο στη Μέση Ανατολή, κάθε πρόβλεψη για το μέλλον του γεωστρατηγικού άξονα Ελλάδος-Κύπρου-Ισραήλ τίθεται υπό αμφισβήτηση. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

Δικαιολογημένη η αισιοδοξία;

ο έτος οδεύει προς την ολοκλήρωσή του και οι Μετοχές, στις μεγαλύτερες αγορές του κόσμου, δείχνουν να είναι ξεκάθαροι νικητές στις αποδόσεις έναντι των περισσοτέρων εναλλακτικών μορφών επένδυσης. Η εξαιρετική πορεία των δεικτών βαρόμετρου της αμερικανικής αγοράς μετοχών, σε όλη την διάρκεια του χρόνου, είχε θετικό αντίκτυπο στις ανεπτυγμένες αγορές της Ευρώπης και της Άπω Ανατολής. Δεν συνέβη όμως και το ίδιο με τις αναδυόμενες αγορές που εξακολουθούν να βρίσκονται σε διαδικασία συσσώρευσης. Οι παράγοντες που οδήγησαν σε αυτήν την εξέλιξη ήταν αρκετοί και πολύ ισχυροί. Πρώτος και σημαντικώτερος ήταν η υπερβολική ρευστότητα που εξακολουθεί να διοχετεύει η Αμερικανική Κεντρική Τράπεζα (F.E.D.). Οι επαναγορές ομολόγων με ποσά της τάξης των 85 δις δολλαρίων τον μήνα έδωσαν άφθονα μετρητά στις τράπεζες, αν συνυπολογιστεί μάλιστα ότι λίγα από τα χρήματα αυτά χορηγήθηκαν ως δάνεια. Τόσο τα κεφάλαια αυτά όσο και τα υπάρχοντα από ιδιώτες, θεσμικούς και εταιρικούς επενδυτές, δεν ικανοποιούνταν από τα ασυνήθιστα χαμηλά επιτόκια. Ένας άλλος παράγων ήταν η καθοδική πορεία των ομολόγων στο μεγαλύτερο μέρος της χρονιάς. Η αγορά των ομολόγων είναι η μεγαλύτερη του κόσμου και δείχνει ότι εισέρχεται σε ύφεση μετά από περισσότερα από 30 χρόνια και αφού απέδωσε τεράστια κέρδη στους επενδυτές. Να θυμίσουμε εδώ ότι η πτώση των επιτοκίων ανεβάζει τις τιμές των ομολόγων και αντίστροφα. Ένας εξ ίσου σημαντικός αλλά μάλλον «περίερ-

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

του Μιχάλη Παπίδη γος» καταλύτης ήταν η κρίση χρέους. Θα περίμενε κανείς ότι η ανασφάλεια που δημιουργεί στους επενδυτές το διογκούμενο πρόβλημα του δημόσιου χρέους θα απέτρεπε τις τοποθετήσεις σε μετοχές, πόσο μάλλον σε ιστορικά υψηλότερες τιμές. Πώς εξηγείται η εντυπωσιακή ψυχραιμία που επέδειξαν οι μετοχικές αγορές παγκοσμίως, την ώρα που η πολιτική διχογνωμία στην μεγαλύτερη οικονομία του κόσμου παρά λίγο να την οδηγήσει σε τεχνική χρεωκοπία; Πόσο μάλλον δε στην πιο ισχνή χρηματιστηριακά εποχή του χρόνου, το φθινόπωρο; Η εξήγηση βρίσκεται στην ίδια την ανασφάλεια των επενδυτών και την αποδοκιμασία των χειρισμών των πολιτικών ηγεσιών και στις δύο πλευρές του Ατλαντικού. Η αποστροφή προς τα ομόλογα, μετά από δεκαετίες, αποτελεί αρνητική ψήφο εμπιστοσύνης σε αυτόν που τα εκδίδει, το κράτος. Αποτελεί ακόμη άρνηση αποδοχής των χαμηλότατων επιτοκίων που προσφέρονται και που σαφώς δεν ανταποκρίνονται στον κίνδυνο της χρεωκοπίας, που δεν μειώνεται, αλλά διαρκώς μετατίθεται. Σε αυτό το περιβάλλον, οι μετοχές των επιχειρήσεων αναδεικνύονται σε ασφαλές καταφύγιο. Το χρήμα μετακινείται από τον δημόσιο στον ιδιωτικό τομέα. Οι επενδυτές νιώθουν μεγαλύτερη ασφάλεια σε τοποθετήσεις σε εταιρίες που έχουν παρελθόν, παρόν και μέλλον σε έναν διεθνοποιημένο στίβο δραστηριοτήτων. Πόσο μάλλον για αυτές που κατέχουν ολιγοπωλιακή θέση. Οι μερισματικές αποδόσεις της τάξεως των 3 ως 4 ποσοστιαίων μονάδων μόνον αδιάφορες δεν μπορούσαν να φανούν, αν αναλογιστεί κανείς τι επιτόκια είχαν να προσφέρουν ομόλογα και 31

επιστημονικά νέα τράπεζες. Τα παραδοσιακά καταφύγια του χρυσού και των μετάλλων δεν λειτούργησαν ικανοποιητικά, καθώς οι αγορές αυτές ήταν πάντα ρηχές για να απορροφήσουν την υπερβάλλουσα ρευστότητα. Η θεμελιώδης εικόνα των μετοχών ήταν αρκετά καλή, καθώς οι επιχειρήσεις που είδαν τις μετοχές τους να καταγράφουν κέρδη πέτυχαν ή και ξεπέρασαν τους στόχους τους. Το ευρύτερο οικονομικό τοπίο δεν ήταν βέβαια και το καλύτερο, αλλά η ανάπτυξη εμφάνιζε θετικό πρόσημο σε όλη την διάρκεια του χρόνου.

Τι να περιμένουμε από το 2014; Ο νέος χρόνος θα έχει σίγουρα μεγάλο ενδιαφέρον. Πρώτα από όλα, το μακροοικονομικό περιβάλλον παραμένει το ίδιο. Αναμένεται μικρή ανάπτυξη στις ανεπτυγμένες αγορές, συμπεριλαμβανομένης και της Ευρωπαϊκής (εκτός απροόπτου). Οι επιχειρήσεις θα μπορέσουν να βελτιώσουν τα αποτελέσματά τους, όχι όμως θεαματικά. Η ποσοτική χαλάρωση, ακόμα και μειούμενη, στην Αμερική, θα συνεχισθεί σε όλη την διάρκεια του χρόνου, παρέχοντας άφθονη ρευστότητα. Αυτό μας έχει υποσχεθεί η F.E.D. Οι άλλες κατηγορίες επενδύσεων πιθανότατα θα διακυμανθούν σε ένα μάλλον αδιάφορο εύρος αρνητικής κατεύθυνσης. Τι να περιμένουμε λοιπόν από τις πρωταθλήτριες του 2013; Θα συνεχίσουν να εντυπωσιάζουν μέσα στο 2014; Μια μέτρια επίδοση της τάξης των 5 ως 10 ποσοστιαίων μονάδων θα ήταν λογική και αναμενόμενη, χωρίς να διογκωθούν οι αποτιμήσεις ώστε να καταστούν ακριβές οι μετοχές. Από εκεί και πέρα, τον λόγο θα έχει η επενδυτική ψυχολογία. Η ανάκαμψη των μετοχικών αξιών παγκοσμίως, που ξεκίνησε στις αρχές του 2009, συνεχίζεται. Η ευφορία μπορεί εύκολα στο εξής να δώσει την θέση της στην υπερβολή και την δημιουργία φούσκας. Οι νομισματικές αρχές έχουν τα εργαλεία να την αποτρέψουν. Το ερώτημα είναι αν θέλουν. Είναι γνωστό ότι ένα ανθηρό χρηματιστήριο δημιουργεί αίσθημα οικονομικής και καταναλωτικής ευεξίας (wealth effect). Με δεδομένη την εξάντληση των δημοσιονομικών και χρηματοοικονομικών εργαλείων της υπερδύναμης και της αποτελεσματικότητάς τους στην δημιουργία ανάπτυξης, δεν μπορεί να αποκλεισθεί το ενδεχόμενο να μην εμποδιστεί η φυσική τάση των επενδυτών προς την υπερβολή. Για τα ευρωπαϊκά χρηματιστήρια έχουν δει το 32

φως της δημοσιότητας πλήθος θετικών αναλύσεων. Συμφωνούμε απόλυτα με την άποψη ότι οι ευρωπαϊκές αξίες είναι φθηνότερες από τις αντίστοιχες στην Αμερική. Δεν πρέπει όμως να ξεχνάμε ότι βρίσκονται εκεί γιατί η Ευρωζώνη βρέθηκε στα πρόθυρα της διάλυσης μόλις πριν λίγο καιρό. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ακόμη ότι η αλλαγή φρασεολογίας της Γερμανίας, χάριν εκλογών, δεν απομάκρυνε τον κίνδυνο. Φυσικά, αν συνεχισθεί η μετεκλογική «ησυχία» των γερμανικών αξιώσεων, δεν αποκλείεται να δούμε και τις ευρωπαϊκές αγορές να συμμετέχουν στο θετικό κλίμα. Αυτό το γνωρίζουν καλά οι μεγάλοι οίκοι που προτείνουν Ευρώπη, γι’ αυτό και πιστεύουμε ότι οι τοποθετήσεις τους θα είναι βραχυπρόθεσμες, κερδοσκοπικές και πολύ ευέλικτες, άσχετα με όσα διαλαλούν στους ανυποψίαστους. Οι αγορές της Ασίας, κυρίως δε της Ιαπωνίας, μπορεί να ωφεληθούν περισσότερο από την ξεκάθαρη βούληση της κυβέρνησης της χώρας να συνεχίσει να υποτιμά το ΥΕΝ με ισχυρή νομισματική χαλάρωση, αλλά και με δημοσιονομικά μέτρα. Αν το πείραμα που λαμβάνει χώρα στην Ιαπωνία εδώ και έναν χρόνο στεφθεί με επιτυχία, θα είναι μια μεγάλη ανατροπή, που θα μπορούσε να επαναφέρει την χώρα αυτήν στο παγκόσμιο προσκήνιο. Μεγάλος κίνδυνος παραμένει βέβαια το δημογραφικό πρόβλημα, με τη προχωρημένη γήρανση του πληθυσμού. Πάντως οι αποτιμήσεις των εταιριών είναι λογικές και κατά περίπτωση φθηνές. Να θυμίσουμε, εδώ, πως οι χρηματιστηριακοί δείκτες στην χώρα του ανατέλλοντος ήλιου είναι οι μοναδικοί ανάμεσα στις ανεπτυγμένες αγορές που παραμένουν στο ήμισυ του επιπέδου που πέτυχαν πριν από 25 χρόνια.

Ποιά η θέση της ελληνικής αγοράς; Πρώτα από όλα πρέπει να ξέρουμε ότι η ελληνική αγορά δεν ανήκει πια στις ανεπτυγμένες αγορές. Την έχουν κατατάξει στις αναπτυσσόμενες, δίπλα στους τίγρεις της Ασίας, τα διαμάντια της Αφρικής, τον πλούτο της Νοτίου Αμερικής! Ίσως μας κατέταξαν εκεί για να μην νιώθουμε την μοναξιά μιας κατηγορίας που θα μπορούσε να φέρει τον τίτλο της … «κατεψυγμένης» αγοράς. Κι επειδή κάθε τι πεθαμένο δεν συγκρίνεται με το ζωντανό και το φρέσκο, φανταστείτε πόσα είδη παρασίτων θα αναπτυχθούν μετά την απόψυξη που επιχειρείται, προκειμένου να σερβιριστεί εκ νέου ως … φρέσκια. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

1,1 τρισεκατομμύρια κυβικά k Στα μέτρα το φυσικό αέριο. Στα 1,1 τρισεκατομμύρια κυβικά μέτρα (38,9 τρις κυβικά πόδια) εκτιμώνται τα πιθανά κοιτάσματα των έξι αδειοδοτημένων τεμαχίων της κυπριακής Αποκλειστικής Οικονομικής Ζώνης (AOZ), αναφέρει ο Πρόεδρος της Κρατικής Εταιρείας Υδρογονανθράκων Κύπρου (ΚΡΕΤΥΚ) Χαράλαμπος Έλληνας. Σε άρθρο του στο Oxford Energy Forum, μια τριμηνιαία έκδοση του Ινστιτούτου της Οξφόρδης για τις ενεργειακές σπουδές, ο κ. Έλληνας αναφέρθηκε εκ νέου στην ανάγκη σύντομης προώθησης του τερματικού υγροποιημένου φυσικού αερίου στη Κύπρο λόγω των αλλαγών που επέρχονται στην παγκόσμια αγορά Φυσικού Αερίου, ενώ επανέλαβε τη διαφωνία του με τη επιλογή της χρήσης αγωγού για σκοπούς εξαγωγής του κυπριακού φυσικού αερίου. Αναφερόμενος στις προοπτικές της ενεργειακής αγοράς παγκοσμίως, είπε πως το φυσικό αέριο θα αποτελέσει σχεδόν το ένα τρίτο των καυσίμων που χρησιμοποιούνται για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας μέχρι το 2040, καθώς ο άνθρακας θα σταματήσει να είναι ανταγωνιστική επιλογή για την ηλεκτροπαραγωγή, κυρίως λόγω περιβαλλοντικών πολιτικών, σε αντίθεση με το αέριο που εκπέμπει 60% λιγότερο διοξείδιο του άνθρακα. Ιδιαίτερα για την Ευρώπη, είπε πως στα επόμενα 10 με 20 χρόνια, η Ευρώπη θα χρειαστεί σημαντική αύξηση τόσο σε εισαγωγές πετρελαίου όσο και φυσικού αερίου, καθώς η εγχώρια παραγωγή φυσικού αερίου στην ΕΕ μειώνεται με ταχείς ρυθμούς. «Συνεπώς, η ΕΕ από το 2025 θα χρειαστεί αύξηση περίπου 100 δισ. κυβικών μέτρων στις εισαγωγές φυσικού αερίου ετησίως, σε σύγκριση με το 2010». Ο Πρόεδρος της ΚΡΕΤΥΚ επεσήμανε πως «για την Ευρώπη, το φυσικό αέριο στην Ανατολική Μεσόγειο έχει στρατηγική αξία ως εναλλακτική λύση στις εισαγωγές από τη Ρωσία και τη Βόρεια Αφρική». Μέχρι το 2025, υπογράμμισε, η Κύπρος θα μπορούσε να είναι σε θέση να εξάγει 25 εκατ. τόνων υγροποιημένου φυσικού αερίου (35 δισ. κυβικά μέτρα ετησίως, ξεκινώντας με 5 εκατ. τόνων έως το 2020). Αυτό θα μπορούσε να αυξηθεί σε 35 εκατ. τόνων ετησίως, αν η Κύπρος καταστεί κόμβος υγροποιημένου φυσικού αερίου στην περιοχή. Ο κ. Έλληνας επεσήμανε ωστόσο ότι δεν πρέπει να υποτιμάται η ικανότητα της Ρωσίας να προσαρμόζεται και να προστατεύει τις αγορές της, ακόμη και επανεξετάζοντας την τιμολόγηση του φυσικού αερίου, εάν χρειαστεί. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

τοιχογραφίες k Ελληνικές στην αρχαία Αγορά της Σμύρνης Μια πλούσια συλλογή ελληνικών τοιχογραφιών ανακαλύφθηκε στην αρχαία Αγορά της Σμύρνης κατά τη διάρκεια ανασκαφών που διενεργούνται στην περιοχή. Οι τοιχογραφίες απεικονίζουν σκηνές από την καθημερινή ζωή της Ρωμαϊκής περιόδου. Οι τοιχογραφίες χρονολογούνται από το 2ο και τον 4ο αιώνα μ.Χ., ενώ, σύμφωνα με τους ειδικούς, αποτελούν την πλουσιότερη συλλογή ελληνικών τοιχογραφιών στον κόσμο. Εκτός από κείμενα γραφής και έργα ζωγραφικής που έχουν γίνει με χρώμα, υπάρχουν και δεκάδες σκαλισμένα χαρακτικά στους τοίχους. Τα γραπτά στον τοίχο αναφέρουν ονόματα διαφόρων πόλεων. Οι τοιχογραφίες απεικονίζουν πολλά διαφορετικά θέματα και φιγούρες, από εμπορικά πλοία μέχρι και μονομάχους. Υπάρχουν, επίσης, και ομολογίες: σε μία κάποιος μπορεί να διαβάσει, «Αγαπώ κάποιον που δεν μ’ αγαπά». Σε μια άλλη επιγραφή αναφέρεται «Οι θεοί θεράπευσαν τα μάτια μου, γι’ αυτό αφιερώνω ένα λυχνάρι στους θεούς». Σε άλλο μέρος της τοιχογραφίας βρίσκεται η επιγραφή «Ο μόνος που εμψυχώνει», η οποία συμβολίζει τον Ιησού Χριστό στις απαρχές του Χριστιανισμού. Υπάρχουν, επίσης, και αρκετοί γρίφοι που δεν έχουν ακόμη επιλυθεί. Ο καθηγητής Cumhur Tanrıver δήλωσε ότι η Σμύρνη έχει την μεγαλύτερη συλλογή ελληνικών τοιχογραφιών στον κόσμο. «Υπάρχουν επίσης κάποια κομμάτια τοιχογραφιών κάτω από το κονίαμα, που δεν μπορούμε ακόμα να προσπελάσουμε. Είμαστε σε συνομιλίες με Ελβετούς εμπειρογνώμονες για να τις αποκαλύψουμε, χωρίς να καταστρέψουμε αυτές που βρίσκονται στο ανώτερο στρώμα».

Νομικός: Διέγραψε k Πέτρος 2 εκ. ευρώ δημοσίου χρέους Στη διαγραφή 2 εκατ. ευρώ από το δημόσιο χρέος προχώρησε το υπουργείο Οικονομικών, έπειτα από δωρεά του μη κερδοσκοπικού οργανισμού «Greece Debt Free». Ο αναπληρωτής υπουργός Οικονομικών, κ. Χρήστος Σταϊκούρας, υπέγραψε Υπουργική Απόφαση με την οποία το Ελληνικό Δημόσιο αποδέχεται τη δωρεά των ελληνικών ομολόγων που απέκτησε η GDF και προχώρησε στην ακύρωσή τους, διαγράφοντάς τα, επί της ουσίας, από το σύνολο του δημοσίου 33

επιστημονικά νέα χρέους. Πρόκειται για τη διαγραφή δημοσίου χρέους συνολικής ονομαστικής αξίας 2 εκατ. ευρώ. Η στιγμή αυτή για τους ανθρώπους της Greece Dept Free ήταν ιδιαίτερα σημαντική, καθώς οι προσπάθειες και η επιμονή ενός χρόνου απέδωσαν καρπούς. Χρειάστηκε η ιδέα, η αγάπη για τη χώρα και η θέληση για βοήθεια εν καιρώ κρίσης από έναν Έλληνα του εξωτερικού για να «ακουστεί» το αυτονόητο: Ελλάδα χωρίς χρέος. Ο εφοπλιστής Πέτρος Νομικός ίδρυσε τον Ιούλιο 2013 την «Greece Debt Free», με στόχο την σταδιακή διαγραφή του χρέους. Η ιδέα προέκυψε τον χειμώνα του 2011, κατά τη διάρκεια ενός ταξιδιού του στη Σαντορίνη. H Greece Dept Free στηρίζεται στην «διαγραφή» χρέους μέσω της δευτερογενούς αγοράς ομολόγων και δέχεται δωρεές με στόχο την αγορά ελληνικών κυβερνητικών ομολόγων σε διεθνείς αγορές, σε τιμές πολύ χαμηλότερες από το ποσό που χρωστά η ελληνική κυβέρνηση. Η GDF, στη συνέχεια, βοηθά να μειωθεί το χρέος ακυρώνοντας αυτά τα ομόλογα. Η τρόικα έχει απαγορέψει στην ελληνική κυβέρνηση να αγοράσει στη δευτερογενή αγορά ελληνικά ομόλογα, σε τρίτους όμως όχι. Έτσι, αν κάποιος τρίτος, όπως η GDF θέλει να κάνει κάτι για την μείωση του χρέους μπορεί να βγει στις διεθνείς αγορές και να αγοράσει. Μέχρι στιγμής, χάρη στη GDF έχουν αγοραστεί ομόλογα αξίας πάνω από 3 εκατομμύρια ευρώ. Αν όμως όλοι αρχίσουν να αγοράζουν μαζικά στη δευτερογενή αγορά ελληνικά ομόλογα πιθανόν η τιμή τους να αυξηθεί, για αυτό η αγορά πρέπει να γίνεται σταδιακά. Η απλή αυτή ιδέα είναι μάλλον σωτήρια, για αυτό και όλο και περισσότεροι επιχειρηματίες –ανάμεσα τους πολλοί Έλληνες– ανά τον κόσμο συμμετέχουν στην GDF. Το εξαιρετικά ενδιαφέρον στην περίπτωση της εν λόγω οργάνωσης είναι ότι, ταυτόχρονα με τη δράση της, προωθεί ελληνικά προϊόντα. Εκτός από απευθείας δωρεές, επιχειρήσεις με ελληνικά προϊόντα μπορούν να συμμετέχουν στη GDF φέροντας το ειδικό σήμα με την ελληνική σημαία, όπου αναγράφεται το λογότυπο «Ελλάδα χωρίς χρέος» και με κάθε αγορά ενός τέτοιου προϊόντος, η επιχείρηση δίνει το 50% των εσόδων της στην εξαγορά ελληνικού χρέους, όπως η ελληνική μπύρα VOLCAN. 34

Η οργάνωση «Greece Debt Free» στοχεύει στην «πατριωτική κατανάλωση προϊόντων» πρώτα και έπειτα στην εξαγορά ελληνικού χρέους, έχει εξηγήσει ο κ. Νομικός, ενώ για να πείσει και τους πιο καχύποπτους, υπενθυμίζει ότι η GDF έχει έδρα τις ΗΠΑ, ώστε να μην υπάρχει καμία κρατική και πολιτική παρέμβαση στην λειτουργία του μη κερδοσκοπικού οργανισμού και όλες οι λειτουργίες του είναι διαφανείς και αναρτημένες στο www.greecedebtfree.org Ο κ. Νομικός έχει εργαστεί στην Ελλάδα από το 2004 έως το 2006. Τώρα εργάζεται στο Λονδίνο και στις ΗΠΑ, ως εφοπλιστής. Είναι ιδιαίτερα γνωστός στο εξωτερικό για τις επιτυχημένες δραστηριότητές του και αγαπητός στον τόπο καταγωγής του, την Σαντορίνη. Άρχισε να γίνεται γνωστός στην Ελλάδα χάρη στην GDF. Η οικογένεια του πατέρα του είναι από τη Σαντορίνη και η σχέση της οικογένειας με το νησί είναι μεγάλη. Ο παππούς του και ο πατέρας του υποστήριξαν την οικονομική ανάπτυξη του νησιού από το 1946 μέχρι σήμερα. Ο παππούς του βοήθησε στην ανοικοδόμηση του νησιού μετά το σεισμό του 1956, έδωσε χρήματα για την κατασκευή δρόμων, σχολείων, κλινικών κατά τη διάρκεια αυτών των σκληρών χρόνων. Ο πατέρας του έχει χρηματοδοτήσει το Ίδρυμα Θήρας καθώς και ακαδημαϊκές μελέτες σχετικά με την αρχαιολογία και τη γεωλογία του νησιού. Στη Σαντορίνη, μαζί με τη σύζυγό του ο Πέτρος Νομικός δημιούργησαν ένα μουσείο και χώρο τεχνών που ονομάζεται Santozeum, όπου παρασκευάζεται η ελληνική μπύρα Volkan.

ο αρχαιολόγος του k Πέθανε Δισπηλιού Γ. Χουρμουζιάδης Πέθανε στις 17/10/2013 σε ηλικία 81 ετών, ο πρώην βουλευτής του ΚΚΕ Α’ Θεσσαλονίκης και ομότιμος καθηγητής Αρχαιολογίας στο ΑΠΘ, Γιώργος Χουρμουζιάδης. Νοσηλευόταν από τον περασμένο Σεπτέμβριο, καθώς διαγνώστηκε με προχωρημένο καρκίνο. Η πολιτική κηδεία του έγινε στο κοιμητήριο της Θέρμης. Εξελέγη βουλευτής του ΚΚΕ στις εκλογικές αναμετρήσεις του 2000 και του 2004, ενώ εξέδωσε σειρά βιβλίων για την αρχαιολογία και τη θέση του αρχαιολόγου. Ήταν παντρεμένος και είχε δύο κόρες. Το 1998, για ένα χρόνο περίπου, επιμελείτο και παρουσίαζε σειρά εκπομπών για την αρχαιολογία στον πολιτιστικό ραδιοφωνικό σταθμό της ΕΡΤ (9.58). Η εκπομπή του έγινε βιβλίο και κυκλοφόρησε από τις ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

εκδόσεις «Νησίδες» και τον 9.58 με τίτλο «Λόγια από χώμα» και αφορά στις εμπειρίες του από τις ανασκαφικές δραστηριότητες, ειδικά στους προϊστορικούς οικισμούς της Θεσσαλίας απ’ όπου άρχισε και στο Δισπηλιό της Καστοριάς, όπου βρισκόταν μέχρι το περασμένο καλοκαίρι και επιστατούσε τη συνέχιση των ανασκαφών. Επίσης έχει εκδώσει σειρά βιβλίων για την αρχαιολογία. Η πινακίδα του Δισπηλιού, επίσης γνωστή και ως Κείμενο ή Δίσκος του Δισπηλιού, είναι ένα από τα πολλά αρχαιολογικά ευρήματα στον οικισμό της λίμνης του Δισπηλιού και ανακαλύφθηκε τυχαία το 1932 από τον καθηγητή Αντώνιο Κεραμόπουλο, ενώ το 1992, μετά από 60 χρόνια, ξεκίνησαν αρχαιολογικές ανασκαφές υπό τον Χουρμουζιάδη, τότε καθηγητή προϊστορικής αρχαιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Σύμφωνα με τον ίδιο, η πινακίδα είναι ξύλινη και η χρονολόγηση με C14 έδειξε ότι πρέπει να δημιουργήθηκε στο 5260 π.Χ. Ο οικισμός χρονολογείται ανάμεσα στο 5600 π.Χ. και 4000 π.Χ. Η πινακίδα, αναφέρει ο Χουρμουζιάδης, φέρει χαράγματα ή σήματα, «μια προσπάθεια επικοινωνίας του νεολιθικού ανθρώπου που ελπίζουμε κάποτε να μπορέσουμε να ερμηνεύσουμε», παρά γραφή. Η πρώτη γενικά αποδεκτή καταγεγραμμένη γραφή είναι η σφηνοειδής σουμεριακή γραφή της 3ης χιλιετίας π.Χ.

Τα μυστικά των αρχαίων σκελετών του Φαλήρου

Οι σωστικές ανασκαφές που πραγματοποιούνται από την περασμένη άνοιξη σε ένα αρχαϊκό νεκροταφείο στον φαληρικό όρμο και η επισταμένη μελέτη των ευρημάτων μάς δίνουν τη σπάνια πλέον ευκαιρία να ρίξουμε μια ματιά στη ζωή των ανθρώπων που έζησαν σε εκείνη την περιοχή τον 7ο και 6ο αιώνα π.Χ. Οι ανασκαφές ξεκίνησαν τον Μάιο του 2012 και συνεχίζονται μέχρι σήμερα, με χρηματοδότηση από το Ίδρυμα «Σταύρος Νιάρχος». Χάρη στην ιδιωτική χρηματοδότηση, όμως, η έρευνα προχωρά και ένα βήμα πιο μακριά. Σημαντικό μέρος των οστών που ανακαλύφθηκαν έχουν εξεταστεί από βιο-αρχαιολόγο, ενώ θα ακολουθήσει χημική έρευνα, ισοτοπικές αναλύσεις, ενδεχομένως και τεστ DNA, που θα μας δώσουν αρκετά ολοκληρωΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

μένες απαντήσεις σε μια σειρά από ερωτήματα: ποιοι ήταν αυτοί οι άνθρωποι; Ποια ήταν η ποιότητα της ζωής τους; Με τι τρέφονταν και από τι ασθένειες υπέφεραν; Και, εν τέλει, ποια ήταν η αιτία θανάτου τους; Οι ανασκαφές δείχνουν ότι οι άνθρωποι υποσιτίζονταν και δούλευαν σκληρά. Έχουν μελετηθεί 25 σκελετοί ενηλίκων από τους 168 που έχουν ανακαλυφθεί και 15 από τους 76 σκελετούς βρεφών. Άνθρωποι που δούλεψαν σκληρά στη σύντομη ζωή τους. Που καταπονούνταν καθημερινά σε βαριές χειρωνακτικές εργασίες και έτσι συχνά υπέφεραν, παρά το νεαρό της ηλικίας τους, από ασθένειες που σχετίζονται με τον εκφυλισμό του σώματος. Άνθρωποι που υποσιτίστηκαν στο μεγαλύτερο μέρος της ζωής τους και τελικά, όταν πέθαναν, τάφηκαν λιτά, φτωχικά, ακριβώς όπως φαίνεται ότι έζησαν. Η σκελετική έρευνα ξεκίνησε πριν από τέσσερις μήνες και ήδη καταλήγει σε κάποια πρώτα συμπεράσματα. Το 50% των σκελετών βρεφών που μελετήθηκαν έχουν σημάδια αβιταμίνωσης και αναιμίας. Το ίδιο ισχύει και για τους ενήλικες, με τη διαφορά ότι φαίνονται στα κόκαλά τους έντονα μυϊκά αποτυπώματα και βλάβες στις ενθέσεις των μυών και των συνδέσμων. Τα ευρήματα αυτά δείχνουν ποιες ομάδες μυών χρησιμοποιούσαν οι συγκεκριμένοι άνθρωποι στις καθημερινές τους ασχολίες. Έτσι, σε πολλές περιπτώσεις διαπιστώνεται έντονη καταπόνηση του κορμού και των άνω άκρων, που υποδεικνύει κουραστική, χειρωνακτική εργασία. Στο ίδιο συμπέρασμα οδηγούν και οι δισκοκήλες ή «όζοι του Σμορλ», εκφυλισμοί που παρατηρούνται σε ανθρώπους που σηκώνουν μεγάλα βάρη και οι οποίοι δεν έχουν επέλθει λόγω ηλικίας, καθώς οι συγκεκριμένοι νεκροί είναι συνήθως 2535 ετών. Επίσης, σε κάποιες περιπτώσεις συναντώνται σοβαροί τραυματισμοί, ακόμα κι ένας ακρωτηριασμός, οι οποίοι δεν φαίνεται να έχουν επέλθει βίαια, αλλά κατά την εργασία. Τέλος, υπάρχουν δύο περιπτώσεις νεαρών γυναικών 20-25 ετών που παρουσίαζαν οστεοπενία, κάτι πολύ σπάνιο γι’ αυτή την ηλικία. Τα οστά τους είναι ελαφρά σαν αφρός. Η οστεοπενία υποδεικνύει χρόνια κακή διατροφή. Οι ανθρωπολογικές παρατηρήσεις «δένουν» με τα υπόλοιπα ευρήματα. Από τις ταφές που έχουν ανασκαφεί στο συγκεκριμένο νεκροταφείο, ελάχιστες έχουν κτερίσματα. Η ανασκαφή πραγματοποιείται στον χώρο του Κέντρου Πολιτισμού από την ΚΣΤ’ ΕΠΚΑ, με επικεφαλής την αρχαιολόγο κ. Στέλλα Χρυσουλάκη. Μέρος του αρχαϊκού νεκροταφείου, που έχει συνολική έκτα35

ση 3.000 τ.μ., είχε ανασκαφεί ήδη από τις αρχές του προηγούμενου αιώνα.

πλοία ανέλκυσαν k 37απόβυζαντινά το λιμάνι της Πόλης

Μεταφορές βυζαντινών ευρημάτων εκτελούνται όχι μόνο για το Μετρό Θεσσαλονίκης, αλλά και γι’ αυτό της Κωνσταντινούπολης. Μεταφέρθηκαν από το Γενί Καπί, όπου έχουν βρεθεί εδώ και οκτώ χρόνια, τα 37 βυθισμένα πλοία στο πάλαι ποτέ λιμάνι του Θεοδοσίου, απ’ όπου περνάει η νέα σιδηροδρομική γραμμή. «Το παλαιότερο βυθισμένο πλοίο που βρέθηκε είναι περίπου 1.500 ετών, ενώ όλα έχουν υποστεί φθορές από τις δυνάμεις της φύσης» είπε ο επικεφαλής του Τμήματος Ναυτικής Αρχαιολογίας του Παν/μίου της Κωνσταντινούπολης και του σχετικού περί βυθισμένων πλοίων προγράμματος του Γενί Καπί, Ουφούκ Κοτζαμπάς, ανακοινώνοντας την ολοκλήρωση των ερευνών στη θέση αυτή, προκειμένου να συνεχιστεί η εργολαβία. Για την αποκατάσταση των βυζαντινών πλοίων, που είναι πλέον και το ζητούμενο, γιατί δεν έχουν βρεθεί πουθενά τόσα πολλά μαζί, ανέφερε πως «θα είναι μια ευαίσθητη και μακροχρόνια διαδικασία. Τα πλοία θα ενισχυθούν, με χημικές ουσίες, και θα μπορούν να φιλοξενούν τους επισκέπτες τους». Εξέφρασε επίσης την πεποίθηση ότι «η ανεκτίμητη αυτή συλλογή που τράβηξε την προσοχή τόσο της κοινής γνώμης όσο και του επιστημονικού κόσμου κατά την ανασκαφή, αναμένεται να ενισχύσει πολύ τον πολιτιστικό τουρισμό της Τουρκίας». Σε αυτή την ανασκαφή, που ήταν μία από τις μεγαλύτερες που έγιναν τα τελευταία χρόνια στην Τουρκία, έχουν βρεθεί, εκτός των πλοίων, 10.000 αντικείμενα, καθώς ήταν ένα από τα σπουδαιότερα λιμάνια της πρωτεύουσας του Βυζαντίου. Το αρχαιολογικό αυτό σύνολο συνιστά τη μεγαλύτερη συλλογή μεσαι-

ωνικής ναυσιπλοΐας στον κόσμο. Οι μελέτες για το πολύτιμο αυτό ανασκαφικό υλικό βρίσκονται σε εξέλιξη, είπε ο κ. Κοτζαμπάς, επισημαίνοντας ότι τα ευρήματα στο Γενί Καπί έχουν εμπνεύσει άλλα συναφή προγράμματα, όπως το «LIMEN: πολιτιστικά λιμάνια από το Αιγαίο στη Μαύρη Θάλασσα», το οποίο στοχεύει να δημιουργήσει έναν κατάλογο αντικειμένων πολιτισμού σε πολλές παράκτιες πόλεις του Αιγαίου και της Μαύρης Θάλασσας. Το κέντρο των επιστημονικών εργασιών ήταν φυσικά η Κωνσταντινούπολη, ενώ ξεκίνησαν ήδη κάποια πιλοτικά έργα στην Πόλη για να προωθήσουν ένα δίκτυο πολιτιστικού τουρισμού. Το πρόγραμμα έχει χρηματοδοτηθεί από την Ευρωπαϊκή Ένωση με 1,2 εκατ. ευρώ και θα διαρκέσει δύο χρόνια. Ένα από τα έργα του προγράμματος θα είναι και η κατασκευή ενός πιστού αντιγράφου βυθισμένου πλοίου από αυτά που βρέθηκαν σε αυτή την ανασκαφή. Έχει επιλεγεί το σκάφος υπ. αριθμόν 12, γιατί είναι ένα από τα καλύτερα διατηρημένα, σύμφωνα με την υπεύθυνη της ανακατασκευής του πλοίου, αναπληρώτρια καθηγήτρια Ισίλ Οσαϊζάτ: «Το σκάφος αυτό είναι ένα είδος χρονοκάψουλας όπως το βρήκαμε, με όλο το φορτίο που μετέφερε. Αυτό το δεκάμετρο σκαρί θα ξανανοίξει πανιά στον Μαρμαρά ύστερα από περίπου 1.000 χρόνια». Η κατασκευή του υπολογίζεται να έχει ολοκληρωθεί σε ένα εξάμηνο. Έχει άλλωστε αποκτηθεί εμπειρία στην κατασκευή αντιγράφων αρχαίων πλοίων μετά το πρώτο που κατασκεύασαν, το οποίο παρουσιάστηκε μαζί με το σχετικό βίντεο στην έκθεση που οργάνωσε το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης της Ντόλλης Γουλανδρή στο Μουσείο Σακίπ Σαπαντζί, στον Βόσπορο, με τίτλο «Κυκλάδες - δυτική Μικρά Ασία». Στην εκπληκτική αυτή έκθεση είχαμε δει το ακριβές αντίγραφο ενός προϊστορικού πλοίου, όπως αυτό απεικονίζεται σε ένα τηγανόσχημο ελληνικό αγγείο. Το ξύλινο προϊστορικό σκαρί, με τα κατάλληλα φωτιστικά εφέ, έμοιαζε να πλέει στα νερά του Αιγαίου. Είχε μήκος 14 μέτρων και κατασκευάστηκε από το Ερευνητικό Κέντρο Ενάλιας Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου της Άγκυρας, στο πλαίσιο του «Προγράμματος επανεκκίνησης των κυκλαδικών πλοίων». Το «χτίσιμό» του έδειχνε ότι τα κυκλαδικά πλοία κατασκευάζονταν όπως και τα ιστιοπλοϊκά σήμερα, χωρίς συνδετικά υλικά και καρφιά. Εκμεταλλεύονταν την ιδιότητα του ξύλου να φουσκώνει όταν έρχεται σε επαφή με το νερό.

αφιερωμα

Υπάρχει Ελληνική Αστική Τάξη;

επιμέλεια: Παύλος Καρούσος ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

Αφιέρωμα

Τέσσερις παρατηρήσεις για την ελληνική «αστική τάξη»

ωρίς να εμπλακούμε σε ορολογικές διευκρινίσεις –που είναι ο καλύτερος τρόπος για να χάσει κανείς την ουσία– θα θέλαμε να καταθέσουμε τέσσερεις παρατηρήσεις σχετικά με το τι είναι/τι δεν είναι, συνεπώς πώς λειτουργεί η Ελληνική Αστική Τάξη (τα κεφαλαία τίθενται έτσι, χωρίς αξιολογικό περιεχόμενο…). Απ’ εκεί, προκύπτουν ίσως μερικά χρήσιμα συμπεράσματα. Λοιπόν: στο μέτρο που η αναγωγή στην αστική τάξη προϋποθέτει/σημαίνει κυριαρχία ή έλεγχο ή πάντως αποφασιστική επιρροή στα μέσα παραγωγής, στην μεταπολεμική τουλάχιστον Ελλάδα υπάρχει πρόβλημα! Η πολυδιάσπαση ήδη του αγροτικού κλήρου, μαζί με την πολυδιάσπαση της ιδιοκτησίας στις πόλεις (η αντιπαροχή, η αντιπαροχή…) και την αποικοδόμηση της όποιας βιομηχανικής παραγωγικής βάσης από την δεκαετία του ΄70 και μετά (αν θέλετε να αναζητήσετε ιδεολογικές ρίζες στο φαινόμενο, δικαίωμά σας: αρκεί πάντως το ξήλωμα κάθε παραγωγής λόγω της απώλειας κάθε ανταγωνιστικότητας στην αγκαλιά της – ήδη- ΕΟΚ από την δεκαετία του΄70), δημιούργησε μια ευρύτατη μεσοαστική /μικροαστική μάζα που ΔΕΝ έχει αληθινό δέσιμο με τα όποια μέσα παραγωγής. Την ίδια στιγμή, η κυριαρχία/η επιρροή στα μέσα παραγωγής –όταν αυτά δεν είναι κρατικά, όταν δεν υπάγονται στην καθοριστική επιρροή του δημοσίου τομέα– αφορά όλο και μικρότερο αριθμό ανθρώπων. Αυτό αλλοίωσε την ήδη «ρηχή» αστική τάξη στην φάση ακριβώς που η ενσωμάτωση στην Ευρώπη έθετε ζητήματα σύγκλισης συμπεριφορών, που τελικά αποδείχθηκαν ένα ολόκληρο μέτωπο απόκλισης. Αν, τώρα, δει κανείς αυτήν την ευρύτατη μεσοα-

του του Α. Δ. Παπαγιαννίδη στική/μικροαστική μάζα και τους τρόπους με τους οποίους –ελευθεροεπαγγελματικά, μικροεπιχειρηματικά (το 96,3% των επιχειρήσεων απασχολούν έως 10 άτομα. ακόμη πιο σημαντικό, ο μέσος όρος απασχόλησης σ’ αυτές είναι… λιγώτερο από 2 άτομα!), στελεχιακά, υπαλληλικά– προσπορίζεται την αστική της ένταξη/ευημερία (έως τώρα)/επιβίωση (από δω και πέρα), διαπιστώνει ότι στηρίζονται βασικά στην δουλειά τους/στις ικανότητές τους/στην εκμετάλλευση των δεξιοτήτων τους. Όμως… μια στιγμή! Αυτός δεν είναι ο ορισμός του εργαζομένου; Του θέτοντος την εργατική του δύναμη στην διάθεση μιας ευρύτερης οργανωτικής δομής; Ο Έλληνας μεσοαστός/μικροαστός, αυτό θέλουμε να πούμε, από την φύση της ενσωμάτωσής του στην παραγωγική διαδικασία, ακόμη κι αν εντάσσεται στο επιχειρείν, θυμίζει –πολυτελή, έστω– προλετάριο. Ας μείνουμε όμως και σ’ ένα τρίτο, κοντινό όμως, επίπεδο: ήδη επισημάναμε/υπαινιχθήκαμε την σχέση με το Κράτος, με τους μηχανισμούς του δημόσιου τομέα. Δεν είναι μόνο/δεν είναι τόσο οι περιπτώσεις της υπαλληλικής σχέσης, κι ας είναι αυτές οι περιπτώσεις ευρύτατες: όμως και όλα τα ελεύθερα επαγγέλματα –τα οποία ευρύτατα κατατάσσονται στην αστικότητα–, ασφαλώς και το πλήθος των επιχειρήσεων που βρίσκονται σε συναλλαγή (ο όρος έστω με την ουδέτερη, όχι την πονηρή εκδοχή του!) με το Κράτος και τις παραφυάδες του, όμως ακόμη και όσοι θεωρούν εαυτούς απόλυτα ανήκοντες στον ιδιωτικό τομέα, όλοι αναγκαστικά κινούνται με τους ρυθμούς και την λογική και το «ου μπλέξεις» που χαρακτήριζε ανέκαθεν, και που μετά τον Ευρωπαϊκό εκσυγχρονισμό της (χρησιμοποιούμε ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

τον όρο με πικρή αίσθηση του πόσο Οργουελλιανά λειτούργησε ο Εκσυγχρονισμός στην πράξη…) ακόμη περισσότερο χαρακτηρίζει την Ελληνική πραγματικότητα. Η ελληνική αστική τάξη, τάξη είναι μόνον άμα την δει κανείς με νομενκλατουρίστικη ματιά: η εγγύτητα στο Κράτος και η συμμόρφωση μετράει. Και αν στην «Ευρώπη» αναζητήθηκε κάποια στιγμή η απελευθέρωση από την Βαλκανική κρατική εξάρτηση, τελικά εκείνο που προέκυψε ήταν η μετακίνηση της εξαρτησιακής λογικής. Αν οι τρεις αυτές παρατηρήσεις είχαν να κάνουν με την δομή και την λειτουργία εκείνου που κατά σύμβαση αποκαλέσαμε αστική τάξη, η τέταρτη έχει να κάνει με την διάσταση της ελληνικότητας. Στο μέτρο που ο κόσμος αυτός, στα πλαίσια του αυτοχαρακτηρισμού του τα χρόνια της Μεταπολίτευσης, αναζήτησε σημεία αναφοράς, το έπραξε κατά κύριο λόγο (θεωρούμε ότι το πράττει αποκλειστικά, αλλά λέμε «κατά κύριο λόγο» ώστε να μην θεωρηθεί ότι πάμε το επιχείρημα στα άκρα) με τα μάτια στραμμένα «έξω». Το «έξω» μπορεί να μην ήταν μονόχρωμο, μπορεί και να μεταβαλλόταν διαχρονικά. Όμως ήταν «έξω»! Από την ιδεολογική αναζήτηση Σορβόννης ή Ναντέρ, LSE ή FUB ή Αμερικανικής Ανατολικής Ακτής ή αργότερα Σχολής Σικάγου, μέχρι την ανεύρεση του πολιτιστικού στο Μέγαρο ή στην ροκ σκηνή ή στην (εισαγόμενη) ραπ, από την συνθηματολόγηση του κοινωνικού κράτους/welfare state μέχρι την μετάβαση στην βουλγκάτα των ιδιωτικοποιήσεων, από την ανακάλυψη της οικολογικής, ή της αντικαπνιστικής, ή της ομοφυλικής πολιτικής ορθότητας μέχρις όλο το ουράνιο τόξο της ενδυματολογικής ένταξης (από τα κουστούμια Armani και τις γόβες Louboutin μέχρι τα με κάθε επιμέλεια σκισμένα τζην), η ένταξη μέσα επιχειρήθηκε –και, όσο επετεύχθη, κατακτήθηκε– με σταθερή αναφορά έξω. Αυτές οι τέσσερεις παρατηρήσεις (αποσύνδεση από τα όποια μέσα παραγωγής / στήριξη στην –εν τέλει– εργατική δύναμη του ατόμου / σφιχταγκάλιασμα με το Κράτος και υπαγωγή στους κανόνες του, συν εξάρτηση / αγκύρωση και μιμητισμός του «έξω») δίνουν, για μας, το αυτάρεσκο αδιέξοδο της έννοιας Ελληνική Αστική Τάξη. Το αποτέλεσμα, βιωμένο γύρω μας. Σκίτσο του Μίνου Αργυράκη

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

Αφιέρωμα

Η ύφεσις υπερέβη τα όρια αντοχής. Δεν χρειάζονται άλλα «μέτρα» εις βάρος της μέσης αστικής τάξεως.

κυβέρνησις μειοψηφίας Σαμαρά-Βενιζέλου, προκειμένου να διατηρηθή στην εξουσία, απεργάζεται νέα «μέτρα» , ύψους 2,5 δις. Ευρώ, εις βάρος της μεσαίας αστικής τάξεως (ΜΑΤ), κυρίως μέσω της περαιτέρω επιβαρύνσεως της ακινήτου περιουσίας. Οι νέοι αυτοί φόροι (επί των κατοικιών και οικοπέδων), πέραν του ότι θα υστερήσουν έναντι του στόχου εξ αιτίας της φοροδοτικής εξαντλήσεως της ΜΑΤ, παραδόξως δεν χρειάζονται. Τα απηνή μέτρα λιτότητος που εφηρμόσθησαν την περασμένη τριετία υπό της Τρόϊκας, εκτός της συρρικνώσεως του δημοσίου ελλείμματος προ τόκων και χρεωλυσίων, ηφάνισαν το έλλειμμα του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών που, από την εποχή του Τρωϊκού πολέμου συνόδευε την Ελληνική οικονομία, προκαλώντας την δυσημερία της ΜΑΤ. Το ισοζύγιον τρεχουσών συναλλαγών παρουσίασε πλεόνασμα 156 εκατομμυρίων ευρώ το πρώτο 7μηνο του λήγοντος έτους, έναντι ελλείμματος 6,4 δις.ε. πέρυσι και 13,6 πρόπερυσι αντιστοίχως. Το εμπορικόν έλλειμμα (9,8 δις.ε.) εκαλύφθη σχεδόν από το πλεόνασμα του τουριστικού και ναυτιλιακού συναλλάγματος (8,3 δις.ε.) και οι πληρωμές τόκων (4 δις.ε.) από τις μεταβιβάσεις εισοδήματος από την Ε.Ε. (3,8 δις.ε.). Μάλιστα, μαζί με τις υπόλοιπες εισπράξεις της Ελληνικής κυβερνήσεως από την Ε.Ε.,

του Kωνσταντίνου Κόλμερ το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών και μεταβιβάσεων εισοδήματος ήταν θετικό στο διάστημα ΙανΙουλίου 2013 κατά 2,6 δις. ε. έναντι αρνητικού κατά 13 δις. ευρώ, μόλις πρό διετίας. Τον Αύγουστον, τα νέα από το ισοζύγιον ήσαν ακόμη καλύτερα. Τα στοιχεία αυτά φανερώνουν ότι η Ελληνική οικονομία εσταθεροποιήθη εξ αιτίας των περιοριστικών μέτρων που επεβλήθησαν από την «Τρόϊκα» και τα δύο Μνημόνια. Όπου επενέβη το Διεθνές Νομισματικό Ταμείον, επιδίωξΊς του ήταν η εξαφάνισις της ανισορροπίας στο ισοζύγιον πληρωμών της εκάστοτε χώρας. Τούτο επετεύχθη και στην Ελλάδα με μεγάλες θυσίες της ΜΑΤ και όχι από διαρθρωτικές ή νομισματικές αλλαγές, τις οποίες εξήγγειλε η κυβέρνησις μειοψηφίας αλλά δεν είχε το κουράγιο να εφαρμόσει. Συνεπώς, οι μέχρι τούδε «οριζόντιες περικοπές» μισθών και συντάξεων, οι απολύσεις (χρησίμου) προσωπικού στον δημόσιο τομέα και, κυρίως, η απηνής φορολογία με αυξήσεις του ΦΠΑ στο 23%, τριών ετών «χαράτσια» και εξοντωτικούς φόρους ακινήτου περιουσίας (τέσσαρες ΦΑΠ μέχρι τούδε) πρέπει να σταματήσουν, γιά να ηρεμήσει η οικονομία και να επανέλθουν οι καταθέσεις στις Τράπεζες, με τις οποίες η ΜΑΤ πληρώνει τους εκτάκτους φόρους εισοδήματος και περιουσίας. Οι Τράπεζες, με την σειρά των, θα ημπορέσουν ούτως ν’ αποφύγουν ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

Σκίτσο του Μποστ

την περαιτέρω συρρίκνωσι των διαθεσίμων κεφαλαίων και να δώσουν ρευστότητα στην αγορά που υποφέρει τα πάνδεινα. Διαφορετικά θα χρειασθή νέα ανακεφαλαίωσις, όπως ανέφερε προσφάτως ο Ιβ Μέρς, μέλος του Εκτελεστικού Συμβουλίου της ΕΚΤ. Ταύτα δεν σημαίνουν ότι οι προσπάθειες εξυγιάνσεως της Ελληνικής οικονομίας πρέπει να σταματήσουν αλλά μάλλον να εξορθολογισθούν. Οι απολύσεις δημοσίων υπαλλήλων επιτείνουν την οικονομική ύφεσι και ο εκμηδενισμός των δημοσίων επενδύσεων στερεί την χώρα των απαραιτήτων υποδομών και της συντηρήσεως των (ίδε και πολύπαθη... οδόν ΠΑΘΕ). Ο πρωθυπουργός θα έδει να ευχαριστήσει τον κ. Γιάννη Στουρνάρα, διά τις μέχρι τούδε φιλότιμες προσπάθειές του να επιβάλει σοβιετικού τύπου οικονομία στην Ελλάδα και να εξοντώσει την ΜΑΤ. Θα ημπορούσε τον στείλει πίσω στο ΙΟΒΕ, να παράγει «μελέτες», ως εκείνη που έλεγε ότι με το άνοιγμα των κλειστών επαγγελμάτων θ’ αυξάνετο το ΑΕΠ κατά 15%! Στην θέσι του, ο πρωθυπουργός θα ημπορούσε να βάλει τόν κ. Λέανδρο Ρακιντζή, με δυνατότητα ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

επιβολής ποινών στους επιόρκους δημοσίους υπαλλήλους. Αυτό αρκεί διά την επάνοδο της κρατικής μηχανής εις εύρρυθμον λειτουργίαν άνευ υπερφορολογήσεως της ΜΑΤ. Βεβαίως, θα υπάρχει πάντοτε το πρόβλημα του τεραστίου δημοσίου χρέους 304 δις ευρώ πλέον 74 δις ευρώ από το ELA (έκτατη χρηματοδοτική βοήθεια από την Ευρωκεντρική Τράπεζα). Μ’ εθνικό εισόδημα κάτω των 200 δις ευρώ, είναι προφανές ότι η εξυπηρέτησις σήμερον του εξωτερικού χρέους είναι αδύνατος. Ο κ. Σαμαράς οφείλει να εξηγήσει στους «εταίρους» μας ότι το δυσθεώρητο δημόσιον χρέος θα εξυπηρετηθή μόνον εφ’ όσον η Ελληνική οικονομία επανέλθη εις αναπτυξιακούς ρυθμούς άνω του 2%, ως στο παρελθόν. Μόνον τότε θα είναι δυνατή η μερική αποπληρωμή του χρέους από το πλεόνασμα του κρατικού προϋπολογισμού και όχι από την ΜΑΤ. Τώρα προέχει η αντιμετώπισις της ανεργίας που υπερβαίνει το 30%, διά να μην χαθή μία ολόκληρη νέα γενεά και η κοινωνική ειρήνη - ήδη διασαλευθείσα στην πρωτεύουσα. Δι’ ένα χρονικόν διάστημα πρέπει ν’ανασταλή η ελευθερία εξαγωγής κεφαλαίων (ως εν Κύπρω), διά να μην ημπορούν οι εκάστοτε Λαυρεντιάδηδες να εξαπατούν τις πρόθυμες, εμπορικές Τράπεζες μπροστά στα μάτια της Τραπέζης της Ελλάδος, που εθελοτυφλεί, και να μεταφέρουν δεκάδες εκατομμυρίων ευρώ στο εξωτερικό εις βάρος των καταθετών και φορολογουμένων της ΜΑΤ. Η μείωσις των φόρων είναι απαραίτητη διά την επάνοδο των κεφαλαίων και τις ιδιωτικές επενδύσεις της ΜΑΤ. Με μείωσι του ΦΠΑ στο 8% (όπως ο μέσος Sales tax στις ΗΠΑ), του φόρου εισοδήματος στο 10% και των (ανταποδοτικών) φόρων των ακινήτων στο 0,5% της πραγματικής αγοραίας των αξίας, ως και του ΙΚΑ στο 15% των μισθών, οι φορολογικές εισπράξεις θ’ αυξηθούν αντί της σημερινής μειώσεως των. Ούτως, η Ελλάς θα μπορέσει ν’ανταποκριθή στον «φορολογικόν ανταγωνισμό» των γειτονικών χωρών, που προσελκύουν ξένες επενδύσεις. Εάν αντιθέτως συνεχισθή η τακτική των φορολογικών αφαιμάξεων, η ΜΑΤ θα υποστή ανήκεστον οικονομική βλάβη και ολόκληρο το σύστημα της αστικής οικονομίας θα καταρρεύσει. Θα χρεισθή μία 50ετία ν’αποκατασταθή, αλλά και ο κ. Σαμαράς δεν θα επανεκλεγεί, καθώς οι αστοί ξέρουν να «μαυρίζουν» τους ολετήρες των. 41

Αφιέρωμα

Η σωτηρία της αστικής τάξης προϋποθέτει την ανάκαμψη της αγοράς ακινήτων

αγορά ακίνητης περιουσίας συνδέεται αμφίδρομα και ισχυρά με την οικονομία και την κοινωνία μιας χώρας. Σε ιδανικό επίπεδο, η υγιής ανάπτυξη της οικονομίας συμπαρασύρει την κτηματαγορά, η οποία αποτελεί μια κινητήριο δύναμη για την περαιτέρω ανάπτυξη της οικονομίας και της κοινωνίας. Βέβαια, όπως συμβαίνει σήμερα, η αντίρροπη εξέλιξη, δηλαδή η οικονομική ύφεση, οδηγεί σε ύφεση και της αγοράς ακινήτων, πτώση των αξιών ακινήτων και του συνολικού πλούτου της κοινωνίας, δημιουργώντας έναν αρνητικό φαύλο κύκλο. Τις τελευταίες δεκαετίες, η ελληνική αγορά ακινήτων έγινε αδιαμφισβήτητα το πεδίο αποταμίευσης και εργασίας για ένα μεγάλο τμήμα της ελληνικής αστικής τάξης, της μεγάλης πλειοψηφίας της κοινωνίας. Η απόκτηση ενός ακινήτου αποτέλεσε όνειρο ζωής, επένδυση και τομέας εργασίας για ένα μεγάλο μέρος των Ελλήνων. Η ακίνητη περιουσία αποτέλεσε εκ των πραγμάτων την υποδομή της οικονομίας, την ραχοκοκαλιά του μοντέλου ανάπτυξης της χώρας. Η σωρευτική υπεραξία αγοράς γης και ακινήτων τα προηγούμενα 30 έτη ήταν υψηλότατη και σχετικά ασφαλής. Για αυτό έφτασε στο 70-80% το

του Μάνου Κρανίδη ποσοστό ιδιοκατοίκησης και το μερίδιο αποταμίευσης του πλούτου των νοικοκυριών σε ακίνητα. Για αυτό η συμμετοχή του ευρύτερου κλάδου στο ΑΕΠ και την συνολική απασχόληση ξεπέρασε το 10%, παραμένοντας διαρκώς ένας από τους μεγαλύτερους σε συνεισφορά κλάδους στην οικονομία. Χωρίς καμμία αμφιβολία, η επένδυση και εργασία στην ελληνική αγορά ακινήτων αποτέλεσε τα προηγούμενα έτη τον αποδοτικό τρόπο δημιουργίας εισοδήματος και πλούτου για πολλούς. Όμως, την ίδια περίοδο, η εξέλιξη της πορείας του κλάδου ακίνητης περιουσίας καθρέπτισε την στρεβλή ανάπτυξη της ελληνικής οικονομίας. Μια οικονομία που αναπτύχθηκε άναρχα, χωρίς στρατηγική γιά την δημιουργία υγιούς παραγωγικής δομής, στηριζόμενη υπερβολικά στον υπερδανεισμό, στις ευρωπαϊκές χρηματοδοτήσεις, στην εγχώρια ζήτηση και τον ρόλο του κράτους. Μια τελικά μη βιώσιμη οικονομία, η οποία λειτούργησε με πολλαπλές στρεβλώσεις, αναπτύσσοντας διεθνή ανταγωνιστικότητα σε λίγες περιπτώσεις. Λογικά, αυτού του είδους η οικονομική ανάπτυξη οδήγησε στην στρεβλή, υδροκέφαλη, μη βιώσιμη ανάπτυξη και της κτηματαγοράς, χωρίς ισορροπία, ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

με υπερπροσφορά ακινήτων, με παραπλανητική μη βιώσιμη ζήτηση και υπερδανεισμό των νοικοκυριών, υπερβολή της αυθαιρεσίας, χωρίς ικανότητα ανάδειξης των φυσικών πόρων και της θέσης της χώρας. Καθοριστικές αδυναμίες: η διαχρονική απαξίωση των δημοσίων ακινήτων, η έλλειψη δημιουργίας ανταγωνιστικών προϊόντων ακίνητης περιουσίας με διεθνές brand name. Επακόλουθο, η τωρινή βαθιά ύφεση και η ραγδαία απαξίωση της ακίνητης περιουσίας των νοικοκυριών. Σε αυτήν την περίοδο, το κράτος εν γένει αποδείχθηκε απών και σε πολλές περιπτώσεις ανυπέρβλητο εμπόδιο. Η ολοκληρωμένη πολιτική ακινήτων όνειρο θερινής νυκτός. Η αξιοποίηση δημοσίων ακινήτων χωρίς δημιουργικότητα και πρακτικά αποτελέσματα υψηλής εμβέλειας εκτός ελαχίστων εξαιρέσεων. Η υλοποίηση χωροταξικών σχεδίων και πολεοδομικών ρυθμίσεων διάσπαρτη με καθυστερήσεις ετών. Η διοικητική υποστήριξη της αγοράς ακινήτων χαμηλή. Η δημιουργία κτηματολογίου με ένα καθυστερημένο αόρατο τέλος. Η ρύθμιση του τραπεζικού τομέα αναποτελεσματική, όταν η πιστωτική πολιτική ήταν υπέρ του δέοντος επεκτατική ή τώρα που η ρευστότητα είναι ανύπαρκτη. Η φορολογική πολιτική στρεβλή, μη αναπτυξιακή, διατηρώντας ένα επιβαρυντικό πλαίσιο 40 φόρων και τελών σχετικών με τα ακίνητα. Όντως δημόσιες υποδομές έγιναν όπως το μετρό, η αττική οδός, τοπικές αναπλάσεις και τμήματα των εθνικών οδών, αλλά οι ελλείψεις είναι ηχηρές κυρίως σε επίπεδο έργων καθημερινότητας. Την περίοδο του μνημονίου, η κατάσταση στον τομέα των ακινήτων επιδεινώθηκε σημαντικά, αφού η ζήτηση καταβαραθρώθηκε, η τραπεζική χρηματοδότηση σταμάτησε εντελώς, τα εισοδήματα μειώθηκαν ραγδαία. Η «ληστρική» υπέρ-φορολόγηση των ακινήτων με τεκμαρτούς φόρους κατοχής τύπου «χαρατσιού» (ΕΕΤΗΔΕ), έδωσε το τελικό χτύπημα για την απαξίωση της αγοράς ακινήτων και της αξίας τους. Επακόλουθη η μείωση αξιών κατά 50% και άνω, αλλά και των μεταβιβάσεων κατά 80% σε σχέση με το 2008. Εν ολίγοις, η ακίνητη περιουσία της ελληνικής αστικής τάξης, των νοικοκυραίων ιδιοκτητών, απαξιώθηκε. Το όνειρο ζωής χάνεται, το ακίνητο γίνεται από επένδυση ένα «επικίνδυνο» βάρος και βέβαια η οικονομία βυθίζεται περισσότερο σε ύφεση. Μοναδική ελπίδα η ελληνική οικονομία να αναδομηθεί, ώστε να λειτουργεί και να αναπτύσσεται με ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

ένα φρέσκο ανταγωνιστικό και παραγωγικό μοντέλο. Η αναδόμηση αυτή είναι δύσκολη αλλά εφικτή. Πεμπτουσία όμως της νέας βιώσιμης ανάπτυξης παραμένουν οι κτιριακές υποδομές και η ακίνητη περιουσία. Άλλωστε επί της γης και εν μέσω κτιρίων δημιουργείται, αναπτύσσεται και δραστηριοποιείται κάθε φορέας της οικονομίας και κοινωνίας. Απαιτείται όμως ένα σοβαρό ουσιαστικό σχέδιο ανασυγκρότησης, που θα περιλαμβάνει μια μελετημένη αναπτυξιακή πολιτική για την αγορά ακινήτων. Μια νέα προσέγγιση που θα δημιουργεί ανάπτυξη, παραγωγικά δημόσια έσοδα, λιγώτερους και δίκαιους φόρους ακινήτων και τελικά στήριξη των αξιών ακινήτων. Μόνον τότε θα υπάρξει ουσιαστική ευοίωνη προοπτική για την αστική τάξη των νοικοκυραίων ιδιοκτητών ακινήτων και θα απομακρυνθεί η σημερινή τραγική κατάσταση όπου η φτωχοποίηση, το ξεπούλημα περιουσιών και η φυλακή αποτελούν κοντινά ενδεχόμενα. Η οικονομία και η αγορά ακινήτων έφτασαν το σημείο μηδέν. Είναι η ίδια η εξέλιξη που πλέον οδηγεί στην αναδόμηση τους. Η απαξίωση δεν είναι η απόλυτη αλήθεια και δεν ωφελεί κανένα. Είναι η ώρα της ουσιαστικής δράσης, με στρατηγική στόχευση μια νέα φυσιογνωμία για την ελληνική οικονομία. Η ακίνητη περιουσία παίζει τον αυτονόητο ρόλο την υποδομής του νέου “brand name” και η αστική τάξη το κοινωνικό δυναμικό αυτής της νέας ανάπτυξης. Η προσωπική και συλλογική νέα εποικοδομητική νοοτροπία, η δέσμευση για δράση προς την δημιουργία μιας νέας ανταγωνιστικής οικονομίας και μιας νέας ισόρροπης ανάπτυξης είναι η ηλεκτρική σύνδεση. Πρώτοι σε ευθύνες οι ηγέτες της χώρας και ισάξια οι πολίτες. Για αυτό η κυβερνητική πολιτική πρέπει άμεσα να αλλάξει άρδην όσον αφορά στην αγορά ακινήτων. Η ελληνική αστική τάξη είναι ακόμη αφοσιωμένη στο να επενδύσει σε ακίνητη περιουσία και θα αντιδράσει θετικά σε μια αναπτυξιακή πολιτική ακινήτων. Τότε και μόνον τότε θα πετύχουμε ανάπτυξη και θα προαχθεί πραγματικά και καθολικά το κοινωνικό συμφέρον.

Αφιέρωμα

Η ευρωπαϊκή αστική τάξη και το εγχώριό της κακέκτυπο του Κωνσταντίνου M. Σταματόπουλου

Ι. Δύση

άπου μέσα στον 11ο αιώνα, στην καρδιά του Δυτικού Μεσαίωνα, στους κόλπους της φεουδαλικής Δύσεως, άρχισε να αποκτά υπόσταση μία κατηγορία πληθυσμού άλλη από τους ευγενείς και τους παροίκους: οι αστοί. Εν όσω η Δύση τους δύο επόμενους αιώνες ανεπτύσσετο, κάτι που σημαίνει πως τόσον η διοίκηση όσο και η οικονομία γινόταν όλο και πιο πολύπλοκη, όσο δηλαδή η Δύση πλούταινε και προόδευε ο πολιτισμός της, τόσο αυξανόταν η νέα αυτή τάξη και η ισχύς της μεγάλωνε. Η παρουσία της, λόγω της μόρφωσης και των δεξιοτήτων των μελών της, γινόταν όλο και πιο απαραίτητη, στον ενδιάμεσο ή παράλληλο κοινωνικό χώρο που της άφηνε ο φεουδαλισμός. Στην ανέλιξή τους αυτή, οι πρώτοι αστοί μεγάλως υποστηρίχθηκαν από τις υπό εκκόλαψιν Μοναρχίες, που πάλευαν κατά των ισχυρών φεουδαρχών στην προσπάθεια για δημιουργία συγκεντρωτικώτερου και πιο ορθολογικά διοικούμενου ενιαίου Κράτους. Μεγάλες δυναστείες κεφαλαιοκρατών τον 15ο και 16ο αιώνα «ανταποδίδουν» την ευεργεσία, στηρίζοντας οικονομικά και διόλου ανιδιοτελώς τις Μοναρχίες, παρέχοντάς τους δάνεια, ώστε να ενισχύσουν περαιτέρω την διοίκηση στις κτήσεις τους, να χρημα-

τοδοτήσουν πολέμους και υπερπόντιες εξερευνήσεις και να καλύψουν σπατάλες (με ή χωρίς εισαγωγικά) τις οποίες συνεπάγεται ο δικός τους τρόπος ζωής. Στην Ιταλία, όπου η επιβίωση σε μεγάλο μέρος της χερσονήσου της χρήσης του Ρωμαϊκού Δικαίου αμβλύνει τον φεουδαλισμό, αστικής προελεύσεως οικογένειες φθάνουν να αδράξουν την ύπατη αρχή. Οι Φλωρεντίνοι Μέδικοι έχουν άλλωστε τους ομοίους τους, καίτοι λιγώτερο λαμπρούς, τόσο στην Φλάνδρα και τις Κάτω Χώρες, όσο και στις ελεύθερες (από την φεουλική εξουσία) γερμανικές πόλεις της πανίσχυρης οικονομικά Χάνσας, στα παράλια της Βόρειας θάλασσας και της Βαλτικής. Μέσα στον 18ο αιώνα, η κοινωνική άνοδος των αστών καθιστά όλο και πιο δυσδιάκριτα τα όρια ανάμεσα στην δική τους ελίτ και τις κατώτερες και μέσες βαθμίδες της αριστοκρατίας, είτε λόγω επιγαμιών μεταξύ κατεστραμμένων αριστοκρατών και θυγατέρων ανερχόμενων κροίσων είτε λόγω αγοράς φεουδαλικής γης και φεουδαλικών δικαιωμάτων ή και τίτλων από αστούς. Η υπέρτατη εξ άλλου επιδίωξη των αστών ήταν να μιμηθούν και να εξομοιωθούν καθ’όλα με την τάξη που ήταν πάνω από αυτούς· στην πραγματικότητα, και παρά τον σωρευμένο πλούτο, ακόμη και αν ο τρόπος ζωής τους λίγο διέφερε ως προς την αισθητική εκλέπτυνση και την ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

εξωτερική κοινωνική συμπεριφορά, απέκλινε σαφώς από την αριστοκρατία ως προς τον κώδικα αξιών, που συγκροτούσε την αυστηρή, διότι αξιοκρατική και οικονόμο, συνάμα δε και χαλαρή, διότι στενή και στεγνή και ολοφάνερα υποκριτική αστική ηθική. Από την άλλη, οσημέραι πληθαίνουν οι ευγενείς που τάσσονται αλληλέγγυοι με την «τρίτη τάξη». Κάτι που περίτρανα θα φανεί στην πρώτη φάση της Γαλλικής Επαναστάσεως, όπου τόσο οι μεν όσο και οι δε εμφανίζονται από κοινού υπέρμαχοι της Συνταγματικής Μοναρχίας και της κατάργησης των προνομίων. Η Μεγάλη Επανάσταση σηματοδοτεί το όριο ανάμεσα στο Παλαιό Αριστοκρατικό Καθεστώς και την νέα περίοδο, όπου η κοινωνική πρωτοκαθεδρία περνά από τους ευγενείς στους αστούς· η κατάργηση των προνομίων εξισώνει, τουλάχιστον θεωρητικά, τους πάντες απέναντι στον νόμο (μετατρέποντας ταυτόχρονα τους εργάτες-μέλη συντεχνιών σε προλετάριους). Ενώ η υπεροχή πλούτου γέρνει την πλάστιγγα προς την πλευρά των μεγαλοαστών, καθ’ότι αυτοί καταπιάνονται με κερδοφόρους τομείς της οικονομίας, με τους οποίους η αριστοκρατία δεν καταδέχεται να ασχοληθεί. Τούτο φυσικά ισχύει κυρίως για την Γαλλία, την από τότε και στο εξής πολιτική πρωτοπορία της Ευρώπης, λιγώτερο δε για την υπόλοιπη ήπειρο, στην οποία, με εξαίρεση την Αγγλία, η βασική τομή ήταν η επανάσταση του 1848, εμπνευσμένη και αυτή από το 1789. Αν τον 18ο αιώνα τα πρότυπα ήσαν εκείνα της αριστοκρατίας, τον 19ο τα υπαρξιακά και αισθητικά πρότυπα (λ.χ. ο ρυθμός Biedermeyer στην Μεσευρώπη) είναι εκείνα της αστικής τάξεως, στα οποία συμμορφώνονται ακόμη και οι βασιλείς, αρχής γενομένης από τον Λουδοβίκο-Φίλιππο της Γαλλίας, την Βικτωρία και τον Αλβέρτο της Μεγάλης Βρεταννίας. Έως τα 1914, ωστόσο, σε καμμία από τις Δυτικοευρωπαϊκές χώρες η αστική-μεγαλοαστική τάξη δεν υποσκέλισε, ακόμη και στην δική της συνείδηση, την αριστοκρατία. Αυτή συνέχισε να αποτελεί αν όχι πάντοτε τον σχεδόν απρόσιτο στόχο και το συχνά ανομολόγητο ιδεώδες του αστού, την σχετικώς σταθερή κοινωνική κατηγορία, η οποία ήλκυε την αστική τάξη προς τα πάνω, διάνθιζε την αυστηρή ζωή της με την γοητεία και την αξία του περιττού, την φαίδρυνε ενίοτε και με την επιπολαιότητά της, την έτρεπε προς τον κοσμοπολιτισμό. Και ταυτόχρονα της δίδασκε την οργανική σχέση με τις ρίζες, το χώμα και την πατρώα γη (με ή χωρίς εθνικιστική ιδεολογία, η οποία ήταν σύμπτωμα αστικής προελεύσεως και επίδρασης, παιΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

δί και αυτό της Γαλλικής Επαναστάσεως)· το αριστοκρατικό πρότυπο στεκόταν κυρίως αντίρροπο τόσο στην απόλυτα κυνική επικράτηση ενός κόσμου στον οποίον το χρήμα (αποταμίευση-επένδυση- εκμετάλλευση) ήταν το παν, όσο και στην φυσική καθοδική και ισοπεδωτική ροπή του να επιστρέψει η διαστρωματωμένη και σύνθετη αστική τάξη και να διαχυθεί στις λαϊκές μικροαστικές ρίζες της. Ο παραπάνω κανόνας απαντάται σε μεγάλο αριθμό παραλλαγών, από την ρεπουμπλικανική Γαλλία της Γ΄ Δημοκρατίας –όπου η αριστοκρατία αυτοπεριορίζεται σε ένα είδος κοινωνικώς ανώτερου περιθωρίου – μέχρι την Αυστρο-Ουγγαρία (όπου το εβραϊκό στοιχείο είναι ιδιαίτερα σημαντικό μεταξύ των αστών) και την Γερμανία/ Πρωσσία, χώρες με μικρότερη κοινωνική κινητικότητα και πολιτικά οπισθοδρομικές. Αλλά και σ’ αυτήν την φιλελεύθερη Αγγλία, η αριστοκρατία διατηρεί σε μεγάλο βαθμό το κύρος και την πραγματική της ισχύ· αρκεί να δει κανείς τα μέλη των βρετανικών κυβερνήσεων τον 19ο αιώνα και τα πρόσωπα των πρωθυπουργών, τούτο δε όχι μόνον στο κόμμα των Tories. Στο άλλο του άκρο, ο αστικός κόσμος είχε δύο εχθρούς: θεωρητικό τον πρώτο, λίαν υπαρκτό και επικίνδυνο τον δεύτερο: την αγροτιά, που παρέμενε συναισθηματικά και κοσμοθεωρητικά σε μεγάλο βαθμό συνδεδεμένη με την αριστοκρατία (αποτελώντας μαζί της τον κόσμο που βαθμηδόν απεσύρετο), και την εργατική τάξη, η οποία σε αντίθεση με την προηγούμενη κατηγορία και λόγω της βιομηχανικής επαναστάσεως πλήθαινε και γινόταν όλο και πιο ριζοσπαστική. Η άβυσσος έμοιασε μία στιγμή να ανοίγει κάτω από τα πόδια των αστών επί Τρομοκρατίας, μία δεύτερη φορά το 1848, και μία τρίτη – που κατεπνίγη όπως και η προηγούμενη στο αίμα, το 1870/71 με την Κομμούνα του Παρισιού. Ωστόσο η Ευρώπη παρα-ήταν αστική για να υποκύψει ή έστω να απειληθεί σοβαρά. Τούτο εξ άλλου φάνηκε και αμέσως μετά την λήξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Ασπαζόμενη τα δίκαια αιτήματα των εργαζομένων, όχι όμως τις ακρότητες των οργανωμένων τους εμπροσθοφυλακών, μία κατηγορία αστών –την ώρα που μια άλλη συντασσόταν με την αντίδραση – δημιούργησε την σοσιαλ-δημοκρατική παράταξη, που ήταν ιδιαίτερα σημαντική στην Γαλλία και την Γερμανία το 1914, χωρίς ωστόσο να σταθεί ικανή να αποτρέψει τον πόλεμο. Αυτά για να τονισθούν κυρίως δύο πράγματα: α) η στενή και από ένα σημείο και πέρα αμφίδρομη σχέση μεταξύ της ανώτερης αστικής τάξης και της αρι45

Αφιέρωμα

στοκρατίας, σχέση που διαπερνά και επηρεάζει την κοινωνία σε μεγάλο βάθος, και, β) η ευρύτατη διαστρωμάτωση και κατά πλάτος ανάπτυξη του αστικού κόσμου, στο σημείο που τα δύο άκρα του να μην έχουν σχεδόν τίποτε το κοινό και να αισθάνονται ταξικά αντίπαλα.

ΙΙ. Aνατολή

ίποτε από τα παραπάνω δεν ισχύει στην Ανατολή, είτε στην «βυζαντινή» είτε στην οθωμανική είτε στην ρωσσική εκδοχή της. Ο λόγος είναι το υπερτροφικόν του Κράτους, το οποίο σταθερά εμπόδιζε την κοινωνία να αναπτύξει ίδιες δυνάμεις (αυτό που αποκαλούμε ιδιωτική πρωτοβουλία), ικανές να συνδιαλλαγούν μαζί του ή να σταθούν απέναντί του αντιμέτωπες. Η βραχύτατη άνοιξη στο Βυζάντιο του 11ου αιώνα –κατά τι παλαιότερη από εκείνη που σημειώθηκε στην Δύση, η οποία όμως σε αντίθεση με την βυζαντινή είχε λαμπρή και μακρά επαύριο– έληξε ταχύτατα υπό την αδήριτη πίεση της Ιστορίας. Το παράδοξο το ότι το Βυζάντιο –συγκριτικά με την σύγχρονή του φεουδαλική Δύση– υπήρξε ένας κόσμος πόλεων, με κέντρο την Κωνσταντινούπολη, στην οποία συγκεντρωνόταν, κατά την ρήση σταυροφόρου της 4ης Σταυροφορίας, τα 3/4α του πλούτου της γης, δείχνει ξεκάθαρα ότι όπως κάθε μεγαλοκτη-

ματίας/τσιφλικάς δεν είναι φεουδάρχης, έτσι και κάθε εύπορος κάτοικος πόλεως δεν είναι αστός. Στην Οθωμανική αυτοκρατορία, μετά την σύντομη περίοδο ακμής, συνώνυμης με την επιτυχή λειτουργία του ολοκληρωτικού στρατιωτικού κράτους, θα προστεθούν στην κρατική πληθωρικότητα η απόλυτη αυθαιρεσία και η αυταρχικότητα ως άλλη όψη της χρόνιας αναποτελεσματικότητας· το Κράτος, ανίκανο να οργανωθεί καλύτερα, και καθώς η περίοδος των κατακτήσεων ανήκει ανεπιστρεπτί στο παρελθόν, αφαιμάσσει συστηματικώς οικονομικά τους υπηκόους του (με προτίμηση τους αλλόθρησκους), τους οποίους επίσημα θεωρεί ραγιάδες, ήτοι ποίμνιο για άρμεγμα. Αντιληπτό πως όλα αυτά συνιστούν έδαφος ελάχιστα πρόσφορο για να δομηθεί, να αναπνεύσει και να δημιουργήσει αυτόνομα η κοινωνία, της οποίας η εργατική όπως και σημαντικό μέρος της μεσαίας τάξης βρίσκεται περιορισμένο και ελεγχόμενο στις συντεχνίες. Ο πλουτισμός, πάντοτε επίφοβος, έχει, σχεδόν χωρίς εξαίρεση, δημοσιο-υπαλληλική προέλευση, και συντελείται μέσω της προσφοράς υπηρεσιών/εκδουλεύσεων προς το Κράτος, χάρη σε ένα σύστημα σκανδαλωδώς κερδοφόρας διαπλοκής. Καθιστάμενος προκλητικός –ή παρουσιαζόμενος προκειμένου να καταδικασθεί ως τέτοιος– ο «επιτυχημένος» επισύρει αργά ή γρήγορα τόσο την τιμωρία εκ μέρους της αρπακτικής εξουσίας, που εκτελεί τον «απατεώνα» κρατικό λειτουργό για να καρπωθεί την περιουσία του, όσο και τον φθόνο των μαζών που δεν συγχωρούν την ατομική επιτυχία. Σε ένα τέτοιο σύστημα, τόσο καταπιεστικό, τόσο αντίθετο προς την ανθρώπινη φύση, είναι φυσικό, μόλις αυτό κάπως αρχίσει να κάμπτεται, μόλις εμφανισθούν οι πρώτες ρηγματώσεις και ενισχυθούν οι καταπιεσμένες ψυχές από διδαχές αυτοπεποίθησης και προόδου, να ξεπηδήσουν από αυτό δυνάμεις ανύποπτες κι’ αντίθετές του και να επιχειρήσουν να ενισχύσουν την αναιμική και υποταγμένη στον δεσποτισμό κοινωνία. Έτσι εξηγείται η εμφάνιση, στην Κωνσταντινούπολη του 1800, στις παρυφές των Φαναριωτών, έξω από τα όρια των συντεχνιών, και υπό την έμμεση επίδραση του Διαφωτισμού, μιας πρώτης μορφής ελληνικής αστικής τάξης, το πιο επιφανές δημιούργημα της οποίας ήταν η Σχολή της Ξηροκρήνης/Κουρού Τσεσμέ. Η δειλή αυτή κοινωνική άνοιξη –που δεν άφησε ανεπηρέαστα και κάποια μέλη της σμυρναϊκής Ρωμηοσύνης– έλαβε βίαιο τέλος τον αιματηρό Απρίλιο του 1821. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

Οι οικονομικές και πολιτικές μεταβολές στις οποίες υποχρεώνεται να προβεί η οθωμανική αυτοκρατορία από την δεκαετία του 1830 και πέρα, ιδιαίτερα μάλιστα κατά την περίοδο των Τανζιμάτ (18561876), δίνουν για πρώτη φορά την δυνατότητα να αναπτυχθεί στις συνοικούσες κοινωνίες μία πιο ολοκληρωμένη αστική τάξη. Διότι απαντώνται οι θεσμικές και ποσοτικές εκείνες προϋποθέσεις που της επιτρέπουν, μέχρις ενός σημείου, να υπάρξει, όπως είναι η ύπαρξη μεγαλουπόλεων, η κοσμοπολίτικη νοοτροπία, η ακίνδυνη από πλευράς των αρχών δυνατότητα συγκέντρωσης σημαντικού κεφαλαίου, η επιβράβευση της αξιοσύνης. Παράλληλη με την ποσοτική, είναι και η ποιοτική ανάπτυξη, μάλιστα δε η πνευματική. Έτσι, τόσο οι μεγαλουπόλεις του Ελληνισμού –όπως η Κωνσταντινούπολη, η Σμύρνη και η Αλεξάνδρεια– όσο και τα μικρότερα επαρχιακά κέντρα της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, αποκτούν λαμπρά από πάσης πλευράς εκπαιδευτήρια, πνευματικά φυτώρια, όπου, μαζί με την παρεχόμενη υψηλού επιπέδου ποικίλη γνώση, ενσταλάζεται με έμφαση, με την ρομαντική διάθεση, αλλά και λόγω της περιρρέουσας εθνικιστικής ατμόσφαιρας της εποχής, η εθνική αυτοσυνειδησία. Το παρατηρούμενο αυτό φαινόμενο, ιδιαίτερα ισχυρό στους κόλπους της οθωμανικής και αιγυπτιώτικης Ρωμηοσύνης, απαντάται επίσης, καίτοι σε μικρότερο βαθμό, μεταξύ των Αρμενίων, των Εβραίων και των Τούρκων. Τρεις ακόμη παρατηρήσεις επί της τελευταίας περιόδου στην καθ’ ημάς Ανατολή: α) Ότι η περιγραφείσα κοινωνική άνοιξη, απόρροια της οποίας ήταν η εμφάνιση μιας γηγενούς αστικής τάξεως, προήλθε από την πλήρη αδυναμία της Οθωμανικής αυτοκρατορίας να μην ενδώσει στις απαιτήσεις των Δυνάμεων, ήταν δηλαδή αποτέλεσμα του έσχατου σταδίου της οθωμανικής παρακμής. Κάτι που σημαίνει πως η καταληκτική ημερομηνία της ήταν η οποιαδήποτε επιτυχής απόπειρα τουρκικής εθνικής ανάκαμψης. β) Ότι ταυτόχρονα με την δημιουργία της οθωμανικής αστικής τάξεως ενισχύεται στους κόλπους της κάθε εθνικο-θρησκευτικής κοινότητας που την συναποτελεί ο εθνικισμός, που δρα διαλυτικά εναντίον του οθωμανικού οικοδομήματος, από την επιβίωση του οποίου εξαρτάται όχι μόνον η μακροημέρευση της ευημερίας των αστών της Εγγύς και Μέσης Ανατολής, αλλά και αυτή η ύπαρξη στον ίδιο γεωγραφικό χώρο των μη μουσουλμανικών κοινοτήτων. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

γ) Ότι λόγω της καπιταλιστικής παγκοσμιοποίησης και της πλήρους πολιτισμικής επικρατήσεως της Δύσης (της οποίας η Οθωμανική αυτοκρατορία δεν ήταν τότε παρά μία από κοινού αποικία), είναι η Δύση που στα μάτια των Ανατολικών αστών παίζει τον ρόλο που στην εσπερία αστική τάξη κατείχε η αριστοκρατία. Η διαφορά εις ό ,τι αφορά την ανατολική αστική τάξη είναι τεράστια, καθώς το πολιτισμικό της πρότυπο είναι ξένο κι η μίμησή του λειτουργεί αλλοτριωτικά (εξ ου και η εξάπλωση του Λεβαντινισμού,εναντίον του οποίου ορθώθηκε ο Ίων Δραγούμης και ο Αθανάσιος Σουλιώτης-Νικολαϊδης) σε ποικίλα επίπεδα, απαξιωτικά δε έναντι κάθε γηγενούς προσπάθειας.

ΙΙΙ. Ελλάς

ωρίς αστικά κέντρα, πάμπτωχο και με χαμηλότατο επίπεδο Παιδείας, το μικρό απελευθερωθέν κομμάτι Ελληνικής γης, που αποτέλεσε την επικράτεια του βασιλείου του Όθωνα, ήταν έδαφος ξηρό, βραχώδες και άγονο, εντελώς ακατάλληλο για να βλαστήσει μια έστω και υποτυπώδης αστική τάξη. Άνθρωποι με χρήματα δεν υπήρχαν, εκτός από λίγες νησιωτικές οικογένειες που διέσωζαν υπολείμματα του παλιού τους πλούτου, τον οποίον είχαν θυσιάσει στον Αγώνα, εκτός από Φαναριώτες της Πόλεως και των Ηγεμονιών που είχαν οσμισθεί περιθώρια για επικερδείς επενδύσεις σε γη, τέλος δε, εκτός από ξένους μισο-τυχοδιώκτες, μισοφιλέλληνες του τύπου του Άγγλου Γεωργίου Φίνλαιη (ναι, του ιστορικού) και της Γαλλίδας ναπολεόντειας δούκισσας της Πλακεντίας, που και αυτοί αγόρασαν γη και επιδόθηκαν στην τοκογλυφία. Με την πάροδο, ωστόσο, του χρόνου, χάρις στην ύπαρξη ελεύθερου κράτους (με δυσανάλογα πολυπληθή, λόγω του κομματισμού, δημοσιο-υπαλληλική τάξη όλων των βαθμίδων), χάρις στο πολυμήχανο και το (τότε) φίλεργο του Έλληνα, σχηματίσθηκε κυρίως στην Αθήνα, τον Πειραιά, την Ερμούπολη και την Πάτρα, πόλεις που καμμιά τους δεν ξεπερνούσε σε πληθυσμό στα μέσα του 19ου αιώνα τις 35.000, ένα κοινωνικό μεσοαστικό στρώμα πληθυσμού: έμποροι, μεταπράτες και καραβοκύρηδες. Αλλά και δικηγόροι και δημοσιογράφοι, καθώς και οι λιγοστοί καθηγητές του νεοσύστατου Οθωνείου Πανεπιστημίου Αθηνών. Δίπλα ή πάνω από αυτούς ήσαν οι κτηματίες, απόγονοι κοτζαμπάσηδων της Τουρκοκρατίας με αμείωτη 47

Αφιέρωμα

τοπική επιρροή, κάποιοι Φαναριώτες, καθώς και οι γόνοι οικογενειών επιφανών αγωνιστών του 1821. Και, φυσικά, εκτός των στενών ορίων του βασιλείου, ευημερούσε η κοινωνική αφρόκρεμα της Ρωμηοσύνης της Κωνσταντινουπόλεως και της Σμύρνης, καθώς και οι πλούσιοι Έλληνες της Διασποράς –μεγαλέμποροι, τραπεζίτες και εφοπλιστές– από τους οποίους προήλθε μεγάλος αριθμός εθνικών ευεργετών. Πιο κάτω από αυτήν, η ελληνικού τύπου μεσοαστική τάξη είχε την μεγάλη μάζα των αγροτών ή εκείνων που ζούσαν με το ένα πόδι στην αγροτιά και την ύπαιθρο και το άλλο στην πόλη και το μικροεμπόριο. Την ίδια περίοδο γνωρίζει πρωτοφανή έξαρση η μετανάστευση, αρχικώς προς την Κωνσταντινούπολη, την Σμύρνη και την Αίγυπτο και ακολούθως περί το τέλος του 19ου αιώνα και προς την Αμερική. Η Μοναρχία επί Όθωνος (1833-1862) και η Βασιλεία επί Γεωργίου του Α΄ (1863-1913) επέλεξαν να περιστοιχισθούν –με εξαίρεση κάποιους Φαναριώτες, που εκλήθησαν να προσφέρουν υπηρεσία λόγω της πολυγλωσσίας και του κοσμοπολιτισμού τους– κυρίως από απογόνους αγωνιστών της Επαναστάσεως. Αυτοί ανήκαν σε ένα στοιχείο στρατιωτικό και λαϊκό, διακεκριμένο και ένδοξο, υπογραμμίζοντας έτσι ότι το κριτήριο επιλογής των μελών της Αυλής δεν 48

ήταν ο πλούτος, αλλ’ η προς την πατρίδα προσφορά. Η παράδοση αυτή παρατάθηκε και στην Αυλή του Κωνσταντίνου Α΄ έως το 1922. Η επί πολλές δεκαετίες σταθερότητα του πολιτεύματος και της πολιτειακής κορυφής χάρη στην σπάνια πολιτική δεξιότητα του Γεωργίου Α΄ και οι πρωθυπουργίες του Χαριλάου Τρικούπη στην δεκαετία του 1880, που έθεσαν τις βάσεις για μία πρώτη εκβιομηχάνιση και οπωσδήποτε για τον εκσυγχρονισμό της χώρας, επέτρεψαν μία σχετική εδραίωση των κρατικών θεσμών. Επίσης οδήγησαν και σε μια ευρύτερη διαστρωμάτωση της ελληνικής κοινωνίας, στους κόλπους της οποίας εμφανίζεται πλέον μια ελλαδική αστική τάξη, αισθητική έκφραση της οποίας ήταν ο νεοκλασσικισμός. Στα ανώτερα στρώματα της τάξης αυτής (θεωρούμενα «μεγαλοαστικά» –πλην σπανίων εξαιρέσεων– σε ελλαδική μόνον κλίμακα), η βασιλική οικογένεια έπαιξε τον ρόλο που στους δυτικούς αστούς είχε παίξει η αριστοκρατία, συνδυάζοντας τον εξωτισμό της αριστοκρατικής Ευρώπης με κάτι το βαθύτατα και συναισθηματικά εθνικό. Τα μέλη τους προσέφεραν πολλά στους αγώνες του Έθνους, τόσο στην πρώτη γραμμή όσο και στα μετόπισθεν. Παρά ταύτα, ως πρόσφατη και επομένως άρριζη, με επισφαλή την οιΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

κονομική της βάση, η τάξη αυτή είχε ανάγκη, μεταξύ άλλων, χρόνου, ώστε να εδραιωθεί πραγματικά και να μεταλλαχθεί σε ιθύνουσα, προσεγγίζοντας έστω και από αποστάσεως τα δυτικά της πρότυπα προς τα οποία έτεινε ομοθυμαδόν. Και ο χρόνος αυτός δεν της δόθηκε. Η καταστροφή της νεοκλασσικής πλατείας Συντάγματος, της λεωφόρου Αμαλίας και της λεωφόρου Κηφισιάς (όπως λεγόταν αρχικά η Βασιλίσσης Σοφίας), είναι η τρανή απόδειξη εκ μέρους των Ελλήνων «μεγαλοαστών»της έλλειψης ταξικής αυτοσυνειδησίας και παράδοσης. Οι ανεπαρκείς οικονομικές προϋποθέσεις, οι αλλεπάλληλοι κλυδωνισμοί λόγω πολέμων και εθνικών συμφορών, η αρπακτικότητα και η αβλεψία του Κράτους, η χρόνια ατροφία των θεσμών, ο κομματισμός και η εξ αιτίας αυτού αποθέωση της αναξιοκρατίας, τέλος δε η αμαύρωση, λόγω φθόνου, του ιδιωτικού πλούτου εκ μέρους των πολλών, κατήργησαν την οποιαδήποτε δυνατότητα δημιουργίας ιθύνουσας τάξης και καταδίκασαν την κορυφή της κοινωνικής πυραμίδας της χώρας να αποτελείται – με κάποιες όπως είναι φυσικό εξαιρέσεις – από τους νεόπλουτους της κάθε γενιάς, για να μην πούμε από τους μαυραγορίτες της κάθε κυβερνήσεως. Ανθεκτικώτερη απεδείχθη η μέση αστική τάξη, λιγώτερο εκτεθειμένη στις ανατροπές· καλλιεργημένη – με πολλά από τα μέλη της να σπουδάζουν στο εξωτερικό (την Γαλλία και την Γερμανία κατά προτίμηση) αποτέλεσε, σχεδόν επί έναν αιώνα, την ραχοκοκκαλιά της κοινωνίας. Ξέχωρα εντελώς, σε τεράστιο δε βαθμό εκτός Ελλάδος, ανεπτύχθη ο ελληνικός εφοπλισμός, την ώρα που έσβηναν η μία μετά την άλλη οι παραδοσιακές εστίες της ελληνικής Διασποράς, όπως της Οδησσού, της Βραΐλας, του Γαλατσίου, της Αλεξάνδρειας. Από τα επιφανέστερα μέλη τους, άλλα εγκατεστάθησαν στην Ελλάδα εντασσόμενα στον κύκλο των εγχωρίων «μεγαλοαστών», και άλλα εξακολούθησαν να διαπρέπουν στα νέα κέντρα του υπερορίου Ελληνισμού που είναι το Λονδίνο και η Νέα Υόρκη. Αλλά προτρέχουμε. Ένας πρώτος κλονισμός του ελληνικού αστικού οικοδομήματος, επήλθε με τον Εθνικό Διχασμό. Ήταν επόμενο και συνεπές προς το ιδεώδες του αυτοδημιούργητου προοδευτικού ανθρώπου που ήταν ο νεόκοπος Έλλην αστός –προϊόν της περιόδου 18801910– να στραφεί μαζικά προς το κόμμα των Φιλελευθέρων (το ίδιο επίσης έπραξε και το μεγαλύτερο ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

τμήμα των κροίσων της Ελληνικής Διασποράς, όπως π.χ. ήσαν οι Αιγυπτιώτες βαμβακέμποροι). Από την άλλη, ο αστός, ασπαζόμενος κατά ένα ποσοστό τον Ρεπουμπλικανισμό και στρεφόμενος εναντίον του θεσμού εκείνου που συμβόλιζε και ενσάρκωνε την συνέχεια (στάση για την οποία έως έναν βαθμό ευθύνεται και η Δυναστεία, ιδιαίτερα δε ο Κωνσταντίνος Α΄), επέλεξε την ασυνέχεια και την ρήξη. Έπληξε έτσι τον ίδιο του τον εαυτό (κάτι που επανελήφθη για δεύτερη φορά το 1974) και υπονόμευσε μακροπρόθεσμα την δυτική προοπτική της Ελλάδος ,προς την οποία ασμένως έτεινε. Σε στιγμές νηφαλιότητας, η λεπτομέρεια αυτή δεν διέφυγε από τον Ελευθέριο Βενιζέλο και εξηγεί έως ένα σημείο την ανακολουθία και τις μεταπτώσεις του ως προς το πολιτειακό. Το αποτέλεσμα ήταν μία διαρκής ανάμεσα στα 1916 και το 1975 κρίση νομιμότητας, τόσο του βασιλευόμενου όσο και του αβασίλευτου καθεστώτος· το κενό εκάλυψε ο στρατός, έκφραση λαϊκού-αντιϊεραρχικού-αντινεωτερικού στοιχείου, σάρξ εκ της σαρκός του έθνους και ένεκα τούτου ανέκαθεν δημοφιλής. Η κρίση νομιμότητας επίσης εμπόδισε τον βασιλικό θεσμό να επιδράσει σταθεροποιητικά επί της κοινωνίας προς την κατεύθυνση της υγιούς διαστρωμάτωσης και συνεπώς δημιουργίας ιθύνουσας τάξεως με αίσθημα κοινωνικού καθήκοντος, ώστε να αποφύγει αυτή την χυδαιότητα και την ισοπέδωση (χαρακτηριστικά που κυριάρχησαν στην Μεταπολίτευση, όταν πια η Βασιλεία είχε εκλείψει). Πόσο μάλλον που ακολούθησε δεύτερο σφοδρότερο πλήγμα, η Μικρασιατική Καταστροφή, συνεπεία της οποίας 1.350.000 κατεστραμμένοι άνθρωποι κατέκλυσαν την Ελλάδα, άνθρωποι άμοιροι της ογδοηκονταετούς γενναίας προσπάθειας ανόρθωσης του ελλαδικού Ελληνισμού και που δεν είχαν γνωρίσει άλλο Κράτος από το Οθωμανικό της έσχατης παρακμής. Θριάμβευσαν τότε το άναρχο και χαοτικό ανατολικό στοιχείο καθώς και η ισοπεδωτική ροπή προς την Αριστερά, που στον τόπο μας είναι το ίδιο πράγμα με άλλη διατύπωση. Απότοκα όλων αυτών ήσαν οι οξείς κλυδωνισμοί των δεκαετιών του 1920 και 1930 (όπου η διεθνής οικονομική κρίση επιδείνωσε έτι τα πράγματα), με αποτέλεσμα η χώρα να καλπάσει γραμμή προς τον Εμφύλιο. Και πάλι η αρχιτεκτονική της Αθήνας απεικονίζει την νέα συντριβή ή μάλλον το οριστικό τέλος της όποιας αστικής Ελλάδος: την πολυκατοικία του 1950 χωρίζει ποιοτική άβυσσος από την πολυκατοικία του 1930. Ύστατα 49

Αφιέρωμα Σκίτσο του Μίνου Αργυράκη

κτυπήματα: η Χούντα των συνταγματαρχών και το ΠΑΣΟΚ του Ανδρέα Παπανδρέου, φαινόμενα κατά βάθος εξαιρετικά συγγενή… Αν δε κάτι, ένα κάποιο άρωμα αστικού κοινωνικού ήθους και αστικής συμπεριφοράς, επιβίωσαν σε περιορισμένους κοινωνικούς θύλακες έως την περίοδο της Μεταπολιτεύσεως, είναι διότι ο ογδοντάρης του 1980 είχε γεννηθεί το 1900, και επομένως είχε ανατραφεί με αστικά πρότυπα, ασχέτως του αν η οικογένειά του ανήκε στον βενιζελικό ή τον αντιβενιζελικό κόσμο.

ΙV. Κονιορτοποίηση

λοι οι μετά το 1922 σημαντικοί (όλοι τους συντηρητικοί) πολιτικοί ηγέτες της χώρας (Βενιζέλος, Μεταξάς, Παπάγος, Καραμανλής Α΄), είχαν διαπιστώσει ότι το κρατικό οικοδόμημα ήταν αδύνατο να κτισθεί επί της κινουμένης άμμου που αποτελούσε την κοινωνική πραγματικότητα εξ αιτίας των προαναφερθέντων λόγων, και αντιλαμβάνονταν το απόλυτα εύθραυστο του κοινωνικού και επομένως και πολιτικού αστικού καθεστώτος, καθώς αυτό επιέζετο τόσο από βαθιές ανατολικές, χαοτικές ροπές όσο κι από τον επίσης άναρχο αποσυνθετικό ατομικισμό. Γι’ αυτό επέλεξαν, ήδη από το 1931, την γρήγορη λύση της αντιπαροχής, ώστε μέσω αυτής να στηριχθεί υλικά ένα όσο το δυνατόν πιο μεγάλο μέρος της κοινωνίας και να αποτραπεί η πάντοτε καραδοκούσα κοινωνική κατάρρευση. Μυωπική και αντιπαιδαγωγικότατη επιλογή, πλην κατεπειγόντως αναγκαία. Διότι από την επιβίωση ή όχι της μεσαίας τάξεως (που με τις πολλές διαβαθμίσεις της καλύπτει σημαντικό μέρος του ελληνικού λαού) εκρίνετο λίγοπολύ η τύχη της έστω και λειψής δημοκρατίας μας και συνεπώς η παραμονή της Ελλάδας στην Δύση. Η ανεκδιήγητης φαυλότητας μεταπολιτευτική κομματοκρατία, ιδιαίτατα μετά το 1981, όταν άρχισε να ξεχύνεται στον τόπο ο ευρωπαϊκός πακτωλός, αμέλησε, μαζί με τόσα άλλα, να προσαρμόσει σταδιακά την ελληνική οικονομία προς τα διεθνώς ισχύοντα, ασχολούμενη με άλλα πιο «σοβαρά» κι απείρως πιο ιδιοτελή ζητήματα. Ταυτόχρονα, παραγκώνισε συστηματικά τους ικανούς και καθαρούς σε κάθε τομέα και έθεσε την υγιή Ελλάδα στο περιθώριο, καθώς η όποια ανάμιξή της στο προσκήνιο θα έκαμε την δική της πιάτσα να φαίνεται ακόμη πιο βρώμικη. Το αποτέλεσμα ήταν η Ελλάδα να μετατραπεί σε χώρα μη παραγωγική και επομένως μη ανταγωνιστική, εισοδηματιών και δημοσίων υπαλλήλων, καθώς 50

και κάποιων αετονύχηδων. Αυτοί μέσα στο επικρατούν κλίμα γενικής ηθικής χαλαρότητας, με το κακό παράδειγμα της ρεμούλας και της ατιμωρησίας να δίνεται ανερυθρίαστα άνωθεν –το αποκορύφωμα ήταν ο «νόμος» περί ευθύνης υπουργών!– έπραξαν τις ανομίες τους χέρι με χέρι με τους πολιτικούς. Η κρίση –και η διαχείρισή της από αυτούς που μας οδήγησαν σε αυτήν– δεν έπληξε φυσικά ούτε τους τελευταίους, ούτε τους αετονύχηδες διαπλεκόμενους φίλους τους. Έπληξε καίρια το σύνολο όμως του κοινωνικού σώματος. Την ώρα δε, που εξ αιτίας μιας σειράς άστοχων χειρισμών, κείτεται τούτο σε συντρίμμια και η κοινωνική συνοχή κρατά από μια κλωστή, ενώ πολιτικά ενισχύονται τα άγρια άκρα, η Κυβέρνηση, Κυβέρνηση Κατοχής, θυμήθηκε την οικονομική καθυστέρηση της ελληνικής κοινωνίας και αποφάσισε να την θεραπεύσει με το μαχαίρι, καταστρέφοντας με ασυγχώρητη αναλγησία, εντός μηνών την οικονομική βάση της: την ακίνητη περιουσία. Υπό τον υποκριτικό μανδύα του εκσυγχρονισμού δεν πρόκειται παρά για την επανάληψη της παλιάς οθωμανικής πρακτικής, όπου ο σουλτάνος αποκεφάλιζε τον τραπεζίτη ή μεγαλέμπορο για να δημεύσει την περιουσία του και να γεμίσει πρόσκαιρα το ταμείο του, αδιαφορώντας για τον γενικώτερο αντίκτυπο και τις ολέθριες συνέπειες της πράξης του στην ευρύτερη οικονομία και την κοινωνία. Η προλεταριοποίηση μιας κοινωνίας, με δεδομένους τους πάγιους ισοπεδωτικούς πειρασμούς και τις μένουσες ροπές της ελληνικής, και στην οποία σήμερα ο έχων εργασία τείνει να καταστεί εξαίρεση –ενώ οι κρατικές ανεπάρκειες και στρεβλώσεις συνεχίζουν αμείωτες, προσθέτοντας στην πλάτη του πολίτη- ραγιά βάρη τα οποία δεν έχουν οι φορολογούμενοι Ευρωπαίοι– απειλούν την σκληρά δοκιμαζόμενη κοινωνική συνοχή με έκρηξη ή πλήρη κατάρρευση, κι οπωσδήποτε διάλυση που θα συμπαρασύρει τα πάντα. Η εξόντωση του μετριοπαθούς Κέντρου την ώρα που ενισχύονται τα βρυχώμενα άκρα είναι το τελευταίο εθνικό έγκλημα της Μεταπολιτεύσεως. Η γενικευμένη οργή θα φανεί το αργότερο στην τιμωρό ψήφο των Ευρωεκλογών, την προσεχή άνοιξη, σε πανευρωπαϊκό επίπεδο. Τα αποτελέσματά τους θα ανοίξουν τους ασκούς του Αιόλου (ίσως όμως και σηματοδοτήσουν στροφή προς μία υγιέστερη ευρωπαϊκή οργάνωση), καθ’ότι θα καταδείξουν την απόλυτη αποδοκιμασία της κοινωνίας απέναντι στην πολιτική ηγεσία της. Αλλά ήδη περάσαμε σε άλλο θέμα το οποίο πιθανώς να μας απασχολήσει ξανά προσεχώς. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

Η αλαζονεία κατέστρεψε την Ελληνική Αστική Τάξη

αθ΄ό,τι νεοπλουτική και αενάως τροφοδοτούμενη από χωρικούς που «προάγονταν» αιφνιδίως και όχι πάντοτε με θεμιτά μέσα σε αστούς, η Ελληνική Αστική Τάξη διακατεχόταν ανέκαθεν από κοινωνική ανασφάλεια. Αυτό μεταφραζόταν μοιραία σε ταξική υπεροψία έναντι των μέχρι χθες συγχωριανών της, σνομπισμό και αλαζονεία. Η αλαζονεία, ως υπεραναπλήρωση της πρόσφατα πληβείας καταγωγής και ως αναπόφευκτο προϊόν της έλλειψης αστικής παράδοσης και παιδείας, υπήρξε μοιραία για την Ελληνική Αστική Τάξη. Διότι οδηγούσε σε επιδειξιομανία, άρα την εξέθετε και την στοχοποιούσε στα μάτια των φτωχών και φτωχότερων, και της τραβούσε το κοινωνικό χάλι κάτω από τα πόδια της. Διότι την οδηγούσε σε υπερακαταναλωτισμό, που την κατέστρεψε οικονομικά και δίδαξε τους γόνους της ότι η ουσία του αστικού τρόπου ζωής είναι η κατανάλωση και όχι η παραγωγή, η σκληρή εργασία και η αποταμίευση (αυτά δηλαδή που συγκροτούν τον αστικό τρόπο σκέψης στην Δύση). Διότι διαμόρφωσε κακομαθημένους διαδόχους, που αδυνατούσαν να επικοινωνήσουν με το περιβάλλον τους και δεν είχαν επαφή με την πραγματικότητα. Και γενικώτερα, οι βαθύτερες δομές της Ελληνικής Αστικής Τάξης δεν ήταν αστικές. Η οικογενειοκρατία, π.χ., οδηγούσε ανάξιους επιγόνους στο τιμόνι των οικογενειακών επιχειρήσεων, τις οποίες σύντομα οδηγούσαν σε χρεωκοπία. Αλλά ακόμη και οι αστοί πρώτης γενεάς συχνά κατέστρεφαν τις επιχειρήσεις τους, διότι αδυνατούσαν α διαχειριστούν λόγω απαιδείας την ίδια τους την (πρόσκαιρη) επιτυχία, που συνήθως ήταν αποτέλεσμα κάποιας ευνοϊκής συγκυρίας ή κάΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

του Ηρακλή Πλατυμέση ποιας αμοιβαία συμφέρουσας διαπλοκής. Η ξενομανία και ο πιθηκισμός των δυτικών ηθών από την Ελληνική Αστική Τάξη αφορούσε κυρίως ταξίδια «στας Ευρώπας» για ψώνια και υιοθέτηση ένρινης γαλλοπρεπούς προφοράς (με βαθειά άγνοια του γαλλικού πολιτισμού) παλαιότερα, ενώ πιο πρόσφατα τον εμπλουτισμό του λεξιλογίου με «αμερικανιές». Αλλά ταυτόχρονα με πλήρη άγνοια των νεοελλήνων αστών για την βαθύτερη ουσία του δυτικού πολιτισμού. Εξαιρέσεις φυσικά υπήρξαν, και μάλιστα λαμπρές, αλλά αυτές αφορούσαν κυρίως διανοουμένους και καλλιτέχνες τους οποίους οι νεοέλληνες αστοί αντιμετώπιζαν ως γραφικές ιδιαιτερότητες, αγνοώντας την τεράστια σημασία της παιδείας, του πολιτισμού και της ιδεολογίας για την αναπαραγωγή και την ισχυροποίηση της αστικής τάξης. Το κοινωνιολογικό αποτέλεσμα της κοντόφθαλμης, επαρχιωτικής νοοτροπίας των νεοελλήνων «αστών» ήταν ένα κίτς, βλαχομπαρόκ και, το χειρότερο, θνησιγενές συνονθύλευμα, που ήταν επόμενο να σαρωθεί από την λαίλαπα του ΠΑΣΟΚ το 1981. Η δε διάδοχη κατάσταση, δηλαδή ο εσμός από λαμόγια, τοκογλύφους, χρηματιστηριακούς «παίκτες», διαπλεκόμενους «επιχειρηματίες», μεσάζοντες πάσης φύσεως, κλπ., και γενικά ο υπόκοσμος που αντικατέστησε κατά τις τελευταίες δεκαετίες την παλαιότερη ψευδοαστική τάξη, όλοι αυτοί ούτε κάν προσπάθησαν να μεταμφιεστούν σε αστούς. Αγνοούν και την σημασία του όρου. Αυτή είναι η πραγματική αιτία που η Ελλάδα εξέρχεται σήμερα με δραματικό τρόπο από την ευρωπαϊκή οικογένεια. 51

Αφιέρωμα

Ο εξέχων ρόλος της Μεσαίας Τάξης στα Πολιτικά του Αριστοτέλους του Νέστορα Ε. Κουράκη

Αριστοτέλης στα Πολιτικά του τοποθετεί την μεσαία τάξη ανάμεσα σε εκείνες των ευπόρων και των απόρων (1295b 1 επ.)1 . Κατατάσσει συνεπώς σ’ αυτήν όλο εκείνο το πλήθος ανθρώπων που έχουν μέση εισοδηματική δυνατότητα (π.χ. ιδιοκτήτες μικρών αγροτικών περιουσιών, έμποροι). Θεωρεί ότι οι άνθρωποι αυτοί, έχοντας κατά βάσιν αυτά τα οποία χρειάζονται για να καλύπτουν τις ανάγκες τους, ούτε συμπεριφέρονται

1 Όλες οι εδώ παραπομπές στα “Πολιτικά” γίνονται με βάση το αρχαίο κείμενο της Σειράς Loeb (London/Cambridge, Mass.: William Heinemann και Harvard Univ. Press, 1967 σε μτφρ. H. Rackham, καθώς και της Βιβλιοθήκης Αρχαίων Συγγραφέων Ι. Ζαχαροπούλου, αρ. 57&58, Αθήνα 1939, σε μτφρ. και επιμ. Παναγή Λεκατσά). 52

με αλαζονεία και πλεονεξία, όπως οι εύποροι και οι ευπατρίδες, ούτε και δημιουργούν στην πόλη διεκδικητικές αναταραχές και στάσεις, όπως οι άποροι, αλλά ότι αντιθέτως δέχονται εύκολα να υπαχθούν στην πειθαρχία και τον ορθό λόγο (1295b 6 επ.). Κατά τον Αριστοτέλη, οι εύποροι επιδιώκουν την κατάληψη της εξουσίας για να αυξήσουν τον πλούτο τους μέσα σ’ ένα σύστημα ολιγαρχίας (1294a 12 και 1299b 2) Οι άποροι αντίστοιχα διεκδικούν πλήρεις ελευθερίες για να κάνουν ό,τι θέλουν (1295b 31 επ. και 1296a 33 επ.), ενίοτε μέσα στο πλαίσιο μιας ριζοσπαστικής δημοκρατίας και υπό την καθοδήγηση δημαγωγών (1293a 1 επ. και 1292a 15 επ.). Αντιθέτως οι ανήκοντες στην μεσαία τάξη, χάρις στη μετριοπάθειά τους και την λογική της ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

μεσότητας που τους διακατέχει, αποφεύγουν αυτές τις ακρότητες (1295b 39) και προσδίδουν έτσι στο πολίτευμα ασφάλεια (1295b 29), ισορροπία (1295b 39) και σταθερότητα (1296a 14 και 1297a 1). Γι’ αυτό και ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι το πολίτευμα εκείνο στο οποίο τον καθοριστικό ρόλο έχει η μεσαία τάξη είναι ένα “ορθό” πολίτευμα (το ονομάζει “πολιτεία”) (1279a 38 επ.), ένα πολίτευμα το οποίο σαφώς υπερτερεί απέναντι στο παρεκβατικό σύστημα μιας ριζοσπαστικής δημοκρατίας των απόρων (1279b 6 επ.). Βέβαια, ο Αριστοτέλης δεν τρέφει αυταπάτες περί του ότι οι λεγόμενοι “πολλοί”, δηλαδή το μεγάλο πλήθος των πολιτών, έχουν την ικανότητα να λαμβάνουν αποφάσεις καλύτερες από επιμέρους αξιόλογα άτομα (1281a 42 επ. και 1286a 29 επ.˙ πρβλ. και Θουκυδ. Ιστ. ΣΤ’ 39), καθώς και ότι συνολικά το πλήθος αυτό είναι ισχυρότερο σε πλούτο και ικανότητες από τους πλέον εξέχοντες ολιγαρχικούς (1283a 41 επ. και 1283b 34 επ.). Από την άλλη πλευρά, όμως, ο Αριστοτέλης γνωρίζει ότι το πλήθος αυτό αριθμητικά ανήκει κατά πλειονότητα στην τάξη των απόρων, με ό,τι αυτό μπορεί να συνεπάγεται ως προς την ριζοσπαστικοποίηση της λειτουργίας ενός πολιτεύματος, με κίνδυνο δηλαδή να εξοκείλει η πολιτική κατάσταση προς την “κακοπραγία” (1296a 17), την εξέγερση (1296a 8)2 και την τυραννίδα (1296a 3 επ.)3. Γι’ αυτό και πιστεύει ότι, στο πλαίσιο ενός ιδανικού, “ορθού” πολιτεύματος, θα πρέπει να υπάρχει σύμμειξη (1294a 24) ολιγαρχίας και δημοκρατίας. 2 Για τα αίτια των στάσεων και εξεγέρσεων κατ’ Αριστοτέλη βλ. ιδίως την μελέτη μου “Τhe Future of Criminality and the Criminology of the Future under the Shadow of Globalization” («Η εγκληματολογία του μέλλοντος και το μέλλον της εγκληματολογίας υπό την σκιά της παγκοσμιοποίησης»), στον Τιμητικό Τόμο για τον καθηγητή Ι. Φαρσεδάκη, τ. ΙΙ, Αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη, 2010, σελ. 1873-1887: 1880 επ. 3 Πάντως στην αρχαία Αθήνα, η ριζοσπαστική δημοκρατία, ως πολίτευμα των πενήτων, λόγω της κοινωνικής πολιτικής που ασκήθηκε και των σχέσεων ισότητας που ίσχυαν στο εσωτερικό της πόλεως, δεν οδήγησε σε σοβαρές αναταράξεις από την πλευρά αυτών των πολιτών, όπως αντίθετα συνέβη σε άλλα μέρη της αρχαίας Ελλάδας – βλ. ιδίως το εξαίρετο έργο του Μ.Β. Σακελλαρίου: Η Αθηναϊκή Δημοκρατία, Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 20126, σελ. 55-56, 67, 109, 152, 341 επ., 565 επ. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

Άρα ο Αριστοτέλης οραματίζεται την “πολιτεία” του ως ένα σύστημα αρμονικής συνύπαρξης απόρων και ευπόρων, οι οποίοι με συνεκτικό εξισορροπητικό στοιχείο την μεσαία τάξη ως “διαιτητή” (1296b 35 επ.) θα μπορούν να ανταποκριθούν στο καθοριστικό πρόταγμα της “κοινωνικής φιλίας” (1295b 24 επ.) και, με οδηγό τον Νόμο (1282b 3 και 1287a 19), θα υπηρετήσουν τα συμφέροντα της πόλεως, δηλαδή το “κοινή συμφέρον”(1279a 18). Βέβαια ο Αριστοτέλης παραδέχεται ότι η εν λόγω “πολιτεία” είναι δύσκολα εφαρμόσιμη στην πράξη και ότι μόνο σπάνια (1293a 41επ.: “διά τό μή πολλάκις γίνεσθαι”) μπορεί να εντοπισθεί ως ιστορικό παράδειγμα (1296a 37επ.). Ωστόσο την θεωρεί ως μιαν άριστη μορφή πολιτεύματος (1296a 7), στην οποία πρέπει να κατατείνουν τα άλλα συνήθη πολιτεύματα, κάτι σαν πυξίδα προς την κατεύθυνση ενός ιδεώδους δημοκρατικού πολιτεύματος, όπου ως κύριος σκοπός τίθεται η διασφάλιση πλήρους και αυτάρκους βίου (1281a 1επ.). Ευνόητο είναι ότι οι διδαχές αυτές του Αριστοτέλους για την μεσαία τάξη ως εξισορροπητικό και ομαλοποιητικό στοιχείο του δημοκρατικού πολιτεύματος όχι μόνον δεν έχασαν σε αξία κατά την σύγχρονη εποχή των αντιπροσωπευτικών συστημάτων δημοκρατίας4, αλλά και επιβεβαιώνονται καθημερινά, ιδίως στην χώρα μας, όπου η συρρίκνωση, απαξίωση και εξαθλίωση της μεσαίας τάξης5 συνοδεύεται από φαινόμενα διόγκωσης αντιδημοκρατικών πολιτικών ρευμάτων, όπως η Χρυσή Αυγή.

4 Για τα χαρακτηριστικά της σύγχρονης λειτουργίας της δημοκρατίας και τον ρόλο της μεσαίας τάξης σε αυτήν, σε συσχετισμό και με τις προσεγγίσεις του Αριστοτέλους και του Μαρξ, βλ. ιδίως: Ronald M. Glassman, The Middle Class and Democracy in Socio-Historical Perspective, Leiden, The Netherlands: E.J. Brill, 1995, σελ. 8 επ. 5 Υπό τα σημερινά δεδομένα, στην μεσαία τάξη θεωρείται ότι συμπεριλαμβάνονται οι μορφωμένοι ελεύθεροι επαγγελματίες, οι μικροεπιχειρηματίες και τα μεσαία στελέχη επιχειρήσεων και οργανισμών. 53

Αφιέρωμα

Σε επίπεδο ήθους και ύφους υπήρξε Ελληνική Αστική Τάξη του Μελέτη Η. Μελετόπουλου Ο Ελληνισμός λόγω τουρκοκρατίας απουσίασε από τις κοινωνικές εξελίξεις που στην Δυτική Ευρώπη γέννησαν την Αστική Τάξη

αθώς το Ελληνικό έθνος εγκλωβίστηκε μετά το 1453 στο πλαίσιο ενός ασιατικού δεσποτικού και δουλοκτητικού κράτους, του οθωμανικού, αποκόπηκε από τις επαναστατικές κοινωνιολογικές και πολιτισμικές εξελίξεις που έλαβαν χώρα στην Κεντρική και Δυτική Ευρώπη από το τέλος του Μεσαίωνα και μετά. Νεώτερες έρευνες Αμερικανών και Ρώσσων βυζαντινολόγων [Α. P. Kazhdan, Ann Wharton Epstein κ.ά.] δείχνουν ότι ήδη από τον 10ο αιώνα είχαν αρχίσει να εμφανίζονται στο πλαίσιο της βυζαντινής κοινωνίας ισχυρές ενδείξεις μίας επερχόμενης Βυζαντινής Αναγέννησης. Αυτή ανακόπηκε από την Τέταρτη Σταυροφορία το 1204, όταν εξαγριωμένες ορδές βαρβάρων κατέλυσαν το ανθηρό, ανεπτυγμένο οικονομικά και πολιτισμικά Βυζάντιο. Μία νέα Βυζαντινή Αναγέννηση άρχισε να γεννάται στο εκπνέον Βυζάντιο των Παλαιολόγων, αλλά και πάλι δεν πρόλαβε να εξελιχθεί λόγω της Αλώσεως. Πρόλαβαν όμως οι εκπρόσωποί της να μεταναστεύσουν λίγο πριν και λίγο μετά το 1453 στην Ιταλία, όπου πυροδότησαν την στροφή της μελέτης προς την κλασσική αρχαιότητα και άρα την επαν-ανακάλυψη του Λόγου, του Μέτρου, του Ανθρωπισμού,

και όλων εκείνων των στοιχείων που συγκρότησαν το Εναλλακτικό Κοινωνικό Σχέδιο απέναντι στην Φεουδαρχία και την Απόλυτη Μοναρχία. Το δυτικό τμήμα της Ευρωπαϊκής Ηπείρου ακολούθησε την συναρπαστική του πορεία προς την Αναγέννηση και την εξέλιξή του προς αυτό που σήμερα εννοούμε με τον όρο «Ευρώπη». Ήδη κατά τον ύστερο Μεσαίωνα (10ος-14ος αιώνες) είχαν εμφανιστεί κοινωνικές δομές που προανήγγελλαν την επερχόμενη αστική κοινωνία. Πόλεις-εξαιρέσεις μέσα στο κυρίαρχο φεουδαλικό πλαίσιο, όπου δεν ίσχυαν οι φεουδαλικές δουλείες. Πρωτο-αστοί με διαφορετικόν τρόπο σκέψης, έτη φωτός από την νοοτροπία του φεουδάρχη-πολεμιστή και του αποκτηνωμένου κολλήγου του. Πρωτογενής συσσώρευση κεφαλαίου, μικρής κλίμακας αρχικά. Ομοσπονδίες πόλεων-κρατών στην βόρεια Ευρώπη και στις ακτές της Βαλτικής. Πολιτισμικά και θρησκευτικά ρεύματα που προετοίμασαν τον δρόμο για την αποδόμηση του φεουδαλικού κόσμου, όπως οι ΠαυλικιανοίΒογόμιλοι-Καθαροί, που μετακινήθηκαν κατά την διάρκεια του Μεσαίωνα από την Μικρά Ασία στα Βαλκάνια και μετά στην νοτιοδυτική Ευρώπη και τελικά στα Πυρηναία, και δημιούργησαν τον πρώΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

το πυρήνα μεταφυσικής αμφισβήτησης του μεσαιωνικού θρησκευτικού και κοινωνικού κατεστημένου. Η Πανούκλα του 1350 ανέκοψε αυτήν την διαδικασία, αλλά δεν την κατέστρεψε. Παραδόξως την ενίσχυσε με έμμεσο τρόπο. Η μαζική εξόντωση του ενός τρίτου του ευρωπαϊκού πληθυσμού προκάλεσε σπάνιδα εργατικών χειρών άρα αναγκαστική στροφή προς την τεχνολογία, ενώ ταυτόχρονα υπονόμευσε την θρησκευτική δεισιδαιμονία και άνοιξε τον δρόμο στην κυριαρχία του ορθού λόγου, της επιστήμης, της ιατρικής, της εκπαίδευσης κλπ. Οι μεγάλες ανακαλύψεις, η διάνοιξη εμπορικών οδών προς την Άπω Ανατολή και η «ανακάλυψη» της Αμερικής ήταν η προϋπόθεση για την ανάδειξη της Ευρώπης σε ηγεμονεύουσα παγκοσμίως οικονομική δύναμη. Ο σπουδαίος Σουηδός οικονομολόγος Gunder Frank απέδειξε ότι η λεηλασία της Αμερικής (ο ίδιος υπονοεί ότι η αμερικανική ήπειρος ήταν ήδη γνωστή στους Κινέζους, τους Πορτογάλους και τους Βίκινγκς και ότι η έννοια «ανακάλυψη» εφευρέθηκε μεταγενέστερα για να συγκαλύψει την πραγματικότητα της γενοκτονίας των αυτοχθόνων και την λεηλασία) από τις ισχυρές ευρωπαϊκές δυνάμεις, τους προσέφερε τόνους πολύτιμου μετάλλου. Αυτό το χρησιμοποίησαν για να το ανταλλάξουν με πρώτες ύλες και τρόφιμα από την Ασία και έτσι να απελευθερώσουν πόρους στην Ευρώπη για να τους χρησιμοποιήσουν για την παραγωγή κεφαλαιουχικών αντι καταναλωτικών αγαθών [βλ. ΝΕΑ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ τεύχος 32, Andre Gunder Frank, «Η Ασία επανακάμπτει με την Κίνα ως κορωνίδα», αποκλειστική μετάφραση στα Ελληνικά, αναρτημένο στο newsociology. gr]. Αυτή ήταν, σύμφωνα με τον Frank, μία ουσιώδης προϋπόθεση για την Βιομηχανική Επανάσταση. Το κρίσιμο σημείο σε πνευματικό επίπεδο ήταν η Θρησκευτική Μεταρρύθμιση, όπως έχει δείξει στο κλασσικό του έργο Η προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού (Die protestantische Ethik und der Geist des Kapitalismus) ο μέγας Γερμανός κοινωνιολόγος και οικονομολόγος Max Weber. Η Μεταρρύθμιση δικαίωσε μεταφυσικά τον πλούτο, την πρωτογενή συσσώρευση κεφαλαίου και την σκληρή εργασία και παρήγαγε τον τύπο ανθρώπου που επέπρωτο να οικοδομήσει τον Αστικό Πολιτισμό. Ο τελευταίος κρίσιμος σταθμός που δημιούργησε το ιδεολογικό πλαίσιο της αστικής κοινωνίας ήταν ο Γαλλικός Διαφωτισμός. Στην Γαλλία, μία ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

χώρα που δεν υπήρξε πρωτοπόρος της Βιομηχανικής Επανάστασης, δόθηκε η κρίσιμη, πρώτα ιδεολογική και μετά πολιτική μάχη μεταξύ του Ancien Regime και του επελαύνοντος Αστικού Καθεστώτος. Η παρακμιακή Φεουδαλική Αριστοκρατία, οι απόγονοι των Ούννων και των Φράγκων που διαμέλισαν το 476 το Δυτικό Ρωμαϊκό κράτος και κυβέρνησαν την Ευρώπη ως ισχυροί και αυτόνομοι φεουδάρχες επί μία και μισή χιλιετία, είχαν πολιτικά παρακμάσει αποδυναμωθεί από τους ισχυρούς Βουρβώνους ηγεμόνες. Ο Λουδοβίκος ο 14ος στα τέλη του 17ου αιώνος απέσπασε τους φεουδάρχες από τους επαρχιακούς τους πύργους και τους συγκέντρωσε στις Βερσαλλίες, μεταβάλλοντάς τους σε σφουγγοκολάριους, τους έπεισε μάλιστα ότι η ιδιότητα αυτή είναι άκρως τιμητική και κοινωνικά εξισωτική. Η εξέλιξη αυτή ήταν μοιραία όμως και για την ίδια την Μοναρχία, γιατί έχασε το κυριώτερο στήριγμά της, την αριστοκρατία της γης. Έτσι, ήταν ζήτημα μίας γενιάς το ισχυρό γονίδιο των ασιατικής προέλευσης πολεμιστών εισβολέων του 476 μ.Χ. να εκφυλισθεί. Και οι ανερχόμενοι Αστοί να αποκεφαλίσουν τον θυελλώδη Ιούλιο του 1789 την Φεουδαρχία με μια κίνηση, αφού αυτή πλέον είχε εγκαταλείψει τις τοπικές εστίες της, από τις οποίες ασκούσε άμεσο κοινωνικό έλεγχο στην αγροτική κοινωνία. Σε καθαρά οικονομικό-κοινωνιολογικό επίπεδο, η άνοδος της Αστικής Κοινωνίας συντελέσθηκε με την πρωτοφανή στην παγκόσμια ιστορία διαδικασία της Βιομηχανικής Επανάστασης. Αυτή έλαβε χώρα αρχικά στην Αγγλία τον 18ο αιώνα και στην συνέχεια επεκτάθηκε, προς επαλήθευση της θεωρίας του Max Weber, κυρίως στις προτεσταντικές χώρες (Γερμανία, Ελβετία, ΗΠΑ, Σκανδιναυικά κράτη) τον 19ο αιώνα, επεκτεινόμενη με μεγάλες δυσκολίες και καθυστέρηση στις καθολικές (στην Γαλλία τον 19ο αιώνα, στις Ισπανία, Πορτογαλία, Λατινική Αμερική τον Εικοστό), και αποτυγχάνοντας στις ορθόδοξες (Ρωσσία, Ανατολική Ευρώπη, Βαλκάνια), όπου η σωτηρία της ψυχής προηγείται της οικονομικής επιτυχίας και όπου σύμφωνα με την κρατούσα ηθική αντίληψη είναι πιο εύκολο να περάσει καραβόσκοινο (η «κάμηλος») από το μάτι της βελόνας παρά πλούσιος στην Βασιλεία των Ουρανών. Η Βιομηχανική Επανάσταση έφερε στην επιφάνεια του κοινωνικού γίγνεσθαι τον Αστό, που μέχρι τότε καταπιεζόταν από την φεουδαλική αριστοκρατία που τον περιφρονούσε ως κατώτερης ηθικής γυρολόγο και 55

Αφιέρωμα τοκογλύφο. Το αστικό κοινωνιολογικό υλικό των μακρών αιώνων της φεουδαρχίας, οι έμποροι, οι μεταπράτες, οι τεχνίτες, οι επαγγελματίες, οι επιστήμονες, οι βιοτέχνες, οι κάτοικοι των πόλεων, αναβαθμίστηκαν. Επικεφαλής της αστικής τάξης ετέθησαν τώρα οι βιομήχανοι, οι τραπεζίτες, οι εφοπλιστές, οι μεγαλέμποροι. Η αστική τάξη απέκτησε εμφανείς εσωτερικές στρωματώσεις. Ταυτόχρονα όμως αναπτύχθηκε, χάρις στους πολιτικούς και ιδεολογικούς αγώνες της και χάρις στους διανοουμένους της, ισχυρή αστική ταξική συνείδηση, και διακριτά όρια έναντι των αριστοκρατών, των αγροτών και του προλεταριάτου. Ο Αστός εκτόπισε σταδιακά, αλλά όχι τόσο εύκολα όσο θα του επέτρεπε η οικονομική του ισχύς, τον Αριστοκράτη. Το αρισιοκρατικό φαντασιακό δεν εξαλείφθηκε τελείως, μάλιστα ο Αστός αναγκάστηκε ή επεδίωξε, για λόγους ηθικής και κοινωνικής νομιμοποίησης και καταξίωσης, να υιοθετήσει αρκετά στοιχεία του. Παρά ταύτα, η αστική ιδεολογία διέβρωσε το κυρίαρχο σύστημα αξιών. Η αστική τάξη έδωσε προς τούτο σκληρές μάχες, από το πεδίο της Λογοτεχνίας μέχρι το πεδίο της Επιστήμης. Ειδικά στο τελευταίο, σημείο αιχμής υπήρξε η εμφάνιση και προώθηση της Κλασσικής Πολιτικής Οικονομίας, από τον Adam Smith και τους επιγόνους του. Τον αντιπολιτευόμενο και αγωνιζόμενο κατά του Παλαιού Καθεστώτος αστό του 18ου αιώνος διαδέχθηκε ο νικητής αστός του 19ου αιώνος, με όλα τα παγιωμένα πλέον κοινωνικά, πολιτικά και πολιτιστικά χαρακτηριστικά του: την πίστη στην ελεύθερη διακίνηση ιδεών και αγαθών, την έμφαση στον ορθό λόγο και τις ιδέες του διαφωτισμού, την κριτική στάση έναντι της εκκλησίας ή και τον αγνωστικισμό, την έμφαση στην εκπαίδευση και την επιστήμη, την αποδοχή του οικονομικού παράγοντος ως προσδιοριστικού της κοινωνικής θέσης αντί της ευγενούς καταγωγής, την σχεδόν απρόσκοπτη κοινωνική κινητικότητα, την υποστήριξη δημοκρατικών μεταρρυθμίσεων και του κοινοβουλευτισμού, την ανάδειξη εννοιών όπως η εργασία, η αποταμίευση κλπ. Βεβαίως, στο πλαίσιο της ολοένα και διευρυνόμενης σε παγκόσμιο επίπεδο αστικής κοινωνίας του 19ου αιώνος, η αστική ιδεολογία προσελάμβανε διαφοροποιημένες κατά τόπους μορφές και περιεχόμενο, με την δημιουργία υβριδίων με ανάμεικτα στοιχεία της προβιομηχανικής και της βιομηχανικής κοινωνίας, με διαφορετικούς τοπικούς προσδιορισμούς, διαφορετι56

κές θρησκευτικές παραδόσεις, ιστορικές εμπειρίες και γεωπολιτικές ιδιαιτερότητες. Τελικώς διαμορφώθηκε, κατά τα τέλη του 19ου αιώνος, ένας Αστικός Κόσμος με παγκόσμιες συντεταγμένες, με βασικό κορμό την Βρεταννική Αυτοκρατορία και παραπληρωματικές δυνάμεις την πνευματικά ηγεμονεύουσα Γαλλία, την διεκδικούσα ηγετική θέση Γερμανία και τις αναδυόμενες ΗΠΑ, με επάλληλους κύκλους τις διάφορες βιομηχανικές ή εκβιομηχανιζόμενες χώρες, φθάνοντας μέχρι τις λεγόμενες «χώρες της καπιταλιστικής περιφέρειας», τις υπανάπτυκτες οικονομίες και τις αποικίες. Στον Εικοστό Αιώνα, ο Αστικός Πολιτισμός μεταλλάχθηκε και ταυτόχρονα αυτο-υπονομεύθηκε από την ίδια του την εσωτερική λογική. H αστική κοινωνία παρήγαγε η ίδια διανοουμένους και κινήματα που την αμφισβήτησαν και ανέπτυξαν εναλλακτικές λύσεις στο αστικό μοντέλο. Τελικά το αστικό καθεστώς μπόρεσε να εξουδετερώσει τις βασικές εστίες αμφισβήτησης και κριτικής εναντίον του, τα μεγάλα αντι-αστικά κινήματα του Αναρχισμού, του Κομμουνισμού και του Φασισμού ηττήθηκαν, ο Σοσιαλισμός εξημερώθηκε, ενσωματώθηκε και ευνουχίστηκε. Τέλος, η αστική κοινωνία ξεπέρασε το παρ’ ολίγον θανάσιμο κραχ του 1929, ενώ ο Κeynes έδωσε την συνταγή αντιμετώπισης της ύφεσης με το θεωρητικό του έργο κατά την δεκαετία του ’30 αλλά και τις ιδέες και πρωτοβουλίες του στην Διάσκεψη του Bretton Woods τον Ιούλιο του 1944, όπου υπό την καθοδήγησή του δημιουργήθηκαν παγκόσμιοι οικονομικοί θεσμοί αποτροπής μίας νέας ύφεσης. Αλλά και η ίδια η αστική κοινωνία άλλαξε θεαματικά με την ανάπτυξη του υπερκαταναλωτισμού και της μαζικότητας, όπως δείχνει και η εξαιρετική ανάλυση του Παναγιώτη Κονδύλη (Η παρακμή του αστικού πολιτισμού, Θεμέλιο, Αθήνα 1991). Η αστική τάξη ακολούθησε αυτήν την εξέλιξη της αστικής κοινωνίας, ιδεολογικά, κοινωνιολογικά και αισθητικά. Διατήρησε ορισμένα κεντρικά στοιχεία της οντολογίας της, όπως την καταξίωση σε τούτον τον κόσμο μέσω της συσσώρευσης υλικών αγαθών και αγοραστικής δύναμης. Απέβαλε ορισμένα παραδοσιακά στοιχεία της αστικής οντολογίας, όπως την εγκράτεια και την πνευματικότητα, και υιοθέτησε πιο ρευστά κοινωνικά χαρακτηριστικά, ενώ η ταξική θέση του αστού βασιζόταν κατά τις τελευταίες του Εικοστού Αιώνα περισσότερο στην καταναλωτική ισχύ παρά στην παραγωγική δραστηριότητα. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

Στην καθ’ ημάς Ανατολή Η οθωμανική κυριαρχία υπήρξε καταλυτικό εμπόδιο όχι μόνον στην εκβιομηχάνιση των υπό οθωμανική κατοχή χωρών, αλλά και σε οποιαδήποτε προοπτική οικονομικής ανάπτυξης. Η ληστρική φορολογία, η παντελής απουσία νομιμότητας πλην της αυθαίρετης και συνεχώς μεταβαλλόμενης βούλησης του Σουλτάνου, η νομαδική και δουλοκτητική δομή του οθωμανικού κράτους, η κτηνωδία, η πλήρης άγνοια και αδιαφορία των Οθωμανών για το εμπόριο και την παραγωγή, ο πνευματικός και επιστημονικός σκοταδισμός, η απαιδεία, απέκλεισαν κάθε οικονομική πρόοδο. Δεν υπήρξε στην οθωμανική επικράτεια πρωτογενής συσσώρευση κεφαλαίου, παρά μόνον μία αγροτική οικονομία υπό την καταθλιπτική πίεση του κατακτητή. Ο Ελληνισμός έμεινε εγκλωβισμένος σε μία υπανάπτυκτη, ασιατική δομή, και απουσίασε από τις ιστορικές φάσεις της Αναγέννησης, της Βιομηχανικής Επανάστασης και της διαμόρφωσης της νεώτερης αστικής κοινωνίας. Το έπος των μεγάλων ανακαλύψεων, της επιστημονικής και τεχνολογικής προόδου, το κίνημα του Διαφωτισμού απουσίασαν από τις χώρες και τα έθνη που βρίσκονταν υπό οθωμανική κατοχή. Στα τέλη του 18ου αιώνος, όταν με την Συνθήκη του Κιουτσούκ-Καϊναρτζή το 1774 τα ελληνικά πλοία ετέθησαν υπό προστασία από τον οθωμανικό έλεγχο εφ’ όσον έφεραν ρωσσική σημαία, εμφανίστηκε για πρώτη φορά η προοπτική της ανάπτυξης του ελληνικού εμπορίου. Δεν μπορούν, όμως, ούτε κατά διάνοια οι πολεμοχαρείς καπεταναίοι των Σπετσών και της Ύδρας να χαρακτηριστούν «αστοί». Επρόκειτο μάλλον περί τολμηρών τυχοδιωκτών, που διασπούσαν τον ηπειρωτικό αποκλεισμό της ναπολεόντειας Γαλλίας από τον βρεταννικό στόλο, μεταφέροντας υπό περιπετειώδεις συνθήκες σιτάρι από την Αίγυπτο στην Μασσαλία και πολεμώντας καθ’ οδόν με τους Βερβερίνους πειρατές. Ούτε μπορούν να χαρακτηριστούν «αστοί» οι βιοτέχνες των Αμπελακίων, οι έμποροι από τα Ζαγοροχώρια και τα Μαντεμοχώρια, οι Ηπειρώτες με τα καραβάνια που προμήθευαν την διψασμένη για πρώτες ύλες Ευρώπη της Βιομηχανικής Επανάστασης με πρώτες ύλες και ημι-επεξεργασμένα προϊόντα. Ούτε ήταν «αστοί» οι Έλληνες Διαφωτιστές, ως επί το πλείστον κληρικοί, οι οποίοι στον Διαφωτισμό είδαν την συντομωτέρα οδό για την απελευθέρωση της υπόδουλης Βυζαντινής ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

Αυτοκρατορίας από τον Οθωμανό κατακτητή. Στα Επτάνησα, που δεν βίωσαν ποτέ την τραγική μοίρα της Τουρκοκρατίας, η μετεμφυτευμένη Ενετική ταξική δομή ήταν πιο πρόσφορη για την δημιουργία κοινωνικών συσσωματώσεων και ανθρώπινων τύπων αντίστοιχων με αυτά της Ευρώπης της εποχής εκείνης. Ο Κάλβος, ο Σολωμός, οι Επτανήσιοι Ριζοσπάστες, ο Καποδίστριας φέρουν στοιχεία του δυτικού αστισμού, αλλά διαφέρουν απ’ αυτόν ριζικά, διότι φλέγονταν από τον πόθο για την Εθνική Ανεξαρτησία, που επισκίαζε την αστική τους ιδεολογία και τους έκανε να μοιάζουν περισσότερο στην βαθύτερη οντολογία τους με τους Μωραϊτες κοτσαμπάσηδες και τους Ρουμελιώτες οπλαρχηγούς. Αυτό εξηγεί άλλωστε και το γεγονός ότι ο Καποδίστριας άφησε τελικά τις συνεδριάσεις της Ιεράς Συμμαχίας για να συναντήσει τον Κολοκοτρώνη στα Μαρμαρένια Αλώνια της επαναστατικής Ελλάδας, της φλεγομένης αλλά μη καιομένης. Και μετά την Απελευθέρωση, επί Καποδίστρια και επί Βαυαρών, δεν σχηματίσθηκε Αστική Τάξη δυτικού τύπου στην μικρή Ελλάδα. Βλοσυροί καπεταναίοι, πατερναλιστές προύχοντες, λήσταρχοι στα βουνά, «βασιλείς των ορέων», όπως τους περιέγραψε έξοχα ο Γάλλος περιηγητής Εντμόντ Αμπού, λόγιοι φλεγόμενοι από πατριωτικό ιδεαλισμό, ιερωμένοι με κοινωνικό έργο και πολιτική επιρροή, συγκροτούσαν μία κοινωνία με προβιομηχανικά χαρακτηριστικά βαλκανικού τύπου, ορθόδοξη πνευματικότητα, ζωντανή ανάμνηση του βυζαντινού μεγαλείου και μεγάλες φιλοδοξίες. Ούτε βεβαίως μπορούν να χαρακτηρισθούν «αστοί» οι γυρολόγοι, οι μεταπράτες, οι μικροί βιοτέχνες και οι τεχνίτες με την συντεχνιακή παράδοση που χάνεται στα βάθη του Βυζαντίου. Οι Βαυαροί οικοδόμησαν πόλεις με νεοκλασσικό χαρακτήρα, αλλά αυτό ενίσχυσε μάλλον το μεγαοϊδεατικό φαντασιακό παρά κάποια αστική αισθητική δυτικού τύπου. Ο Όθων άλλωστε προερχόταν από την Βαυαρία, μία χώρα με ρομαντικό δηλαδή αντι-αστικό πολιτισμό. Ο ίδιος άλλωστε αφομοιώθηκε πλήρως από την προβιομηχανική Ελλάδα στην οποία βασίλευσε, φορώντας φουστανέλλα και προσδοκώντας την στέψη του ως Αυτοκράτορα στην Κωνσταντινούπολη κατά τον Πόλεμο της Κριμαίας το 1854. Υπ’ αυτές τις συνθήκες, δεν ευνοήθηκε φυσικά η αστικοποίηση της ελληνικής ιθύνουσας τάξης. Αλλά και στον Ελληνισμό της Οθωμανικής 57

Αφιέρωμα

Το ξενοδοχείο Ακταίον στο Παλαιό Φάληρο

Αυτοκρατορίας, τον πολύ πλουσιώτερο και πολυαριθμότερο απ’ αυτόν της μικρότατης ελεύθερης Ελλάδας, τον Ελληνισμό της Σμύρνης, της Πόλης, της Τραπεζούντας, της Θεσσαλονίκης, της Βάρνας και της Φιλιπούπολης και του Μοναστηρίου, η κυρίαρχη ιδεολογία ήταν η ορθόδοξη-κοινοτική-αλυτρωτική-μεγαοϊδεατική, κάτι που δημιουργούσε εντελώς διαφορετική οντολογία από τον δυτικό αστισμό. Αυτές οι διαφορές υπάρχουν και στους πρώτους πράγματι αστικούς πυρήνες (αστικής μορφής περισσότερο παρά περιεχομένου), που εμφανίστηκαν στην Διασπορά. Στην Αίγυπτο των Χεδίφφηδων, όπου κυριαρχούσαν Έλληνες σκοτεινοί τυχοδιώκτες και ταυτόχρονα φωτεινοί ευπατρίδες και ευεργέτες, που ήλεγχαν το τραπεζικό σύστημα, την ναυσιπλοϊα του Νείλου και τις βαμβακοκαλλιέργειες, όπως ο Μπενάκης, ο Αβέρωφ και ο Συγγρός. Στους μεγάλους ελληνικούς εμπορικούς οίκους της Τεργέστης και της Βιέννης, που διεξήγαγαν το εμπόριο μεταξύ Ρωσσίας και Αυστροουγγαρίας, όπως η οικογένεια Σκαραμαγκά. Στο Λονδίνο, όπου έδρασαν ισχυρότατες ελληνικές οικογένειες τραπεζιτών, εφοπλιστών και εμπόρων, όπως οι Σκυλίτζηδες και οι Ράλληδες, που εδραστηριοποιούντο σε όλο το εύρος της Βρεταννικής Αυτοκρατορίας, από την Αφρική ως τις Ινδίες. Αυτοί όλοι λειτούργησαν όχι ως παραγωγοί αλλά ως μεταπράτες, τραπεζίτες, έμποροι, ναυσιπλόοι, κινήθηκαν δηλαδή με μεγάλη άνεση στα τέσσαρα ση58

μεία του ορίζοντα, ως νευρικό σύστημα της καπιταλιστικής οικονομίας, όπως προσιδιάζει στην πανάρχαια ελληνική παράδοση. Υιοθέτησαν την αισθητική και το langage της ευρωπαϊκής αστικής κοινωνίας, αλλά στο βαθύτερο από την κοινωνιολογική επιφάνεια επίπεδο της οντολογίας τους έμεινε ζωντανός ο τόπος προέλευσής τους, ακόμη κι αν η δεύτερη ή η τρίτη γενιά της οικογένειας δεν το είχε επισκεφθεί ποτέ. Επίσης ο Πατριωτισμός και όχι ο Εθνικισμός δυτικού τύπου, η Μεγάλη Ιδέα και όχι το Αστικό Κράτος δονούσαν την ψυχή και του κυνικώτερου Έλληνα τοκογλύφου, και του πιο ωμού τραπεζίτη της Διασποράς. Υπέμεναν στωϊκά την κλασσική μουσική και την όπερα στα σαλόνια και στα θέατρα των ευρωπαίων μεγαλοαστών, αλλά ενθουσιάζονταν πραγματικά και συγκινούνταν μόνον με τα δημοτικά τραγούδια και τους χορούς του άνυδρου ηρωϊκού λόγγου από τον οποίον είχαν προέλθει κάποτε. Αυτά τα στοιχεία χαρακτηρίζουν άλλωστε και τον ευρύτερο αστικό κύκλο που διαμορφώθηκε και αποκρυσταλλώθηκε τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Διασπορά την εποχή του Γεωργίου Α΄ (18641913). Η Belle Epoque συνάντησε την Ελλάδα σε μία φάση όχι ακριβώς ωριμότητας (τίποτα δεν ωριμάζει ποτέ στην Ελλάδα) αλλά μάλλον παγιοποίησης των πραγμάτων, σε εποχή διακοπτόμενης από μικρά και μεσαία κραχ διεθνούς ευημερίας. Ο μεσολογγίτης Χαρίλαος Τρικούπης εκπροσωπούσε ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

μία κοινωνική αντίληψη βρεταννικού τύπου, με συγκρατημένη έκφραση, απόκρυψη συναισθημάτων, σύνεση και εγκράτεια, σε αντίθεση με τον πληθωρικό Θεόδωρο Δηλιγιάννη, που προέβαλλε χωρίς κανένα αίσθημα επαρχιωτικής μειονεξίας τις αξίες της Πελοποννησιακής Δημογεροντίας, που νίκησε μία ολόκληρη αυτοκρατορία και ανέτρεψε τους σχεδιασμούς της Ιεράς Συμμαχίας. Αυτά τα δύο στοιχεία, ο τρικουπικός εκσυγχρονισμός και η δηλιγιαννική παράδοση, συνυπήρχαν στην ελληνική αστική οντολογία, δονούνταν και οι δύο κρυφά ή φανερά από την Μεγάλη Ιδέα, ενώ υποχρεωτικά εδέχοντο το δεδομένο γεωπολιτικό πλαίσιο, την Pax Britannica, που δημιουργούσε ένα πλαίσιο παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού, εντός του οποίου εκινούντο και οι μεγάλες και οι μικρές χώρες σαν την Ελλάδα. Σε αυτό το πλαίσιο, αναπτύχθηκε στην Ελλάδα και στην Ελληνική Διασπορά στα τέλη του 19ου αιώνος για πρώτη και για τελευταία φορά ένας αστικός κόσμος μάλλον παρά τάξη. Ένας πολύμορφος κόσμος, που συμπεριελάμβανε τον σταφιδέμπορο της Ηλείας και της Αχαϊας, που έχτιζε μέγαρο στην Γαστούνη με ευρωπαϊκές προδιαγραφές και πορσελάνες. Τον αγγλοθρεμένο εφοπλιστή της Άνδρου, της λεγόμενης και «Μικράς Αγγλίας». Τον πειραιώτη βιομήχανο «σιγαρέττων», τον αθηναίο ιδιοκτήτη εμπορικού «οίκου» εισαγωγών-εξαγωγών. Τον Σμυρνιό μεγαλοκτηματία-μεγαλέμπορο, τον Αλεξανδρινό βαμβακέμπορο, τον Κωνσταντινουπολίτη τραπεζίτη, τον Χιώτη εφοπλιστή. Αυτοί όλοι δεν ανταποκρίνονταν ακριβώς στον μαρξιστικό ορισμό του αστού ως «κατόχου των μέσων παραγωγής», αλλά περισσότερο στον νεομαρξιστικό ορισμό της μεταπρατικής comprador αστικής τάξης της καπιταλιστικής περιφέρειας, τάξης υβριδικής και κοινωνιολογικά νόθας. Και εξαιρετικά πολυσήμαντης οικονομικά, πολυεπίπεδης οντολογικά, αντιφατικής ιδεολογικά, σύνθετης πολιτισμικά, ιδιόμορφης κοινωνιολογικά. Αλλά τα στρώματα που κατά περίεργο τρόπο υιοθέτησαν την αστική ιδεολογία, ηθική, αισθητική, μουσική και νοοτροπία δεν ήταν αυτά που διέθεταν την μεγάλη οικονομική ισχύ. Οι κοινωνικές ομάδες που ανέπτυξαν αστική συμπεριφορά και-το κυριώτερο-αστική συνείδηση ήταν οι ελεύθεροι επαγγελματίες, οι δημόσιοι υπάλληλοι, οι διανοούμενοι, δηλαδή τα μεσαία ως μικρομεσαία από οικονομικής απόψεως στρώματα. Τα οποία αφομοίωσαν με μεγαλύΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

τερη επιτυχία από τους νεόπλουτους, αλαζόνες και τυχοδιώκτες διαπλεκόμενους κροίσους βαλκανικού τύπου τις ευρωπαϊκές αστικές αξίες, την αστική παιδεία, την αστική κουλτούρα. Τα μεσοαστικά και μικροαστικά αυτά στρώματα διακατέχονταν από ηθικές αξίες, είχαν πλήρη επίγνωση του γεγονότος ότι η ηθική ακεραιότητα είναι όρος λειτουργίας ενός αστικού καθεστώτος, και έτσι μπόρεσαν να στελεχώσουν το κράτος, την εκπαίδευση, τις ένοπλες δυνάμεις με εξαιρετική επιτυχία. Επιβεβαιώνοντας την πεποίθηση του Weber ότι το αστικό καθεστώς προϋποθέτει έντιμα και ικανά στελέχη, που να μπορούν να στηρίζουν την αστική οικονομία και κοινωνία. Αυτά τα στρώματα γαλουχούσαν τα παιδιά τους με παιδαγωγικά λογοτεχνικά έργα όπως το ρουσσωϊκό Παύλος και Βιργινία του Jacques-Henri Bernardin de Saint-Pierre (1737-1814), διάβαζαν Ουγκώ και Σταντάλ, άκουγαν όπερα και οπερέττα, χόρευαν ευρωπαϊκούς χορούς, μάθαιναν γαλλικά και πιάνο, ακολουθούσαν το αστικό «εξ Ευρώπης» dressing code. Το κυριώτερο, επέδειξαν εκπληκτική ικανότητα κοινωνικής σταθερότητας και αναπαραγωγής, σε αντίθεση με τους μεγαολοαστούς, οι γόνοι των οποίων εκτρέπονταν συχνά σε αντι-αστικές κατευθύνσεις και ιδεολογίες. Ο αστικός αυτός αστερισμός αναπτύχθηκε και προσδιόρισε τις συνειδήσεις, το ύφος και το ήθος της εποχής του Τρικούπη, του Βενιζέλου και του Μεταξά. Οι τρεις αυτοί, αντιπροσωπευτικότατοι τύποι μεσοαστών ή μικροαστών, προσδιόρισαν τις τύχες του Ελληνισμού κατά τον 20ό αιώνα. Ο Τρικούπης ήθελε και σε μεγάλο βαθμό επέτυχε να διαμορφώσει κάποιες προϋποθέσεις και υποδομές για τον εξαστισμό της ελληνικής κοινωνίας και οικονομίας. Ο Βενιζέλος υπήρξε ο αρχιτέκτων του σοβαρότερου αστικού μετασχηματισμού και εκσυγχρονισμού του κράτους. Ο Μεταξάς εξέφρασε την ύστερη αστική κοινωνία του Μεσοπολέμου, της εποχής μετά το Κράχ του 1920, όπως αυτή αναγκάστηκε να προσφύγει στην ισχύ του κράτους, σε βοναπαρτικές και αυταρχικές λύσεις για να μην βυθιστεί αύτανδρη. Οπωςδήποτε, αυτή η ιδιότυπη αστική κοινωνία της περιόδου 1870-1940, υπήρξε εξαιρετικά ενδιαφέρουσα: συνέδεσε τον εαυτό της με την Εθνική Ολοκλήρωση, παρήγαγε πνευματικό πολιτισμό μεγάλης αξίας, τέχνη και λογοτεχνία, διαμόρφωσε στέρεους τύπους ανθρώπων, προήγαγε ηθικές αξίες. Ήρθε όμως η Κατοχή. 59

Αφιέρωμα Οι μεταλλάξεις και η κατάρρευση της αστικής τάξης Η Κατοχή υπήρξε το μοιραίο πλήγμα για την Ελληνική Αστική Τάξη. Κατέρρευσε ο παραγωγικός ιστός, οι οικονομικές δομές, εκποιήθηκε η ακίνητη περιουσία. Το ΕΑΜ απείλησε με αφανισμό τους Αστούς, εκτός εάν προσχωρούσαν στην λογική του και δέχονταν τις σταλινικές δουλείες του, την πλήρη κατάργηση της ελευθερίας της συνείδησης και το σοβιετικό μοντέλο οικονομικής και κοινωνικής οργάνωσης. Πολλοί μεγααλοαστοί και μεσοαστοί προσχώρησαν πράγματι, από φιλοδοξία, καιροσκοπισμό ή από φόβο (Αγγελόπουλος, Σβώλος, Σημίτης, Καραγεώργης, Μπάτσης κλπ.). Πλήθος μικροαστών επίσης προσχώρησε μαζικά, λειτουργώντας ως αντίρροπο στην αγροτική και εργατική μάζα της εαμικής βάσης. Αυτές οι προσχωρήσεις δημιούργησαν πολλαπλούς διχασμούς στο εσωτερικό της αστικής κοινωνίας, αποδομώντας την συνοχή και την ταυτότητά της. Ταυτόχρονα, ο λιμός κατέστησε την αστική κοινωνία όμηρο του Μαυραγοριτισμού, που οικειοποιήθηκε την συσσωρευμένη αξία των αστών έναντι ελαίου, κρέατος και βουτύρου. Μέσα από τον Δοσιλογισμό και τον Μαυραγοριτισμό, αναδύθηκε μία ομάδα τυχοδιωκτών, που αποτέλεσαν τον πυρήνα μίας νέας μεγαλοαστικής τάξης, μετά τον πόλεμο. Δεν υπάρχει σχεδόν κανένας από τους διάσημους και θρυλικούς μεγιστάνες των ελληνικών sixties, που να μην έχει καταδικαστεί από δικαστήριο δοσιλόγων, όπως αποδεικνύεται εύκολα από τα πρακτικά των δικών. Για ευνόητους λόγους παραλείπονται εδώ συγκεκριμένες αναφορές. Οι άνθρωποι αυτοί συσσώρευσαν τεράστια κέρδη και περιουσίες συνεργαζόμενοι με τους Γερμανούς, και στην συνέχεια επανεμφανίστηκαν προσαρμοζόμενοι απολύτως στο αμερικανικό μεταπολεμικό κλίμα. Η Δυναστεία τους καταξίωσε κοινωνικά, προσκαλώντας τους για πρώτη φορά στον Χορό των Ανακτόρων του 1950. Μαζί με αυτούς αναπτύχθηκε μία ευρύτερη ομάδα νεοπλούτων, που αξιοποίησαν το Σχέδιο Μάρσαλ, την αμερικανική βοήθεια και τις αποζημιώσεις που έλαβε η Ελλάδα σε μεταχειρισμένα πλοία τύπου Liberty από τους Αμερικανούς. Υπήρξαν βεβαίως και άλλοι, που απλά κινήθηκαν αποτελεσματικά στο κύμα της μεταπολεμικής εκβιομηχάνισης της χώρας (της πρώτης σοβαρής, με εύρος εκβιομηχάνισης), η 60

οποία πραγματοποιήθηκε υπό την αμερικανική εποπτεία, με την υποστήριξη του κράτους και με την αρωγή ενός σοβαρού Μετσόβειου Πολυτεχνείου και τεχνοκρατών με σπουδές και εμπειρία από το εξωτερικό, κυρίως την προπολεμική Γερμανία. Αυτή η τάξη των μεταπολεμικών βιομηχάνων και επιχειρηματιών διέφερε βέβαια ριζικά από τους προπολεμικούς μεγαλοαστούς επιχειρηματίες τύπου Μπενάκη. Είχαν νεοπλουτική συμπεριφορά, αρκετό κυνισμό και ατομισμό, χαμηλό μορφωτικό επίπεδο και μη αστικό ήθος. Διατηρούσαν στενές σχέσεις με το πολιτικό σύστημα, φροντίζοντας να αποσπούν διάφορα δάνεια, παραγγελίες και ευνοϊκές ρυθμίσεις και παρέχοντας σε αντάλλαγμα «μαύρο χρήμα» στις εκλογές και προσλήψεις κομματικών στελεχών. Η κρατική εύνοια λειτουργούσε ως αντίδοτο στην έλλειψη διεθνούς ανταγωνιστικότητας των ελληνικών προϊόντων, στο υψηλό κόστος παραγωγής και στην έλλειψη τεχνογνωσίας. Στην ουσία επρόκειτο για μία προέκταση του πολιτικού συστήματος, όπως ακριβώς στην Οθωμανική Αυτοκρατορία η οικονομία ήταν οργανικό μέρος του όλου συστήματος και ανήκε στο «ντοβλέτι». Γι’ αυτό και ο Ρένος Αποστολίδης αποκαλούσε αυτήν την τάξη «υποαστική». Υπήρχαν βεβαίως και ευπρεπείς περιπτώσεις, βιομηχάνων και μεγαλοεπιχειρηματιών που είχαν ήθος και αίσθηση καθήκοντος και κοινωνικής προσφοράς (Κεφάλας, Γεωργακάς, Μουζάκης κλπ.). Αλλά δεν έδιναν αυτοί τον τόνο, αλλά οι θορυβώδεις επιδειξιομανείς εφοπλιστές τύπου Ωνάσση και Νιάρχου, καθώς και μερικοί δοσίλογοι που είχαν κρύψει καλά το παρελθόν τους κάτω από μία κοσμοπολίτικη κοσμική μάσκα. Οι προπολεμικοί μικροαστοί-μεσοαστοί, που αποτελούσαν τρόπον τινά προέκταση, συμπλήρωμα και κοινωνιολογικό θεμέλιο της μεγαλοαστικής τάξης του Τρικούπη και του Βενιζέλου, δεν αισθάνονταν καμμία συγγένεια με τους νεόπλουτους αυτούς και τους λοιδωρούσαν ως πνευματικά και κοινωνιολογικά κατώτερους. Στην ουσία, στην θύελλα που ακολούθησε το τέλος του Μεσοπολέμου, τον αστικό πολιτισμό συντήρησε ο ακλόνητος σαν βράχος Ελληνικός Μεσοαστισμός και Μικροαστισμός. Αυτός άλλωστε «κράτησε τα μπόσικα» σε όλη την διαδρομή της Ελληνικής Κοινωνίας μέχρι το τέλος του Εικοστού Αιώνα, σιωπηρά αλλά ανθεκτικά. Μαζί του πορεύθηκαν και τα αξιοπρεπή υπολείμματα της ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

Η πλατεία Αγίας Σοφίας στη Θεσσαλονίκη

παλαιάς μεγαλοαστικής τάξης του Μακεδονικού Αγώνα, των Βαλκανικών Πολέμων και του Σαράντα, που είχαν απολέσει την «υποδομή», δηλαδή τα μέσα παραγωγής αλλά είχαν διατηρήσει το «εποικοδόμημα», την υψηλού επιπέδου πνευματικότητα και κοσμοπολίτικη αγωγή του Ευπατρίδη. Διότι, πράγματι: ο μεταπολεμικός μεγαλοαστικός υποαστισμός κατέρρευσε το διάστημα 1974-1982, αρχικά με την «σοσιαλμανία» δηλαδή τις κρατικοποιήσεις μεγάλων επιχειρήσεων (Ωνάσης, Ανδρεάδης) της οικονομικής πολιτικής των ΚαραμανλήΠαπαληγούρα, στην συνέχεια με τον νόμο περί προβληματικών επιχειρήσεων του Α. Παπανδρέου, που εξαφάνισε σε λίγους μήνες σχεδόν το σύνολο της Ελληνικής Βιομηχανίας και άνοιξε το τοπίο για την μαζική εισβολή εισαγομένων προϊόντων πολυεθνικών εταιριών. Πολλές από αυτές τις εταιρίες ήταν βέβαια κατ’ ουσίαν χρεωκοπημένες και συντηρούνταν με δανειοδότηση από τις τράπεζες, την οποία εξασφάλιζαν με την διαπλοκή τους με την διάφορες δεξιές, κεντρώες ή δικτατορικές κυβερνήσεις. Επίσης, η κατάρρευση της Ελληνικής Βιομηχανίας ήταν λογικό επακόλουθο της ένταξης της χώρας στην Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα και άρα της κατάργησης των προστατευτικών δασμών. Αλλά αυτά θα οδηγούσαν ή σε προσαρμογή ή σε ευθανασία, ενώ η πολιτική του Ανδρέα οδήγησε σε εκτέλεση. Σε όλα αυτά συνετέλεσε, περισσότερο στο ψυχολογικό αλλά καθόλου αμελητέο επίπεδο, η σειρά εμπρησμών και ατυχημάτων σε ιστορικές ελληνικές επιχειρήσεις το καλοκαίρι του 1981. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

Μέχρι το τέλος της δεκαετίας του ’80, το «δεξιό κεφάλαιο» ήταν παρελθόν, ενώ το παρόν ήταν ο ασύλληπτος εσμός τυχοδιωκτών που το ΠΑΣΟΚ μετέτρεψε σε «επιχειρηματίες». Η ποιοτική διαφορά με τους προκατόχους τους ήταν ότι αυτοί τώρα δεν παρήγαγαν απολύτως τίποτε, ήταν κυρίως διαχειριστές άδηλων κομματικών πόρων, ιδιοκτήτες «πλυντηρίων» και αφανείς εταίροι διεφθαρμένων υπουργών, ή διανομείς κοινοτικών επιδοτήσεων». Στην πραγματικότητα, δεν επρόκειτο περί αστών, τα δε ήθη τους όπως και το ήθος τους ήταν ένα υβρίδιο της λαϊκής ή αγροτικής τους καταγωγής με την αλαζονεία της αιφνίδιας οικονομικής ανόδου, ενώ η αισθητική τους ήταν εμφανής από τους σωρούς των σπασμένων πιάτων επί των οποίων χόρευαν ζεϊμπεκιές υπό τον ήχο «σκυλάδικων» τραγουδιών. Αυτό το απερίγραπτο, απαίδευτο και βαθειά ανήθικο συνονθύλευμα κατέρρευσε σε δύο δόσεις: σε πρώτη φάση στο κραχ του αθηναϊκού Χρηματιστηρίου το 1999 και σε δεύτερη φάση με την Εθνική Χρεωκοπία το 2009. Η μικροαστική και η μεσαία αστική τάξη συνέχισαν την πορεία τους, διατηρώντας μέρος ή και το σύνολο του αστικού πολιτισμού τους. Παληά αθηναϊκά σπίτια-χρονοκάψουλες, ανέγγιχτες από την λαίλαπα της Μεταπολίτευσης, επιχειρούν τώρα να αντιμετωπίσουν την χειρότερη δοκιμασία τους, την επίθεση του κομμουνιστικής νεανικής παιδείας πολιτικού προσωπικού της καταρρέουσας Μεταπολίτευσης. Ίσως όμως από αυτές τις χρονοκάψουλες να προκύψει η μαγιά της λύσης. 61

Αφιέρωμα έτσι, ένα πολιτισμικό σχίσμα ανάμεσα στον ελληνικό πολιτισμό και τα εισαγόμενα ευρωπαϊκά πρότυπα, ένα δίπολο ανάμεσα στην παράδοση και τον εκσυγχρονισμό, που δεν μπόρεσε μέχρι σήμερα να γεφυρωθεί με συνθετικό και δημιουργικό τρόπο.

Η ένοχη σιωπή των αστών

του Νικόλα Δημητριάδη

άθε συζήτηση για την ελληνική αστική τάξη πρέπει να λαμβάνει υπ’ όψιν της το γεγονός ότι ο ελληνικός κόσμος έχει μια ιστορική διαδρομή διαφορετική από αυτήν της δυτικής Ευρώπης, με αποτέλεσμα να είναι διαφορετική και η οικονομική και η κοινωνική πραγματικότητά του. Το ελληνικό κράτος μπήκε στον σύγχρονο κόσμο με μία διπλή ιδιότητα. Από τη μία ήταν ένα κράτος οικονομικά καθυστερημένο και αποικιακά δεμένο με τον δυτικό κόσμο (μην ξεχνάμε ότι το πρώτο θύμα της δυτικής αποικιοκρατίας υπήρξε το Βυζάντιο). Από την άλλη, αυτό το κράτος-αποικία διέθετε μία «ελληνικού τύπου» αστική τάξη, απόλυτα ενταγμένη στο ευρωπαϊκό οικονομικό σύστημα, η οποία, όμως, δρούσε εκτός του εθνικού κορμού: στα μεγάλα αστικά κέντρα του Ελληνισμού (Κωνσταντινούπολη, Σμύρνη, Αλεξάνδρεια κ.α.), που όμως δεν περιελήφθησαν στο ελληνικό κράτος, στις παροικίες και στις μεγάλες μητροπόλεις της Δύσης. Έτσι, η ελληνική αστική τάξη, κοσμοπολίτικη και διεθνοποιημένη, απέκτησε μια ιδιότυπη μορφή, λειτουργώντας περισσότερο ως μεσάζων, ως εμπορικός πράκτορας της Δύσης στην Ανατολή, παρά ως «εθνική» αστική τάξη. Tο σύγχρονο ελληνικό κράτος δεν ανήκει, λοιπόν, ούτε στον μητροπολιτικό ούτε στον αποικιακό χώρο: ήταν και είναι ένα παράσιτο της Δύσης. Το ελληνικό κεφάλαιο, λοιπόν, έχει κατά κανόνα μεταπρατικό και παρασιτικό χαρακτήρα. Η δομή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, μαζί με την ευρωπαϊκή αποικιοκρατία, εμπόδισαν την ανάπτυξη της βιομηχανίας και της βιοτεχνίας στον ιστορικό χώρο του Ελληνισμού. Οι Έλληνες αστοί στράφηκαν έτσι στο εμπορικό, τον ναυτιλιακό και τον χρηματοπιστωτικό τομέα, σε δραστηριότητες εκτός του ελληνικού χώρου,

που εξασφάλιζαν γρήγορη κερδοφορία, χωρίς μακροχρόνιες επενδύσεις. Ο Έλληνας της Τουρκοκρατίας ασχολήθηκε σε τέτοια έκταση με το εμπόριο, όχι τόσο από κάποιο «δαιμόνιο της φυλής», όσο λόγω της διπλής πίεσης, από Ανατολή και Δύση. Έτσι, η βιομηχανία γνώρισε περιορισμένη και περιστασιακή ανάπτυξη, χωρίς να έχει ιδιαίτερη βαρύτητα στην ελληνική οικονομία. Στο εσωτερικό της χώρας, η αστική τάξη ήταν ανέκαθεν ασθενική: βασίστηκε στο κράτος και τον ξένο παράγοντα για την οικονομική της αναπαραγωγή και την πολιτική της ηγεμονία. Λόγω των εξελίξεων αυτών, η ελληνική κοινωνία διακρίνεται από τα εξής βασικά στοιχεία: α) Ρευστή ταξική διάρθρωση και μεγάλη κοινωνική κινητικότητα. Ευρεία εξάπλωση και ειδικό πολιτικό και οικονομικό βάρος της μικροϊδιοκτησίας, η οποία αποτελούσε ανέκαθεν την ραχοκοκκαλιά της οικονομίας. β) Ισχυρό, συγκεντρωτικό κράτος που καλύπτει εν μέρει το κενό της αστικής τάξης, παίζοντας μεγαλύτερο ρόλο από αυτόν που διαδραματίζει ο κρατικός μηχανισμός στις ευρωπαϊκές χώρες. Το ελληνικό κράτος είναι πανίσχυρο, καθώς ασκεί τον έλεγχο της οικονομίας, και ταυτόχρονα ανίσχυρο, καθώς δεν είναι σε θέση να επιβληθεί στην κοινωνία. γ) Ο ξένος παράγοντας. Αφού καμμία τάξη ή κοινωνική ομάδα δεν είναι αρκετά ισχυρή ώστε να επιβληθεί στο σύνολο της κοινωνίας, η ξένη συνδρομή αποτέλεσε, διαχρονικά, απαραίτητο στήριγμα για όλους όσους επεδίωξαν την πολιτική και οικονομική εξουσία. Στήριγμα το οποίο ο ξένος παράγοντας προσέφερε, φυσικά, με το αζημίωτο… δ) Η εξάρτηση από την Ευρώπη, πέρα από τον οικονομικό και πολιτικό τομέα, επεκτάθηκε και στην εκπαίδευση, την διανόηση, τον πολιτισμό. Δημιουργήθηκε, ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

Περίγελα και παλιάτσοι Το δίπολο «παράδοση-εκσυγχρονισμός» που αναφέραμε, έχει στην Ελλάδα ένα σαφές ταξικό περιεχόμενο. Τα ανώτερα και μεσαία στρώματα, σε ολόκληρο το πολιτικό φάσμα, τείνουν κατά κανόνα στο εξωτερικό για να την μόρφωση, την κουλτούρα, την συμπεριφορά και την ιδεολογία τους, σε αντίθεση με τα κατώτερα λαϊκά στρώματα, που μένουν περισσότερο προσκολλημένα στην ελληνική παράδοση. Υπήρξαν προσπάθειες να γεφυρωθεί αυτό το χάσμα και να διαμορφωθεί επιτέλους μια σύνθεση της ελληνικής παράδοσης με την ευρωπαϊκή –χαρακτηριστικό παράδειγμα η γενιά του ΄30– χωρίς όμως αποτέλεσμα. Ο Ελύτης, σε συνέντευξη που έδωσε στον Ρένο Αποστολίδη (εφημ. Ελευθερία, 15/6/1958) συνοψίζει την κατάσταση με τα καλύτερα λόγια: «Ἀπό τί πάσχουμε κυρίως; Θά σᾶς τό πῶ ἀμέσως: ἀπό μιά μόνιμο, πλήρη, καί κακοήθη ἀσυμφωνία μεταξύ τοῦ πνεύματος τῆς ἑκάστοτε ἡγεσίας μας καί τοῦ «ἤθους» πού χαρακτηρίζει τόν βαθύτερο ψυχικό πολιτισμό τοῦ ἑλληνικοῦ λαοῦ στό σύνολό του!». Ο ελληνικός πολιτισμός, λοιπόν, κυνηγήθηκε από τους αστούς ως ζωντανό βίωμα και εξορίστηκε στα μουσεία, τις νεκρολογίες και… τον ελεύθερο χρόνο. Αντικαταστάθηκε από το φολκλόρ, τη λαογραφία, τη φυσιολατρεία και τον τουρισμό, και αντικαταστάθηκε από τον ευρωπαϊκό (και στην συνέχεια αμερικανικό) τρόπο ζωής.

Το τίμημα της εξάρτησης Είναι αρκετά διαδεδομένη η άποψη πως η Ελλάδα βρίσκεται διαρκώς στο στόχαστρο των εκάστοτε «Μεγάλων Δυνάμεων». Αυτό είναι εν μέρει σωστό, δεν πρέπει όμως να παρατηρήσουμε ότι είναι οι ελληνικές άρχουσες τάξεις που επιζητούν αυτήν την επέμβαση, καθώς οι ίδιες είναι ανίσχυρες να επιβάλλουν την εξουσία τους. Το ξένο χρήμα και ενίοτε τα ξένα κανόνια και αεροπλάνα είναι απαραίτητα για να μπορέσουν οι εγχώριες ελίτ να διατηρήσουν την θέση τους στον ελληνικό κοινωνικό σχηματισμό. Ο Μαυροκορδάτος δεν θα επικρατούσε στον εμφύλιο, κατά την διάρκεια της Επανάστασης του ΄21, χωρίς το άφθονο χρήμα των βρεταννικών δανείων. Η ασθενική τότε ελληνική αστική τάξη ανδρώθηκε κάτω από την προστασία ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

των ξένων – αφού, βεβαίως, είχε μπει στο περιθώριο το ριζοσπαστικό της κομμάτι (Φιλικοί). Αντιστοίχως, ο Βενιζέλος δεν θα επικρατούσε στον Εθνικό Διχασμό χωρίς τις «γαλλικές λόγχες», οι Γλύξμπουργκ δεν θα κρατούσαν τον θρόνο τους χωρίς την αγγλική στήριξη και το μετεμφυλιακό κράτος δεν θα μπορούσε να επιβληθεί χωρίς την αμερικανική συνδρομή. Αυτή η πραγματικότητα δεν περιορίζεται στο πολιτικό προσωπικό αλλά σε ολόκληρο το κοινωνικό και οικονομικό οικοδόμημα. Ο «ασθενής» μπαίνει διαρκώς «στον γύψο» υπό την ξένη καθοδήγηση. Η σύγχρονη ελληνική ιστορία είναι εξ ολοκλήρου δεμένη με την εξάρτηση και την υποτέλεια. Την μόνιμη αυτή αδυναμία αυτόνομης ανάπτυξης (άρα και ανεξάρτητης πολιτικής) λίγοι προσπάθησαν να θεραπεύσουν. Ο Βενιζέλος, αντιλαμβανόμενος ίσως την πραγματικότητα αυτή, επιχείρησε να ρίξει την ελληνική αστική τάξη στα βαθειά νερά, ρισκάροντας και παίζοντας «στο τραπέζι των μεγάλων» κατά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η εθνική ολοκλήρωση, με την απελευθέρωση των μεγάλων οικονομικών και πνευματικών κέντρων του Ελληνισμού, θα μπορούσε να προσφέρει τα οικονομικά και γεωπολιτικά μεγέθη που θα επέτρεπαν στη χώρα να αποτινάξει την εξάρτηση. Προσπάθησε, λοιπόν, να χρησιμοποιήσει τις Μεγάλες Δυνάμεις και την ευκαιρία που παρουσίαζε η διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας για να δημιουργήσει μια ισχυρή Ελλάδα και στις δύο πλευρές του Αιγαίου. Το όραμα, όμως, αυτό τσακίστηκε στην προκυμαία της Σμύρνης, και μαζί του τερματίστηκε και η ελληνική παρουσία στη Μικρά Ασία.

Η λυδία λίθος του πατριωτισμού Οι συνέπειες της εξάρτησης είναι ολοφάνερες στην περίπτωση της Κύπρου. Σε ολόκληρη τη μεταπολεμική ιστορία μας, η διαπλοκή του Κυπριακού με τα συμφέροντα των Μεγάλων Δυνάμεων θέτει διαρκώς τις άρχουσες τάξεις προ των ευθυνών τους. Η πραγματικότητα είναι απογοητευτική: από την στάση του Βενιζέλου στην εξέγερση του 1931, τις συνθήκες της Λωζάννης και του Λονδίνου, την προδοσία του 1974, μέχρι το σχέδιο Ανάν και την εγκατάλειψη της Κύπρου την περασμένη άνοιξη, η ιστορία επιβεβαιώνει διαρκώς τον αφορισμό του Σαββόπουλου: «είναι η Κύπρος που οι εμπόροι την μισούνε»... Μια εθνική αστική τάξη ίσως μπορούσε να αντιληφθεί ότι η υπεράσπιση της Κύπρου αποτελεί σήμερα απαράβατο όρο επιβίωσης του Ελληνισμού. Αλλά στην περίπτωση της Ελλάδας 63

Αφιέρωμα το εθνικό συμφέρον σπανίως ταυτίζεται με τα συμφέροντα της ολιγαρχίας. Η Κύπρος αντιμετωπίζεται ως αγκάθι, ως ένα «κακό σπυρί» που θέτει διαρκώς εμπόδια και προβλήματα. Για τις ελίτ, η Κύπρος είναι πάντα μακρυά. Ως συνήθως, το επιχείρημα είναι το γνωστό χιλιομπαλωμένο τροπάριο: «ρεαλισμός»…

Έθνος και παγκοσμιοποίηση Λαμβάνοντας αυτά υπ’ όψιν, δεν ξενίζει το γεγονός ότι η πρόσδεση της Ελλάδας στο άρμα του ΝΑΤΟ και αργότερα της Ε.Έ. δεν έγινε με όρους ισότιμου μέλους τόσο, όσο με όρους επαιτείας. Η ευρωπαϊκή πορεία επιλέχθηκε υπό το βάρος της τουρκικής απειλής με στόχο την πολιτική εξασφάλιση περισσότερο, παρά την οικονομική ανάπτυξη. Η είσοδος στην Ε.Ε. και το ευρώ έδωσαν την χαριστική βολή στην ελληνική βιομηχανία και βιοτεχνία, ενισχύοντας παράλληλα τις εισαγωγές. Είναι προφανές ότι μια εθνική παραγωγική αστική τάξη θα αντιμετώπιζε διαφορετικά ένα τέτοιο ενδεχόμενο. Το ελληνικό κεφάλαιο, όμως, δεν ήταν ποτέ προσανατολισμένο στην παραγωγή. Δεν είχε και πολλά να χάσει από τη διάλυση της ελληνικής παραγωγής ή την υποβάθμιση του αγροτικού τομέα. Τα εργοστάσια αντικαταστάθηκαν από mall και οι βιοτεχνίες έγιναν καφετέριες. Η είσοδος στην κοινή αγορά και η επέλαση της παγκοσμιοποίησης μπορεί να έπληξαν την Ελλάδα, για τις ελίτ της, όμως, ήταν «business as usual»… Ούτε καν στην διάλυση των Βαλκανίων, την δεκαετία του ΄90, δεν μπόρεσε να αντισταθεί η εγχώρια ελίτ, παρ’ ότι η διάλυση αυτή μεθοδεύτηκε από τις Η.Π.Α. και τη Γερμανία με στόχο τον γεωπολιτικό έλεγχο της περιοχής μας. Η αποδυνάμωση των Βαλκανίων και η συνακόλουθη απομάκρυνση του ενδεχόμενου σχηματισμού ενός αυτόνομου βαλκανικού γεωπολιτικού πόλου, οδήγησε την Ελλάδα σε βαθύτερη εξάρτηση απέναντι στην Ε.Ε. και μεγαλύτερη αδυναμία απέναντι στην Τουρκία. Το ενιαίο αμυντικό δόγμα με την Κύπρο δεν εφαρμόστηκε ποτέ και η απομόνωση της Ελλάδας έγινε εντονώτερη, αφήνοντάς την ανυπεράσπιστη απέναντι στην ολοένα αυξανόμενη τουρκική επιθετικότητα. Και πάλι, οι δεσμοί και οι εξαρτήσεις των ελληνικών αρχουσών τάξεων δεν επέτρεψαν την διαμόρφωση μιας εθνικής στρατηγικής και μιας ανεξάρτητης εξωτερικής πολιτικής. Την ώρα που η χώρα αντιμετώπιζε την μία ήττα μετά την άλλη (Ίμια, Οτσαλάν, Αιγαίο κ.λπ.), η ένοχη σιωπή των αστών υπενθύμιζε πως το πραγματικό διακύβευμα για τις ελίτ ήταν η ικανοποίηση του ξένου παράγοντα και η αποφυγή κάθε «περιπέτειας». 64

Το μάννα εξ Ανατολών Αν η τουρκική στρατιωτική επιθετικότητα αντιμετωπιζόταν κάποτε ως απειλή, η υποτέλεια που απαιτεί σήμερα ο νεοθωμανισμός είναι αρκετά πιο ελκυστική. Ο Ερντογάν γνωρίζει ότι το χρήμα είναι ισχυρότερο από τα F-16. Γνωρίζει επίσης ότι οι ελληνικές ελίτ είναι πάντα πρόθυμες να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους (και την χώρα τους) σε όποιον εγγυηθεί την οικονομική και πολιτική τους επιβίωση. Είναι παραπλανητικό, λοιπόν, να εμφανίζεται η περιβόητη «ελληνοτουρκική φιλία» ως πολιτική επιλογή της τάδε ή της δείνα κυβέρνησης, ως μια μειοδοσία του τάδε ή του δείνα πρωθυπουργού και μόνον. Η ελληνοτουρκική προσέγγιση και η συνακόλουθη υποταγή της χώρας στον νεοθωμανικό όραμα του Νταβούτογλου αποτελεί στρατηγική επιλογή μερίδας των ελληνικών αρχουσών τάξεων ώστε να εξασφαλίσουν την ταξική τους αναπαραγωγή. Επιχειρηματικά συνέδρια, πανεπιστημιακά προγράμματα, συνεργασία στον τουρισμό, ενίσχυση του διακρατικού εμπορίου, χρηματοπιστωτικές δοσοληψίες: το βαρύ πυροβολικό της ελληνικής αστικής τάξης αντιμετωπίζει την Τουρκία ως εναλλακτικό της Δύσης πάτρωνα και προστάτη, ειδικά στις μέρες μας, που στενεύει η λίστα των καλεσμένων στο πάρτυ των κρατικών προμηθειών και κλείνει η στρόφιγγα των ευρωπαϊκών κονδυλίων.

Η δουλοκτησία ως «plan B» Η κατάρρευση του ανατολικού μπλοκ και η παγκοσμιοποίηση έφεραν την Ελλάδα αντιμέτωπη με ένα επιπλέον φαινόμενο, αυτό της μαζικής μετανάστευσης. Η μετανάστευση έδωσε κυριολεκτικά το «φιλί της ζωής» σε ένα πολιτικό και οικονομικό κατεστημένο που αντιμετώπιζε τότε, στα τέλη της δεκαετίας του ’80, ισχυρούς κλυδωνισμούς. Τα φθηνά εργατικά χέρια των μεταναστών συνέβαλαν αποφασιστικά στο να ξεπεράσει η ελληνική αστική τάξη την κρίση. Έγιναν τα «μεγάλα έργα» και η Ολυμπιάδα, έπεσε ο πληθωρισμός και οι επιχειρηματίες βρήκαν και πάλι τη βασική ατμομηχανή που είχαν χάσει στην περίοδο της Μεταπολίτευσης: το φθηνό μεροκάματο. Το οποίο, επιπλέον, ήταν και ανασφάλιστο και, καθώς η πλειοψηφία των μεταναστών είναι παράνομη, δεν είχε την ικανότητα συνδικαλισμού και βρίσκεται συχνά στο έλεος του εργοδότη και των κυκλωμάτων των δουλεμπόρων. Παράλληλα, μια σειρά από φθηνές υπηρεσίες και η πτώση του κόστους της ανειδίκευτης εργασίας (στην οικοδομή, το χωράφι, την αποθήκη, την κουζίνα κ.λπ.) συνέβαλαν στη διατήρηση του βιοτικού επιπέδου της μεσαίας τάξης, αποσπώντας ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

έτσι τη συναίνεσή της. Την ίδια στιγμή, το κοινωνικό κόστος της μετανάστευσης επωμίστηκαν οι υποβαθμισμένες συνοικίες του κέντρου. Έτσι, το μεταναστευτικό έγινε βασικό εργαλείο στην επιβίωση των ανώτερων και μεσαίων στρωμάτων, την ίδια ώρα που έπληττε τα κατώτερα. Δεν πρέπει, λοιπόν, να προκαλεί έκπληξη το γεγονός πως τα νεοφιλελεύθερα ιδεολογήματα της «πολυπολιτισμικότητας», της «ανεκτικότητας» και των «ανοιχτών συνόρων» έγιναν ηγεμονικά στην αστική διανόηση, δεξιά και αριστερή, όπως δεν πρέπει, αντίστοιχα, να προκαλεί απορία η βίαιη ριζοσπαστικοποίηση των λαϊκών στρωμάτων προς την Άκρα Δεξιά. Για δεύτερη φορά, λοιπόν, στην πρόσφατη ιστορία μας, οι άρχουσες τάξεις συνειδητοποίησαν ότι… «η μετανάστευση είναι ευλογία». Την πρώτη φορά, στις δεκαετίες του ΄50 και του ΄60, ήταν η «εξαγωγή» των Ελλήνων που «περίσσευαν» ως γκασταρμπάιτερ στην Ευρώπη που συνέβαλε στην ισχυροποίηση του μετεμφυλιακού κράτους, με τη μείωση της ανεργίας, την εκτόνωση (και όχι επίλυση) των κοινωνικών προβλημάτων, την ενίσχυση του πενιχρού εισοδήματος των κατώτερων στρωμάτων μέσω των εμβασμάτων. Αυτήν την φορά, από την δεκαετία του ΄90 μέχρι την κρίση, ήταν η εισαγωγή ανειδίκευτου εργατικού δυναμικού από τις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης και της Ασίας που συνέβαλε στην ταξική αναπαραγωγή των ελίτ και των στρωμάτων που τις στηρίζουν. Και στις δύο περιπτώσεις, οι κοινωνικές, οικονομικές, δημογραφικές και, εν τέλει, εθνικές συνέπειες της μετανάστευσης δεν φαίνεται να απασχόλησαν κανέναν…

Η ώρα της αλήθειας Η παγκόσμια οικονομική κρίση δεν θα μπορούσε παρά να χτυπήσει την Ελλάδα με ιδιαίτερη σφοδρότητα. Οι πηγές πλουτισμού των Ελλήνων αστών (κράτος και Ε.Ε.) στερεύουν. Το παρασιτικό και μεταπρατικό μοντέλο της Μεταπολίτευσης έρχεται στο τέλος του και οι εγχώριες ελίτ αναζητούν τρόπους επιβίωσης για την επόμενη μέρα. Από την υποτέλεια στους Γερμανούς επικυριάρχους μέχρι την προσπάθεια «κινεζοποίησης» των εργασιακών σχέσεων ώστε να αυξηθεί η «ανταγωνιστικότητα», οι Έλληνες ολιγάρχες συνωστίζονται στον προθάλαμο των τροϊκανών για να παζαρέψουν το μερίδιό τους στο ξεπούλημα του τόπου. Η κρίση, βέβαια, δεν έπεσε ως κεραυνός εν αιθρία. Από χρόνια οι άρχουσες τάξεις επεδίωκαν τον μετασχηματισμό της ελληνικής κοινωνίας ώστε να μπορέσουν να επιβιώσουν. Μόνο που, όπως και στο παρελθόν, η επιβολή ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

των απαραίτητων «μεταρρυθμίσεων» ήταν εξαιρετικά δύσκολη. Οποιαδήποτε κυβέρνηση αποφάσιζε να κάνει τις βαθειές τομές που απαιτούνται για την επιβολή του νεοφιλελεύθερου υποδείγματος, αντιμετώπιζε το φάσμα της εκλογικής ήττας. Αυτό το γνώριζε καλά ο Γ.Α.Π., όταν αποφάσιζε να παραδώσει την χώρα στο Δ.Ν.Τ. και την τρόικα. Ο ξένος παράγοντας ήρθε, για μία ακόμη φορά, να στηρίξει την ελληνική ολιγαρχία. Και, ως συνήθως, το τίμημα της στήριξης ήταν καταστροφικό για τον τόπο…

Μετανάστες πολυτελείας Κάθε χρόνο, ο αριθμός των νέων Ελλήνων που μεταναστεύουν στο εξωτερικό μεγαλώνει. Δεν πρόκειται πια για τη φτωχολογιά της υπαίθρου, που αναζητά στις φάμπρικες της Γερμανίας ένα κομμάτι ψωμί, όπως γινόταν σε παλαιότερες εποχές. Σήμερα μεταναστεύουν κατά κανόνα οι νέοι των μεσαίων και ανώτερων στρωμάτων, προκειμένου να εξασφαλίσουν την ταξική τους αναπαραγωγή, τη στιγμή που η χώρα τους αντιμετωπίζει μια από τις χειρότερες κρίσεις της ιστορίας της. Άνθρωποι με γνώσεις και ταλέντα, που θα μπορούσαν να συμβάλουν στην ανόρθωση της Ελλάδας, προτιμούν να την εγκαταλείψουν, αναζητώντας στα πλούσια κράτη της Δύσης τα χρήματα και τις ευκαιρίες που δεν μπορεί να τους προσφέρει η χώρα τους (πολύ συχνά σε εκείνα ακριβώς τα κράτη που συνέβαλαν αποφασιστικά στο κατάντημα της Ελλάδας). Σίγουρα υπάρχουν εξαιρέσεις –ανέκαθεν υπήρχαν και αστοί που έβαζαν την πατρίδα πάνω από την καρριέρα– αλλά πρόκειται για μια γενικευμένη τάση που δείχνει καθαρά τον προσανατολισμό και τις προτεραιότητες των αστών μας. Έτσι, όλοι αυτοί που επέλεξαν να αποσυνδέσουν τη μοίρα τους από την μοίρα αυτού του τόπου, γεύονται τους καρπούς της Εσπερίας, αφορίζοντας, παράλληλα, το κακορίζικο ρωμέικο, που τρώει τα παιδιά του. Μιλάνε για την Ελλάδα σαν «ιδέα», την «οικουμενικότητά» της, το «ελληνικό πνεύμα» που θριαμβεύει στα πέρατα του κόσμου και διαβεβαιώνουν ότι σκοπεύουν να επιστρέψουν στην Ελλάδα, μόλις, βέβαια, γίνει αυτή… Σουηδία. Μόνο που ο ελληνισμός δεν μπορεί να επιβιώσει ως μάθημα στα αμφιθέατρα και γκουρμέ κουζίνα στις μητροπόλεις της παγκοσμιοποίησης. Πατρίδα είναι πρωτίστως ο τόπος και οι άνθρωποι που μοχθούν γι’ αυτόν. Και αυτοί οι άνθρωποι ξέρουν καλά ότι, στον αγώνα που πρέπει να δώσουν για ένα καλύτερο αύριο, δεν έχουν και πολλά πράγματα να περιμένουν από τις άρχουσες τάξεις της χώρας τους… 65

Θέατρο

Δημήτρης Ποταμίτης (1945-2003) Δέκα χρόνια από τον θάνατό του

973. Χρονιά σημαδιακή. Γεγονότα Πολυτεχνείου, Εισβολή του Αττίλα στην Κύπρο, Κατατρεγμός, Πένθος, Χούντα, Μεταπολίτευση. Είναι εκείνο το φθινόπωρο που ο Ποταμίτης βάζει το μεγάλο στοίχημα με τον εαυτό του και σαν σύγχρονος Ίκαρος ανοίγει τα φτερά του κι ιδρύει το Θέατρο Έρευνας, το οποίο στεγάζεται στην οδό Ιλισίων στου Ζωγράφου. Εγχείρημα καθόλου εύκολο, αφού ο Ποταμίτης στόχο έχει την ποιότητα, το ανέβασμα τολμηρών και πρωτοποριακών –για την εποχή– έργων με απώτερο σκοπό τον προβληματισμό. Στον πρώην κινηματογράφο «Ρέα» ανάβει μία σπίθα πολιτισμού που όλο και δυναμώνει και μέλλει να σβήσει μόνο μετά από 29 χρόνια, λίγο πριν από τον θάνατό του. Τολμηρός, πρωτοπόρος, ασυμβίβαστος, ευρηματικός, ποιητής, ιδεοποιός! Αναζητώντας μια «τέχνη ανταγωνιστική της ζωής κι όχι απομιμητική», μένει πιστός στο όραμά του, χωρίς σχεδόν κανένα συμβιβασμό, ακολουθώντας μια δύσκολη και μοναχική πορεία. Μακριά από τα φώτα των ΜΜΕ, το κατεστημένο, μακριά από τις κλίκες του χώρου, με την συντροφιά λίγων κι εκλεκτών φίλων. Το Θέατρο Έρευνας γίνεται φυτώριο μεγάλων ηθοποιών και στέκι κορυφαίων διανοουμένων και ανθρώπων της Τέχνης (Α. Μινωτής, Γ. Τσαρούχης, Ε. Ιονέσκο, Ρ. Νουρέγιεφ, Μ. Χατζιδάκης, Μ. Βολανάκης, Α. Σολομός, Ιώβ Καρντόζο κ.α.). Υπήρξε ακαταπόνητος εργάτης του θεάτρου, που μόχθησε να κρατήσει ένα υψηλό επίπεδο θεατρικής δημιουργίας με μοναδικά του όπλα το ήθος, τη γνώση, το ταλέντο και την απαράμιλλη αγάπη του για το καλό θέατρο και τα ελληνικά γράμματα. Στην «Κεντρική» και «Παιδική» σκηνή ανεβάστηκαν σημαντικά έργα ξένου κι ελλη66

νικού ρεπερτορίου, τα οποία σημάδεψαν κι έγραψαν ιστορία στα θεατρικά δρώμενα, όπως ο «Άνθρωπος Ελέφαντας», το «Πορτραίτο του Ντόριαν Γκρέυ,» ο «Έλληνας Βάτραχος» κ.α. Στο λέυκωμα για τα εικοσάχρονα του Θεάτρου Έρευνας, ο ίδιος γράφει, μεταξύ άλλων: «Ονειρεύτηκα τον ρόλο ενός Μύστη, όχι την τάξη ενός επαγγελματία ή τον ρομαντισμό ενός ερασιτέχνη. Πρότυπά μου εκείνοι οι Θιβετιανοί μοναχοί, που μια ζωή σκαλίζουν το ίδιο λουλούδι σ’ ένα ξύλο. Με την επανάληψη φτάνεις στη μεταφυσική, όπως λέει ο Σαρτρ. Πόση ταπείνωση θέλουν βέβαια όλα αυτά, όση αρετή και τόλμη η ελευθερία. Το σύμπαν του Θεού θα σωθεί από το σύμπαν του Καλλιτέχνη. Κι αυτή θα’ναι η ταπεινή ανταπόδοση του Ανθρώπου στον Δημιουργό του». Στις συναντήσεις με τους φίλους του αναφερόταν συχνά στο Κυπριακό και στα κακώς κείμενα του τόπου μας, εκφράζοντας τον πόνο που ένοιωθε. Στο προφητικό και τόσο επίκαιρο βιβλίο του Εσωτερικός Μετανάστης (εκδ. Δελφίνι, 1995) γράφει μεταξύ άλλων: «Η βία των όπλων. Η βία των τάνκς. Η βία του μαὐρου. Ο φασισμός του Χίτλερ, του Αττίλα, του Εβρέν, του Γκαλτιέρι. Ο φασισμός του Ιωαννίδη. Τον είδαμε,… του αντισταθήκαμε, τον νικήσαμε. Μα ο φασισμός είναι πάνω απ όλα μια νοοτροπία... Ποιός θα μας γλιτώσει από τον φασισμό του καταναλωτισμού… των δημαγωγών, τον φασισμό της έμμεσης πλύσης εγκεφάλου, τον φασισμό του δήθεν; Ποιός θα μας γλιτώσει από τις χούντες του κοσμικού «προμόσιον»... «Απ’ αυτόν τον... δημοκρατικώτατο φασισμό ποιος θα μας γλιτώσει;»

Νίνα Αλέξη ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

Μιστέρο μπούφο του Ντάριο Φο

Θέατρο Θησείον - Σκηνοθεσία, Θωμάς Μοσχόπουλος

ριν περίπου δέκα χρόνια, είχα την τύχη να συναντήσω από κοντά, κατά την διάρκεια ενός συνεδρίου σχετικά με το θέατρο, στους Δελφούς, τον Ντάριο Φο. Είχε δώσει μία διάλεξη πάνω στο πώς η γλώσσα του θεάτρου είναι μία διεθνής γλώσσα. Και προς τεκμηρίωση αυτού αναπαράστησε ο ίδιος, παίζοντας, το πώς μπορεί ένας μη Γάλλος ηθοποιός που δεν γνωρίζει παρά ελάχιστα γαλλικά, να παρουσιάσει ένα επεισόδιο στο γαλλικό κοινό, όπως προφανώς και έκαναν οι περιπλανώμενοι θίασοι την εποχής της Κομέντια ντελ Άρτε. Μπροστά στα μάτια μας, λοιπόν, ένας πραγματικός γελωτοποιός, αρλεκίνος, μπουφόνος, ο ηθοποιός όπως δεν μου είχε αποκαλυφθεί ποτέ. Αυτό είναι το θέατρο του Φο, ένα θέατρο μπουφόνων, αρλεκίνων, γελωτοποιών, που με το καυτό τους χιούμορ ανατρέπουν τα πάντα. Ένα θέατρο πολιτικό, υπονομευτικό, που χρησιμοποιεί ως πολιορκητικό κριό το χιούμορ, μαύρο χιούμορ, πικρό χιούμορ, φόρμες γκροτέσκες στην περιοχή της τέχνης, όπου το γκροτέσκο συναντά το τραγικό και ο κόσμος είναι μία φάρσα. Τέτοιοι είναι και οι ήρωες στο Μίστερο Μπούφο, ένα έργο που προέκυψε μέσα από μια δεκαετή έρευνα του Φο πάνω στα κωμικά ιντερμέδια που παρεμβάλλονταν ανάμεσα στα θρησκευτικά δράματα την εποχή της ακμής τους, τα οποία παριστάνονταν από τους μόνους επαγγελματίες ηθοποιούς της εποχής, τους γελωτοποιούς. Από τα ιερά μυστήρια προέκυψε και ο τίτλος, αφού “Mistero Buffo” στα ιταλικά σημαίνει κωμικό μυστήριο και, λέγοντας μυστήριο, εννοείται το ιερό δρώμενο, το θρησκευτικό δράμα. Ο στόχος του έργου είναι να στηλιτεύσει την κα-

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

τάχρηση εξουσίας, τον δογματισμό και τον παραλογισμό της βίας. Στο έργο υπάρχουν πάρα πολλά σκετς, τα οποία δεν είναι δυνατόν να παιχτούν όλα σε μία βραδιά, και ο Φο ζητά να μην παίζονται με σκηνικά και κουστούμια, όπως και γίνεται στην παράσταση στο Θησείο, όπου οι ηθοποιοί δεν έχουν παρά μόνο το καπέλο του γελωτοποιού, το οποίο τελικά και προς τιμή τους, είναι υπεραρκετό για να τους μεταμορφώσει σε τέτοιους και να χαρίζουν κάθε βράδυ υπέροχες στιγμές καθαρής θεατρικής μαγείας. Οι ερμηνείες είναι όλες εκπληκτικές, αλλά θα ξεχωρίσω αυτές των Θ. Τοκάκη και Γ. Χρυσοστόμου. Αλλά όσο τάλαντο και να διαθέτει ένας ηθοποιός και όσο κόπο και προσπάθεια και αν καταβάλλει, για να φτάσει σε τέτοια αποτελέσματα έχει και την ανάγκη ενός πολύ καλού καθρέπτη, που θα του δείχνει τα λάθη του - και αυτός ο καθρέπτης δεν μπορεί να είναι άλλος από τον σκηνοθέτη του. Ένας σκηνοθέτης, που με το έργο του επηρέασε και γαλούχησε πολλούς νέους ηθοποιούς και σκηνοθέτες, έχοντας δημιουργήσει σχεδόν σχολή για το πώς πρέπει ή -πιο σωστάπώς μπορεί να είναι το θέατρο σήμερα και ο οποίος σε αντίθεση με άλλους της γενιάς του, που επίσης άφησαν το στίγμα τους, δεν επιζητά να εξαργυρώσει τα διαπιστευτήριά του σε δόξα ή σε χρήμα, στοχεύοντας σε μεγάλες καρέκλες ή σε επικερδείς συνεργασίες με μεγάλες εταιρίες θεαμάτων. Τουναντίον, επιστρατεύει την τέχνη του και βάζει σημαία του το θέατρο - αλήτη, το θέατρο του δρόμου, δηλώνοντας με αυτόν τον τρόπο ξεκάθαρα, το πόσο σοβαρά και κρίσιμα είναι τα πράματα στις μέρες και τις εποχές που ζούμε.

Γιάννης Δρακόπουλος 67

Κινηματογράφος

Τα Χρονικά του Δρακοφοίνικα

Αδάμαστος

ξιοπρόσεκτη η δημιουργικότητα, το μεράκι και το πάθος που γέννησε «Τα χρονικά του Δρακοφοίνικα: Αδάμαστος», την καινούργια ταινία επικής φαντασίας των Θάνου Κερμίτση και Γιάννη Ρουμπούλια. Δίπλα τους, για την πραγματοποίηση αυτού του έπους, στάθηκε μια μεγάλη ομάδα φίλων και συνεργατών, οι οποίοι συμμερίστηκαν το όραμά τους. Αυτό το όραμα είναι και η καρδιά της ταινίας τους, όπως το λέει ο Ντράγκαρ, ο Αδάμαστος, στην Βαλέρια, σε κάποια στιγμή του κυνηγητού: «Μη μου λες τι δεν μπορώ να κάνω. Όταν θέλεις κάτι, πρέπει να το κυνηγήσεις και να μην σταματήσεις ώσπου να το πετύχεις.». Μ’ άλλα λόγια, σαν τον Ντράγκαρ, οι Κερμίτσης και Ρουμπούλιας έβαλαν έναν σχεδόν ακατόρθωτο στόχο και δεν σταμάτησαν ώσπου τον πέτυχαν. Τα παιδιά αυτά, με στέρεη γνώση της τεχνικής του κινηματογράφου, κατάφεραν κάτι που στις συνθήκες της ελληνικής παραγωγής φαίνεται ακατόρθωτο. Γύρισαν μια ταινία επικής (ιστορικής) φαντασίας, ένα ιστορικό παραμύθι, ας πούμε, με πανοπλίες, μάχες σπέσιαλ εφέ και σκηνικά, που δεν προδίδει τη φαντασμαγορία του είδους και προσπαθεί με καμάρι να παραβγεί μεγάλες διεθνείς υπερπαραγωγές δισε-

του Κωνσταντίνου Μπλάθρα κατομμυρίων. Κι είναι ανήκουστο, πράγματι, το πώς όλα τούτα έγιναν στην Ελλάδα της κρίσης, με μόνον 10.000 ευρώ! Αυτά σαν ένα μικρό σχόλιο-συνέχεια στο προηγούμενο σημείωμά μας. Επί της ταινίας τώρα: στη γη του Έλεμπρος, όπως λέει ο μύθος της ταινίας, κάπου στα βόρεια σύνορα της Αυτοκρατορίας του Δρακοφοίνικα –σε στυλ μεταξύ ρωμαϊκής και βορειοευρωπαϊκής-μεσαιωνικής–, ο στρατηγός Ακιλόνιος οργανώνει αγώνες μονομάχων για τα γενέθλια της κόρης του Βαλέριας. Στους αγώνες νικά ο Ντράγκαρ, ένας άγριος σκλάβος από την βόρεια φυλή των Νοσβαλδών. Η Βαλέρια ζητά απ’ τον πατέρα της να της αγοράσει τον νικητή σκλάβο. Όταν γίνει το θέλημά της, εκείνη ζητά να βγάλουν τις αλυσσίδες του Ντράγκαρ και τα πράγματα ανατρέπονται. Γιατί εκείνος εκμεταλλεύεται την ευκαιρία, την παίρνει όμηρο και αποδρά, με σκοπό να επιστρέψει σώος στην πατρίδα και στη γυναίκα του, την Μπρέννα. Ο στρατηγός Ακιλόνιος εξαπολύει τότε ένα λαχανιασμένο ανθρωποκυνηγητό για να συλλάβει τον σκλάβο και να ελευθερώσει την κόρη του, κι έτσι ακολουθούμε κι εμείς κατά πόδα, μαζί με τους ανθρώπους του στρατηγού, τον φυγά στα αφιλόξενα βουνά... ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

Το παραμύθι είναι πράγματι γοητευτικό και ανήκει στον κομίστα Γιάννη Ρουμπούλια, γνωστό με την υπογραφή Rubus, ο οποίος υποδύεται τον Ντράγκαρ. Πρόκειται για την συνέχεια –μετά από διακόσια χρόνια, λέει– ενός δικού του κόμικ. «Τα Χρονικά του Δρακοφοίνικα» είναι, άλλωστε, το πρώτο ελληνικό μηνιαίο κόμικ ηρωικής φαντασίας –ήδη βραβευμένη δουλειά– εμπνευσμένη από αντίστοιχες εγγλέζικες γκόθικ ιστορίες (παρα)λογοτεχνίας. Ο έτερος Καππαδόκης, ο σκηνοθέτης Θάνος Κερμίτσης, ο οποίος υποδύεται τον ανιχνευτή Φάλκο, έχει κι αυτός την δική του πορεία στο είδος. Έχουν προηγηθεί δύο περιπέτειες φαντασίας, εμπνευσμένες από τα γιαπωνέζικα manga, οι Hitokiri (2007) και Ηitokiri II: Road to Destiny (2010), όπου είναι σεναριογράφος, φωτογράφος, μοντέρ και ηθοποιός. Πρωταγωνίστησε επίσης στην ταινία φαντασίας «Σούπερ Δημήτριος» (2011) του Γιώργου Παπαϊωάννου, όπου ο άγιος Δημήτριος μεταμορφώνεται σ’ έναν σούπερ ήρωα της Θεσσαλονίκης, ονόματι Δημήτρη Χριστοφορίδη! Ομολογώ ότι δεν έχω δει καμμιά από τις τρεις αυτές ταινίες, αλλά οφείλω να σημειώσω πως οι εμμονές με το είδος και η καλή συνεργασία μπορούν να δώσουν αποτελέσματα πιο αξιόλογα κι από τον Αδάμαστο στο μέλλον. Ο Αδάμαστος, λοιπόν, παρά την μεγάλη του διάρκεια, αν εξαιρέσεις κάποιες αμήχανες (σεναριακά και σκηνικά) στιγμές, σε κρατάει ως το τέλος στον μύθο του, πράγμα από μόνο του αξιοθαύμαστο, αν σκεφτεί κανείς την σχεδόν ανύπαρκτη παρουσία του είδους στον ελληνικό κινηματογράφο και τις συνθήκες παραγωγής που προανέφερα. Τα κοστούμια και οι μάχες πείθουν, πράγμα εξ ίσου ασυνήθιστο σε ελληνική ταινία, καθώς είναι καλοβαλμένες και οι μονομαχίες καλά χορογραφημένες –με κινήσεις χορευτικές, όπως επιβεβαιώνει ο σκηνοθέτης. Όλα τούτα δείχνουν αφ’ ενός μεν καλή γνώση και μελέτη του είδους και εν γένει των κινηματογραφικών μέσων, και αφ’ ετέρου ταλέντο, το οποίο δεν μένει παρά να υποστηριχθεί. Εάν μάλιστα είχε μια στερεώτερη δραματουργία στο σενάριο, καλογραμμένους διαλόγους και πειστικώτερες ερμηνείες –γιατί κάποιες είναι σχολικού επιπέδου–, τότε θα μιλούσαμε για πράγματι σπουδαία ταινία. Για να μην αδικήσω τα πράγματα, να πω πως ξεχωρίζει η ερμηνεία του Μελέτη Γεωργιάδη, στον ρόλο του Ακιλόνιου, αλλά και ο πρωταγωνιστής Γιάννης Ρουμπούλιας έχει στιγμές καλές. Πολύ καλή είναι επίσης η χρήση της μουσικής του Δημήτρη Παπαβασιλείου, που δίνει όγκο στις σκηΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

νές, ενδιαφέρουσα είναι η χρήση των σπέσιαλ εφέ, όπου, ως φαίνεται, έχει δοθεί ιδιαίτερο βάρος. Εκείνο, τέλος, για το οποίο αξίζουν πολλά μπράβο στον Αδάμαστο είναι η επιλογή των χώρων γυρίσματος. Συνεργείο και ηθοποιοί φαίνεται πως δεν δίστασαν μπροστά σε κόπους και δυσκολίες και ανέβηκαν σε αρκετό υψόμετρο –στην Πάρνηθα και τον χιονισμένο Παρνασσό, νομίζω– για να δουν τοπία και βουνά ταιριαστά στην ιστορία τους, σε καιρούς και συνθήκες που έδωσαν εικόνες που σπάνια τις βλέπουμε στο ελληνικό σινεμά. Όλα καλά, θα μου πείτε. Ακριβώς. Αλλά... θα μου επιτρέψετε λίγη γκρίνια. Κι αρχίζω με κάτι φαινομενικά άσχετο: ρώτησα κάποτε τον Αλέξη Δαμιανό, τι φταίει για την κακοδαιμονία του ελληνικού κινηματογράφου, η έλλειψη κινηματογραφικής παιδείας μήπως; Κι ο σοφός γέρων μου απάντησε κοφτά: «η έλλειψη παιδείας»! Εν τω μεταξύ, τα χρόνια πέρασαν, κι η δική μου διερώτηση ακυρώθηκε στο δεύτερο σκέλος της. Οι γενιές που ακολούθησαν είχαν στερεώτερη (τεχνική) κινηματογραφική παιδεία, αντιστρόφως ανάλογη στην ολοένα πιο ρηχή τους (μας) παιδεία. Επιπλέον, λόγω ανετώτερων οικονομικών συνθηκών –τουλάχιστον προ κρίσης– ευκολύνονταν να κάνουν ταινίες. Τα αποτελέσματα δεν άργησαν: ελληνικές ταινίες αρτιώτερες στην τεχνική και την γλώσσα. Δείγμα αυτής της ανάπτυξης είναι οι κάποιες πρόσφατες διεθνείς διακρίσεις. Πλην, φευ! Όλο και περισσότερο οι ταινίες μοιάζουν ξεκομμένες απ’ το υπάρχον ελληνικό κοινωνικό-ιστορικό σώμα, με ό,τι αυτό εμπεριέχει: ταυτότητα, μυθολογία, κοινοτυπία, ποιητικοί και λογοτεχνικοί τόποι, χαρακτηριολογικές ιδιαιτερότητες κ.λπ. Αυτό δείχνει άμεσα η, τελευταίως σχεδόν αποκλειστική, χρήση ξενόγλωσσων –αγγλόγλωσσων το πλείστον– τίτλων. Δεν θα επεκταθώ, αφήνω τις εξηγήσεις για άλλοτε, αλλά, επί του Αδάμαστου –πετυχημένος τω όντι ο τίτλος– σκέφτομαι πόσο θα απογειώνονταν αν η αγγλοσαξωνική (γκόθικ) μυθολογία γονιμοποιούνταν με δικές μας ποιητικές μυθικές αφηγήσεις. Λέω πρόχειρα: «Βασίλειος Διγενής Ακρίτης» ή οι παραλογές «του Κωνσταντή», «Της Τρίχας το γιοφύρι» κ.ά. ή «Η Γυναίκα της Ζάκυθος»... Ζητάω πολλά μάλλον, ε; Μάλιστα από γενιές που τά ’χουν στερηθεί όλα τούτα. Κι όμως, αν κάτι λείπει στο ελληνικό σινεμά –κι όχι μόνο– είναι αυτή η γόνιμη γηγενούς παραγωγής σπίθα. Μακάρι αυτά τα, παθιασμένα με την δουλειά τους, παιδιά να την έβρισκαν. 69

Συνέβησαν τον Δεκέμβριο

Συνέβησαν τον Νοέμβριο

1 3

1922: καταργείται η Οθωμανική Αυτοκρατορία. O τελευταίος σουλτάνος Μωάμεθ ΙV φεύγει από τη χώρα στις 17 του ίδιου μήνα.

1935: λαμβάνει χώρα, από τον δικτάτορα (πρώην βενιζελικό) Γεώργιο Κονδύλη, δημοψήφισμα για την επαναφορά της μοναρχίας στην Ελλάδα και την κατάργηση της Αβασίλευτης δημοκρατίας, όπως είχε ψηφιστεί επίσης με δημοψήφισμα το 1925. Το αποτέλεσμα –προϊόν νοθείας– έδωσε 97,88% υπέρ της επαναφοράς του θεσμού.

1959: Απελευθερώνεται από τις ελληνικές αρχές ο Μαξ Μέρτεν, ο τελευταίος Ναζί που εκρατείτο για τη διάπραξη εγκλημάτων πολέμου στην Ελλάδα. Η κυβέρνηση, με τροποποίηση της σχετικής νομοθεσίας, προχώρησε στην αποφυλάκιση και την απέλασή του στη Δ. Γερμανία. Εκεί, συλλαμβάνεται από τις γερμανικές αρχές, αλλά ο ανακριτής αποφασίζει να αφεθεί ελεύθερος. Στις 28/9/1960, δημοσιεύτηκαν στην εφημερίδα Ηχώ του Αμβούργου και στο περιοδικό Ντερ Σπίγκελ, αφηγήσεις του Μέρτεν σύμφωνα με τις οποίες ανώτατα κυβερνητικά στελέχη στην Ελλάδα της δεκαετίας του ’50 υπήρξαν συνεργάτες των Γερμανών κατά την διάρκεια της κατοχής. Οι κατηγορίες αναδημοσιεύτηκαν από διάφορες αθηναϊκές εφημερίδες και προκάλεσαν σάλο στην Ελλάδα. Μολονότι η κυβέρνηση διέψευσε κατηγορηματικά τον Μέρτεν, απέφυγε να απαντήσει στα ερωτήματα και τις καταγγελίες της ΕΔΑ, τότε αξιωματικής αντιπολίτευσης, με αποτέλεσμα να προκληθεί ένταση στη βουλή και η συνεδρίαση να διακοπεί.

1938: λαμβάνει χώρα στην Γερμανία και στην Αυστρία η νύχτα των Κρυστάλλων (Reichskristallnacht, Ράιχσκρισταλναχτ, κατά λέξη, «Αυτοκρατορική Νύχτα των Κρυστάλλων»), ένα πογκρόμ κατά των Εβραίων των δύο χωρών.

1922: εκτελούνται στο Γουδί οι έξι θεωρούμενοι ως υπαίτιοι της Μικρασιατικής καταστροφής. Πρόκειται για τους Γεώργιο Χατζανέστη, Δημήτριο Γούναρη, Νικόλαο Στράτο, Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη, Γεώργιο Μπαλτατζή και Νικόλαο Θεοτόκη. Τον Δεκέμβριο του 2009 η Ολομέλεια του Αρείου Πάγου τάχθηκε υπέρ της επανάληψης της «δίκης των εξ», σε διάσκεψη κεκλεισμένων των θυρών, κάνοντας δεκτή εισήγηση του αντεισαγγελέα του Αρείου Πάγου, Αθανασίου Κονταξή. Τον Οκτώβριο του 2010 το ανώτατο δικαστήριο έκρινε αθώους τους καταδικασθέντες.

1828: Υπογράφεται το Πρωτόκολλο του Λονδίνου. Σύμφωνα με το Πρωτόκολλο: «Η Πελοπόννησος, αι παρακείμεναι νήσοι και αι κοινώς καλούμεναι Κυκλάδες, να τεθώσιν υπό την προσωρινήν εγγύησιν των τριών Αυλών, έως ότου να αποφασισθή οριστικώς η τύχη της Ελλάδος με την συγκατάθεσιν της Πύλης, χωρίς να εννοούν ότι με τούτο θα προαποφασίσουν εις το παραμικρόν το περί των οριστικών ορίων της Ελλάδος ζήτημα». Θα χρειαστούν άλλα δυο χρόνια ακόμα για να υπογραφεί στο Λονδίνο, στις 3/2/1830, η τελική αναγνώριση του Ελληνικού Βασιλείου.

1973: Πολυτεχνείο. Από τις 14 Νοεμβρίου οι φοιτητές του Πολυτεχνείου απείχαν από τα μαθήματα και είχαν καταλάβει την Σχολή. Τρεις μέρες αργότερα, και ενώ οι φωνές ενάντια στη χούντα πληθαίνουν και γίνονται καταλήψεις και συλλαλητήρια και σε άλλες επαρχιακές πόλεις, δίνεται διαταγή από το καθεστώς να κατασταλεί η εξέγερση. Στις 3 π.μ. αποφασίζεται η επέμβαση του στρατού. Σύμφωνα με έρευνα του διευθυντή του ΕΙΕ Λεωνίδα Καλλιβρετάκη, ο αριθμός των επωνύμων νεκρών ανέρχεται σε 23, ενώ αυτός των νεκρών αγνώστων στοιχείων σε 16.

1942: Ανατινάζεται η μεγάλη σιδηροδρομική γέφυρα του Γοργοποτάμου, οδηγώντας στην διακοπή του ανεφοδιασμού των Γερμανικών δυνάμεων Β. Αφρικής για έξι κρίσιμες εβδομάδες. Στη επιχείρηση έλαβαν μέρος 12 Άγγλοι υπό τον πράκτορα Mayers, 65 ΕΔΕΣίτες και 120 ΕΛΑΣίτες.

1964: Η κυβέρνηση της Ενώσεως Κέντρου του Γ. Παπανδρέου αποφασίζει να γιορτάσει με επισημότητα την επέτειο της ανατίναξης της γέφυρας του Γοργοποτάμου. Πρόθεσή της ήταν να αμβλυνθεί το τεταμένο πολιτικό κλίμα και να ξεπεραστούν τα μίση του Εμφυλίου. Ο Γοργοπόταμος άλλωστε συμβόλιζε την ενωμένη δράση αριστερών και δεξιών ενάντια στον ξένο κατακτητή. Στην εκδήλωση συμμετείχαν εκπρόσωποι της κυβέρνησης και όλων των κομμάτων, αντιστασιακών οργανώσεων, καθώς και οι τοπικές αρχές. Η εορταστική εκδήλωση, όμως, στην οποία συμμετείχαν 20.000 άνθρωποι, εξελίχθηκε σε τραγωδία: εξερράγη μια νάρκη, που σκότωσε 13 ανθρώπους και τραυμάτισε πάνω από 80. Η έκρηξη σημειώθηκε όταν είχαν αρχίσει να δημιουργούνται επεισόδια, επειδή η Χωροφυλακή δεν άφηνε να καταθέσουν στεφάνια αντιστασιακοί που δεν περιλαμβάνονταν στο επίσημο πρόγραμμα. ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

1913: Λαμβάνει χώρα στο φρούριο του Φιρκά η επίσημη τελετή ένωσης της Κρήτης με την μητέρα Ελλάδα, παρουσία του βασιλιά Κωνσταντίνου, του πρωθυπουργού Ελ. Βενιζέλου, του ναυάρχου Παύλου Κουντουριώτη καθώς και πολλών Κρητικών αγωνιστών που είχαν λάβει μέρος στις επαναστάσεις για την απελευθέρωση του νησιού.

1912: Το υποβρύχιο ΔΕΛΦΙΝ διενεργεί την πρώτη στον κόσμο εκτόξευση τορπίλης (κατά του τουρκικού καταδρομικού «Μετζηδιέ»). Το υποβρύχιο, τύπου «Λομπέφ», ναυπηγήθηκε στα γαλλικά ναυπηγεία Schneider τον Σεπτέμβριο του 1910. Η εντολή της ναυπήγησης δόθηκε από την κυβέρνηση Δραγούμη, ενώ εκείνη βρισκόταν υπό την άμεση επιρροή του Στρατιωτικού Συνδέσμου, ο οποίος είχε ως κύριο αίτημα του την αναδιοργάνωση του στρατεύματος και την αγορά του υποβρυχίου. Η επιτυχία αυτή οδήγησε και άλλες χώρες να αντιληφθούν την χρησιμότητα του νέου όπλου (το οποίο τότε αποκαλείτο καταδυόμενο).

1967: Ο βασιλιάς Κωνσταντίνος Β’ κάνει κίνημα, προκειμένου να ανατρέψει την χούντα των συνταγματαρχών. Το σχέδιο ήταν να καταληφθεί η Θεσσαλονίκη, ενώ ο ελληνικός λαός θα ξεσηκωνόταν από το μήνυμα που θα έστελνε ο βασιλιάς μέσω ραδιοφώνου. Στο κίνημα έλαβαν μέρος ηγετικά στελέχη του στρατού, της αεροπορίας και του ναυτικού, αλλά δεν μπορεί να ειπωθεί το ίδιο και για τους κατώτερους αξιωματικούς, οι οποίοι αποδείχτηκαν τελικά φίλα προσκείμενοι προς το δικτατορικό καθεστώς. Οι κινήσεις του βασιλιά, ο οποίος τις προηγούμενες μέρες είχε έρθει σε συνεννόηση με ηγετικά στελέχη του στρατεύματος, είχαν γίνει αντιληπτές από το απριλιανό καθεστώς, με αποτέλεσμα το κίνημα να μην πετύχει τον στόχο του. Το ραδιοφωνικό μήνυμα που είχε ετοιμάσει ο βασιλιάς μεταδόθηκε τελικά μόνο στην Καβάλα, στην Κομοτηνή και στην Λάρισα. Τελικά, αφού έγινε αντιληπτό ότι δεν υπήρχε καμία ελπίδα να ανατραπεί το καθεστώς, ο βασιλιάς διέφυγε αεροπορικώς στην Ρώμη.

1915: τρία γερμανικά αεροπλάνα, τύπου «Αβιατίκ» εμφανίστηκαν στον ουρανό της Θεσσαλονίκης και βομβάρδισαν την πόλη. Την περίοδο εκείνη η Ελλάδα βίωνε το εμφύλιο μίσος μεταξύ Βενιζελικών και Αντιβενιζελικών, το οποίο θα μείνει στην ιστορία ως Εθνικός Διχασμός. Τα συμμαχικά πλοία της Αντάντ που βρίσκονταν στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης προσπάθησαν να καταρρίψουν, ανεπιτυχώς, τα αεροπλάνα, τα οποία χάθηκαν για να εμφα-

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

νιστούν λίγο πιο μετά και να βομβαρδίσουν το στρατόπεδο στο οποίο βρίσκονταν οι Αγγλογάλλοι. Όπως έγραψε την επόμενη μέρα η εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣ: «Τα γερμανικά αεροπλάνα απομακρυνθέντα εκ της πόλεως, κατηυθύνθησαν προς τους Αγγλογαλλικούς καταυλισμούς εναντίον των οποίων έρριψαν βόμβας. Μία βόμβα έπεσε παρά το χωρίον Καπουτζήδες, φονεύσασα ένα ποιμένα. Πολλαί επίσης βόμβαι ερρίφθησαν εναντίον του αγγλογαλλικού στρατοπέδου εις Λεμπετί εκ των οποίων εφονεύθησαν 16 Αγγλογάλλοι.»

1821: Συγκαλείται στο χωριό Πιάδα (σημερινή Νέα Επίδαυρος), κοντά στην Αρχαία Επίδαυρο, η Α’ Εθνοσυνέλευση. Στην Εθνική Συνέλευση της Επιδαύρου γράφτηκε η Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας της Ελλάδος, ορίστηκε ο τρόπος της προσωρινής λειτουργίας του νεοσύστατου ελληνικού κράτους και ψηφίστηκε, την 1η Ιανουαρίου του 1822, το πρώτο Σύνταγμα, το οποίο ονομάστηκε «Προσωρινόν Πολίτευμα της Ελλάδος». Ορίστηκε ότι η «Διοίκησις» θα γινόταν από το «Βουλευτικόν» και το «Εκτελεστικόν», ενώ το «Δικαστικόν» θα ήταν ανεξάρτητο όργανο. Η απονομή δικαιοσύνης προβλεπόταν από τα «Κριτήρια» (τα δικαστήρια). Το Σύνταγμα επεξεργάστηκαν ο Ιταλός Βιντσέντζο Γκαλλίνα (Vincenzo Gallina) μαζί με τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο και τον Θεόδωρο Νέγρη. Αξίζει να σημειωθεί ότι υπήρξε το πιο φιλελεύθερο Σύνταγμα στην Ευρώπη, η οποία βρισκόταν τότε υπό το καθεστώς της Ιεράς Συμμαχίας.

1951: Ψηφίζεται από την ελληνική Βουλή το νέο σύνταγμα της χώρας, το οποίο θα τεθεί σε ισχύ την 1 Ιανουαρίου του 1952.Αποτέλεσε συνέχεια του βραχύβιου συντάγματος του 1935, το οποίο ουσιαστικά είχε επιβάλει ο στρατηγός και μετέπειτα πρωθυπουργός Γ. Κονδύλης και το οποίο αχρηστεύτηκε με την δικτατορία του Μεταξά. Το Σύνταγμα του 1952 αποτελείτο από 114 άρθρα και, λόγω των ιδιαίτερων κοινωνικοπολιτικών συνθηκών που επικράτησαν κατά την κατάρτισή του, υπήρξε συντηρητικό και σε μεγάλο βαθμό προσκολλημένο στα συνταγματικά κείμενα του 1864 και του 1911. Βασικές καινοτομίες του ήσαν η ρητή καθιέρωση του Κοινοβουλευτισμού σε καθεστώς βασιλευομένης δημοκρατίας και η κατοχύρωση, για πρώτη φορά, στις Ελληνίδες του δικαιώματος ψήφου και υποβολής υποψηφιότητας για το βουλευτικό αξίωμα. Ταυτοχρόνως, αντιμετώπιζε συντηρητικά τα ατομικά δικαιώματα, την εκπαίδευση και τον Τύπο. επιμέλεια: Βασίλης Σπυράκος-Πατρώνας 71

Βιβλιοκριτική

Αριστοτέλους Οικονομικά Εισαγωγή, μετάφραση, σχόλια: Βασ. Α. Κύρκος, Χρήστος Π. Μπαλόγλου. Αθήνα, Ηρόδοτος, 2013, 328σσ.

o έργο με τον τίτλο Οικονομικά μεταφράζεται για πρώτη φορά πλήρως στην νεοελληνική και εντάσσεται στην σειρά «Ελληνική Γραμματεία» του εκδοτικού Οίκου Ηρόδοτος. Το παρόν έργο αποτελείται από εκτενή εισαγωγή, τα κείμενα των τριών βιβλίων με την παράλληλη μετάφραση στην νεοελληνική και σχόλια ανά χωρίο. Είναι δε αποτέλεσμα της γόνιμης συνεργασίας δύο εγκρίτων επιστημόνων, του ιστορικού της Φιλοσοφίας Βασίλη Κύρκου και του ιστορικού της Οικονομίας Χρήστου Π. Μπαλόγλου, διδάκτορος του Πανεπιστημίου της Φραγκφούρτης. Η οικονομική φιλοσοφία του Αριστοτέλους θεωρείται παραδοσιακά εντεταγμένη στα έργα του Πολιτικά, Ηθικά Νικομάχεια, Ρητορική και Ηθικά Ευδήμεια. Δεν είναι όμως μικρότερη και η σημασία του έργου Οικονομικά στην εξέλιξη της αρχαίας ελληνικής οικονομικής φιλοσοφίας, εάν και το έργο αυτό δεν είναι βέβαιον ότι συνεγράφη από τον Αριστοτέλη και δεν είναι γνωστή η χρονολογία της συγγραφής του. Έτσι, και στα σύγχρονα εγχειρίδια των οικονομικών θεωριών ή και σε σύγχρονες μελέτες περί την οικονομική φιλοσοφία του Αριστοτέλους, μειώνεται η συμβολή του έργου1 ή δεν αναφέρεται καθόλου. Το πρώτο βιβλίο των Οικονομικών διακρίνεται σε έξι κεφάλαια, τα οποία έχουν την ακόλουθη διάρθρωση: 1ον προσδιορισμός του όρου «οικονομία» σε σχέση με τον Οίκο ως πρώτη μορφή κοινωνίας. 2ον Τα μέρη του Οίκου. 3ον οι σχέσεις των συζύγων στον Οίκο. 4ον υποχρεώσεις και δικαιώματα του άνδρα και της γυναίκας. 5ον ο θεσμός της δουλείας και η μεταχείριση των οικιακών δούλων. 6ον υποχρεώσεις και καθήκοντα του δεσπότου-κυρίου (σελ. 38-55). Όπως αναδεικνύεται από τα κατατοπιστικά σχόλια που συνοδεύουν το πρώτο βιβλίο, ο συγγραφέας του πρώτου βιβλίου κινείται στην παράδοση του Οικονομικού του 1

Στο προσφάτως εκδοθέν έργο του Θεοδώρου ΛΙΑΝΟΥ, Η πολιτική οικονομία του Αριστοτέλη, Αθήνα, ΜΙΕΤ, 2012, γίνεται μία βραχεία αναφορά στον τίτλο του έργου και μόνον, χωρίς να αναγνωρίζεται η πατρότητα του τίτλου «πολιτική οικονομία» στον συγγραφέα των Οικονομικών.

Ξενοφώντος και του πρώτου βιβλίου των Πολιτικών του Αριστοτέλους, προβάλλει την άποψη περί ισοτιμίας της οικονομικής με την πολιτική και δεν χαρακτηρίζει τις «μισθαρνικές» τέχνες ως παρά «φύσιν», διαφοροποιούμενος από τον Αριστοτέλη. Το Β’ βιβλίο των Οικονομικών διακρίνεται σε δύο μέρη. Το πρώτο είναι καθαρά θεωρητικό και σε αυτό διακρίνονται τα τέσσερα είδη των οικονομιών και περιγράφονται τα χαρακτηριστικά εκάστου είδους οικονομίας. Το δεύτερο είναι ιστορικό, αποτελείται από 41 κεφάλαια, στα οποία περιγράφονται 77 μέτρα οικονομικής πολιτικής, τα οποία έλαβαν πόλεις, τύραννοι, στρατηγοί και σατράπες για την αντιμετώπιση των οικονομικών δυσκολιών και τον προσπορισμό εσόδων. Του κειμένου και της μεταφράσεως του Β΄ βιβλίου ακολουθούν τα Σχόλια. Στο εισαγωγικό τμήμα των Σχολίων αναδεικνύεται από τους επιμελητές η σημασία του Β΄ Βιβλίου ως πηγή πληροφοριών για την οικονομία της αρχαίας Ελλάδος, καθώς και μία σειρά οικονομικών όρων που εισάγονται για πρώτη φορά στην φιλολογία. Πράγματι, όπως εμφαίνεται από τα σχόλια, ο όρος «πολιτική οικονομία», δηλωτικός της δημοσίας οικονομίας μιας πόλεως-πολιτείας, κάνει την εμφάνισή του για πρώτη φορά σε γραπτό κείμενο στο Β’ Ι των Οικονομικών. Περαιτέρω, ενδιαφέρον έχει, και εδώ έγκειται και η συμβολή των επιμελητών του έργου, η διαχρονική ανάδειξη και επίδραση των όρων σε μεταγενέστερες Σχολές της οικονομικής σκέψεως, όπως στους μερκαντιλιστές, στους φυσιοκράτες, αλλά και στον νεοελληνικό διαφωτισμό, όπου για πρώτη φορά σε έργο του Καταρτζή κάνει την εμφάνισή του ο όρος «πολιτική οικονομία». Για ορισμένα γεγονότα που περιγράφει το βιβλίο αυτό, παραμένει η μοναδική πηγή. Το Γ’ βιβλίο σώθηκε μόνο στην λατινική γλώσσα, σε δύο μεταφράσεις πολύ μεταγενέστερες βέβαια από τον χρόνο συγγραφής τους. Και στο σημείο αυτό πρέπει ιδιαίτερα να επισημανθεί η συνεισφορά των δύο επιμελητών, οι οποίοι προέβησαν σε μετάφραση του λατινικού κειμένου και σε εκτενή σχολιασμό του Γ’ βιβλίου, το οποίο συνήθως υποτιμάται στην περί Αριστοτέλους οικονομική φιλολογία. Στο βιβλίο αυτό ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

δεν αναπτύσσονται οικονομικές έννοιες ούτε αναφέρονται οικονομικά παραδείγματα για να ενισχύσουν την διαχείριση των οικονομικών είτε της Πόλεως είτε του Οίκου, όπως συμβαίνει στο Β’ βιβλίο. Ο συγγραφέας του Γ΄ βιβλίου αποσκοπεί να συμβουλεύσει και να νουθετήσει τους συζύγους για μία αρμονική και ορθολογική συμβίωση. Διάχυτη είναι η επίδραση του συγγραφέα από την λυρική ποίηση και την νεοπυθαγόρεια γραμματεία. Το βιβλίο αυτό αποτελεί έναν πρόδρομο του λογοτεχνικού είδους των «Περί γάμου πραγματειών» της ελληνιστικής εποχής και του «πίνακα καθηκόντων» της Καινής Διαθήκης. Ακολουθεί ένας επιστημονικά συντεθείς Πίνακας Βραχυγραφιών και ο Βιβλιογραφικός Κατάλογος.

Εντυπωσιάζει τον αναγνώστη ο πλούτος της βιβλιογραφίας και ιδίως η καταγραφή όλων των εκδόσεων και μεταφράσεων του έργου Οικονομικά. Έπεται η Περίληψη του έργου στην αγγλική και τα Ευρετήρια, που είναι ιδιαιτέρως χρηστικά. Η έκδοση λαμβάνει χώρα για πρώτη φορά στην χώρα μας, και έρχεται σε μία εποχή κατά την οποία το ενδιαφέρον για την μελέτη και έρευνα της αρχαίας ελληνικής οικονομικής διανοήσεως ανανεώνεται την τελευταία εικοσιπενταετία τόσο στην χώρα μας όσο και διεθνώς. Αναμφίβολα η λαμπρή αυτή έκδοση τιμά την ελληνική οικονομική φιλολογία και πλουτίζει την αρχαιογνωσία μας.

Σεραφείμ Ι. Μαρίνος

Πανοπτικόν, παρά την ύφεση

υκλοφόρησε πρόσφατα το 18ο τεύχος του περιοδικού Πανοπτικόν, που εκδίδει επίμονα και ανυποχώρητα στην Θεσσαλονίκη ο Κώστας Δεσποινιάδης. Το συγκεκριμένο τεύχος ξεκινάει με ένα σκοπίμως προκλητικό ποίημα του Χανς Μάγκνους Εντσεσμπέργκερ, που φέρει τον τίτλο «Υπεράσπιση των λύκων έναντι των αμνών», μεταφρασμένο από τον Γιώργο Πρεβεδουράκη. Ακολουθεί το κείμενο του ιστορικού και ήρωα του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου Ερνστ Μπλοχ «Η εξουσία του Χίτλερ», μεταφρασμένο από τον Κ. Δεσποινιάδη. Ένα δοκίμιο γραμμένο το 1924, επίκαιρο όσο ποτέ για την χώρα μας. Οι ομοιότητες της ανόδου του ναζισμού στη Γερμανία του ‘30 με αυτές της Ελλάδας του σήμερα είναι ανατριχιαστικές. Σε αυτό ο Μπλοχ, με πολύ διεισδυτικό τρόπο, εξηγεί την άνοδο του εθνικοσοσιαλιστικού φαινομένου, και αναλύει ποιά κοινωνικά στρώματα αποτέλεσαν την υποστηρικτική βάση του ναζιστικού κόμματος. Στην συνέχεια παρουσιάζεται ένα κείμενο των Αντόρνο, Λέβενταλ και Μάνινγκ (ένα κείμενο των 3 εκπροσώπων της Σχολής της Φρανκφούρτης από τα χρόνια της αυτοεξορίας τους στις ΗΠΑ), το οποίο παρουσιάζει την μορφή του φασισμού από την άλλη πλευρά του Ατλαντικού. Μια μορφή με ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

έντονα αντισημιτικά στοιχεία και ιδιαίτερη σημειολογία, δανεισμένη από την ρητορική της διαφήμισης. Πάνω σε αυτό το άρθρο θα κάνει έναν κριτικό σχολιασμό η μεταφράστρια του κειμένου Λία Γυιόκα. Το κείμενο του Φώτη Τερζάκη, τακτικού συνεργάτη του περιοδικού, αναφέρεται στο βιβλίο του Δημήτρη Κωτσάκη 3+1 κείμενα (Οι εκδόσεις των συναδέλφων). Ο εκδότης του Πανοπτικού Κώστας Δεσποινιάδης ασχολείται με το πολύ ενδιαφέρον θέμα της κατάστασης εκτάκτου ανάγκης. Την γενεαλογία της έννοιας καθώς και τον σχολιασμό σχετικά με την ανάλογη κατάσταση την οποία ζούμε σήμερα. Παράλληλα, παρουσιάζει και τη σκέψη του Ιταλού στοχαστή Τζόρτζιο Αγκάμπεν, ο οποίος εκτενώς έχει ασχοληθεί στο έργο του με αυτά τα ζητήματα. Η παραγωγή περιοδικών, ιδεών και πολιτικής κριτικής στην Ελλάδα της Μεγάλης Ύφεσης ασφαλώς είναι ένα πάρα πολύ δύσκολο όσο και σημαντικό επίτευγμα.

Μ.Η.Μ. 73

Βιβλιοκριτική

Γ. Μ. Βιζυηνός: ῞Απαντα τὰ διηγήματα

ἡ πρώτη κριτικὴ ἔκδοση

Ignis aurum probat, miseria fortes viros.

῾(Η φωτιὰ δοκιμάζει τὸ χρυσάφι, ἡ δυστυχία τοὺς γενναίους.) του Κωνσταντίνου Θ. ᾿Αντωνίου 74

῾Η

διηγηματογραφία τοῦ Βιζυηνοῦ ἀποτέλεσε ἴσως τὸ σπουδαιότερο προίκισμα τοῦ Τόπου μές στὰ τόσα καὶ τόσα ἔργα τῆς νεοελληνικῆς πεζογραφίας τοῦ 19ου αἰώνα, ἀλλὰ κι ὥς τὶς μέρες μας. Συμβατικὰ μέν, δεδομένη ἡ ἀναγνώρισή του σήμερα –μὲ πόση εὐκολία ἀπονέμονται ἄλλωστε τὰ εὔσημα στοὺς τύπους!– ἐπὶ τῆς οὐσίας ὅμως, καὶ σὲ παιδευτικὸ ἐπίπεδο, μ ό ρ φ ω σ η ς σ υ ν ε ι δ ή σ ε ω ν, πρόκειται γιὰ ἕναν ἀπ’ τοὺς πιὸ παραμελημένους δημιουργούς! ᾿Εξ αιτίας τῆς ραγδαῖα αὐξανόμενης γλωσσικῆς ἀνεπάρκειας, ὄχι μόνο στὴν Νεοελληνικὴ γλῶσσα, ἀλλὰ πολὺ περισσότερο στὴ λόγια, τὴν Καθαρεύουσα –οὔτε κουβέντα πιὰ γιὰ γνώση τῆς ᾿Αρχαίας εἰς βάθος!– ὁ σύγχρονος ἀναγνώστης δυσκολεύεται ν’ ἀντιμετωπίσῃ τὴ γραφὴ τοῦ Βιζυηνοῦ, ὅπου ὅμως λόγος καὶ νόημα εἶν’ ἀλληλένδετα. Περαιτέρω ἀνασταλτικὸς παράγων: οἱ εὐρέως διαδιδόμενες ἀπόψεις, ἀνάβαθων γραμματολόγων, πὼς δῆθεν δὲν εἶν’ ἐπίκαιρος ἤ «μοντέρνος»... ῞Οσο γιὰ τὴν διδασκαλία του στὰ σχολεῖα, μᾶλλον ἀπογοητεύει παρὰ προσελκύει τοὺς νέους! Τα κείμενα: σπαράγματα συνήθως, ἀνατυπωμένα ἀπὸ παλιές, γεμᾶτες λάθη ἐκδόσεις, τῶν ὁποίων ἡ ἐπιμέλεια εἶχε γίνει «στο ποδάρι». ῾Ο «ἐκμοντερνισμένος» πιὰ Βιζυηνός, χωρὶς πνεύματα καὶ τόνους, χωλαίνει ὡς πρὸς τὴν ἀπόδοση τῆς ἀκριβοῦς σημασίας πολλῶν γραμματικῶν τύπων, μὰ κυρίως οἱ λόγιες λέξεις του σὲ μονοτονικὸ μοιάζουν ἀκόμη πιό «ἄγνωστες» στοὺς νεώτερους- ἀταίριαστες μέ «τὴν δική τους γλῶσσα». Καὶ ἄρα: «μ ο ν ό τ ο ν ο ς ὁ Βιζυηνός»!.. Νά πῶς ἀπομακρύνουν ἐν τέλει ἀπὸ τοὺς θησαυροὺς τῆς Καθαρεύουσας, οἱ «ἐκπαιδευτικοί» σήμερα! ῎Επειτα, οἱ «ἑρμηνευτικές» ἐρωτήσεις τῶν σχολικῶν ἐγχειριδίων ἀντὶ ν’ ἀποσκοποῦν στὴν ἐκμαίευση τῶν βαθύτερων νοημάτων, περιορίζονται στὴν ἀνίχνευση τῆς ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

δομῆς, τῶν «ἀφηγηματικῶν χρόνων», τῆς συγγραφικῆς τεχνικῆς καὶ ἄλλων δευτερευόντων πάντως στοιχείων. Δὲν πρέπει ὅμως οἱ μαθητὲς πρωτίστως νὰ στοχάζωνται ἄμεσα πάνω στὰ γραφτά; ᾿Αποστολὴ ὅμως τοῦ ἀληθινοῦ κριτικοῦ τῆς Λογοτεχνίας, μές ἀπ’ τὴν μεθοδικὴ μελέτη του, εἶναι νὰ προκαλέσῃ τὸ ἐνδιαφέρον καὶ νὰ ἐπιστήσῃ τὴν προσοχὴ τοῦ σύγχρονου, παραπληροφορημένου ἀπ’ τὰ θρανία, τ’ ἀμφιθέατρα ἤ τοὺς ἄκριτους «εἰδήμονες» κοινοῦ, σὲ ἔργα οὐσίας, τὰ ὁποῖα τείνουν νὰ θεωρηθοῦν «ἀνεπίκαιρα», νὰ συμβάλῃ στὴ διαμόρφωση κριτηρίων καὶ νὰ συντρίψῃ τὶς ὑφέρπουσες πλάνες μὲ τὶς ὁποῖες πορεύθηκε ἡ ῎Ερευνα ὥς τὰ τώρα βάσει παρωχημένων ἐκδόσεων κι ἀντιλήψεων. Πρόσφατα κυκλοφόρησε ἀπὸ τὶς ἐκδόσεις «Τὰ Νέα ῾Ελληνικά» ἡ πρώτη ἔγκυρη κριτικὴ φιλολογική ἔκδοση μὲ «῞Απαντα τὰ διηγήματα» τοῦ Γ. Βιζυηνοῦ, ἀπ’ τοὺς γιοὺς τοῦ συγγραφέα ῾Ρένου ᾿Αποστολίδη, ῟Ηρκο καὶ Στάντη, οἱ ὁποῖοι δὲν περιορίζονται στὶς ἀπαραίτητες φιλολογικὲς διορθώσεις, σὲ μίαν ἁπλῆ βιογραφικὴ εἰσαγωγή, ἢ κάποια στοιχειώδη σχόλια, ἐπιθυμῶντας μονάχα νὰ πιστώσουν «κρίσεις» στ’ ὄνομά τους. ῾Ο σχολιασμός τους, ἐκτὸς ἀπὸ γλωσσικός, ἱστορικὸς κ’ αἰσθητικός, πολὺ ἀπέχει ἀπ’ τὸ συνηθισμένο γλίσχρο, δασκαλίστικο ὕφος τῶν προγενεστέρων. Οἱ ἀφηγήσεις τοῦ Βιζυηνοῦ ἔχουν ἔντονα βιωματικὸ χαρακτῆρα· τὰ θέματά του ἀπηχοῦν πιστά –ὅπως ἐπιβεβαιώνεται κι ἀπὸ τὰ σχόλια– τὴν πραγματική, καθημερινὴ ζωὴ τῆς οἰκογένειάς του, ποὺ δίχως ἐφεστίους θεοὺς δοκιμάζεται ἀδιάκοπα ἀπὸ δυστυχίες καὶ πάθη, καθηλώνοντας τὴν ψυχὴ τοῦ ἀναγνώστη. Ἔτσι λοιπὸν κρίθηκε ἀπαραίτητο στὴν ἔκδοση αὐτὴ νὰ φωτιστῇ μὲ λεπτομερειακὲς ἀναφορὲς ὁ τρόπος ζωῆς τῶν ἀνθρώπων τῆς ἐποχῆς, τὰ ἤθη τους, τὰ ἔθιμα, καθὼς βέβαια κ’ οἱ γενικώτερες κοινωνικοπολιτικὲς συνθῆκες. Τὰ στοιχεῖα συνοδεύονται ἀπὸ πλούσιο ἐποπτικὸ ὑλικό, ὅπως χάρτες τῆς Βιζύης καὶ τῆς εὐρύτερης περιοχῆς, φωτογραφίες προσώπων, χώρων καὶ κτηρίων τοῦ ἄλλοτε καὶ τοῦ σήμερα. Τέλος, περιλαμβάνεται γενεαλογικὸ δέντρο τοῦ Βιζυηνοῦ, μαζὶ μ’ ἕξι παραρτήματα ποὺ ἑστιάζουν σὲ εἰδικώτερα θέματα: Χρονολογικά, Σκηνοθετικὰ τοῦ Βιζυηνοῦ, Νεότουρκοι καὶ Βιζυηνός, ᾿Ωρυόμενοι δερβίσηδες, Ρομαντικὲς καταβολὲς τῶν «Συνεπειῶν», Θέσεις Lotze περὶ ψυχῆς. ῾Ο αἰσθητικὸς ἰδιαίτερα σχολιασμὸς ἴσως ξενίζει τοὺς σημερινοὺς ἀναγνῶστες, ἐφ’όσον ὡς θύματα νεΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

ωτερικῶν ἀντιλήψεων τοῦ τύπου «ὅλα τὰ ἔργα ἔχουν κάτι νὰ ποῦν» ἤ: «ἡ Κριτικὴ σκοτώνει τὴν Τέχνη», ἀδυνατοῦν νὰ ἐκτιμήσουν τὸ μέγεθος τῆς καθοδηγητικῆς παιδευτικῆς ἀξίας στὴ δουλειὰ τοῦ κριτικοῦ. ῎Αν ὅμως δὲν ἐκφράσῃ αὐτός ἀξιολογικὴ γνώμη, τότε ποιός; ῞Ενα βήμα λοιπὸν μ ε τ ὰ τὴν ἑρμηνεία, οἱ ῟Ηρκος καὶ Στάντης, ὅπως καὶ στὸν Καβάφη, –ἀκολουθῶντας πιστὰ τὸ πρότυπο τοῦ ῾Ηρακλῆ καὶ τοῦ ῾Ρένου κατὰ τὴν ἐκπόνηση τῆς «᾿Ανθολογίας»– ἐπισημαίνουν μές ἀπὸ τὰ προλογικὰ σημειώματα κάθε διηγήματος, τὶς ἐμβληματικώτερες σελίδες, χωρὶς ν’ ἀφήνουν ἀσχολίαστα κι ὅσα θεωροῦν εὐτελέστερα ἤ ἄστοχα. ῞Οπως φρόντισαν οἱ ἴδιοι νὰ τονίσουν στὴν Εἰσαγωγή: «ἡ ἔκδοση ἀξιώνει νάναι ἐλεγκτικὴ πάντα, καὶ χειραγωγὸς πρὸς τὸ ἄξιο»! Τὸ πλούσιο κριτικὸ ὑπόμνημα θὰ φανῇ χρήσιμο στοὺς μεταγενέστερους μελετητὲς τοῦ Βιζυηνοῦ, ἐνῶ τὸ μέγεθός του καὶ μόνον θὰ ὑποψιάσῃ καὶ τοὺς μὴ ἀπαιτητικοὺς γιὰ τὴν δουλειὰ πούχει γίνει σὲ σύγκριση μὲ προγενέστερες ἐκδόσεις. Χαρακτηριστικὸ τῆς ἐργασίας κ’ ἡ λεπτομερὴς κρίση πάνω στὴν βιβλιογραφία, ὅπου ἐπισημαίνονται τὰ θετικὰ καὶ τ’ ἀρνητικὰ κάθε ἀναφερόμενου τίτλου, γιὰ νά «ὁδηγήσουν» καὶ πάλι τὸν ἀναγνώστη στὰ ἄξια. Οἱ κατὰ καιροὺς ἀπόπειρες διαφόρων «κατακυρωμένων», τάχα, ἐρευνητῶν νὰ ἐπεξεργαστοῦν τὴν πνευματική μας κληρονομιὰ, μύρια δεινὰ προσκόμισαν, καὶ ἡ νέα ἔκδοση ἀποκαθαίρει ἐν προκειμένῳ τὸ ἔργο τοῦ μεγάλου διηγηματογράφου ἀπὸ ἀνακρίβειες καὶ λάθη (γραμματολογικά, τυπογραφικὰ κ.λ.), καθὼς κι ἀπ’ τὰ κατὰ συνθήκην «ἑρμηνευτικὰ ψεύδη» ὅπως οἱ ἀπόπειρες ἀνάλυσής του μέσῳ φροϋδικῶν καὶ λοιπῶν θεωριῶν. ῾Ο Βιζυηνὸς δὲν εἶναι μόνον ἐπίκαιρος· κυρίως εἰπεῖν εἶναι «παντὸς καιροῦ». Τέτοιου βάθους ἀναγνώσματα θὰ κεντρίζουν τὸ πραγματικὸ ἐνδιαφέρον ὄχι ἐκείνων ποὺ ψάχνουν ν’ ἀντιστοιχίσουν τὰ νοήματα μὲ τὰ σημεῖα τῆς ἐποχῆς τους –ἄλλη μιὰ ὑπερφίαλη ἀπαίτηση!– κι ἀνάλογα ν’ ἀποτιμοῦν τὸ ἔργο, μὰ ὅσων δοκιμάζονται, ὅσων ν ι ώ θ ο υ ν, κ’ ἐν τέλει δύνανται νὰ γίνουν κοινωνοὶ τῶν ἰδίων παθῶν κ’ αἰσθήσεων, τῶν κοινῶν ρείθρων ζωῆς, ποὺ ὡδήγησαν στοὺς αἰῶνες ἕναν Ντοστογιέβσκι, ἕναν Κάφκα, ἕναν Νίτσε νὰ γράψῃ. «῞Οποιος δὲν τὸ ἐδοκίμασε μοναχός του, παιδί μου, δὲν ξεύρει τί πικρὸ ποτήρι ἦταν ἐκεῖνο»!.. (Τὸ Ἁμάρτημα τῆς μητρός μου) 75

επιφυλλίδα

Ελληνισμός Χίλια χρόνια σε αναζήτησης ταυτότητας

του Σωτήρη Δημόπουλου

Νέος Ελληνισμός, όπως αναδύεται στην διάρκεια των τελευταίων αιώνων του Βυζαντίου, αντιμετώπισε προκλήσεις και διλήμματα που εφ’εξής θα καθόριζαν διαρκώς την ταυτότητά του. Στην προαναφερόμενη περίοδο, ο Ελληνικός κόσμος περιήλθε σε δεινότατη θέση, υπό την πίεση ανερχόμενων ισχυρών γεωπολιτικών και πολιτισμικών ομάδων, που θα κυριαρχήσουν την επόμενη ιστορική περίοδο. Η αρνητική, για τον Βυζαντινό Ελληνισμό, συγκυρία άρχισε να διαμορφώνεται ήδη από τον 11ο αιώνα. Σελτζούκοι και Νορμανδοί, Βενετοί και Γενουάτες υπονόμευσαν ανεπανόρθωτα την εδαφική και οικονομική κυριαρχία της ανατολικής ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, ενώ η Τέταρτη Σταυροφορία θα δώσει ένα συντριπτικό κτύπημα. Στην συνέχεια, τίποτε δεν θα σταθεί ικανό να ανακόψει την μοιραία πορεία. Ακόμα και μετά την απελευθέρωση της Κωνσταντινουπόλεως από τον Αλέξιο Στρατηγόπουλο, η ορμητική επέκταση των τουρκικών ορδών ανάγκασε τον αυτοκράτορα Μιχαήλ Η΄ να στραφεί ταπεινωμένος στην Δύση για βοήθεια.

Οι γεωπολιτικές «συμπληγάδες», φακιόλιο τουρκικό και λατινική καλύπτρα, είχαν ήδη υψωθεί. Αλλά και στον βορρά, η ενδοχώρα είχε, από αιώνες, καταληφθεί από σλαυϊκά φύλα, τα οποία, αν και ορθόδοξα, συγκροτούσαν, ομού με παλαιότερους κατοίκους και αλλόφυλες στρατιωτικές αριστοκρατίες (Σέρβοι, Βούλγαροι), την εθνική τους συνείδηση. Στο άκρο, όμως, του αχανούς σλαυϊκού κόσμου, το μοσχοβίτικο κράτος θα αναδειχθεί σταδιακά, στον τρίτο, σταθερό, πόλο επιρροής επί του Ελληνικού κόσμου. Ήδη το 1396, ο Μανουήλ Β΄ Παλαιολόγος ζητούσε τη συνδρομή όχι μόνον της Δύσεως αλλά και της Μόσχας. Τελικώς, η ένταση της πιέσεως ήταν τέτοια, που περιόρισε απελπιστικά τις δυνατότητες συγκρότησης μιας νέας διακριτής πολιτισμικής συνιστώσας, τέτοιας που θα επέτρεπε και την, εν ελευθερία, επιβίωση των Βυζαντινών Ελλήνων. Σε τούτο συνέβαλε, οπωσδήποτε, και η βαριά κληρονομιά του Βυζαντίου, που απέτρεψε την δημιουργία ελληνικού έθνους-κράτους (ή κρατών). Η δειλή άνθηση περιφερειακών οντοτήτων στην ελλαδική χερσόνησο ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

και στην Μικρά Ασία μαράθηκε πρόωρα. Η Πόλη, ως Χώρος και ως Ιδέα, εξακολουθούσε να μαγνητίζει και να αναστέλλει τις διαδικασίες της ιστορικής προσαρμογής. Έως και τις ημέρες της τελικής πτώσεως της Πόλης, θα συνεχίζεται από τους Βυζαντινούς ο ίδιος, μάταιος, αγών. Με την Ένωση των Εκκλησιών πιστευόταν ότι θα έμενε ζωντανό και το κράτος. Η απροθυμία ή και η αδυναμία της Δύσης να προστρέξει, συνδυάστηκε με την απροθυμία του «βυζαντινού ανθρώπου» ν’ αλλάξει την ταυτότητά του. Καθώς, λοιπόν, δεν εισακούσθηκαν οι, μοναχικές, προτροπές του Πλήθωνος για ένα κράτος-έθνος Ελλήνων, στην πύλη του Ρωμανού γράφτηκε το τραγικό και ηρωικό τέλος μιας μεγάλης αυτοκρατορίας. Εν τούτοις, το ασφυκτικό περιβάλλον προκάλεσε την ανάπτυξη αρκετών, πολύτιμων από πνευματικής απόψεως, αμυντικών αντανακλαστικών, με άξονα την θρησκεία και την λαϊκή παράδοση, τα οποία λειτούργησαν ως κιβωτοί συνειδησιακής επιβίωσης. Και το περιβάλλον αυτό επιτάχυνε, μάλλον, τον ομαλό και φυσιολογικό μετασχηματισμό του ορθόδοξου βυζαντινού πληθυσμού, των Ρωμιών, σε νεοελληνικό. Αυτοσυνείδηση που ισχυροποιήθηκε ιδιαίτερα μετά τους μαζικούς εξισλαμισμούς χριστιανών, πρωτίστως στις περιοχές που οι δυαδικές «αιρέσεις» είχαν βαθιές ρίζες. Εξ αιτίας, όμως, της μειονεκτικής θέσεώς του, ο καθημαγμένος Ελληνισμός ενεπλάκη σε στενές σχέσεις ξενικής εξάρτησης, που τα κυρίαρχα χαρακτηριστικά του θα παραμένουν grosso modo όμοια στους κατοπινούς αιώνες. Κατά την πρώτη περίοδο της τουρκοκρατίας, οι Έλληνες προσέβλεπαν αποκλειστικά στην αρωγή της Δύσεως. Ανέμεναν μια χριστιανική σταυροφορία για να τους απελευθερώσει. Και όχι αβάσιμα, καθώς αρκετοί ήσαν οι ειλικρινείς φίλοι μεταξύ των παπών και των ξένων ηγεμόνων. Τελικώς, όμως, οι ελπίδες αποδείχθηκαν φρούδες. Ταυτόχρονα, οι Έλληνες των ενετοκρατούμενων περιοχών θα βίωναν όχι μόνον την σκληρή καταπίεση, αλλά και την εσκεμμένη προσπάθεια της πνευματικής τους αλλοτρίωσης. Τότε, σήμανε η ώρα της τρίτης συνιστώσας, των Ρώσσων. Οι ομόδοξοι Μοσχοβίτες, μέλη της «Βυζαντινής Κοινοπολιτείας», καθώς επεκτείνονταν δυναμικά, με την αυτοπεποίθηση της «Τρίτης Ρώμης», φάνταζαν ως δύναμη σωτηρίας. Οι ραγιάΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

δες ανέμεναν για χρόνια τον Μόσκοβο «να φέρη το σεφέρι»… Και οι τσάροι έτρεφαν με επιμέλεια αυτήν την προσδοκία. Το 1709, στην προσωπογραφία του Μεγάλου Πέτρου, χαράχτηκε η επιγραφή: «Πέτρος Ρωσσογραικών αυτοκράτωρ» και η Αικατερίνη Β΄ σκόπευε να ιδρύσει ελληνική μοναρχία με βασιλέα τον εγγονό της Κωνσταντίνο. Ήσαν ειλικρινείς οι τσάροι στις διακηρύξεις τους; Μπορεί. Εν πάση περιπτώσει, ένα ήταν βέβαιο: η φλογερή τους επιθυμία για έξοδο στις θερμές θάλασσες του νότου. Η σύγκρουση μεταξύ της καθολικο-προτεσταντικής Δύσεως, της ορθόδοξης Ρωσσίας και της οθωμανικής Τουρκίας, στο πλαίσιο του λεγόμενου «ανατολικού ζητήματος», κορυφώνεται, πριν και κατά την διάρκεια των χρόνων της εθνικής παλιγγενεσίας. Αν η Γαλλική Επανάσταση γέμιζε με ελπίδες τους Έλληνες, το βλέμμα τους ήταν στραμμένο, όπως τους διαβεβαίωναν και οι προφητείες, προς την Ρωσσία. Προσδοκούσαν την ρωσσική παρέμβαση ακόμη κι αφού προδόθηκαν πικρά, όπως στα Ορλωφικά. Και ήσαν βέβαιοι ότι πίσω από την Φιλική Εταιρεία και την έκρηξη της επαναστάσεως του 1821 ήταν ο ίδιος ο τσάρος. Γεγονός που εκμεταλλεύθηκαν επιδέξια οι σπουδαίοι και ανιδιοτελείς ηγέτες της επαναστατικής οργάνωσης. Η Δύση, όμως, και συγκεκριμένα η Βρεταννική αυτοκρατορία, δεν θα επέτρεπε με κανέναν τρόπο την κάθοδο των Ρώσσων στην Μεσόγειο. Ούτε θα συναινούσε στην δημιουργία ενός κράτους φιλικού προς εκείνους, επάνω στις θαλάσσιες εμπορικές διαδρομές προς την Ανατολή. Και σ’ αυτήν την προϋπόθεση συμπυκνώνεται ο κύριος, άγραφος, όρος συναίνεσης της Προστάτιδος Δυνάμεως κατά την ιδρυτική πράξη σύστασης του Ελληνικού κράτους. Συναίνεση που προήλθε από τον φόβο των τετελεσμένων, που δημιουργούσε η επαναστατική ορμή των εξεγερμένων, και τον ψυχρό υπολογισμό, όπως τον αναπτύσσει ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος (σε επιστολή του προς τον Κάννινγκ, 8/20 Αυγούστου 1825), όταν επιζητά την ανεξαρτησία της Ελλάδος. Υποστήριζε, λοιπόν, ο έμπειρος Φαναριώτης ότι μια ελεύθερη Ελλάς θα στεκόταν «φραγμός για την σωτηρία της Ευρώπης από τον ρωσσικό κολοσσό». Και, προχωρώντας ακόμη πιο πέρα, εξέθετε την άποψη ότι «η Αγγλία, η Πύλη και η Ελλάς θα αποτελέσουν μίαν δύναμιν, ούτως ειπείν, με σκοπόν να αποκρούσουν την Ρωσσίαν, και εν τελευταία αναλύσει αυτή 77

η ζωή είναι ένα σταυρόλεξο...

μετά την Μικρασιατική Καταστροφή. Ο μετεωρισμός του εθνικού προσανατολισμού θα λάβει δραματικές διαστάσεις ως εθνικός διχασμός, που έφθασε έως την εμφύλια σύγκρουση – με προδιαγεγραμμένη την έκβασή του, σύμφωνα με τον όρο, όπως προαναφέρθηκε, σύστασης του ελληνικού κράτους. Όρο που γνώριζε πολύ καλά ο Στάλιν και παραγνώρισαν, με εγκληματική αφέλεια, οι Έλληνες ομοϊδεάτες του. Η επαναβεβαίωση του γεωπολιτικού προσανατολισμού του Ελληνικού κράτους, στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα, όμως, δεν συνοδεύθηκε από κάποιο σταθερό πολιτισμικό προσανατολισμό του Ελληνισμού. Η παραίτηση από κάποιο όραμα διακριτής ταυτότητας κατέληξε σήμερα, μετά από χίλια έτη, σ’ έναν Ελληνισμό χωρίς καμμία ταυτότητα, χωρίς κανέναν προσανατολισμό και επαίτη της οποιασδήποτε ξενικής προστασίας με οποιοδήποτε αντίτιμο.

Η Νέα Πολιτική μηνιαίο πολιτικό περιοδικό

Κεντρική διάθεση: Εκδόσεις Παπαζήση, Νικηταρά 2 και Εμμ. Μπενάκη, Αθήνα Επισκεφθείτε την ιστοσελίδα μας:

www.neapolitiki.gr 78

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

... και, μάλιστα, για δυνατούς λύτες!

η ένωσις θα είναι η μεγαλυτέρα εγγύησις την οποίαν η Αγγλία θα απέκτα κατά των προσπαθειών της Ρωσσίας και οιασδήποτε άλλης Ευρωπαϊκής δυνάμεως να βλάψουν γρήγορα ή αργά την κυριαρχίαν και το εμπόριον της Αγγλίας εις τας Ινδίας». Απότοκα αυτής της σκληρής διαμάχης υπήρξαν, χάριν και στις εσωτερικές έριδες, τόσο οι εμφύλιες συγκρούσεις, κατά την διάρκεια της Επανάστασης, όσο και το τραγικό τέλος του Καποδίστρια. Αν και στόχος του Κυβερνήτη ήταν η δημιουργία προϋποθέσεων για την ανάπτυξη της διακριτής, μεταξύ Ανατολής και Δύσης, πολιτισμικής ταυτότητας του Ελληνισμού, και όχι ο υποβιβασμός της Ελλάδος σε ρωσσικό προτεκτοράτο. Στους επόμενους δύο αιώνες, η διαδικασία διακριτής νεο-ελληνικής πολιτισμικής ταυτότητας θα μείνει μετέωρη. Σε αυτό συνετέλεσε ο συνδυασμός της αδυναμίας για δημιουργική ανασύνθεση των συστατικών στοιχείων του Νέου Ελληνισμού και της – κυρίως αυτής– ημιτελούς εδαφικής ολοκλήρωσης,

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 ΟΡΙΖΟΝΤΙΑ 1. Ισπανικό επάγγελμα – Ράντισμα 2. Ασιάτης… ωκεανός – Ζητώ – Εργαλείο για μαλλί 3. Μυθικός ήρωας από την Ελευσίνα – Σημείο σύνδεσης – Ασφάλεια πόρτας – Υποθέτει 4. Χρονικός σύνδεσμος – Όνομα από την Ουαλία – Αθλείται χειμώνα-καλοκαίρι – Πρόθεση 5. Νότα μουσικής – Αγαπώ λατινιστί – Πασίγνωστη μαϊμού – Μισή …ίρις – Γνωστός θαλασσοπόρος 6. Ιαπωνικό λιμάνι – Λέξη για… ανεπρόκοπους – Καυτός ο λίβας 7. Νομός της Δ. Μακεδονίας – Οστό (μία γραφή) – Αριθμός Λουδοβίκου 8. Πολεμοχαρής θεός – Συνοδεύουν απόστρατους – Προστακτική για βιβλία – Το δίνει ο νονός 9. Αρχικά κώδικα – Αμόλυντες – Το έχουν οι ρόδες αυτοκινήτων – Μισός… απών 10. Συμφωνεί – Παλαιός τρόμος των στρατιωτών – Θεός των Φοινίκων – Ζώο που… χοροπηδά 11. Λιμάνι της Υεμένης – Είναι… άγνωστος – Προηγήθηκε της Ν.Δ. – Ο θεός του ήλιου – Είδος γλυκού ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013

12. Αγενής νότα – Το όνομά της ήταν Άννα – Γνωστή και η παιδική – Αθόρυβο… κανό 13. Άναβε τσακμάκια – Ξαφνικές λάμψεις – Αδελφοί και αυτοί 14. Άταφος… άταφος – Το όνομα του δημιουργού του 007 – Λεγόταν η ηθοποιός Γκάρντνερ 15. Δεν τον βλέπει ο ήλιος - … μοτρίς, γρήγορο τραίνο – Αναφορικό (πληθ.) 16. Ποδοσφαιρικά αρχικά – Αντίστροφα στο αλφάβητο – Αδιαφορεί – Θαυμάσια, ξεχωριστά 17. Γνωστή νησιώτισσα τραγουδίστρια – Ξενικό ανδρικό όνομα 18. Εκεί άραξε η κιβωτός – Όλοι μας κάνουμε 19. Χειραψία – Διάσημος Ιταλός ζωγράφος – Χρήσιμα στο ψάρεμα με πετονιά 20. Με το… ος, όσιος – Είναι καυστική (μία γραφή) – Βιβλική πόλη – Μάρκα οδοντόκρεμας ΚΑΘΕΤΑ 1. Θα το βρείτε στις Άλπεις – Φωτίζουν αυτά – Τόσα τα έχει ο αιώνας 79

η ζωή είναι ένα σταυρόλεξο... εκτέλεση οργάνου 12. Πολλά σε φούρνο – Μετράει ξενικές εκτάσεις – Αρχή… κεφτέ – Αλλιώς ο Παναθηναϊκός – Το 440 με γράμματα 13. Άκρη πέτρας – Συσσωρεύονται και στα οστά - …Λαμάρ, παλαιά ηθοποιός – Μάρκα απορρυπαντικού 14. Μουσικό όργανο – Τέλλος … παλαιός ποιητής μας – Όταν 15. Ποταμός της Ελβετίας – Αγενές μόριο – Βραβεία του κινηματογράφου – Συμπεραίνει 16. Είδος μπαρ – Χρωστική ουσία – Ακανθώδης φοίνικας από τον οποίο εξάγεται το φοινικέλαιο 17. Μόριο δισταγμού – Άραγμα πλοίου στη θάλασσα – Αρχαίων χοίρος – Νόστιμο φαγητό 18. Φανερός – Κράτος της Αφρικής – Γνωστό μουσικό συγκρότημα – Όμοια φωνήεντα 19. Ευεργέτης μας – Προϊόντα καθαριότητας - … Σμιθ, πασίγνωστος οικονομολόγος

2. Γυμναστικό πρόσταγμα – Πόλη για… φεστιβάλ – Πάμπτωχος 3. Ένδοξο νησί μας – Όταν – Κομμένη ιτιά – Μουσικό όργανο 4. Ρίγα… στη μέση – Αντοχή – Ελληνική θεότητα της δεισιδαιμονίας – Επαναστατικός στρατός 5. Την… έφαγε το κιλό – Είναι τα βουνά από τα χιόνια – Τα μαζεύει το πλυντήριο 6. Πατέρας του… ατόμου – Θεά της αρχαίας Αιγύπτου – Θα το βρείτε στον τοίχο ή στην ντουλάπα – Γερμανικό όνομα 7. Τραγούδι – Πολλαπλό γελάει – Πόλη της Γερμανίας – Ανωτέρα Σχολή Πολέμου (αρχ.) – Ζητώ… χωρίς φωνή 8. Έχουν υπόσταση – Πρόθεση και αριθμητικό – Κλωστίτσα – Τουρκικά νομίσματα 9. Έδρασε στην Αλγερία – Κομψή – Η Τροία – Κάθε συγγραφέας έχει το δικό του 10. Ιταλική συμφωνία – Σαν …., γήπεδο στο Μιλάνο – Γυναικείο όνομα – Συνοδεύει τα φαγητά 11. Συνεπής, με τάξη – Παιχνίδι της τράπουλας – Ατομική

επιμέλεια: Νίκος Λιναρδάτος

Λύση σταυρολέξου προηγούμενου τεύχους 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

1 Κ Α Ρ Α Β Ο Π Α Ν Ο Ο Π Λ Α

2 Α Τ Ι Θ Α Σ Α Η Ρ Α Κ Λ Η Σ

3 Ν Ι Ο Ι Ι Τ Α Μ Α Α Α Τ

4 Ο Μ Κ Λ Α Σ Μ Α Τ Α Τ Α Ρ

5 Ν Α Σ Τ Α Α Ι Ο Κ Ν Η Ρ Α

6 Ι Σ Π Α Ν Ο Σ Α Τ Ι Α Ι

7 Μ Α Α Κ Χ Ρ Η Σ Ι Μ Ε Σ

8 Φ Ε Λ Α Ρ Ι Α Χ Σ

Ν Λ

9 Α Ν Α Κ Ι Ν Η Σ Η Δ Ε Η Τ

10 11 Ν Α Ο Ι Ω Ι Ν Ι Α Ο Σ Ι Γ Ε Μ Π Ε Ο Μ Μ Ε Ι Ν Σ Α

12 13 Ρ Α Ρ Δ Ι Η Σ Τ Υ Α Α Ρ Χ Ι Ο Ο Σ Ν Ε Ρ Σ Κ Α Ο Υ

14 Κ Α Ν Ι Α Ω Υ Ι Σ Σ Ο Σ

15 Ι Δ Ε Α Λ Ι Σ Τ Ι Κ Ο Ι

16 Ι Σ Α Ν Ι Α Ρ Ο Σ Τ Σ Ε

17 Ν Ο Ε Ν Α Σ Α Σ Α Φ Ε Ι Α

ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ . 5 . ΝΟΕ-ΔΕΚ 2013