Auschwitz Bulletin, 1966, nr. 01 Januari

n e d e r l a n d s

HERDENKINGSNUMMER

a u s c h w i t z

10de J a a r g a n g no. 1 — É

socr

c

o m

H E T

1

e

rad.:

Walbeeckstr. 9 hs. amsterdam-w., Arnsteldijk 23, amsterdanvz.

O N D E R Z O E K

AMRO nr

10BMO

bijk.

van

postg

293087

baerlostraat, amsterdam-z.

Oplage

Oratorium in 11 zangen door

15.000

PeterWeiss

Getuige 7 Ik hoorde hoe een wachtpost"over het prikkeldraad met een negenjarige jongen praatte Je weet al heel wat voor je leeftijd zei dc man De jongen antwoordde Ik weet dat Lk veel weet en ik weet ook i

dat ik er niets meer. bij zal leren Hij werd samen met een groep van ongeveer 90 kinderen op vrachtauto's geladen Toen dc kinderen tegenspartelden riep hij Klim nu maar op die auto :

DTE ERMITTLUNG

Voorlezing in dc Volkiknmmcr cc Berlijn, 19 oktober 1965

foto DAK

cn jammer niet zo jullie hebben immers gezien hoe onze ouders en grootouders zijn weggereden

HET ONDERZOEK Dc Nederlandse Coznedie, Amsterdam, 3 december 1965

faro

itudirt

iemairc

cn

wenn:nk

1966

•

voorlopig v.

bdJikrck:

januari

Klim er op dan zullen jullie ze weerzien En toen zc wegreden hoorde ik h e hij de bewaker nog toeriep Er zal jullie niets worden geschonken

Op zondag 23 januari legt het Nederlands Auscbwit7 Comité zoals gebruikelijk bloemen bij de urn met as uit Auschwitz op de N. Oosterbegraafplaats te Amsterdam.

Verzamelen om 12 uur bij de hoofdingang.

Jong zijn na Auschwitz W i j l e v e n n a A u s c h w i t z . A u s c h w i t z is in o n s

laas

l e v e n a a n w e z i g . W i j , d a t is n i e t h e t

die in

lands

Auschwitz

Comité

alleen,

Neder-

zelfs

a l l e r e e r s t . D a t blijkt u i t d i t n u m m e r lijk, m a a r

niet m i n d e r

p u b l i c a t i e s en

uit

elk

niet

natuur-

dagblad,

uit

gesprekken.

P r o c e s s e n zijn a a n d e g a n g : d a t v a n S o b i b o r , v a n z u l k een c e n t r a l e b e t e k e n i s v o o r

Neder-

l a n d , een t w e e d e A u s c h w i t z - p r o c e s , w a a r ook

een

ger,

terechtstaat

typische

bureau-moordenaar, en

vele

nu

Bur-

andere.

overleden klare

verzetsstrijders

taal

d a t o o k een z o g r o o t

gers m o e t g e d e n k e n en d e h u i d i g e en k o m e n -

nissen

de Te

land zelf, g e h o o r d , evenals d a t tegen de m i l -

A m s t e r d a m een v o o r s t e l l i n g d o o r d e N e d e r -

de b e j e g e n i n g v a n R a j a k o w i t s c h , die d e w e g

landse

n a a r de d o o d v o o r o n z e mensen uitstippelde.

bate

van

ment

te A u s c h w i t z mogelijk heeft

Die

moordenaars

kracht van

Treblinka-SS-ers

digd,

daarin

parlement.

bijgevallen

De

West-Duitsland

heeft

door

dreiging

van

verde-

r e g e r i n g _en verjaring

in

is n o g p a s o p g e s c h o v e n ,

wij

mogen nog lang niet rusten.

Omvang, daad

opzet

en

uitvoering

het dit jaar

mildheid

brek aan

jegens (werd

nauwelijks

in

van

de

mis-

verschenen

ge-

„Onder-

vrij-

MULKA!

Lüneburg

van

twee

„wegens

c o n c r e e t bewijs" niet

met

waarschuwen.

erkentelijker

zijn

Comedie het

wij,

van

„Het

ge-

applaus

juiste g e b a a r

opbrengen?

In

vindt

dit

blad

Peter

Weiss'

men

ler

milder

tegenover

N i e t s is m i n d e r

gemaakt.

de

dat

de

leven,

aanwezig

in o n s l e v e n , a u s a l is,

niet

in

de

laatste

D e r e g e r i n g t e B o n n , d i e k o s t e n n o c h pressie

hoezeer

dit

te hoog

m e n s e n k l i n k t . H e t is h e t v o o r n a a m s t e

geweld, ontzag

zich niet

vreselijker

schade-uitkeringen

in

nummer

re

stem

opvallen

van

jonge

des

aan Hitiers slachtoffers te

te feller d o o r de ongekende v r a a g n a a r

het

M a a r h o e s t a a t h e t in N e d e r l a n d ? D e C a d s u -

studenten v a n

boek. D i e belangstelling m o g e n wij zien

als

fooi

beweging spontaan met ons meegingen.

een o p d r a c h t o n s w e r k m e t

te m e e r toewij-

aan

getroffenen, w a n t

van onze v o o r a f g a a n d e actie ook, w a a r i n

meer

is

n i e t , is v e r d e e l d ; h o e , d a t l a t e n w i j n u

d i n g in n o g w i j d e r k r i n g v o o r t t e z e t t e n . W i j

daar.

z i e n h e t als een e r k e n n i n g v a n d i e

Aan

opdracht

de

het

maar

der

zwaarst getroffen groep, na

kamp-

bleven o f g e w o r d e n , kon dit druppeltje geen

Er

v e r l i c h t i n g b r e n g e n . N o g s t e e d s krijgen

zand

publiceren.

W i j hebben n a de grootse twintigste king

van

geschrift beulen

Auschwitz' en

bevrijding

metterdaad

nagestreefd:

herden-

in

berechting

woord, van

wij noemen hier

de

slechts

artistiek

de

Studentenvaknoch

Zon-

praktisch

h e b b e n d a t t r o u w e n s o o k o p en o m d e v i j f d e

ons

zijn b o e k w i l d e

zou

de

v a n h e r d e n k e n in d e z e t r a n t s p r a k e zijn. W i j de

verblijf

op

de A S V A ,

de jeugd

en d a t w e r k d a t p r o f . P r e s s e r u i t s l u i t e n d in b l a d zijn i n z i c h t e n o v e r d e r e a c t i e s

ken-

m e r k v a n de A u s c h w i t z - h e r d e n k i n g dit j a a r ,

g a n g " v a n p r o f . d r . J . P r e s s e r , een l i c h t

beknotten.

uit

laatste

bij j o n g e r e n . H e t z a l u

en n o g

waar.

enkele passages

plaats ook

acht v o o r nieuw

ten

Monu-

maanden overduidelijk heeft bewezen d a t het verschijnsel A u s c h w i t z

veel

gemeente

Comité

„Oratorium"

men

nog

de

onderzoek"

Nederlandse

v a n de publieke tribune begroet?) moest, z o u menen,

nu

W a a r o m k a n d e l a n d s o v e r h e i d n i e t h e t enig

afgedankte

de vrijspraak

slachtoffers stemmen.

in o n s l a n d is in e e n h e l d e r l i c h t

steld d o o r

g a a t een V e r h e l e n

uit, B e f e h l ist j a B e f e h l en

generaties

bur-

Frankforter

In hetzelfde W e n e n

het

aantal van haar

A u s c h w i t z - p r o c e s is o v e r a l , s p e c i a a l in D u i t s -

mogen verjaren, w a t ons comité dit j a a r m e t steeds

Ne-

O n s p r o t e s t t e g e n de s c h a n d e l i j k l i c h t e v o n in

ons

der doden. N i e t s droeg de regering v a n

bezielt. bijzonder

wat

Blom,

d e r l a n d bij a a n h e t i n t e r n a t i o n a l e m o n u m e n t ,

Zij illustreren w a a r o m de n a z i - m i s d a d e n niet overtuiging

Gerrit

allen

in h e t

vertolkten

of

onderduik

invalide

of

ziek

gedeze

m e n s e n als z o d a n i g g e e n p e n s i o e n , b e s t a a t

er

mei

is

duidelijk zijn

ervaren.

e r die z o u d e n

overstrooien,

gebeurd.

De

willen

zelfs

vergeten,

ontkennen

zandstrooiers

wat

bereiken

met er ook

z e l f s geen r e g e l i n g v o o r h e n . W i j p u b l i c e e r -

de jeugd. Gelukkig doen d a t meest

den

ons v o r i g h e r d e n k i n g s n u m m e r is v o o r a l d a n k

verleden

jaar

de

opvattingen

van

dr.

anderen:

G . de H a a s in d e z e . N u h e e f t h e t N . A . C . in

zij

de A m s t e r d a m s e r e c t o r - m a g n i f i c u s m r . J . v a n

een a d r e s a a n d e T w e e d e K a m e r

2 0 . 0 0 0 e x . v e r b r e i d en z o d e j e u g d t e n g o e d e

d e r H o e v e n , zijn L e i d s e c o l l e g a , d e c r i m i n o -

gen

l o o g en a u t e u r m r . W . H .

uitkering

Nagel

en d e h e -

op

een

Regina Smendzianka, piano Kelly Christophorides ( A t h e n e ) in haar dansdrama R o m e o , Julia en de d u i s t e r n i s , m.m.v. leden v a n h e t Nationale Ballet o.l.v. S o n i a G a s k e l Toegangsprijs ƒ 2 . 7 5 Kaarten

deze

regeling

zwaarst

benadeelde

Wij vertrouwen doof

categorie.

aanklacht,

verdwijnen

van

s c h r i j n e n d e r is Even

weinig

ties v a n

zich

Nederlandse

blijven

die

vaste

vergeten,

regering

21

voor jaar

bezetting

gekomen.

Dit

alle

onderwijsorganisaties

gebeurt

zeggen: het resultaat onderzoek

ook

van

is b o v e n a l

nu.

Wij

W e i s s ' en

gericht

zouden Pressers

tot

wie

niet

deze

deling

het maar

die

willen

jong

Auschwitz

zijn in

weten. na

Om

hen

te

wapenen,

Auschwitz,

opdat

verdorven

kiem

zijn

zij

smoren.

de l e v e n d e lieten d e

consequen-

opeenvolgende

gelegen l i g g e n a a n h e t

eren

E.

A m s t e r d a m , 25 jan. 8 uur Bachzaal de Zwarte, v. W a l b e e c k s t r a a t 9 hs., Nieuwe Muziekhandel L e i d s e s t r . 50.

Muziekbeurs A m s t e r d a m , Trompenb u r g e r s t r a a t 111, Amsterdam-Z. Rotterdam 2 6 j a n . 8 uur Rijnhotel S p r e k e r : Pierre J a n s s e n Lichtenauer, Korte Lijnbaan 2 6 .

N.V. De A r b e i d e r s p e r s , Slaak 3 4 .

Fa. S i m o n i s , Beijerlandselaan 2 9 ,

Landelijke bijeenkomst van g e p e n s i o n e e r d e Aan

het

neerde

verzetsstrijders

de regering verhoging

dat

door

gepensio-

en n a b e s t a a n d e n

werd gericht

ter

aanpassing

v a n hun uitkeringen v a n de

lijke b i j e e n k o m s t k r a c h t w o r d e n 1966

roepen

aanwezig

te Den Een

een

Haag.

ieder o p o m t e zijn Aanvang

vertegenwoordiger

d a a r o.a. het w o o r d

in

op

3

11

uur. ons

Moderne i

en prima Keuze binnen-

februari Amicitia

comité

zal

voeren.

Jos Slagter, ,"

(voor?;.)

Coupe afwerking

uit de beste en

buitenlandse

stoffen

1

Kribbestraat 31', Amsterdam-Z. Tel.. 71 6 0 4 8

en aan de zaal indien voorradig

TAILOR

en bui-

bijgezet.

gebouw

van

LADIES A N D 'GENT

aan

t e n g e w o n e p e n s i o e n w e t , z a l d o o r een l a n d e Wij

Tob. Lavino

verzetsstrijders

verzoekschrift

elk

kunnen

verkrijgbaar:

Den Haag, 2 3 jan., 8 uur Diligentia Ph. Alter, Badhuisweg 55, S c h e v e ningen.

H. S l u i s , Wijnhaven 16 en Anslostraat 145".

Muziekh. A l b e r s o n S Co, Gr. Hertoginnelaan 182.

in

uit e r v a r i n g k u n n e n , m a a r d o o r o n z e b e m i d -

na

alleen

letterlijk

noch

geworden.

als a a n

Auschwitz

regeringen

dat

kunnen

schrijnende

de

voor

voortdurend

burgers.

parlement

Auschwitz-herdenkingen

algemene

aan

aangedron-

B.G.G.

12 3 1 2 3

T.

EEN BOEK ZIET HET LICHT De

redactie van

dit

orgaan

verzoekt

m i j , iets t e v e r t e l l e n

van

de

w e e r k l a n k en d e r e a c t i e s o p mijn b o e k O N D E R G A N G , a l s o o k mijn eigen m e n i n g h i e r o v e r w e e r te geven. W e l n u ,

ik z a l

het

proberen,

let w e l : p r o b e r e n .

Is h e t d a n z o m o e i l i j k ? H e t a n t w o o r d l u i d t , m o e t l u i d e n : j a . moeilijk,

eigenlijk

nauwelijks

doenlijk.

Zoek

ik

immers

Heel

het

juiste

portret. N u

is i e d e r e s c h r i j v e r v a n w e l k b o e k o o k d a a r m e e m i n

meer vertrouwd

en i k z e l f ben d a t v a n

vroegere publicaties.

In

of die

o m v a n g , in d i e h e v i g h e i d h a d ik h e t e c h t e r n o g n i m m e r e r v a r e n .

In

die h e v i g h e i d : v r i j w e l a l l e r e a c t i e s h a d d e n

ze

één e l e m e n t

gemeen:

w a r e n e m o t i o n e e l en d a t dikwijls in o n g e k e n d e en s o m s bare mate. H e t

onvoorstel-

geheel o v e r z i e n d , ben ik d a t g a a n d e w e g b e t e r

gaan

w o o r d o m die r e a c t i e s t e k e n s c h e t s e n , d a n d r i n g t e r z i c h één bij m e

begrijpen d i t g e s c h i e d w e r k i m m e r s b e h a n d e l d e n i e t h e t m i d d e l e e u w s e

op:

leenstelsel o f d e r e g e r i n g v a n

K a r e i de Vijfde, m a a r het ging

over

O p 22 april 1 9 6 5 o v e r h a n d i g d e minister Vrolijk het eerste e x e m p l a a r

mensen. O v e r m e n s e n , n i e t v a n l a n g g e l e d e n , m a a r v a n o n z e

eigen

aan

tijd. O v e r

ze

waren

de

Z o w e l in h o e v e e l h e i d

verpletterend.

Amsterdamse

burgemeester

mr.

Van

als

Hall.

inhoudelijk.

Maar

voordien

eigentijdse m e d e m e n s e n

dus, m a a r d a n

geen

onbekenden,

de

die o n s niets z e i d e n , m a a r l i e d e n , d i e m e n g e k e n d h a d , o v e r w i e m e n

a a n k o n d i g i n g v a n die p l e c h t i g h e i d . Z e w a r e n w e l eens v a n een o n t -

een o o r d e e l h a d , t e n g o e d e o f t e n k w a d e , d i e m e n b e w o n d e r d e o f l i e f -

waren

e r al t e l e f o o n t j e s

en b r i e v e n b i n n e n g e k o m e n ,

reacties op

r o e r e n d e a r g e l o o s h e i d ; h o e n a ï e f b i j v o o r b e e l d m o e s t z e mij n i e t in d e

h a d , die m e n h a a t t e o f v e r f o e i d e . G e e n w o n d e r , d a t z i c h

o r e n k l i n k e n bij e e n b o e k v a n lange technische voorbereiding wing:

„Denkt U

erom, dat U

Mij was gevraagd, hoeveel eerste oplage

maanden-

gen o n t l a a d d e n , d a t e r g e v o e l e n s n a a r b o v e n k w a m e n , d a t z i c h w e n -

vereisend, die allerlaatste

waarschu-

sen, v o o r n e m e n s , n a g e d a c h t e n , w e e k l a c h t e n u i t t e n v a n e e n v e r b i j s t e -

1150

bladzijden,

e r v o o r a l in z e t , d a t

exemplaren naar

diende te tellen;

spannin-

een

een

ik h a d

r e n d e i n t e n s i t e i t . I k e r v o e r , ik o n d e r g i n g h e t als e e n u i t b a r s t i n g , als

eigen

mening

de

een o n t p l o f f i n g . D a t alles s t o r t t e z i c h m e t e l e m e n t a i r g e w e l d o p d e z e

10.000,

die —

zo

s c h r i j v e r . H e t w a s , als g e z e g d , v e r p l e t t e r e n d . D a a r n a a s t —

mijn

geopperd

die-en-die..."!

v o o r s p e l d e ik — b i n n e n één o f t w e e j a a r w e l h u n w e g o n d e r h e t p u -

even

in

een n u c h t e r d e r v l a k — z o n d e n v e l e n mij t e v e n s a a n v u l l i n g e n en v e r -

b l i e k z o u d e n v i n d e n . I k h a d d i t , eerlijk g e z e g d , m e t een i e t w a t k w a a d

b e t e r i n g e n t o e . B i j n a a l t o o s k l e i n i g h e d e n , w a a r ik e c h t e r juist d o o r h e t

geweten nogal rooskleurig z o verondersteld, o m d a t ik tegenover

tempo,

risico,

door

de

uitgever

genomen,

geen

zwartkijker

wou

het

schijnen.

waarin

de

volgende

drukken

dienden gereed te komen,

alle e r k e n t e l i j k h e i d n i e t v o l d o e n d e a a n d a c h t a a n k o n s c h e n k e n .

bij In-

D e z e u i t g e v e r d r u k t e 1 1 . 0 0 0 e x e m p l a r e n , die e r geen t w e e j a a r , m a a r

grijpende wijzigingen bleken echter niet vereist; mijn visie o p b e l a n g -

t w e e w e r k d a g e n o v e r d e d e n , z o d a t hij e r m e t s p o e d n o g 3 0 . 0 0 0

rijke k w e s t i e s k o n i k h a n d h a v e n . E n d e u i t g e v e r : hij d r u k t e v o o r t . . .

heen En

gooide.

En

daarna

een

goedkope

uitgave,

van

liefst

over50.000.

D e lezer

wil

wel

aannemen,

dat

deze

start

op

zichzelf

voor

een

s c h r i j v e r een s c h o k k e n d e e r v a r i n g m o e t h e b b e n b e t e k e n d . M a a r

toen

m o e s t e n d e eigenlijke r e a c t i e s n o g l o s k o m e n . Z i j k w a m e n . O m t e b e g i n n e n : de k r a n t e n , dag-,

week- maandbladen, welke

v o o r 't

over-

g r o t e deel z e e r v e e l a a n d a c h t a a n h e t b o e k b e s t e e d d e n in bijna e e n stemmig edelmoedige beoordelingen of soms d i e p g a a n d e gen. E n d a a r

n a een a a n t a l

w e l k bij a l l e v e r s c h i l l e n boek w a k k e r

hielden.

ingezonden

stukken plaats

in t o o n en i n h o u d

Vrijwel

iedereen

afgekraakt dan doodgezwegen —

beschouwin-

die

verleenden,

aandacht

die p u b l i c e e r t

voor

wordt

het

liever

en ik z o u n i e t g r a a g b e w e r e n , d a t niet!

D a a r n a a s t rinkelde v o o r t d u r e n d de telefoon, b r o n v a n

dankbaarheid

v o o r mij, m a a r ook, soms d a n , v a n ergenis. H e t k o n o o k wel

eens

k o m i s c h zijn, z o in h e t g e v a l v a n een h o o g s t a c h t b a a r l e z e r , d i e , a a n s t o o t n e m e n d a a n een b e p a a l d e p a s s a g e , d o o d g e w o o n o p b e l d e en t o e n ik h e m p o o g d e bij t e b r e n g e n , zonder-vrije-tijd,

d a t ik, b e o e f e n a a r

van

een

het werkelijk te d r u k h a d , o m h e m te

beroep-

ontvangen

( w a n t d a t eiste hij o p h o g e t o o n ) , w o e d e n d u i t r i e p : „ T e d r u k ?

Maar

w a t h e b t U d a n t e d o e n ? " Z o iets w a s u i t e r a a r d ( e n g e l u k k i g

maar)

uitzondering.

Men

enkele b o o m p l a n t i g

b e z o r g d e mij g e s c h e n k e n ,

bloemen

in I s r a ë l ) , b o e k e n , g r a m o f o o n p l a t e n .

m i j b r i e v e n v a n h e i n d e en v e r , soms

van

zeer

ver

(ook Men

weerklanken,

w a a r t u s s e n o o k een e n k e l e a n t i s e m i e t i s c h e .

v a l t geen

—

deel

van

d e mij b e r e i k e n d e

reacties getuigden

Nalatigheid, onverschilligheid, tekort a a n fantasie,

ik z e t h i e r m a a r e n z o v o o r t

erger!) —

van

een

traagheid

( s o m m i g e b r i e v e n v e r r i e d e n m e e r en

h a d d e n e r t o e g e l e i d , d a t m e n g e e n o f in e l k g e v a l t e w e i -

nig w e e r s t a n d h a d g e b o d e n a a n d e w e g v o e r i n g v a n

honderdduizend

J o d e n n a a r d e g a s k a m e r . H e t w a s g e b e u r d en m e n h a d h e t z i e n g e b e u r e n , l a t e n g e b e u r e n . I n mijn b o e k , d a t w e l b e s c h o u w d g e e n e n k e l e als z o d a n i g g e f o r m u l e e r d e a a n k l a c h t b e v a t , v o e l d e m e n z i c h

aange-

k l a a g d . E n g e n o o p t , n o g eens, t o t d e b e k e n t e n i s , die h o n d e r d e n t h a n s , na

zoveel

jaren, (het

culpa

voor duizenden

onontkoombaar

achtten,

de

is mijn s c h u l d ) . H o n d e r d e n , spraken, misschien v o o r

bekentenis

die, n a a r

ik

vele duizenden.

van

een

aanneem, Verplette-

r e n d ? J a , w a n t z o iets s t e l t d e s c h r i j v e r t e g e n o v e r e e n v r a a g , d i e v o o r h è m o n o n t k o o m b a a r b l i j k t : W i e b e n jezelf,

d a t jij z o t a l l o z e m e d e -

m e n s e n die s c h u l d z o u m o g e n v o o r h o u d e n ?

Slechts enkele zeer

t e n uit d e menselijke g e s c h i e d e n i s , slechts o n z e b o e t p r o f e t e n w a s beschoren —

grodat

en w i e z a l z e g g e n , h o e z w a a r zij d e z e l a s t g e t i l d h e b -

ben? V o o r d e z e s c h r i j v e r a l t h a n s b l e e f —

e n blijft —

ze ontilbaar.

Ondraaglijk. Verpletterend.

een

W a t hier nog m e e r v a n te zeggen? Misschien t o c h nog dit: E e n schrijv e r h e e f t v i j f t i e n j a a r a a n een b o e k g e w e r k t en h e t r e s u l t a a t is n a -

Allemaal Naamloos,

a c h ja . . .

Er

duidelijk

zond

(Afrika, Australië,

A m e r i k a ) . A l l e m a a l reacties, tientallen, spoedig honderden.

zeer groot schuld.

mea

m e n mij a f g e k r a a k t h e e f t ; d o o d g e z w e g e n in elk g e v a l

een

W a n n e e r ik n u , als in mijn a a n h e f b e l o o f d , p r o b e r e n w i l ,

t e m a k e n , w a t p r e c i e s d a t „ v e r p l e t t e r e n d e " w a s , wijs ik e r o p , d a t een

daarna . . .

tuurlijk o o k in zijn g e v a l een z e l f p o r t r e t . H i j s t a a t in zijn t e k s t t e n v o e t e n u i t , m e t zijn d e u g d e n en t e k o r t k o m i n g e n . O v e r é é n v a n

die

l a a t s t e k a n g e e n m e n i n g s v e r s c h i l b e s t a a n : h i e r l a g een t a a k , v e r u i t gaande boven de persoon v a n elke geschiedschrijver o o k ; een o p d r a c h t

beginnen

aan,

een

in

bijzonderheden

afdalend

beeld

als

deze

was

eigenlijk

onuitvoerbaar.

Tegenover

deze

vaststelling

v a n d i t alles t e g e v e n ; ik g e l o o f t e m o g e n z e g g e n , d a t g e e n e n k e l e

rest d e m e n s , d i e h a a r m e t zijn o n t o e r e i k e n d e k r a c h t e n n i e t t e m i n

d e n k b a r e s c h a k e r i n g o n t b r a k . R e a c t i e s o p e e n en h e t z e l f d e b o e k

van

z i c h h e e f t d u r v e n n e m e n , s l e c h t s één v e r d e d i g i n g . E n w e l e e n , w e l k e

s t e e d s w e e r a n d e r e l e z e r s , d i e z i c h als ' t w a r e in d a t b o e k w e e r s p i e -

h e m z e l f t e v e n s t o t t r o o s t s t r e k t : d e g e t u i g e n i s , d a t hij d i t w e r k h e e f t

g e l d e n , d i e d o o r g a a n s o n b e w u s t en o n b e d o e l d v a n z i c h z e l f e e n p o r -

p o g e n t e d o e n n a a r e e r e n g e w e t e n , in d i e n s t v a n

t r e t g a v e n . L a a t mij ' t z o f o r m u l e r e n : z u l k e l e z e r s v e r b e e l d e n

de

—

te goeder t r o u w natuurlijk —

iets o v e r h e t g e l e z e n e t e

zich

de waarheid

op

en

gerechtigheid.

vertellen

en v e r t e l d e n . . . v a n d e l e z e r .

In schier elke brief, elk telefoontje schonk die m e d e m e n s mij d a t zelf-

8 december

1965 J.

PRESSER

Op

j a a r geleden

zijn,

we catastrofes. En aangezien deze overheden

dat eenheden v a n het Sowjet-Russische

2 7 januari zal het 21

leger

niet de m e n t a l e bereidheid tonen deze kiemen

het vernietigingskamp Auschwitz Voor

iemand,

die

in

de

bevrijdden.

oorlogsjaren

hel n i e t m e e g e m a a k t h e e f t , blijft

uit

deze

Auschwitz

iets, d a t hij n o o i t b e g r i j p e n z a l a l t h a n s

niet

zes m i l j o e n vergast

doden,

werd,

waarvan

omdat

den,

zigeuners,

nen

waren?

of

zij J o d e n ,

Russische zoals

de

die o n g e v e e r 2 0 0 0

is n o g iets d a t niet

Willen

Jo-

watersnood

van

mensenlevens

eiste

te b e g r i j p e n v a l t .

onmogelijk

wordt

ger

en z i e k t e

het

achterblijven

die

in A z i ë van

jaarlijks

verplicht,

verplicht te

doen.

persoon,

wij

de

deze

opsporingswerk-

verrichten.

fraaie

woorden

die elk

jaar

begraafplaatsen

en bij d e

oorlogsmonumen-

ten w o r d e n u i t g e s p r o k e n niet als h o l l e laten

klinken,

dan

zullen

klan-

w i j al

onze

invloed dienen a a n te w e n d e n o m elke n a z i m i s d a d i g e r v o o r zijn r e c h t e r t e b r e n g e n .

Moeilijker,

het

ten

de

wij

en in h e t b i j z o n d e r e l k e vijf j a a r o p de e r e -

krijgsgevange-

zich

een

voorstelling t e m a k e n v a n de a r m o e d e ,

wikkeling

ca.

merendeel vooral

privé

zaamheden moet

ken

Een natuurramp,

zoal

het

zijn

H e t is o n g e h o o r d , d a t een m a n als W i e s e n t h a l , een

W a t stelt m e n z i c h v o o r bij h e t f e i t v a n

roeien,

d w i n g e n de n o d i g e s t a p p e n te

volledig.

1953,

te

a a n d e v o r i g e en k o m e n d e g e n e r a t i e , hen

gevolge

economische

miljoenen

E n z o zullen wij de 2 7 e j a n u a r i moeten

hon-

ge-

d e n k e n , in A m s t e r d a m , D e n H a a g en R o t t e r -

van

dam,

ont-

Auschwitz

slachtoffers

maar

dacht

liefst zelf

ook

zal

in d e

deze

huiskamer.

dag

In

eveneens

worden. Zonder monument

her-

overigens.

maakt.

Het

D e z e r a m p e n k o m e n o v e r de mensheid o m d a t

d a a r t o e n o g niet de b e n o d i g d e m i d d e l e n b i j -

het

een k u n n e n b r e n g e n . V e l e r e g e r i n g e n

hebben

steun

hebben

technisch

kunnen,

de

natuurlijke

ont-

w i k k e l i n g v a n d e m e n s n o g niet v e r

genoeg

gevorderd

sprake

is. H i e r

is in

zekere

zin

hun

Auschwitz

betekent In

een

van

iets

anders.

systematisch

Auschwitz

grond

is

moesten

gewilde

moord.

sterven

ideologie.

op

Hetzelfde

t e c h n i s c h k u n n e n , d a t d e m e n s in s t a a t

zou

k u n n e n stellen z i c h een p a r a d i j s o p a a r d e t e b o u w e n w e r d in A u s c h w i t z in d i e n s t v a n vernietiging

gesteld.

Daarom

is

de

Auschwitz

z o m o e i l i j k t e b e g r i j p e n en o o k o m d a t d e z e De

Auschwitz-processen

leren

opvallen

gedurende

deze

zijn

opgetreden,

zijn w e e r g a

die

in

het

ons

luguber culminatiepunt

ren v a l t

slechts te

raden;

voor

de

anderen

betekent het: N o o i t meer A u s c h w i t z . witz van

nog

mogelijk

is,

of

en d e h e r i n n e r i n g

voldoende

is o m

een

de

aan

Ausch-

verschrikking

Auschwitz

dergelijke

niet

ramp,

een

d e r g e l i j k e v e r v a l v a n d e w e s t e r s e c u l t u u r en beschaving

te

voorkomen.

De

geschiedenis

l e e r t o n s e c h t e r d a t wij in s t a a t zijn h e t z e l f d e s o o r t f o u t e n in b e t r e k k e l i j k k o r t e tijd o p nieuw te m a k e n ,

al z a l d e v o r m

waarin

geschiedenis zich h e r h a a l t v a n keer tot

de

keer

verschillen.

Dit houdt

een bewuste d a a d

„Nooit van

meer

Auschwitz"

o n s eist.

Wij

slachtoffer

worden

v a n de strijd o m h e t b e s t a a n en d e

hun

schuld

het

vooruit-

gang.

zullen

geen

niet

betekent

minder

belangrijk

kunnen

worden.

dat

deze

zijn

en

problemen

de

gevolgen

de

mens

zullen

niet

vinden.

erkennen, Het

een

voedingsbodem

betekent

dat

we

meer

nog

met

vrij Eich-

m a n n jr, z o a l s d a t o n l a n g s in d e d a g b l a d p e r s v e r m e l d w e r d juist is er een g e t r o u w e de

nazi-organisatie

opgebouwd

in

copie

West-Duitsland

en w e r k z a a m is.

Comité's

zitting

hebben,

de O o s t - E u r o p e s e

en

stierven,

ook

in

blok

dat

de

staten

com-

politieke

Communisten

in A u s c h w i t z ,

oorlog. D e p r o p a g a n d a ,

De Oost-West

verhouding, de koude

oorlog

de denazificatie

Nazi's

in

West-Duitsland

en

feit,

dat van

Oostenrijk

die m e t een A u s c h -

m e e r A u s c h w i t z " en dit g e l d t

communisten nisten.

Juist

Westerse de

evenzeer door

als

het

regeringen

de

afwezig

zal

blijven

Auschwitz

en

worden

met

zaak.

aan zich erger

er

nog

steeds

de

Westduitse

en

fascistische Oostenrijkse

tendenzen

in

samenleving

ringer moeten maken. W e behoren er v o o r te

a a n w e z i g zijn. E r h e e r s t d a a r n o g steeds een

z o r g e n , d a t e r geen g r o e p e n m e n s e n zijn, d i e

g e e s t d i e d e k i e m e n in z i c h b e r g t v o o r n i e u -

van

onze

Westeuro-

Benelux-parthebben in

monument.

D i t i n t e r n a t i o n a l e aspect, de coëxistentie, het g e z a m e n l i j k b e z i n n e n o p een t o e k o m s t in ook

voor

de

aan

onze

meer Auschwitz",

Nederlandse

eerste a a n g e w e z e n

is o m

samenleving

regering,

l e i d i n g en te

geven

de

behoort die

als

richting

het

richt-

s n o e r t e zijn, n o g a f g e z i e n v a n d e v e l e t i e n men.

schuldig

regeringen

waaronder

een b i j d r a g e v o o r h e t

duizenden

mede

van

—

dit k e n n e l i j k i n g e z i e n , h e t g e e n r e s u l t e e r d e

Westelijke

is,

aantal

de

niet-commu-

geïdentificeerd

communistische

z o t r e u r i g g e s t e l d is. E n als z o d a n i g zijn w i j , Geallieerden

aan

Wereld-

witz monument gemaakt zou kunnen worden

geest v a n „ N o o i t

v r i j k u n n e n b e w e g e n en, w a t n o g v e e l

ge-

andere

n e r s , F r a n k r i j k , I t a l i ë en N o o r w e g e n

interview

h e t feit d a t n o g z o v e l e n a z i - m i s d a d i g e r s

ontwikkelingsmogelijkheden

in h e t

nog z o vele (hoeveel?) n a z i - m i s d a d i g e r s

interna-

en

Auschwitz

zaak.

vinden

landen,

solidari-

rijkdom

treurige

kunnen

groot

de

d e v e r s c h i l l e n in

feit, d a t

Een

Een

als

t i o n a a l . W e zullen d a a r t o e

argument

pese

het

Tweede

teitsgedachte,

zowel

werken.

een

o o r l o g . E é n v a n d e z e k w e s t i e s is h e t feit d a t en als

de

ernst zullen moeten m a k e n m e t nationaal

daaropvolgen-

Wereld-

rondlopen

van

en b e r e c h t i n g

van

de

bewees

laten

zou

ten o n r e c h t e —

M e e r binnen ons gezichtsveld zitten we met

nu

veronachtzaamd

de

ideolo-

heeft

is „ N o o i t

het met

dat

evenals

de goede k a n t gedurende de T w e e d e

gieën die d e w a a r d e v a n d e z e l f d e n k e n d e en

maken,

regering,

streden

handelende mens, de gelijkgerechtigdheid

moeten

Alsof

Z e k e r , e r zijn c o m m u n i s t e n , die i n v l o e d h e b -

v o o r het

onmogelijk

men

te scheppen.

b e n in d e A u s c h w i t z C o m i t é ' s .

is m e d e v e r a n t w o o r d e l i j k

het

ge-

beslist. A l s o f

m u n t uit dit m o n u m e n t z o u d e n k u n n e n s l a a n .

van in, d a t

rege-

dat

witz

D i t alles h een p r o c e s v a n l a n g e r e a d e m , h e t -

M e n z a l z i c h a f v r a g e n o f een n i e u w

afwijzend

een p r e c e d e n t

munisten,

buiten wa-

kunnen

ligt, d a t e r c o m m u n i s t e n in d e d i v e r s e A u s c h -

aantal

vond.

termen

te geven. D e

zich

het

oor-

W a t d e b e t e k e n i s is v o o r h e n die d a a r

een

zij de w a a r h e i d v a n A u s c h w i t z n i e t o p Men

kampen, m a a r ze denken speciaal aan Auschd a a r zijn

geen

ook

Nederlandse

hiermede,

in

andere

w i t z , o m d a t t e c h n i e k , s y s t e m a t i e k en

De

h e e f t „in d e r g e l i j k e

deregering-Marijnen,

dierenrijk

niet k e n t . E r w a r e n o o k

steeds

Deze

l o g s j a r e n m e t een w r e e d h e i d en een d u i v e l s heid

echter

vallen"

was

gelukkig

een b i j d r a g e

de Q u a y —

heeft

particulieren

Nederlanders.

heeft

Comité

een p r e c e d e n t g e v o n d e n z o u k u n n e n w o r d e n .

l i e d e n d i e in d e g e w o n e m a a t s c h a p p i j n a u w e zouden

veel

ring — bang

h o e o p h e t e e r s t e g e z i c h t redelijk o r d e n t e l i j k e lijks

Auschwitz

bijgedragen,

aantal

vinden om

u i t r o e i i n g m e t z o v e e l s a t a n i s c h e lust k o n g e beuren.

steentje

overheid

WAT NU?

Auschwitz

mensen

een p e r f i d e

toegezegd,

groot

v a n een s c h u l d l o o s f a l e n .

Maar

internationale

Nederlanders

die

daar

M o g e d e z e r e g e r i n g , die in z o v e e l

omkwa-

opzichten

v a n een a n d e r e m e n t a l i t e i t blijk g e e f t o p beslissing v a n

het

vorvorige

kabinet

de

terug-

komen.

JOOP

KOOPMAN

Nimmer Auschwitz -

Rabbijn de afd. goge te

Immer menselijkheid

V o o r mij liggen de b o e k e n v a n Presser, d a a r o p een schriftelijk zoek

een artikel te schrijven

v o o r dit

ver-

„herdenkingsnummer".

H e t m o e t n i e t n o d i g z i j n een b e p a a l d e g e m o e d s s t e m m i n g pen v o o r m e n zijn gedachten neerschrijft. G e d a c h t i g

op te roe-

aan het

s p r e e k w o o r d „ L e t t e r s m a k e n w i j s " , deed ik het echter

Joodse

Het

H. Rodrigues onderwijs der Amsterdam

is e e n w a a r s c h u w i n g a a n

hoofd van Hoofdsyna-

o n s a l l e n bij o n s z e l f t e r a d e t e

gaan.

D e n k e n wij w e l genoeg na? B e s e f f e n wij w e l v o l d o e n d e w a t er

van

ons mensen v e r l a n g d

met

wordt. Heeft

G . de mens

niet geschapen

een G . d d e l i j k e z i e l . „ H i j b l i e s i n h e m l e v e n s a d e m " z o l u i d t h e t B i j b e l w o o r d in G e n e s i s . H i e r b i j m e r k e n

wel.

Pereira is Ned. Isr.

de J o o d s e geleerden o p : H i j

Die

T o t n u toe h a d i k de b e i d e delen in de k a s t l a t e n s t a a n , w i l d e ik ze

b l a a s t , b l a a s t iets v a n Z i c h z e l f . H i e r l i g t h e t d o e l v a n e e n h e r d e n k e n .

niet inzien. M e n wil niet gaarne lezen over datgene, dat met

Beseffen

„leed"

de

oorzaak

het

gebeuren:

uitdoofde. Juist

Het

dierlijke,

G'ddelijke

j a a r o n d e r d u i k een paradijs w a s . D e w e g v a n de minste

e e u w e n h e e n , d a t d e w e r e l d w i j s t o p z i j n menselijke

weerstand?

vonk

van

n i e t k a n w o r d e n a a n g e d u i d , l e e d w a a r b i j v e r g e l e k e n t w e e en e e n h a l f I n d e r d a a d , d a a r o m is h e t g o e d , d a t o o k v a n h e m , d i e n i e t d e k a m -

Menselijk,

a f s t a m m i n g . R e l i g i e u s b e w u s t z i j n w e e r s p i e g e l d i n 's m e n s e n

o v e r „ h e t g e b e u r e n " in de j a r e n In

Pressers boek k o m t

gegevens

dan

ergens de v o l g e n d e

maar...

slag bij W a t e r l o o

5 0 k m . in

zinsnede v o o r :

r e c h t e lijn

beschrijven? J a

„Moeten

ten

Westen

nadere

van

Kra-

zeker, ieder jaar opnieuw.

dier op aarde: H e t dier met verstand —

het

en w e e

die k o m t te staan t e g e n o v e r z u l k een dier, d a t zijn v e r s t a n d ten k w a d e , slechts o m te

prevaleren

H e r d e n k e n h e e f t s l e c h t s z i n o p positieve betering

van

eigen

karakter,

begrip

hem

gebruikt

G.ddelijke gedragin-

vernietiging.

sociale

Ver-

verplichtingen.

b r a c h t d e z w a a r s t e , d e v e r s c h r i k k e l i j k s t e . Dit

eeuw

moeten wij tot ons

la-

nadenken.

N i e t alleen zullen wij dan getuigen k u n n e n zijn v a n de n e g a t i e v e u i t roep: „Nooit

meer Auschwitz",

volg: Voortaan

slechts

m a a r veeleer van

het positieve

ge-

vrede!

H. R.

vernietigen.

j,.

Ds. L. belast school school

j

Zij suggereerden d a t wij ons o v e r de gehele linie m o e s t e n

schamen.

V o o r de J o d e n , v o o r de d e m o c r a t i e en v o o r al o n z e a n d e r e

„zwak-

heden".

Buenk is Ned. Hervormd met het bijbelonderwijs op de en verder leraar aan de Gem. voor Onderwijzers.

E n dat kan zo iemand

P.

predikant, openbare Kweek-

helpen.

M a a r m e t d o o d z i j n m e t d e d o d e n , is g e e n d o d e

gebaat.

D u s was het alleen v o o r mijzelf, dat ik dat spelletje: „ b u u t . . . h o u d

E n , in t o t a a l , v o o r het

leven!

je d o o d " , p o o g d e te

spelen.

D a t s u g g e r e r e n zij o o k n u n o g .

Ik wilde boeten, omdat ik nog

A l s zij i n h u n p r o c e s s e n o n b e w o g e n b l i j v e n , t e r w i j l a n d e r e n , d e j o o d s e

I k hield er mee op t o e n ik begreep, d a t

getuigen b.v.,

de d o o d s k o p s o l d a t e n

zichzelf aanklagen

ben gezet voor

omdat

de r e d d i n g v a n h u n

Maar daarom

zij n i e t a l l e s o p

te zijn.

zij gedragen

Zij negeren het leven. Zij zijn d o o d , d o o r

Zij zich

verdrin-

ongestoord! anderen

voelen zich niet alleen mede schuldig aan de dood der doden, zich

ook

schuldig

van

Zij i m m e r s w i l d e n o v e r de gehele linie de d o o d .

E n de anderen, de l e v e n d e n , voelen zich de m i s p l a a t s t e n . D e zij g e v o e l e n

dit de laatste t r i o m f

was.

V a n de J o d e n , v a n d e m o c r a t e n , v a n schuldgevoelens, v a n alle g e v o e -

k r i j g t m e n bij h e n h e t g e v o e l e e n d w a a s

daarom

heb-

leven.

de allereerste en allermeest schuldigen. M a a r

rfooaf-onschuldig.

alles

leef.

medeslachtoffers.

Z u l k e s c h u l d g e v o e l e n s b e h o r e n bij h e t

ging! E n

zijn

w a s het, die tegen ons o p s t o n d o m ons te v e r n i e t i g e n " . O n z e

DltJVend prOteSt

zijn

van

wijze. Daadwerkelijk. voor

de

J o d e n v e r v o l g i n g e n w a r e n e r d o o r d e e e u w e n h e e n : „ N i e t s l e c h t s één

ten d o o r d r i n g e n , h i e r o v e r m o e t e n w i j

slag bij W a t e r l o o . . . ! !

H e t is g o e d d e m e n s ert v o o r a l d e j o n g e m e n s t e c o n f r o n t e r e n met gevaarlijkste

De

w e r d h o n d e r d j a a r l a n g h e r d a c h t in een A m s t e r -

damse Synagoge. D e

laten

g e n k a n s l e c h t s de w e r e l d r e d d e n v a n o n t a a r d i n g en

'40-'45.

w i j A u s c h w i t z en B i r k e n a u n o g v e r d e r b e s c h r i j v e n ? E e n p a a r kau . . . " Nog verder

zeggen het

iedere

door

taak.

p e n h e e f t m e e g e m a a k t n o c h z e b e z o c h t h e e f t een o n t b o e z e m i n g

komt

dat wil

dat

het Joodse volk was het

aan hun

eigen

maar

leven.

lens en . . . v a n z i c h z e l f .

H o e v l o t e n v l u g s p r o n g e n zij i m m e r s o o k z e l f i n d e d o o d .

W a n t , zoals J . B . C h a r l e s terecht heeft geschreven, hun diepste

ge-

heim was niet h a a t tegen Joden, zigeuners enz., m a a r h a a t tegen

het

l e v e n z e l f . E n d a a r o m h a a t t e g e n l e v e n d i g e g r o e p e n als d e J o d e n , d e zigeuners enz.

I k teken tegen hen v ó ó r het

leven.

W a n t w i j d e o v e r l e v e n d e n g e v o e l e n o n s m i n o f m e e r de o v e r s p e l i g e n .

S a m e n met hun doods-, neen, beter gezegd, met hun

I k b e n z e k e r n i e t de enige die zich h e e f t k u n n e n b e t r a p p e n o p de p o -

d e J o d e n , b i j w i e h e t g e b r u i k is t e k l i n k e n „ o p h e t l e v e n " ,

ging bij allerlei h e r d e n k i n g e n niet slechts doodstil m a a r o o k s t i l - d o o d

E n w a s h e t n i e t o o k e e n J o o d , u i t N a z a r e t h , d i e z e i : G o d is e e n G o d

te z i j n . I n e e n k r a m p a c h t i g e p o g i n g h e t v e r s c h i l tussen m i j , d e n o g l e -

d e r l e v e n d e n en n i e t d e r

v e n d e , en z i j , d e d o d e n , w e g te n e m e n .

Daarom

Dat

leek mij gerechtvaardigd

sporing te treuren met de

met een b e r o e p op

de b e k e n d e

aan-

noemt

men dat o o k :

dokwerker

nog

steeds v a n

W a n t j u i s t o m d a t w i j m o g e n l e v e n , is h e t n o d i g t e b l i j v e n

kracht. proteste-

gedood.

E n d a t p r o t e s t is d e e n i g e g e r e c h t v a a r d i g d e z i n v a n e l k e h e r d e n k i n g .

t r e u r e n m e t d e t r e u r e n d e n is e e n v o r m v a n l e v e n m e t

venden. D a a r o m

(lechajim!).

doden"!?

protesterende

ren tegen h e t feit d a t zovelen werden

treurenden.

M a a r d a t w a s n a t u u r l i j k een p e r v e r s i e .

Want

blijft de

levens-vijanden,

medeleven

met

de le-

iemand.

„ONTHOUDT

ALLES!

„ O n t h o u d t alles, schrijft alles o p ! " m o e t de v e r m a a r d e geschiedschrij-

loos

ver

van Cila Botwinnik,

Simon

Dubnow

zijn

stadgenoten

hebben

toegeroepen,

toen

81 j a a r o u d , n a t o t het laatst zijn ' g e t t o k r o n i e k ' te hebben den, te R i g a d o o r de beulen n a a r de d o d e n k u i l w e r d

hij,

bijgehou-

kostbaar

van Anne

die o n t k w a m

Franks

uit het getto van

zolderraam

rijtje

In W a r s c h a u w e r k t e E m m a n u e l R i n g e l b l u m t o e n al aan zijn

onschat-

Schmidt,

verloren

W i l n a en B i a l y s t o k o n d e r h i e l d , t o t h i j d o o r z i j n c h e f s w e r d

gaan.

Aan

de

Schneersohn voor

een

Juive

dat met andere

tegelijk

monument

Contemporaine

tatie),

waar

de o p s t a n d

al w a t

kant

met van

eindigen, m a a r niet

van Europa,

die

opstand,

onze

(Centrum te

zou

maken

tijd,

in

in

het

Grenoble,

april

1943,

Centre

de

legde de

Documentation

voor hedendaagse Joodse heeft

met

Isaac

grondslag

de gruwelijke

documenondergang,

o p s t a n d en o p s t a n d i n g v a n J o d e n in d e z e e e u w is v e r z a m e l d .

Voor

het

fraaie

gebouw

crypt

een e e u w i g e v l a m

van

het

C.D.J.C.

de herinnering

aan

te

Parijs

de s l a c h t o f f e r s

in en

de hun

m a r t e l p l a a t s e n w a k k e r . T e r gelegenheid v a n de 2 0 s t e v e r j a a r d a g bevrijding van den

l a n g een

de n a z i t e r r e u r , toen de F r a n s e tentoonstelling

aan

de

overheid

deportatie

in

al

acht zijn

der

maanvormen

die

de

verbindingen

tussen

de

getto-verzetsgroepen

van

gefusil-

l e e r d . E v e n v e r d e r leest m e n de „ b r i e f a a n G o d " v a n een F r a n s

jon-

gentje.

H i e r rijst een b e e l d o p v a n v e r z e t , v a n J o d e n i n D u i t s l a n d t o t i n d e v e r r e c r e m a t o r i a , gepleegd m e t het p i s t o o l o f m e t de pen, tegen deportaties zichtelijk

houdt

gemaakt,

r a b b i j n e n in g e v e c h t s t e n u e en d e D u i t s e o n d e r o f f i c i e r A n t o n

baar

archief,

en

Minsk.

M e n v i n d t hier p a r t i s a n e n l i e d e r e n en t e k e n i n g e n in getto's een

gedreven.

geweer, een p l a a t j e

of

tegen

de

bezetting

ingedeeld: Duitsland,

in

het algemeen.

14 bezette

Alles

landen, Israël

de

is

over-

(een

Joods

legioen h e e f t v a n d a a r u i t m e t de geallieerden m e e g e v o c h t e n ) en enige internationale De

organisaties, zoals

voortreffelijke

tegen het H i t l e r d o m ' , w o r d t nomische

het Joodse

catalogus, onder

de titel

Wereldcongres. ' D e J o d e n in

ingeleid door prof.

en f y s i e k e z e l f v e r d e d i g i n g ,

geestelijk

B. Mark,

de

strijd

die

en g e w a p e n d

eco-

verzet

w i j d d e , w e r d o o k in d i t c e n t r u m een e x p o s i t i e g e o p e n d . D e z e is e c h -

onderscheidt,

ter

W i j h e b b e n één w e n s : d a t d e a f d e l i n g N e d e r l a n d k a n w o r d e n

uitge-

b r e i d en a a n g e v u l d . W i j

Laten

permanent

en

betreft

het

Joodse

verzet

in

de

zwartste

nacht

der schiedenis.

M e n k a n zich geen aangrijpender, geen i n d r u k w e k k e n d e r

schouwspel

denken dan deze toch nuchtere verzameling documenten. D a a r gen f o t o ' s v a n

de W a r s c h a u s e p l a t g e b r a n d e

han-

straten, door SS-ers

ge-

m a a k t , m a a r o o k v a n p a r t i s a n e n m e t b o n t m u t s e n en een e n k e l , m a t e -

alle in vele

zij die o v e r m a t e r i a a l

vormen.

willen daar

inzake verzet

graag toe medewerken.

van J o d e n beschikken, dit

de redactie m e l d e n , o p d a t het k a n b i j d r a g e n voor

de

Onbekende

Joodse

Martelaar",

aan het 17,

r.Geoffroy-l'Asnier

Parijs, I V .

Het Prins Bernard-fonds schonk f 1000 voor de Auschwitz-herdenkingen. Wat schonk U? Postrek. 29 30 87 t.n.v. N.A.C, Amsterdam

Dank

U!

ISRAËL, het land bij uitstek voor een ideale vacantie zeer voordelige individuele- en groepsreizen 4 x per week met de luxueuze Comet-4 B Jet mogelijkheden voor een stopover in Griekenland inlichtingen en boekingen bij:

A Kleine Gartmanplantsoen

l

R

1 7 - 1 9 . Amsterdam tel.

W 233614.

Y

S

aan

„Gedenkteken

Bij het Adres van het Auschwitz-comite aan de Tweede Kamer E r is in d e a f g e l o p e n j a r e n een t o e n e m e n d e b e l a n g s t e l l i n g v o o r d e g e v o l g e n en d e o v e r blijfselen v a n d e t e r r e u r v a n h e t n a t i o n a a l s o c i a l i s m e v o o r en tijdens d e t w e e d e w e r e l d oorlog.

D e z e b e l a n g s t e l l i n g h e e f t in h e t a f g e l o p e n j a a r bij d e t w i n t i g s t e h e r d e n k i n g v a n d e b e v r i j d i n g een h o o g t e p u n t b e r e i k t , d a t o n d e r m e e r t o t u i t d r u k k i n g k w a m in d e w i j d v e r t a k t e g e v o e l e n s v a n v e r z e t en v e r o n t w a a r d i ging o v e r d e d r e i g e n d e v e r j a r i n g d e r o o r l o g s m i s d r i j v e n in d e W e s t d u i t s e B o n d s r e p u b l i e k .

Tegelijkertijd k o m t steeds m e e r a a n h e t licht, d a t d e geestelijke, l i c h a m e l i j k e en m a a t s c h a p pelijke i n v l o e d v a n d e t e r r e u r z i c h bij d e s l a c h t o f f e r s in t o e n e m e n d e m a t e d o e t g e l d e n .

Herhaaldelijk k o m e n artsen, maatschappelijke w e r k e r s , z i e l z o r g e r s en a n d e r e n , w i e r t a a k is d e h u l p a a n d e m e d e m e n s , in a a n r a k i n g m e t p e r s o n e n , d i e d e strijd o m h e t b e s t a a n n i e t m e e r k u n n e n v o l h o u d e n als g e v o l g v a n tijdens d e b e z e t t i n g o n d e r v o n d e n l e e d . L e e d v a n a l l e r l e i s o o r t : v e r b l i j f in c o n c e n t r a t i e k a m p , onderduiken, verlies v a n geliefde f a m i l i e l e d e n en v r i e n d e n , m e e s t a l c o m b i n a t i e s v a n d e z e en a n d e r e s o o r t e n .

N i e t steeds w o r d t de o o r z a a k herkend. D a t is begrijpelijk, w a n t d e k l a c h t e n kunnen meestal vrij volledig w o r d e n herleid tot v e r schijnselen v a n o u d e r d o m , n e u r o s e . I n o n s l a n d h e e f t als e e r s t e p r o f . d r . J . B a s t i a a n s in zijn p r o e f s c h r i f t g e t r a c h t d e g e v o l g e n v a n o n d e r d r u k k i n g en v e r z e t t e isoleren v a n d e k w a l e n die u i t a n d e r e o o r z a k e n v o o r t s p r u i t e n . E e n v a n zijn c o n c l u s i e s is, d a t in v e e l meer gevallen dan oorspronkelijk w e r d aang e n o m e n , de o o r l o g s o m s t a n d i g h e d e n bepalend w a r e n geweest v o o r het o n t s t a a n , althans de ernst v a n de klacht.

N i e t t e m i n blijven e r v e l e twijfelgevallen, w a a r i n m e n u i t menselijke o v e r w e g i n g e n g e n e i g d is o m m e t h e t s l a c h t o f f e r d e o o r l o g s ervaringen verantwoordelijk, mede-verantw o o r d e l i j k te stellen, m a a r w a a r i n h e t „ c a u saal v e r b a n d " niet, tenminste niet n a a r gen o e g e n v a n d e beslissende o v e r h e i d s o r g a n e n , kan worden aangetoond.

D e eis v a n h e t „ c a u s a a l v e r b a n d " is f n u i kend geweest v o o r vele oorlogsslachtoffers, b i j v o o r b e e l d v e r z e t s l i e d e n . Z i j , die de strijd t e g e n een a f w i j z e n d e beslissing a a n b o n d e n , moesten herhaaldelijk keuringen ondergaan, die dikwijls een z w a r e p s y c h i s c h e o f l i c h a melijke belasting betekenden. N a veelal j a r e n l a n g e p r o c e d u r e s , enkele m a l e n t o t in

Lammerding

hoogste instantie — de C e n t r a l e R a a d v a n B e r o e p t e U t r e c h t — w e r d h u n strijd s o m s m e t geheel o f gedeeltelijk succes b e k r o o n d , soms n i e t .

H e t is d e v r a a g , o f de eis v a n h e t „ c a u s a a l v e r b a n d " s t e e d s g e r e c h t v a a r d i g d is. H e t t i j dens d e oorlog o n d e r v o n d e n leed, d e a n g s t v o o r h e t leed, h e t v e r d r i e t , o o k n a de b e v r i j d i n g , zijn v a n z o u i t z o n d e r l i j k k a r a k t e r en i n t e n s i t e i t g e w e e s t , d a t m e n e e r d e r z o u m o e t e n v r e z e n hun invloed te o n d e r s c h a t t e n dan te o v e r s c h a t t e n .

D a t h e t c a u s a a l v e r b a n d n i e t steeds a a n t o o n b a a r is, d a t d e i n v l o e d v a n d e o o r l o g s belevenissen o p d e i n v a l i d i t e i t n i e t steeds duidelijk is t e s c h e i d e n v a n m o g e l i j k e a n d e r e i n v l o e d e n , k a n z e e r w e l een g e v o l g zijn v a n o n v o l k o m e n h e d e n in d e h u i d i g e d i a g n o s t i sche t e c h n i e k , h o e v e r d e z e o o k is v o o r t g e s c h r e d e n . E e n m o e i l i j k h e i d is b o v e n d i e n , d a t men te m a k e n heeft m e t „ v e r d w i j n e n d m a t e r i a a l " . E x p e r i m e n t , h e r h a l i n g is u i t g e s l o ten.

H e t initiatief v a n het N e d e r l a n d s A u s c h w i t z C o m i t é t o t een f i n a n c i ë l e r e g e l i n g v o o r d e g r o e p e n o o r l o g s s l a c h t o f f e r s z o d a n i g , d a t zij „ o v e r e e n k o m s t i g hun levenspeil k u n n e n b e s t a a n , n i e t t e g e n m e d i s c h a d v i e s in b e h o e v e n t e w e r k e n en n i e t h u n s p a a r g e l d b e h o e v e n in t e t e r e n " v e r d i e n t alle o n d e r s t e u n i n g .

Het z a l e c h t e r n o o d z a k e l i j k zijn o m z o s p o e d i g m o g e l i j k een o v e r z i c h t t e v e r k r i j g e n v a n d e a a n t a l l e n en c a t e g o r i e ë n s l a c h t o f f e r s d i e t h a n s niet of o n v o l d o e n d e krachtens de reeds b e staande regelingen w o r d e n geholpen.

Dit o v e r z i c h t z a l een i n z i c h t k u n n e n v e r s c h a f fen in d e a a r d en d e o m v a n g v a n d e t e v e r lenen h u l p .

D e z e h u l p z a l in i e d e r g e v a l m o e t e n b e s t a a n in een r e c h t ; n i m m e r m a g zij h e t k a r a k t e r d r a g e n v a n een gunst. E n d i t r e c h t z a l m o e ten w o r d e n v e r l e e n d z o n d e r d a t d e eis v a n a a n t o o n b a a r causaal v e r b a n d w o r d t gesteld.

H e t feit v a n d e n a t i o n a a l - s o c i a l i s t i s c h e v e r v o l g i n g o p z i c h z e l f m o e t v o l d o e n d e zijn o m h e n , die t h a n s in k o m m e r v o l l e o m s t a n d i g h e d e n v e r k e r e n , te h e l p e n .

Wellicht zullen dan ook enkelen p r o f i t e r e n , v o o r w i e d e z e h u l p niet w a s b e d o e l d . D o c h z u l k s m a g g e e n r e d e n zijn o m d e v e l e stille slachtoffers v a n vervolging wegens afkomst, geloof of wereldbeschouwing van bijstand v e r s t o k e n t e d o e n blijven.

Mr. L.

D e v o o r m a l i g e en h o o g g e p e n s i o n e e r d e c o m m a n d a n t v a n de W a f f e n - S S - D i v i s i o n Das R e i c h eiste z o w a a r g e r e c h t e l i j k intrekking v a n d e z i n s n e d e d a t hij w e g e n s h e t v e r m o o r d e n v a n t a l r i j k e g i j z e l a a r s t e r d o o d is v e r oordeeld. H e t gaat er deze m e t recht legendarisch geworden massa-moordenaar om het d o o d v o n n i s , d a t d o o r een F r a n s e m i l i t a i r e

Enige uitspraken van medische onderzoekers over soms na 'jaren doorwerkende of optredende gevolgen van oorlogsleed, bijeengebracht „opdat allen, die van de onmenselijke vervolgingen, gevangenschap en foltering van de achter ons liggende tijd verschoond bleven, worden opgewekt er met meer verantwoordelijkheidsgevoel voor te waken dat zoiets zich nooit of te nimmer herhaalt".

(H. March).

„De omstandigheden waaronder politiek en op grond van ras vervolgden binnen en buiten concentratiekampen moesten leven — hun volkomen ontrechting en vernedering, het voortdurende levensgevaar, de lichamelijke kwellingen, de hopeloosheid van hun toestand, waren in staat in bepaalde gevallen aanhoudende en onuitwisbare belevingesgevolgen, storingen van de zenuwfunrties en veranderingen in de persoonlijkheid na te laten"'.

(Prof. dr. W . von Baeyer en dr. K. P. Kisker te Heidelberg).

Bij de slachtoffers van een totale terreur bleef het niet bij de betrekkelijk geïsoleerde ervaringen van angst, schrik, afgrijzen, lichamelijke verminking en ontbering.

Zij werden niet meteen weer door een beschuttende gemeenschap van verzorgende instellingen opgevangen en behielden hun betekenis als persoon, hun menselijke waardigheid en rechtaanspraken niet.

Zij waren gedurende lange tijd zonder een glimp van hoop aan onafzienbare gevaren, vaak aan een zekere dood blootgesteld, volkomen onteerd en ontrecht en tot volstrekte onwaarde als persoon neergedrukt.

(Dr. ]• Cremerius te München).

Uit: Verfolgung Stuttgart, 1960.

und

Angst,

Klett,

MOK

weer op jacht

D e driemaal ter dood veroordeelde vroegere SS-generaal Lammerding, de vernietiger van O r a d o u r , d e b l o e d h o n d v a n T u l l e en t i e n t a l l e n a n d e r e F r a n s e p l a a t s e n , is w e e r in een p r o c e s g e m e n g d . N i e t o m zijn t o c h a l t i j d s y m b o l i s c h e s t r a f eindelijk t e ondergaan, m a a r als ' b e l e d i g d e p a r t i j ' . N i e t d e n a z i moordenaar en huidige organisator van 'ex'-SS-ers, tevens ondernemer staat terecht, m a a r W e r n e r S t e r t z e n b a c h , r e d a c t e u r v a n een a n t i f a s c i s t i s c h b l a d en v e r z e t s s t r i j d e r , die o . m . a a n h e t v e r z e t in h e t k a m p W e s t e r b o r k heeft deelgenomen.

Late kampgevolgen

r e c h t b a n k t e B o r d e a u x o v e r h e m is u i t g e s p r o k e n , in d e o g e n v a n zijn o p d i t p u n t z o fijnbesnaarde landgenoten tot „nicht-rechts t a a t l i c h " te laten v e r k l a r e n .

In T u l l e , d e h o o f d s t a d v a n h e t F r a n s e d e p a r t e m e n t C o r r è z e , liet L a m m e r d i n g o p 9 juni 1 9 4 3 d o o r zijn S S - d i v i s i e 9 9 b u r g e r s o p h a n g e n , o n d e r h e n een 2 1 - j a r i g e t w e e l i n g . E e n d a g l a t e r m o o r d d e en b r a n d d e hij m e t zijn b e u l s k n e c h t e n h e t d o r p O r a d o u r uit.

D e z e m a s s a m o o r d e n , zo b e t o o g d e de n a a r Düsseldorf gereisde Franse historicus D e l a r u e o p een p e r s c o n f e r e n t i e — d e r e c h t e r a c h t t e h e t n i e t n o d i g h e m n o c h een d e r a n d e r e g e tuigen v a n L a m m e r d i n g s bedrijf te h o r e n — waren geen 'ongelukjes'.

Delarue somde ' s l e c h t s ' een t i e n t a l g e v a l l e n v a n a f g e s l a c h t e k i n d e r e n en m e t h u n b o e r d e r i j e n v e r b r a n d e bewoners o p . H e t maquis meden de pantsert r o e p e n : hun doel w a s t e r r e u r tegen de b u r gerbevolking.

I n die W e s t f r a n s e h e u v e l s g i n g h e t dus p r e cies z o t o e als in d e O o s t e u r o p e s e b o s s e n e n z o a l s zij o p r e u z e n s c h a a l h u i s h i e l d e n in d e J o o d s e wijken v a n alle bezette gebieden.

D e z e m o o r d in k o e l e n b l o e d e o p v r e e d z a m e m e n s e n is b e v e s t i g d d o o r d e g e m e e n t e r a a d v a n T u l l e en d o o r een h o n d e r d t a l o r g a n i s a ties, die t e z a m e n a l l e v e r z e t s m e n s e n ' e n o u d strijders v a n F r a n k r i j k o m v a t t e n .

Is er, n a a r d e u i t l a t i n g v a n h e t O o s t e n r i j k s e K Z - V e r b a n d o v e r de v r i j s p r a a k v a n de B e l g i s c h e S S - l e i d e r V e r h e l e n s p r a k e v a n een „herwaardering van de handlangers van Hitler-Duitsland, de medeplichtigen van D e g r e l l e , M u s s e r t en Q u i s l i n g " en v a n „ V e r niedlichung", het rose afschilderen v a n de g e w e l d d a d e n v a n de H i t l e r o o r l o g , de g e n e r a a l d e r SS L a m m e r d i n g is n o g v e r d e r in d e aanval gegaan.

I n W e n e n p r o b e e r d e n zij h e t r e c h t v a n v e r z e t in de b e z e t t e l a n d e n a a n t e t a s t e n ; in Düsseldorf de verzetsmensen zelf weer tot v e r v o l g w i l d te m a k e n . O n g e t w i j f e l d o m d e j a c h t te heropenen. L a a t m e n h e t signaal horen.

Op

Waakzaam, om mens te blijven

16 februari

Comedie

de

Amsterdam Comité

die

getuigen

waren

van

t r a g e d i e van alle e e u w e n

de

grootste

kunnen

moeilijk

bom is n i e t b e t e r dan o m k o m e n in d e g a s -

doen v a t t e n w a t d e z e w e r k e l i j k w a s , w a n t

Wij

men

op

kan

zich

het

onvoorstelbare

vier

voorstellen:

miljoen

slecht

mensen,

man-

roepen om

u, m e n s e n

met

de

van

andere

goeden

volkeren

Auschwitz-Birkenau op t e

landen

A l s wij e r n i e t m e e r zijn om

bezet

gedeporteerd

Europa

en

door

de

nazi's

uitgeroeid.

vertellen

moeten

onze

en

n i e t in lijf en hart zijn a a n g e t a s t e n g e v a a r

tig en waakzaam zijn om m e n s e n t e blijven.

misdadige

onverschilligheid

Want

al

is

Hitier

dood,

het

nazidom

h e l a a s nog s p r i n g l e v e n d , m e t al w a t bij h o o r t

aan

rassenwaan,

De

te

vervallen. is

voor

dit

stuk

verhoren

voorstelling!

Gewone

baten

Odette Elina, gedelegeerde

Auschwitz

het

van de voorstelling

voor

het zal

zijn

Monument

worden

be-

dat

in

opgericht.

Internationaal A u s c h w i t z C o m i t é

daar

antisemitisme,

voor zaken

roof en moord. En s t e r v e n door e e n atoom-

het

Monument Postgiro

betreffende.

Ned.

VERGETEN!

MET

deze

stemd

van

stof

van

prijzen.

de

kinderen van o n z e kinderen w e t e n , indach-

tot

(de

een

Onderzoek

Auschwitz-proces).

Bezoekt

h e t hun t e

kinderen

Het

aan de getuigen

het

het

te

richten.

Wij die g e t u i g e n w a r e n r o e p e n hen op die lopen

in

de

wereld het Internationale Gedenkteken

nen, v r o u w e n , g r i j s a a r d s , kinderen, uit 23 van

wille,

van

Weiss

te

van

te Auschwitz

van

is ontleend

Nederlandse

auspiciën

Monument

Peter

kamer.

de

Stadsschouwburg

onder

voorstelling Wij

geeft

in

157000,

Comité

Amsterdam,

Monument

t.n.v.

te

Auschwitz.

Z o w e l in d e S c h o u w b u r g a l s d a a r b u i t e n w e r den jonge bewuste strijders ingeschakeld o m dit gevaarlijke vijand

werk

onder het oog v a n de

te verrichten.

E n zij d e d e n d i t m e t s u c c e s , h o n d e r d e n den bevrijd

wer-

o m bij g o e d e N e d e r l a n d e r s o n -

dergebracht te worden. O o k honderden E é n en t w i n t i g j a a r n a d e b e v r i j d i n g v a n o n s

Namen

als T i l l y

de Vries

en H a n s

Katan

en H a n s B o e k m a n ,

ik z o u

deren w e r d e n o p deze wijze

l a n d v a n d e f a s c i s t i s c h e b a r b a r i j is h e t g o e d

\studentenverzet)

h e n in h e r i n n e r i n g

e r n o g t i e n t a l l e n a a n t o e k u n n e n v o e g e n , zijn

Als

voor

monument

te roepen,

h a f t i g e strijd v o e r d e n

die de held-

als joodse

Nederlan-

o n s en v o o r

volk

ders tegen de maatregelen d e r bezetters.

H e t is n o d i g o m in h e t k o r t e b e s t e k v a n een

het gehele

niet t e vergeten.

Nederlandse

Zij g a v e n h u n l e v e n

v o o r o n z e v r i j h e i d en v o o r o n s r e c h t o p l e v e n .

wij nu o p de gewijde

staan, en

de

grond

„Hollandse

dan denken

aan Frans

van het

Schouwburg"

wij a a n J a c k

Borsboom.

kin-

gered.

Jack,

v.d. K a r d i e bij d e

J o o d s e transportdienst w e r k t e . F r a n s , die als

artikel t e r herdenking v a n de bevrijding v a n

M a a r h e t is o o k juist t e w i j z e n o p h e n , d i e

niet-joodse

Auschwitz

nog leven, die d e hel v a n de bezetting

heb-

transport

zorgde

te o n t r u k k e n , o p d a t de jonge generaties z u l -

ben o v e r l e e f d . E n k e l e n v a n h e n k a n i k a l l e e n

vrouwen

en k i n d e r e n

len w e t e n , d a t e r p r o c e n t s g e w i j s

zeker even-

aanduiden

goede N e d e r l a n d e r s . Zij leven nog. H u n d a -

veel

het

M a x , c o m m a n d a n t v a n de R a a d v a n Verzet.

den

Toen de nazi's hun grote misdaad, de joden-

B e r n a r d en D a v i d , o f h o e zij v e r d e r

jacht,

heten.

hiervan

joodse

deelnamen

Nederlanders als n i e t - j o o d s e

In alle v o r m e n die s a m e n

iets a a n d e v e r g e t e l h e i d

aan

verzet

Nederlanders.

van het verzet zaten

m e t alle

verzetsgroepen,

joden,

met hun voornamen,

begonnen,

werden

b.v.

mannen,

rode

vrouwen

met de

en k i n d e r e n o p g e j a a g d , e n in d e „ H o l l a n d s e

d o o d v o o r o g e n , d e strijd v o e r d e n t e g e n d e

S c h o u w b u r g " o p g e s l o t e n o m v a n d a a r n a a r de

nazi-bezetters.

hel v a n A u s c h w i t z

Wij denken a a n R o s a B o e k d r u k k e r , J o o p v a n W e z e l en G e r r i t B l o m , d i e s a m e n m e t W o u t e r K a l f , M a r t i n V l a a r en v e l e a n d e r e n de

nazi-rechters

stonden

in

het

voor

februari-

staking-proces.

E v e n o n v e r g e t e l i j k zijn d e n a m e n v a n L e e n Schijvenschuurder februari-staking

en J o o p

Eijl,

die n a de

s a m e n m e t H . K o e n r a d i en

te w o r d e n

doorgestuurd.

T o e n w a r e n e r moedige N e d e r l a n d e r s , die t e zamen

kwamen

o m n a te gaan,

wijze u i t d e S c h o u w b u r g , plaats

tegenover

de

op

welke

de kinderbewaar-

Schouwburg

en

uit

W e s t e r b o r k m e n s e n en k i n d e r e n k o n d e n w o r den gered.

Tot

zijn

in

Nederlanders

vergeten,

onder

evenals

h u n beulen

Joden

uit N e d e r l a n d

Hagen

h u n verblijf

vertellen dankten

het

verdere mannen,

t e b r e n g e n bij de namen

de vernietigingskampen

landgenoten

Maar

voor

o m de bevrijde

van

mogen

toe hebben

weerstaan:

de

drie

d i e in h e t p r o c e s t e

in S o b i b o r

konden na-

dit aan o o k hun opstand.

b.v. de vluchtwegen

B e l g i ë zijn o o k d o o r J o d e n

d o o r B r a b a n t en georganiseerd.

A l is h e t m o e i l i j k o m d i t alles w e e r a a n d e

Binnen Westerbork

is v e r z e t g e p l e e g d

voor-

al d o o r s o m s a l d o o r d e N e d e r l a n d s e

rege-

voor

h e t is n o d i g , o m

te lichten.

Bart Helledoorn werden doodgeschoten. H u n

ring

dood

v a n de g e h a t e

J o d e n . E e n W e r n e r S t e r t z e n b a c h h e e f t in e e n

burg

vijand w a s een symbool v a n d e eensgezind-

l o r r i e o f in een z a k o p zijn r u g v e r s c h e i d e n

n a a m W . Süsskind,

heid

mensen

zelf v e r v o l g d , v o o r onze vrijheid streden.

voor van

zonder

het vuurpeloton alle

Nederlandse

uitzondering

groep dan ook.

verzetsstrijders

v a n welke

bevolkings-

geïnterneerde, hierheen g e v l u c h t e Duitse

vergetelheid te ontrukken, ons volk

met

Z.O.-Drente

hulp

v a n een c o n t a c t m a n

buiten het p r i k k e l d r a a d

te s m o k k e l e n . Z i j l e v e n n o g .

in

A l s w e bij d e g e d e n k p l a a t s v a n d e S c h o u w staan, d a n zien

w e o p de plaket

de

in w i e w e a l l e n e r e n , d i e .

weten Simon

Korper

O N D E R Z O EK

HET

door Peter W e i s s vert. Gerrit

Kouwenaar

met vriendelijke toestemming van J. M . Meulenhoff, A m s t e r d a m

Aanklager Getuige 1

Aanklager Getuige 1 Aanklager Getuige 1

Aanklager

Getuige

1

Aanklager Getuige 1

Aanklager

V e r d e d i g e r W i j p r o t e s t e r e n tegen deze v r a a g die geen a n d e r doel h e e f t d a n h e t v e r t r o u w e n in o n z e i n d u s t r i e t e o n d e r m i j n e n Getuige 2 I k ben niet meer actief in h e t b e d r i j f s l e v e n w e r k z a a m A a n k l a g e r O n t v a n g t u een e r e g e l d v a n d e z e i n d u s t r i e ë n Getuige 2 J a A a n k l a g e r B e d r a a g t dit pensioen 3 0 0 . 0 0 0 m a r k per j a a r Verdediger Wij protesteren tegen deze v r a a g Aanklager Getuige

Getuige was u o p de hoogte van de vernietigingsacties A l s je d a a r z o ' n j a a r o f drie z a t d r o n g e r natuurliik w e l w a t t o t je d o o r I k w i s t d u s d a t e r iets g a a n d e w a s M a a r toen ik l a t e r de eerste cijfers h o o r d e k o n ik h e t w e r k e l i j k n i e t v a t t e n H e b t u zelf nooit t r a n s p o r t e n gezien H o o g u i t een p a a r k e e r K e n t u d e v e r d a c h t e n h i e r in d e z a a l E e n deel v a n d e h e r e n k e n ik v o o r n a m e l i j k de leiders o n d e r hen W i j t r o f f e n e l k a a r w e l eens in h e t k a d e r v a n een z u i v e r s o c i a b e l s a m e n z i j n in h e t F ü h r e r h e i m Getuige u bent momenteel Ministerialrat H e b t u deze heren ook na de oorlog weer ontmoet n a d a t de meesten v a n hen in h e t b u r g e r l e v e n w a r e n t e r u g g e k e e r d M o g e l i j k d a t ik een o f t w e e v a n h e n w e l eens t e g e n h e t lijf ben g e l o p e n E n h e b t u h e t bij d i e g e l e g e n h e i d o v e r de gebeurtenissen v a n toen g e h a d M e n e e r de officier het ging ons er uiteindelijk a l l e m a a l o m de o o r l o g te winnen H e t h o f h e e f t als g e t u i g e n o p g e r o e p e n drie v o o r m a l i g e directeuren v a n de met het k a m p s a m e n w e r k e n d e industrieën T w e e v a n hen hebben o p doktersadvies verstek moeten laten gaan A l l e e n een v o o r m a l i g e v o o r z i t t e r v a n de r a a d v a n commissarissen is v e r s c h e n e n Getuige b e s t a a t e r n o g een v o r m v a n s a m e n w e r k i n g tussen u en d e i n d u s t r i e ë n die destijds g e v a n g e n e n bij z i c h l i e t e n w e r k e n

Als u o p u w kasteel verblijft en u z i c h n i e t m e e r b e z i g h o u d t m e t k w e s t i e s betreffende het concern d a t t e g e n w o o r d i g een andere n a a m d r a a g t w a a r h o u d t u zich dan wel mee bezig G e t u i g e 2 I k v e r z a m e l p o r s e l e i n schilderijen en e t s e n en o o k b o e r e n g e b r u i k s v o o r w e r p e n Verdediger D i t soort vragen heeft met het uitgangspunt v a n het proces niet het geringste v a n doen Aanklager Getuige v o o r w a t het a a n d e e l v a n de industrie b e t r e f t was u rechtstreeks verantwoordelijk v o o r de tewerkstelling van de gevangenen I s u iets b e k e n d o v e r a f s p r a k e n tussen i n d u s t r i e en k a m p l e i d i n g ten aanzien v a n de gevangenen d i e n i e t m e e r t o t w e r k e n in s t a a t w a r e n G e t u i g e 2 D a a r is mij n i e t s o v e r b e k e n d A a n k l a g e r H e t hof beschikt over weekrapporten w a a r i n s p r a k e is v a n g e v a n g e n e n die d o o r d e i n d u s t r i e als t e z w a k v o o r het werk werden beschouwd G e t u i g e 2 D a a r is m i j n i e t s v a n b e k e n d A a n k l a g e r Is de lichamelijke t o e s t a n d v a n de Getuige 2

Aanklager

Getuige 2

Aanklager

Verdediger Aanklager

Peter Weiss Comité, ].

(rechts) Slagter.

met

de voorzitter

van

het

Nederlands

Auschwitz

gevangenen

u nooit opgevallen I k p e r s o o n l i j k h e b m e altijd v e r z e t tegen de tewerkstelling v a n deze arbeidskrachten die immers v o o r n a m e l i j k uit asociale o f politiek onbetrouwbare elementen bestonden H e t h o f beschikt o v e r brieven w a a r i n v a n een zegenrijke vriendschap tussen k a m p l e i d i n g en i n d u s t r i e gewag wordt gemaakt D a a r i n heet het onder andere B i j g e l e g e n h e i d v a n een d i n e r h e b b e n wij a l l e v e r d e r e m a a t r e g e l e n b e s p r o k e n die d e i n s c h a k e l i n g v a n het werkelijk uitnemend m a r c h e r e n d e kampbedrijf ten b e h o e v e v a n de B u n a - W e r k e betreffen W a t waren dat voor maatregelen getuige I k h a d a l l e e n mijn p l i c h t t e d o e n en e r z o r g v o o r t e d r a g e n d a t d e o p d r a c h t e n v a n de r i j k s o v e r h e i d werden uitgevoerd Getuige s t a o n s t o e d a t w i j h e t duidelijk u i t s p r e k e n en d a a r m e e d e v e r k l a r i n g o n d e r s c h r i j v e n w a a r i n een v r o e g e r e g e t u i g e o p het systeem v a n uitbuiting wees d a t t y p e r e n d w a s v o o r het hele k a m p U m e n e e r de getuige en m e t u d e a n d e r e d i r e c t e u r e n van de grote concerns h e b t d o o r in o n b e p e r k t e m a t e mensen te verslijten jaarlijks o m z e t t e n v a n vele miljarden bereikt Wij protesteren S t a o n s t o e e r n o g e e n m a a l bij stil t e s t a a n d a t de o p v o l g e r s v a n deze c o n c e r n s v a n d a a g w e e r schitterende financiële resultaten boeken en z i c h z o a l s d a t h e e t in een n i e u w e e x p a n s i e f a s e b e v i n d e n

Verdediger Wij verzoeken het hof met klem deze belasteringen in h e t p r o c e s v e r b a a l t e d o e n o p n e m e n

Olympic

horloges iedere seconde precisie . . .

2 jaar v e r z e k e r d t e g e n verlies en diefstal

Alleen

importeur

voor

fa. I. A R B E I D

Nederland

horlogerie engros, pendules

M e e r d a n 1 5 0 0 d e a l e r s in g e h e e l

Nederland

Nwe Zijds Voorburgwal 290 - Amsterdam-C - Tel. 22 12 95-6 71 05

Ad mi n i stratie-kantoor

DROGISTERIJ - PARFUMERIE

J. Haan

EN FOTOHANDEL

HEYMANS

Administraties — Belastingzaken — M o l e n m a k e r s s t r a a t 19 Zaandam, t e l . 02980-66491

Sarphatistxaat 50 - A m s t e r d a m - Tel. 57649 voor al Uw g e s c h e n k e n en

ZONDAGS

Verzekeringen

...

O o k voor U w aangiften inkomstenbelasting e n v e r m o g e n s b e l a s t i n g

OPEN

Een horloge of uurwerk vol fit, koopt men alleen bij

BONEWIT HORLOGERIE PH. BONEWIT Albert Cuypstraat 166

Tel. 790978

|

Burg. de Vlugtlaan 200

Tel. 132371

Kinkeratraat 338

Tel. 129602

|

P. C a l a n d l a a n

Tel. 154782

AMSTERDAM

79a

W a n n e e r bij d e 4 m e i - h e r d e n k i n g v o o r d a t ene k o r t e m o m e n t h e t r u m o e r v a n o n s l e v e n v e r s t o m t , k o m t w e l eens d e g e d a c h t e bij m i j o p : w a t z o u d e n de mensen o m m e heen n u eigenlijk d e n k e n ?

H e r d e n k e n is e e n z e e r p e r s o o n l i j k e a a n g e l e g e n h e i d . I k h e r i n n e r m e , d a t i k eens o p d e W a a l s d o r p e r v l a k t e in d i e stille m i n u u t s t o n d t e p e i n z e n o v e r een b o r d j e , d a t i k z o j u i s t h a d g e z i e n . W a t r a a r t o c h , d a c h t ik, d a t e r bij h e t b e g i n v a n e e n w e g , d i e n a a r een e x e c u t i e p l a a t s v o e r d e , n u e e n b o r d j e m e t een w a a r s c h u w i n g v o o r schietoefeningen staat.

E n toen begon er een v o g e l te fluiten. D i e b r a c h t ineens v e r l e d e n e n h e d e n bij e l k a a r .

E r zijn a l t i j d v o g e l s b o v e n d e W a a l s d o r p e r v l a k t e . Z e m o e t e n e r o o k g e w e e s t zijn t o e n de mensen d a a r geëxecuteerd werden. J e kon je o p d a t m o m e n t e v e n heel i n t e n s i n d e n k e n h o e h e t m o e t zijn d o o d t e g a a n t e r w i j l zo'n v o g e l v e r d e r vliegt. O m h o o g kijkend, k r e e g ik in een f l i t s e c h t e r w e e r e e n a n d e r beeld v o o r m'n geest; een beeld uit h e t k a m p : ik z a g m e z e l f een v o g e l n a k i j k e n , n e t zoals n u . M a a r die v o g e l v a n toen v l o o g w e g o v e r het prikkeldraad — de belichaming v a n d e v r i j h e i d , d i e je z e l f n i e t h a d . E r w a r e n d a a r eigenlijk n i e t v e e l v o g e l s , s c h o o t m e vlak d a a r o p te binnen.

Is d a t n u „ h e r d e n k e n " ? I k w e e t h e t n i e t . I k zie genoeg redenen w a a r o m herdenkingen g e w e n s t en n o d i g zijn, m a a r ik m o e t z e g g e n , d a t de v o r m v a n het h e r d e n k e n m e lang niet a l t i j d a a n s p r e e k t en d a t ik m e t d e i n h o u d v a n het herdenken soms moeite heb.

Bij z o ' n stille t o c h t k u n j e j e g e d a c h t e n n o g v r i j l a t e n g a a n . H e t zijn d a n w e l n i e t a l t i j d v a n d i e v e r h e v e n g e d a c h t e n , m a a r z e zijn gewoon v a n jezelf. B e w a a r m e echter v o o r het officiële herdenkingsvertoon.

H e t v o r i g j a a r w o o n d e ik een 4 mei-plecht i g h e i d bij m e t w a a r d i g e t o e s p r a k e n en b e s c h a a f d e k a m e r m u z i e k . H e t w a s o p een b e p a a l d e m a n i e r misschien wel stemmig, m a a r t o e n w e d a a r o p o n z e n e t t e stoeltjes i n g e t o gen z a t e n te luisteren n a a r d a t v o o r n a m e m u s i c e r e n , k r e e g ik e e n n e i g i n g h a r d t e g a a n gillen. W a t s t o n d d i e b i j e e n k o m s t o n m e t e l i j k v e r a f v a n h e t r u m o e r in een B l o c k , h e t g e r o u w d o u w in een K o m m a n d o , d e g r i m m i g e s f e e r v a n een a p p è l o f v a n d e k a m e r a a d s c h a p - z o n d e r - p o e s p a s , die er t o c h o o k w a s .

H o e v e e l k a m p c y n i s m e z o u e r destiids zijn l o s g e k o m e n w a n n e e r m e n z o ' n gepolijste h e r denking v a n nu h a d kunnen voorzien . . .

H e t zijn d i t s o o r t d i n g e n , die m e d o o r h e t h o o f d spelen w a n n e e r d e b e v r i j d i n g van Auschwitz herdacht gaat worden.

M e n b e h o e f t d e k r a n t e n n i e t eens z o e r g n a u w g e z e t te volgen o m te bemerken, d a t e r nog steeds k o p p i g e r e s t a n t e n v a n h e t n a t i o n a a l - s o c i a l i s m e v o o r t b e s t a a n en d a t e r in d e w e r e l d o o k nieuwe s y m p t o m e n verschijnen v a n mentaliteiten, die m e t het n a t i o n a a l socialisme v e r w a n t zijn; de berichten diena a n g a a n d e zijn t e t a l r i j k o m z e o v e r h e t h o o f d t e z i e n . A l l e e n a l o m die r e d e n m o e t A u s c h w i t z telkens o p n i e u w h e r d a c h t w o r d e n .

D e n o o d z a a k h i e r v a n b e s e f f e n d , ben ik e c h t e r tezelfdertijd bevreesd v o o r het vernis der herdenkingen, v o o r de p l i c h t m a t i g e i n g e t o g e n h e i d en v o o r d e g r o t e w o o r d e n . I k m e e n , d a t h e t t e m e e r z a a k is z i c h h i e r v o o r t e h o e d e n n u w e s t a a n v o o r d e t a a k h e t essentiële v a n d e b e t e k e n i s d e r c o n c e n t r a t i e - en v e r n i e tigingskampen door te geven aan jongeren, die het helemaal v a n „horen zeggen" moeten hebben.

D i e j o n g e r e n z u l l e n al heel g a u w in d e g a t e n hebben o f ons herdenken alleen m a a r p l i c h t m a t i g geschiedt ó f d a t het v o o r t k o m t uit de eerlijke d r a n g t e g e t u i g e n o m t r e n t h e t v e r l e d e n o m d a t d i t v e r l e d e n v a n b e l a n g blijft v o o r h e t h e d e n en v o o r d e t o e k o m s t .

Met betrekking tot Auschwitz behoeft men in z e k e r e z i n n i e t b a n g t e zijn v o o r o p g e s c h r o e f d h e i d . I n h o u d en o m v a n g v a n h e t g e e n z i c h in d i t v e r n i e t i g i n g s k a m p h é é f t afges p e e l d zijn z o o n t s t e l l e n d , d a t d a a r g e e n e x t r a g r o t e w o o r d e n bij n o d i g zijn. M a a r men vergist zich wanneer men zou denken,

HET MOEILIJKE HERDENKEN d a t m e n e r is m e t h e t r e l e v e r e n v a n d i t d r a m a in zijn t o t a l i t e i t . V a a k w o r d t z o s t e r k de n a d r u k gelegd o p de o m v a n g v a n de m i s d a d e n , o p de a a n t a l l e n s l a c h t o f f e r s e n z . , d a t h e t bij v e l e n o v e r d e h o o f d e n h e e n g a a t . Z i j voelen zich onmachtig o m het te vatten. D e situatie in h a a r geheel w a s d a a r v o o r o o k t é extreem.

M a a r die e i n d s i t u a t i e is n i e t „ z o m a a r " o n t s t a a n . Z e is v o o r t g e k o m e n u i t een p r o c e s , dat begon met duizenden n a a r verhouding v e e l k l e i n e r e g e b e u r t e n i s s e n . H e t lijkt m e , d a t m e n d i t o o k in g e d a c h t e n m o e t h o u d e n in g e s p r e k k e n m e t D u i t s e r s . V a n d e e e r s t e d e b e s t e D u i t s e r is n i e t t e v e r w a c h t e n , d a t hij d e g a s k a m e r s v o o r zijn r e k e n i n g k a n n e men. E e n willekeurige Duitser heeft inderd a a d n i e t alles g e w e t e n v a n d e k a m p e n . A l s hij v o l g e n s d e b e k e n d e f o r m u l e z e g t „ h e t " niet g e w e t e n te hebben, k o m t de z a a k e c h t e r a n d e r s t e liggen.' hij h e e f t in een heel « o e g s t a d i u m v a n h e t n a z i s m e al in d e g a t e n kunnen krijgen, d a t Muller, die plotseling n i e t m e e r o p k a n t o o r o f in d e f a b r i e k v e r scheen, in e l l e n d i g e o m s t a n d i g h e d e n w a s k o men te verkeren.

H e t n a t i o n a a l - s o c i a l i s m e is a l l e r e e r s t g e r e a l i s e e r d in een g r o o t a a n t a l „ i n c i d e n t e n " , die t h a n s in h e t g r o t e geheel n i e t v e e l a a n d a c h t m e e r k r i j g e n , m a a r die e r i n m i d d e l s alles mee te m a k e n hebben o m d a t ze evenzovele overschrijdingen waren van de grenzen v a n r e c h t en r e d e l i j k h e i d .

H e t is, g e l o o f i k , w e l t e k e n e n d , d a t „ N e u z u g a n g e " in g e v a n g e n i s s e n en k a m p e n in h e t begin v a a k v o l w a r e n v a n d e o n r e c h t v a a r digheden, die ze h a d d e n e r v a r e n toen ze w e r den opgepakt, m a a r dat ze meestal spoedig ophielden d a a r o v e r te spreken o m d a t ze merkten, dat vrijwel niemand er belangstelling v o o r h a d . O o k d e g e v a n g e n e n z e l f w a r e n o f w e r d e n in z e k e r e m a t e a a n g e t a s t door „het systeem" — wie m a a k t e zich nu nog d r u k o v e r dergelijke „ d e t a i l s " .

I k ben a f k e r i g v a n de opgelegde ingetogenh e i d als v a n d e n a d r u k k e l i j k e h e r d e n k i n g s t a a i , m a a r ik z i e o o k geen heil in h e t u i t m e t e n v a n h e t k w a a d in zijn u i t e r s t e o m v a n g w a n n e e r het daarbij blijft.

Ik begrijp, d a t de g r o t e getallen niet w e g g e l a t e n k u n n e n en m o g e n w o r d e n : u i t d e z e k w a n t i t e i t e n is t e l e r e n h o e v é r d e m e n s e lijke o n t a a r d i n g k a n g a a n . M a a r bij d e z e s c h e r i n g m o e t e r o o k een i n s l a g zijn, d i e d e ellende v a n de „ k l e i n e r e " situaties z i c h t b a a r maakt.

V a n een o u d - g e v a n g e n e h o o r d e ik, d a t z i j , n a een m e n s o n w a a r d i g t r a n s p o r t eindelijk in Birkenau aangekomen, allereerst dacht: „ A c h , h e t is h i e r misschien t o c h n o g n i e t z o g e k " . D e ineengedrongen figuren, die tegen h e t v a l l e n v a n d e a v o n d in een v r e e m d e k l e dij o v e r d e b e v r o r e n plassen v o o r t s c h o v e n , z a g z e a a n v o o r s c h a a t s e r s . W e l k een o n t hutsende ervaring moet het k a m p geweest zijn v o o r i e m a n d , die — s t a a n d e n o t a b e n e o p h e t s e l e c t i e - p e r r o n — n o g d e illusie k o n h e b b e n , d a t e r in B i r k e n a u g e s c h a a t s t w e r d .

H e t lijkt m e v a n b e l a n g d e o g e n v a n d e j e u g d t e s c h e r p e n juist v o o r d e z e „ k l e i n e " d i n g e n . I k k a n mij v o o r s t e l l e n , d a t een n i e u w e g e n e r a t i e bij een c o n f r o n t a t i e m e t d e b a l a n s v a n A u s c h w i t z z e g t : m a a r d i t is a b s u r d en d a t zij d i t a b s u r d e uit h a a r g e d a c h t e n bant o m d a t zoiets immers niet m e e r kan voorkomen. Ik zou daarom de a a n d a c h t willen r i c h t e n n i e t a l l e e n o p d i e v i e r m i l j o e n doden, m a a r o o k o p de enkelingen.

H e t v a n d a g tot d a g lopende „ K a l e n d a r i u m " ( o p g e n o m e n in d e , bij h e t N . A . C . v e r k r i j g b a r e , „ H e f t e v o n A u s c h w i t z " ) g e e f t m e t zijn opsomming v a n d e g e b e u r t e n i s s e n in h e t k a m p een s c h e r p e t e k e n i n g v a n h e t g e e n h e t

nazisme de individuele mens heeft a a n g e d a a n . M e n z i e t in d e z e k r o n i e k d e g e v a n g e n e n als p e r s o n e n a a n z i c h v o o r b i j t r e k k e n e n m e n blijft e r bij z i t t e n m e t e e n h o o f d v o l g e d a c h t e n — o v e r h e t k i n d , d a t in h e t „ Z i g e u n e r l a g e r " geboren w e r d ; o v e r de v r o u w , die in h e t „ V e r s u c h s b l o c k " w e r d o p g e n o m e n en de m a n , die n a a r de B u n k e r ging.

Een rondgang door het museum van Auschw i t z v o e r t langs die tientallen meters lange v i t r i n e m e t koffer-s, k o f f e r s en n o g eens k o f fers v a n de mensen, die hun laatste bezit meezeulden n a a r de p l a a t s v a n hun o n d e r g a n g . M e n s t a a t e r v e r w e z e n bij t e kijken — tot het oog v a l t op de grote letters o p een v a n die k o f f e r s : een N e d e r l a n d s a d r e s .

O v e r de A m s t e r d a m m e r , die die k o f f e r g e s j o u w d h e e f t , k a n m e n d e n k e n en b l i j v e n denken. O f o v e r d a t meisje, v a n wie een f o t o o t j e in een v a n d e v i t r i n e s l i g t : e e n k i n d , dat staat te pronken met h a a r mooie jurk.

H o e is h e t t o c h m o g e l i j k , k l e i n e m e i d , d a t jij vergast moest worden.

D e z e o v e r d e n k i n g e n v i n d e n g e e n e i n d e en o p d e v r a g e n k o m t n o o i t e e n a n t w o o r d . H e t is n i e t eens m o g e l i j k h e t l e e d v a n één,» d i e t e n o n d e r ging of de o n t a a r d i n g v a n de a n d e r , d i e a a n zijn o n d e r g a n g s c h u l d i g is, o p d e juiste w i j z e t e v e r w o o r d e n — l a a t s t a a n e r k l a a r h e i d in t e b r e n g e n . W i j m o e t e n l e v e n m e t dit onbegrijpelijke. E n daarbij m o e t e n w e o o k nog t r a c h t e n dit d o o r te geven a a n anderen. H o e ?

Ton Elias, redacteur van De Maasbode, was met leden van Nederlands Auschwitz Comité andere nabestaanden aanwezig het leggen van de eerste steen het monument te Auschwitz.

Tijdhet en bij voor

O p de A u s c h w i t z - t e n t o o n s t e l l i n g , die h e t v o rig j a a r g e h o u d e n is, w e r d ik h e t m e e s t g e t r o f f e n d o o r een z e b r a - j a s j e , d a t d a a r h i n g .

W a a r o m eigenlijk — e r w a s d a a r n a a s t m a teriaal uitgestald, d a t zeker m e e r indruk h a d kunnen maken. H e t „ w a a r o m " was, dat dat jasje d a a r o p e e n k l e r e n h a n g e r h i n g . T e r w i j l ik e r n a a r k e e k , v r o e g ik m e a f o f ik in d e tijd, w a a r i n w e d e z e k l e r e n d r o e g e n , o o i t e e n z e b r a - p a k o p een k l e r e n h a n g e r h a d z i e n h a n gen. J u i s t d i t a l l e d a a g s e g e b r u i k s v o o r w e r p v a n nu verscherpte het beeld v a n die t o t a a l andere wereld van toen.

H e t zal wel geen zuiver beeld v a n A u s c h w i t z zijn g e w e e s t , w a n t ik h e b g e e n k a m p e r v a r i n g v a n A u s c h w i t z z e l f en i k w e e t , d a t e r een g r o o t v e r s c h i l is g e w e e s t tussen d e v e r n i e t i g i n g s - en d e a n d e r e c o n c e n t r a t i e k a m p e n .

M a a r ik h a d een a a n k n o p i n g s p u n t . H o e m o e t m e n iets v a n die a n d e r e w e r e l d o n t s l u i t e n v o o r jongeren, die gelukkig, h e l e m a a l geen e r v a r i n g e n h e b b e n in d i t o p z i c h t ?

Ik denk, d a t men niet alléén z a l m o e t e n z o e k e n in h e t v e r m e l d e n v a n h e t g r o t e en h e t totaal onvoorstelbare, doch dat men tegelijkertijd a a n d e a n d e r e k a n t m o e t b e g i n n e n : hoe kon deze wereld der verschrikking onts t a a n en w a t g e b e u r d e e r in h e t l e v e n v a n een m e n s , die een m o n s t e r a c h t i g e w r e e d h e i d op zich af zag komen.

M i s s c h i e n — h e t blijft e e n „ m i s s c h i e n " — k a n m e n o p d e z e w i j z e k o m e n t o t een h e r d e n k i n g in w a a r a c h t i g h e i d , d i e h e t b u i t e n s t a a n d e r s m o g e l i j k m a a k t t o t een b e g i n v a n m e e - d e n k e n te g e r a k e n . D e beelden, de k l a n k e n , d e g e u r e n , d e g e v o e l e n s en d e geestelijke e r v a r i n g e n , die o u d - g e v a n g e n e n v a n A u s c h w i t z in h u n h e r i n n e r i n g m e e d r a g e n , zijn v o o r a n d e r e n niet r e p r o d u c e e r b a a r . I k w e e t d a n o o k m e t het herdenken n o g altijd niet goed r a a d , m a a r ik w e e t e v e n e e n s , d a t e r h e r d a c h t móét worden.

D e doden kan men er niet mee t o t leven wekken, m a a r men m a g niet aflaten althans t e p o g e n bij d e l e v e n d e n e e n b l i j v e n d e o n r u s t t e w e k k e n o v e r h e t g e e n g e b e u r d is. O n r u s t v a n w e g e d e menselijke m o g e l i j k h e i d t o t o n t aarding, tot on-menselijkheid. T O N E L I A S

TRABANT

Voor uw

en

SCALDIA

Originele Amerikaanse en Engelse

Pullovers, vesten,

dumpgoederen verkoopt alléén

lingerie en pyjama's

AUTOMOBIELBEDRIJF

LEEH

S P E IJ E R

bij

1e J a c . v. C a m p e n s t r a a t 31 Telefoon 72 6 4 2 6 en 7 2 65 4 5

modehuis SILVY

b/d Oude Schans - Telefoon 241717

VoetM v esrrzz o r g i n g

Tugelaweg 77

verwijdering ingegroeide

^

nagels en eelt

Amsterdam

Amsterdam

van likdoorns j,

Houtkoperburgwal 2

Zaterdags tot 6 uur open Ook uw adres werkkleding, Broeken, Sport-, Regen

tegenover Verdoner

nagelvernieuwing

Telefoon 920708

cees t A k

voor alle soorten zoals: Overalls, Overhemden en Motorkleding

BILDERDIJKSTRAAT 69 AMSTERDAM, TEL. 12 94 6S

ISMEL? Maak er een ZIM-reis van Een droomreis van 5 dagen in volmaakte rust en getelijke indrukken op. En dan nog eens... 5 dagen ontspanning aan boord van zo'n comfortabel ZIMvoor de boeg om al Uw belevenissen te verwerken schip. En dan.,.eenverblijf inzomerse temperatuur, enerspijtvan te hebben, dat U niet altijd zo kunt Een prachtige gelegenheid om Israël te ontdekken voortleven, en familie en kennissen te bezoeken. U doet onverVraag vandaag nog een ZIM Inclusive Tour brochure bij Uw passage/reisbureau of ZIM Israël Navigation Co. Ltd.

Z I M

VastelandlO, Rotterdam.

Telefoon010-11.93.00.

Dam 6, Amsterdam.

Tel. 020-24.81.74.,

M. Verdoner

Athenaeum boekhandel

van B a e r l e s t r a a t 84 Amsterdam tel. 722608

Damestassen,

handschoenen

Reisartikelen,

paraplu's

alle luxe

lederwaren

Van W o u s t r a a t 124 Amsterdam Tel. 0 2 0 — 7 1 3 4 0 1 Ignaz Maybaum The Face of God after

Auschwitz

G u e n t e r Lewy

ƒ 6,90

De Rooms Katholieke kerk en

Ook 's maandags de gehele dag geopend

Rijn-Garage n.v.

Nazi-Duitsland ƒ 11,50

ALLE M O D E L L E N V O O R R A D I G — V R A A G VRIJBLIJVEND D E M O N STRATIE. TEVENS R U I M E KEUZE V A N G O E D E GEBRUIKTE A U T O ' S .

Dir.:

PU.

Wegloop

Kantoor en S h o w r o o m : Ceintuurbaan 219-225, T e l . 722204-719154

U w Austin Dealer

Werkplaatsen:

D e F l i n e s s t r a a t 2 2 . A m s t e l II, T e l . 922711

DE JEUGD

Dat was Auschwitz, „het kamp des doods", maar het is slechts de helft van het verhaal.

Zou alles worden beschreven, dan zou het niet worden gelezen.

En zou het worden gelezen dan zou het niet worden geloofd.

EN

(Lord

AUSCHWITZ

E e n p a a r m a a n d e n g e l e d e n w e r d e r in d e H a a r l e m s e R o x y - b i o s c o o p e e n f i l m g e d r a a i d , d i e d e t i t e l „ D e r SS S a d i s m u s " d r o e g . I n d e v i trines etaleerde de directie foto's v a n w e l d o o r v o e d e jonge v r o u w e n , g o e d in d e m a k e - u p , w i e r u i t e r l i j k slechts o n t s i e r d w e r d d o o r h e t w o o r d „ F e l d h u r e " o p h u n b o r s t , d a t e r e v e n w e l n i e t in g e t a t o e ë e r d w a s , m a a r duidelijk z i c h t b a a r e r o p g e t e k e n d .

T e r verduidelijking dient te w o r d e n v e r m e l d , d a t R o x y v o o r n a m e lijk j o n g e r e n t r e k t o m d a t h e t p r a k t i s c h d e enige H a a r l e m s e b i o s c o o p is, w a a r m e n m a g r o k e n .

D e f i l m b l e e k , z o a l s ik r e e d s v e r w a c h t t e , q u a i n h o u d v a n i n f e r i e u r e kwaliteit. Als grootste concentratiekamp w e r d Sachsenhausen gen o e m d . E n d e b u i t e n o p g e p r i k t e d a m e s o n t p o p t e n z i c h b i n n e n als s e x b o m m e n , die e x p e r i m e n t e n m o e s t e n o n d e r g a a n . W a a r d e r e n d g e f l u i t w a s d a n o o k h e t enige, d a t d e r o k e n d e j o n g e s c h a r e v a n z i c h liet h o r e n . O n d a n k s h e t f e i t d a t d e c a m e r a a f en t o e s t o n d bij een g r o e p u i t g e m e r g e l d e g e v a n g e n e n o f bij een b e r g d o d e n , b l e e f d e f i l m v o o r d e z a a l een l a c h e r t j e . ( A l s e x c u u s m a g m i s s c h i e n g e l d e n , d a t d e film duidelijk a a n h e t s e x - i n s t i n c t a p p e l l e e r d e ) .

N a a f l o o p v r o e g ik mij e v e n w e l a f in h o e v e r r e d e n a o o r l o g s e g e n e r a t i e — en d e g e n e n , d i e d e o o r l o g n i e t b e w u s t h e b b e n m e e g e m a a k t

C h . D u y n s , redacteur buitenland v a n de H a a g se P o s t , schreef deze opmerkingen neer na zijn b e z o e k aan A u s c h w i t z , w a a r hij samen m e t een groep van het N . A . C . de eerste steenlegging v o o r het m o n u m e n t bijwoonde.

— n o g g e ï n t e r e s s e e r d is in w a t h u n o u d e r s e n k e l e d e c e n n i a g e l e d e n intens h e b b e n d o o r l e e f d .

M i j z e l f k a n ik n i e t als m a a t s t a f n e m e n , o m d a t ik d o o r mijn j o u r n a l i s t i e k e w e r k , n i e t r e p r e s e n t a t i e f ben v o o r mijn g e n e r a t i e .

W i e n u d a c h t , d a t R o x y alleen b e z o c h t w o r d t d o o r geestelijk m i n d e r v a l i d e n h e e f t h e t m i s : juist d a a r z i t t e n n a m e l i j k v o g e l s v a n diverse pluimage. Aanvankelijk dacht ik: ze hebben V i e t n a m o m zich d r u k o v e r t e m a k e n . M a a r o o k d a t is h e t n i e t : V i e t n a m is t e v e r v a n h u n bed, en A u s c h w i t z is t e l a n g g e l e d e n .

O p v a l l e n d is een g r o t e desinteresse in p r o b l e m e n m e t enige d i e p g a n g , d i e b u i t e n h e t d i r e c t e g e z i c h t s v e l d v a l l e n . D i t w o r d t lijkt m i j , m e d e v e r o o r z a a k t d o o r een w e i n i g a c t u e e l o n d e r w i j s , h o e w e l o o k d a t n a t u u r l i j k v a l t o f s t a a t m e t „ d e m a n v o o r d e k l a s " . Bij h e t m i d d e l b a a r o n d e r w i j s k o m t m e n d o o r g a a n s niet v e r d e r d a n b e g i n 2 0 - s t e e e u w .

E n i g i n z i c h t in h e t o n t s t a a n en t e g r o n d e g a a n v a n n i e u w e r e b e w e g i n g e n z o a l s h e t n a t i o n a a l s o c i a l i s m e blijft dikwijls achterwege.

W o r d t d e z e s t o f w e l b e h a n d e l d , d a n v a l t d e n a a m A u s c h w i t z en d a a r a a n w o r d t vastgekoppeld: „Zes miljoen d o d e n " .

H a n S c h o o n h e i m , 2 2 , s t u d e n t in d e e c o n o m i e : „ K i j k , als j e in de o o r l o g b e n t g e b o r e n , d a n z e g t h e t je w e i n i g . H e t is n a t u u r l i j k t r a gisch. I k lees e r o o k g e e n b o e k e n o v e r en o p s c h o o l ( H B S A ) h e b b e n w e slechts a l g e m e e n h e d e n g e h a d . D e b e l a n g s t e l l i n g v o o r de t w e e d e w e r e l d o o r l o g en in h e t b i j z o n d e r v o o r A u s c h w i t z wordt kunstmatig opgepept onder andere door zo'n Auschwitz Comité.

I k v i n d d a t je w e l t e r u g m o e t kijken, m a a r o o k w e e r n i e t t e v e r .

I k w e e t w e l d a t e r in D u i t s l a n d o u d - n a z i ' s z i t t e n , m a a r d a t is v e c h ten tegen de b i e r k a a i " .

H o e w e l g e n e r a l i s e r e n u i t d e b o z e is, is d i t t o c h d e t e n d e n s die uit vele gesprekken o v e r het D e r d e Rijk n a a r v o r e n k o m t .

V o o r H a n s W a l e v e l d , 2 4 , e i n d r e d a c t e u r bij d e g e ï l l u s t r e e r d e P e r s , is d e a b s t r a c t i e v a n h e t g e t a l zes m i l j o e n een s t r u i k e l b l o k : „ D i e zes m i l j o e n — d a t z e g t mij n i e t s , d a t k a n ik mij n i e t v o o r s t e l l e n " .

Z e s m i l j o e n : een v e e l z e g g e n d m a a r b l i j k b a a r o o k een n i e t s z e g g e n d

Russell

of

Liverpool)

jonge A m e r i k a n e n b e n a d e r d m e t d e v r a a g o f hij p r e n t b r i e f k a a r t e n v e r k o c h t m e t s t a p e l s lijken e r o p . . .

T e g e n o v e r h e t g e b r e k a a n w e r k e l i j k e interesse in d i t r e c e n t e v e r leden z o u m e n k u n n e n stellen, d a t p e r s , t . v . en l i t e r a t u u r v e e l a a n d a c h t a a n A u s c h w i t z b e s t e d e n . M a a r d e n o g a l eens s e n s a t i o n e l e p u b l i k a t i e s en p r e s e n t a t i e s g e v e n s o m s n a u w e l i j k s een b e t e r i n z i c h t in h e t v e r l e d e n . T r o u w e n s , i e d e r e v o r m v a n r o m a n t i s e r i n g bij d i t o n d e r w e r p b e t e k e n t een v e r z w a k k i n g v a n d e r e a l i t e i t en d o e t d i e m i n d e r afgrijselijk v o o r k o m e n , d a n hij is.

V e e l l e z e r s zijn a r t i k e l e n o v e r o o r l o g s m i s d a d e n b e u en d e z e v e r z a d i ging b e s t a a t n i e t a l l e e n bij j o n g e r e n . M e n d o e t h e t v e r l e d e n a f m e t de w o o r d e n : „ J a , w e w e t e n h e t w e l " . A l s d u i d e l i j k t e k e n v a n g o o d w i l l in o n s b u u r l a n d w o r d t v e e l v u l d i g d e D u i t s e j e u g d a a n g e h a a l d , d i e in I s r a ë l als b o e t e d o e n i n g v o o r h e t v e r l e d e n v a n h u n ouders de h a n d e n uit de m o u w e n steekt. M a a r de Duitse jeugd die thuis blijft is „ a n d e r s " . H e t n a z i s m e i n t e r e s s e e r t h u n n e t z o v e e l als de N e d e r l a n d s e j e u g d , n a m e l i j k v r i j w e l niet.

O m een i d e e t e k r i j g e n h o e d e j e u g d v a n n u o v e r A u s c h w i t z d e n k t k o n ik b e s c h i k k e n o v e r 6 0 b r i e v e n v a n j o n g e n s en meisjes, v a n 1 4 t o t 1 8 j a a r . A l l e n b e z o e k e n een m u l o - s c h o o l , w a a r n a a r ik d a c h t , d o o r een g r o t e v e r s c h e i d e n h e i d in m i l i e u , een d o o r s n e e v a n d e N e d e r l a n d s e j e u g d is t e v i n d e n . Zij b e a n t w o o r d d e n d e v r a a g : „ W a t z e g t A u s c h w i t z j e en h o e is j e o o r d e e l e r o v e r ? " Als curiositeit n o g d i t : slechts drie schreven de n a a m A u s c h w i t z g o e d en één w a s a a n v a n k e l i j k in d e w a r m e t A u s t e r l i t z . A l l e b r i e f s c h r i j v e r s w i s t e n , d a t A u s c h w i t z een c o n c e n t r a t i e k a m p w a s w a a r d e D u i t s e r s „ v e l e j o d e n h e b b e n v e r m o o r d " . D e m e e s t e n eisten e e n z e l f d e gruwelijke terechtstelling van de schuldige Duitsers. O p school h a d den zij e r w e i n i g o f niets o v e r g e h o o r d . T w e e v o n d e n , d a t e r n u m a a r eens o v e r moest worden gezwegen. H e t merendeel was op A u s c h w i t z g e a t t e n d e e r d d o o r het P r o c e s . T e r illustratie f r a g m e n t e n uit w i l l e k e u r i g e b r i e v e n .

CH.

DUYNS

O M e i s j e 16 j a a r : Als ik aan Auschwitz denk, denk ik dat het er ongeveer zo moet zien: Heel erg triest en heel veel mensen op een kluitje.

Mensen niet genoeg te eten krijgen en die hard moeten werken met het volg dat er veel zieken zijn en dat er elke dag veel sterven.

Heel ellende en verdriet.

uitdie geveel

Allemaal barakken waarin vreselijk veel mensen joden kregen een vreselijke behandeling en vaak naar de gaskamers.

Ik weet er bijna niets van heb meegemaakt ( . . . )

De rijen niet

•

Jongen

17

moeten slapen. gingen er hele omdat ik het

jaar:

Ik ben van mening dat hier helemaal niet meer over gesproken mag worden (mag drie maal onderstreept)(...)

Wat heeft het voor nut al die ouwe koeien weer uit de sloot te halen ( . • . ) •

Jongen

16

jaar:

Als ik aan Auschwitz denk, dan zie ik een groot kamp omgeven door prikkeldraad en wachttorens voor ogen.

Als bewakers grote dikke Duitsers, die er niet voor terug schrikken een of meerdere gevangenen zomaar voor de lol neer te schieten of ze eerst een grote kuil te laten graven, ze op de rand te zetten en ze dan pas dood te schieten.

Ik begrijp niet waarom in Duitsland de oorlogsmisdadigers vaak zo'n hoge post hebben.

•

Meisje

17:

getal.

A l s m a s s a m o o r d d e j o n g e m e n s a n n o 1 9 6 5 m i n d e r blijkt t e z e g g e n , d a n v i n d t d i t , d a c h t ik, o o k zijn o o r z a a k in h e t f e i t , d a t e r z i c h in e n n a d e o o r l o g een g r o t e r geestelijk i n c a s s e r i n g s v e r m o g e n h e e f t o n t w i k k e l d . D a g e l i j k s v e r s c h i j n e n e r in d e p e r s f o t o ' s v a n en a r t i k e l e n over genocide; Ruanda, Vietnam.

Als ik het woord Ausw. hoor krijg ik een beetje naar gevoel van binnen.

Ik weet wel (dat heb ik gelezen en gehoord) dat het verschrikkelijk is geweest en de mensen er als dieren (en nog erger) werden behandeld.

Ik heb een paar maanden geleden een film gezien over Ausw. dat ik er onder de film misselijk van werd (...)

Voor die mensen — de gevangenen — is het wel duizend keer erger dan wat ik ervan gehoord heb. ( . . . )

E e n s t a a l t j e v a n d e z e „ i n n e r l i j k e v e r h a r d i n g " : Een M - g e v a n g e n e v a n , n u o p z i c h t e r in h e t c o n c e n t r a t i e k a m p D a c h a u — d a t o v e r i g e n s a l s m o n u m e n t aan wijding veel te wensen o v e r l a a t — w e r d d o o r t w e e

Maar ik vraa.% m e af ben ik niet zo zeker Vietnam (... )

of de mensen er van geleerd van want ze beginnen toch

hebben weer,

en

daar

kïfe naar

NRC NIEUWE ROTTERDAMSE COURANT

gezaghebbend landelijk dagblad

]

H E M A

DOE

M É É R

M E TMINDER

GELD

r i

Ladies-Furshop voor al uw bontwerken Ferd. Bolstraat 21

Waar mode een lust voor het oog is

Amsterdam-Z Tel. 726522

MANTELS

-

JAPONNEN

DEUX PIÈCES SUEDE

Modehuis

-

-

NAPPA

MANTELCOSTUUMS

STOFFEN

kunsthamöeL

De Vries en Lampie

Roelops

Kalverstraat 3 - 5 , bij de D a m , T e l . 0 2 0 -

OUDE EN MODERNE SCHILDERIJEN

23.76.34

Amsterdam

Leest naast Uw krant

Vrij Nederland

3<Con Couture

<

MANTEAUX

- TAILLEURS

A m s t e r d a m , Kalverstraat 4 9 , Tel. 3 4 5 7 6 , Rokin 106 Tel. 6 2 9 6 5

BOEKHANDEL

Robert Premsela

FRANS VAN MIERISSTRAAT 63 (GESLOTEN HUIS) telefoon

71.23.76

W i j nodigen u uit o m g e h e e l vrijblijvend o n z e p r a c h t i g e voorjaars- e n z o m e r - c o l l e c t i e t e k o m e n bekijken

PARIJS — ROME - AMSTERDAM

van Baerlestraat 7 8

Amsterdam

Telefoon 7 2 4 2 6 6

Krieg- und Naziverbrecher

BRAUNBUCH

DE ZAAK VOOR AL UW PROBLEMEN

in der Bundesrepublik.

VERWARMINGS-

V e l e n , d i e d o o r h u n l e i d e n d e w e r k z a a m h e d e n bij de voorbereiding e n doorvoering v a n d e nazimisdaden e e n zware schuld dragen, bekleden nu w e e r hoge posten in W e s t - D u i t s l a n d .

Dit b r u i n b o e k geeft over deze ministers, generaals, rechters, diplomaten e n hoge politiefunktionarissen de feiten: wat zij waren en wat zij zijn.

In d e D u i t s e t a a l , m e t v e l e fotokopieën.

TWEEDE Verkrijgbaar

3 8 7 b l z . , g e b . p r i j s ƒ 5.25.

DRUK

in de erkende

boekhandel

KOL HEMONYSTRAAT 52-54 Tel. 020 - 72.23.31; 71.79.04 Kantoor: Butaanweg 2, tel. 23.27.16—24.37.72 AMSTERDAM

en bij

P E G A S U S LEIDSESTRAAT 25 AMSTERDAM

(^oerant

Imstudiós

1enlc Booms

ZIJDEN EN WOLLEN STOFFEN Kalverstraat 10 bij de Dam, - Amsterdam

;

Grote Houtstraat 14 - Haarlem

utrechtsestraat 2 0 * tel. 2*32to bij h e t r e m b r a n d t s p l e f n v a n w o u s t r 2 4 2 rel: 7 2 0 6 6 6 o r a s t e r d a m - zuid

voor een lekker kopje koffie in een aangename sfeer naar . .

e ópreóóo

porcelein en glaswerken

Kalverstraat 142 Amsterdam

J. E v e r t s e n s t r a a t 4 3

K l ö l H E3I L E B 45

MODELLEN

IN 12 U I T V O E R I N G E N DE

GROOTSTE

hoek Admiralengracht Amsterdam

tnaumann

KIES UIT . . .

COLLECTIE,

WEBA

OOIT

ONDER

Telefoon

83515

ÉÉN D A K

SAMENGEBRACHT. U V I N D T IN DEZE COLLECTIE EEN ELECTR.

MACHINE

V A N FL 1 6 5 . — T O T E E N Z W I T S E R S E

KOHLER naaimachine dealer

VOL-AUTOMATISCHE

Specialist

Kalverstraat 40 I S B I J O N S MÉÉR W A A R D !

Köhler-Naumann-Carson

PALEIS

F E R D I N A N D B O L S T R A A T 19 (hoek

B. Beesemer

M A C H I N E V A N FL 6 6 5 . —

UW OUDE MACHINE

HET

VRIJE-ARM

Daniël

Stalpertstr.)

AMSTERDAM

- Tel. 720427

Amsterdam in wollen en zijden stoffen

INDERDAAD...

OP IEDER UUR VOOR U PARAAT

om u met een snelle Tupolev 124 in 1 uur en 20 minuten naar Praag te brengen. Vluchten met de CSA elke dinsdag en zaterdag, op de overige dagen met de KLM e n MALEV. Van Praag met Aerotaxi's naar alle delen van het land.

Voor zakenmensen en toeristen een efficiĂŤnte manier om zich in Tsjechoslowakije te verplaatsen.

Van Praag gunstige verbindingen naar het Nabije e n Midden-Oosten.

Verdere inlichtingen bij uw reisbureau of rechtstreeks bij CSA - LEIDSESTRAAT 4 - AMSTERDAM - TEL. 020 - 22 27 88 OF SCHIPHOL - TEL. 020 - 15 13 44

EZFEHBSinVAK

/ilRllMES