Auschwitz Bulletin, 2018, nr 02 by Nederlands Auschwitz Comité

“In blijvende herinnering aan de overlevenden van Auschwitz, die het Nederlands Auschwitz Comité hebben opgericht” — sinds 1956

JA ARGANG 62

NUMMER 2

A P R I L 2 0 18

auschwitzbulletin K WA R TA A L B L A D VA N H E T N E D E R L A N D S AU S C H W I T Z C O M I T É

H E T WO N D E R DAT E R WO N D E R E N B E S TA A N Jessica Durlachers lezing bij de Holocaust-herdenking

E E N G E WO N E J O O D S E S T R A AT I N A M S T E R DA M Dubbeltentoonstelling in het Stadsarchief

d e n at i o n a l e h o lo c au s t- h e r d e n k i n g Samenvatting van de toespraken in het Wertheimpark

AU S C H W I T Z F O R E V E R Over de heruitgave van een belangwekkend boek

Het Holocaust Namenmonument gaat door. Help mee met de bouw en doneer nu!

RE AC T IE OP VORIG NUM MER BUL L E T IN Wij werden door de heer Hans de Vries gewezen op een passage in het interview met Professor Deborah Lipstadt die mogelijk voor enige verwarring kan zorgen. Er stond dat er over de shoa “pas wetenschappelijke literatuur kwam vanaf het moment dat de archieven in Oost-Europa toegankelijk werden”. Natuurlijk waren er voor de jaren ’90 al legio wetenschappelijke publicaties verschenen. Volgens David Hammelburg, de auteur van het interview, bedoelde mevrouw Lipstadt echter dat het perspectief vanuit de Oostbloklanden, en dus ook

Steun het Nationaal Holocaust Namen monument. Juist nu

van veel slachtoffers uit die landen, tot 1991 vrijwel geheel ontbrak. De eerder verschenen publicaties zijn belangrijk en zelfs onmisbaar, maar ze zijn vooral geschreven vanuit het Duitse en westerse perspectief. — Redactie

De reis die het Nederlands Auschwitz Comité

Meer informatie kunt u vinden op onze website

jaarlijks organiseert naar de voormalige concen-

www.auschwitz.nl/nac/activiteiten

tratiekampen Auschwitz, Birkenau, Majdanek en

Voor eventuele vragen kunt u contact opnemen

Sobibor zal dit jaar plaatsvinden van maandag 5

met Jacques Grishaver, 06 54 606 290

november t/m zaterdag 10 november 2018.

6 - da a g s e P O L E N R E I S 2018 De reissom bedraagt € 985 per persoon op basis van een

Belangstellenden kunnen zich schriftelijk opgeven bij:

tweepersoonskamer. Een éénpersoons kamer is beperkt mo-

Nederlands Auschwitz Comité

gelijk met bijbetaling van € 175. De prijs is inclusief vliegreis

t.a.v. De heer J. Grishaver

Amsterdam-Warschau v.v., luchthavenbelasting, vervoer per

Postbus 74131

luxe touringcar (waarin roken NIET is toegestaan), verblijf in

1070 BC Amsterdam

uitstekende hotels in Warschau, Krakow en Lublin, alle maal-

e-mail: info@auschwitz.nl

tijden gedurende de reis en toegangsprijzen van musea. N.B.: Deze prijsopgave is onder voorbehoud van gelijkblijvende hotel- en vliegtarieven.

Omslag: Jessica Durlacher bij Holocaust Herdenking 2018 (foto Dirk Spits) Inzet: Afbeelding uit het boek over de Rapenburgerstraat

auschwitz bulletin

A P R 2018

INHOUD

HET NEDERLANDS AUSCHWITZ COMITÉ Het Nederlands Auschwitz Comité draait volledig op vrijwilligers. uw financiële steun is enorm belangrijk. Met uw bijdrage kunnen we de herinnering aan de Holocaust levend houden, ook bij nieuwe generaties. Doneren kan tegenwoordig op eenvoudige wijze via onze website www.auschwitz.nl. U kunt kiezen uit verschillende mogelijkheden — eenmalig, per maand of per jaar. Ook kunt aangeven of u daarbij het Auschwitz Bulletin thuis wenst te ontvangen. Het Bulletin verschijnt vier keer per jaar.

Cartoon

‘Antisemitisme’ / 19 Willem Vleeschouwers kijk op de zaken

Column

Mijn oorlog na de oorlog / 22 Awraham Meijers over het feit dat hij nu zijn ouders begrijpt en ze het graag had verteld

Cultureel

Auschwitz forever / 6 Herbert Sarfatij bepreekt een heruitgave van een groot en belangrijk boek over Auschwitz Recent verschenen / 23 Sarah Bremer Voor de inhoud van de artikelen die ondertekend zijn is alleen de auteur verantwoordelijk. Overname van artikelen is toegestaan, mits met toestemming van de auteur en de redactie.

Actueel De Rapenburgerstraat /6 Max Arian over twee indrukwekkende tentoonstellingen in het Stadsarchief Amsterdam In ‘Rapenburgerburgerstraat 1940 - 1945’ is het onvoorstelbare zichtbaar / 10 Theo van Praag Hover een boek dat inzoomt wat de Shoah betekent in één straat in één stad

Herdenken Het wonder dat er wonderen be-

staan / 12 Jessica Durlacher Lezing tijdens de lunch van de Nationale Holocaust Herdenking 2018 De Nationale Holocaust Herdenking 2018 /16 Walter van Rossum Delen uit de toespraken gehouden tijdens de herdenking op 29 januari 2017

Opinie Jodenvervolging in Nederland 1940–1945

/18 Walter van Rossum in gesprek met Frank van Vree, directeur van het NIOD over de recent verschenen postume monografie van Loe de Jong

auschwitz bulletin

j a a r g a n g 61 # 2

Joods moreel rechtsherstel De Gemeente Den Haag heeft besloten tot moreel rechtsherstel voor Joodse eigenaren van geroofd vastgoed in en na de Tweede Wereldoorlog. Zĳ ontvingen na de oorlog een rekening van de gemeente voor nog openstaande erfpachtcanon en straatbelasting. Een groot onrecht. Het ontbrak toen helaas aan compassie met de Joodse oorlogsslachtoffers en hun nabestaanden. Om het handelen uit die tĳd recht te zetten hebben het college van burgemeester en wethouders en de gemeenteraad van Den Haag besloten tot individueel moreel rechtsherstel.

Oproep Bent u een Joodse woningeigenaar of een nabestaande van een Joodse woningeigenaar in Den Haag? En heeft u of een familielid na de oorlog van de Gemeente Den Haag een rekening voor openstaande erfpachtcanon en straatbelasting ontvangen? Dan komt u mogelĳk in aanmerking voor dit moreel rechtsherstel.

Ga voor alle informatie naar www.denhaag.nl/joodsmoreelrechtsherstel

auschwitz bulletin

CO LO FO N

A P R 2018

H E R D E N K E N , L ATE N W E B LI J V E N H E R D E N K E N !

AUSCHWITZ BULLETIN

redactie Max Arian, Sarah Bremer, Bertje Leuw, Awraham Meijers, Theo van Praag, Walter van Rossum, Herbert Sarfatij, Fedde Schouten, Dirk Spits [beeldredactie] redactiesecretariaat Postbus 74131, 1070 bc Amsterdam email redactie@auschwitz.nl NEDERL ANDS AUSCHWITZ COMITÉ

n dit nummer vertelt Max Arian

toespraken van Jacques Grishaver, opnieuw

(redactielid) dat hij zelf heel eventjes

Jessica Durlacher, waarnemend burgemees-

voorkomt in de tentoonstelling over

ter Van Aartsen en minister-president Rutte

de Rapenburgerstraat, want hij is er

tijdens de Nationale Holocaust Herdenking

in 1940 geboren, én hij is ‘ook nu nog

tonen dat het grote kwaad, wat Auschwitz

niet dood’. Dat kunnen de meeste bewoners

was, ook nu weer kan oplaaien. Rutte meldt

1070 bc Amsterdam

van die gewone Joodse straat in Amster-

dat ‘het hedendaags antisemitisme mensen

tel: 020 672 33 88

dam helaas niet zeggen. In twee bijzondere

nog altijd angstig en voorzichtig maakt.’ Dat

email info@auschwitz.nl

tentoonstellingen in het Stadsarchief van

de kleinkinderen van Bloeme Evers-Emden

www.auschwitz.nl

Amsterdam staat de oorlog centraal. Ook het

die Auschwitz overleefde liever niet met

financiële administratie

bijbehorende boek van Guus Luijters toont

een keppeltje op over straat gaan. Dat er

email financien@auschwitz.nl

ongelooflijk scherp hoe een armoedige maar

surveillancehokjes staan bij Joodse scholen,

bank iban: nl53 abna 0414646282

vooral ook levendige straat met winkels en

synagogen en winkels.

bic: abnanl2a

bedrijfjes en woningen van begane grond

Walter van Rossum sprak met de direc-

tot 3 hoog vol met gewone mannen, gewone

teur van het niod, Frank van Vree over het

vrouwen en kinderen het voorportaal zijn

omvangrijkste thema in het werk van Lou de

van een gruwelijk einde in Polen. Het zijn

Jong, de Jodenvervolging, dat nu is versche-

natuurlijk bijzondere mannen, bijzondere

nen. Die Jodenvervolging als gevolg van de

vrouwen en bijzondere kinderen met talen-

nazi-waanzin eindigde steeds weer in Sobi-

ten, met humor, met vreugde, maar ook met

bor en Auschwitz, dat hét symbool daarvan

pijn, met verdriet, met alles wat een mens

is geworden. Herbert Sarfatij beschrijft het

mens maakt. In het boek wordt het onvoor-

nieuw verschenen boek daarover. Tenslotte

stelbare zichtbaar gemaakt.

meldt Awraham Meijers in zijn oorlog na de

het auschwitz bulletin is een uitgave van

Jessica Durlacher durfde afgelopen decem-

oorlog hoe het voor een kind is na de onder-

het nederlands auschwitz comité

ber de plek te bezoeken waar haar vader

duiktijd als de eigen ouders weer opduiken.

Gerard Durlacher 5 maanden heeft gezeten:

Het is bijzonder ontroerend bij al deze arti-

De activiteiten van het Nederlands

Auschwitz. Daarna wordt hij zelfs nog naar

kelen te lezen ‘Wie de jeugd heeft….’

Auschwitz Comité worden mede mogelijk

een ander vreselijk oord gebracht, een steen-

gemaakt door het vfonds

mijn, waar hij wordt afgebeuld tot hij bijna

secretariaat Postbus 74131,

abonnementenadministratie Postbus 74131, 1070 bc Amsterdam tel: 020 600 34 55 email abonnement@auschwitz.nl database beheer Akrav-automatisering & Consultancy vormgeving Fedde Schouten druk Drukkerij Peters Amsterdam bv

sterft van ellende, maar dan wordt bevrijd, ‘op sterven na dood’. Haar verslag ‘Het wonder dat er wonderen bestaan’ had ook kunnen heten ‘Auschwitz is een plek van de daders. Het was gebeurd. Het was bedacht, gemaakt en uitgevoerd.’ Ook de

Theo van Praag

auschwitz bulletin

ja argang 62 # 2

AC T U EEL

de RAPENBURGERSTRAAT T WEE INDRUKWEKKENDE TENTOONSTELLINGEN I N H E T S TA D S A RC H I E F A M S T E R DA M DOOR MA X ARIAN

B E E L D S TA D S A R C H I E F

auschwitz bulletin

Je kunt gemakkelijk een hele dag doorbrengen in het Amsterdamse Stadsarchief om twee tentoonstellingen goed te zien die elkaar wonderwel aanvullen, en de mooie film die Rolf Orthel heeft gemaakt. De ene tentoonstelling, over de Rapenburgerstraat in de Tweede Wereldoorlog, is eenvoudig, omvangrijk, indrukwekkend, want bijna alle verhalen eindigen tragisch, in Auschwitz of Sobibor. In Samen weer aan tafelâ&#x20AC;Ś wordt verteld over Joodse gezinnen die elkaar na de oorlog weer hervonden, maar ook die verhalen eindigen lang niet altijd vrolijk. >>

A P R 2018

auschwitz bulletin

ja argang 62 # 2

V E R V O LG VA N PA G . 7

zelf kom ik ook eventjes voor in de ten-

Mijn ouders woonden in een huis dat in die

weer iets van een persoonlijk gezicht, een

toonstelling over de Rapenburgerstraat,

tijd vrij nieuw moet zijn geweest, mijn vader

eigen geschiedenis, vaak een verhaal over

want ik ben er in maart 1940 geboren. Het

was reclameschilder, misschien had hij het

armoede, sappelen, steun vragen en daarop

is ongeveer de kortste vermelding op de

in het reclamevak ver kunnen brengen, mis-

weer beknibbeld worden. Hartverscheurend

tentoonstelling, en hij staat bij het adres

schien was het ploeteren gebleven.

is het om te lezen hoe blij mensen nog in

Rapenburgerstraat 91 II:

Het was in elk geval een lange, smalle straat,

1940 zijn met hun huwelijk, hun pasgeboren

‘Max Arian z Amsterdam 16.03.1940’.

waar gewone mensen woonden, veel markt-

baby. Een moeder houdt een dagboek bij

Met die uiterst korte vermelding moet ik

kooplieden, maar ook regenjasplakkers,

voor haar kleine kind, zodat die dat later zal

(z staat voor zoon) heel blij zijn, want het

broodbezorgers, beddenmakers, arbeiders,

kunnen lezen. Een later dat er voor dat kind

ontbreken van een sterfdatum betekent dat

diamantairs, rabbijnen, hoedenmakers,

nooit zou komen.

ik de oorlog heb overleefd en ook nu nog

naaisters en handelsreizigers. Er waren ook

Er zijn ook jonge mannen die zich tegen de

niet dood ben. Volgens Guus Luijters, die het

een nederlands israëlietisch seminarium

nazi’s verzetten. We lezen over hen in poli-

initiatief nam tot de tentoonstelling en die

gevestigd, een nederlands israëlietisch

tierapporten, die hen aanvankelijk spaarden,

het boek schreef, hebben slechts 119 van de

Meisjesweeshuis, een leerhuis, twee Joodse

nog in 1941, zoals ik weet uit de archieven

1.165 Joodse bewoners van de straat de oor-

armenscholen en helemaal aan het einde

van het NIOD. Later worden de vertrouwde

log overleefd, dat is niet meer dan tien pro-

(de straat was toen veel langer) de Portuge-

politiemannen van bureau Jonas Daniel

cent. Een sterftepercentage van 90 procent,

se synagoge. sommige van die gebouwen

Meyerplein vervangen door regiemgetrou-

dat ligt nog veel hoger dan de 73 procent

staan er nog, al zijn ze van functie veran-

we agenten.

in de rest van Nederland. Mijn moeder en ik

derd; het weeshuis is nu café Waterlooplein.

zijn twee van die ruim 100 overlevenden, we

Maar veel gebouwen zijn ook verdwenen.

SAMEN WEER A AN TAFEL ... Deze kronie-

konden onderduiken; mijn vader werd al op

Tijdens de aanleg van de IJ-tunnel is de

ken van de dood worden aangevuld door de

14 augustus 1942 in Auschwitz vermoord.

hele even zijde afgebroken en door nieuw-

verhalen van overlevenden in de tentoon-

bouw vervangen. Guus Luijters koos juist

stelling samen weer aan tafel…, een video-

Omdat ik nog pas drie jaar was toen mijn

deze, doodnormale, straat, omdat sientje

tentoonstelling waarin zeventien mensen

moeder en ik uit de Rapenburgerstraat

Abram er woonde, een klein meisje, aan wie

aan het woord komen die de oorlog als kind

verdwenen, heb ik geen werkelijke herinne-

helemaal geen herinneringen meer bestaan,

overleefden en na de oorlog ook weer hun

ringen aan de straat in die tijd. Guus Luijters

want haar hele familie is vermoord

gezin terugvonden. Deze tentoonstelling

beschrijft hem als armoedig, maar ook niet als het allerarmste deel van de Jodenbuurt.

is een initiatief van lex Kater. ze vertellen Op 1 januari 1940 telde de straat offici-

over het gezinsleven vóór de oorlog en

eel 1.241 bewoners, 1.165 van hen waren

daarna, over vervolging en onderduik, over

Joods, dat is 93,8 procent, slechts 77 (6,2

ontsnappen en overleven. Vaak spannende

procent) was niet-Joods. Daarom is deze

verhalen, bijvoorbeeld hoe het leven van

tentoonstelling tegelijk zo indrukwekkend

een familie van 25 mensen werd geruild

en verschrikkelijk. Huis na huis is door Guus

voor een echte Rembrandt. De familie kon

luijters en ton van der jagt van het stads-

onder officiële begeleiding naar spanje

archief uitgezocht wie er woonden en wat

vluchten en kwam uiteindelijk levend en wel

er met hen is gebeurd. zoveel mogelijk zijn

op Curaçao terecht. Dit deel van de ten-

foto’s van bewoners en verhalen over hen

toonstelling is in principe interactief, maar

verzameld, bijvoorbeeld in de vorm van ad-

naar mijn ervaring werkt niet alles altijd. Je

vertenties uit het NIW, gezinskaarten van de

hoort heel verschillende verhalen, over lieve,

burgerlijke stand, verhuiskaarten, gegevens

afstandelijke, strenge en egoïstische vaders,

van de armenzorg, krantenberichten of poli-

over liefhebbende, opofferende en ook wel

tierapporten. Het zou natuurlijk overdreven

over hatelijke moeders. Er is vaak, maar niet

zijn te zeggen, dat ze daarmee weer tot

altijd, een bittere ondertoon, alsof het leven

leven komen, maar velen van hen krijgen

nooit meer helemaal goed kon komen na al-

auschwitz bulletin

A P R 2018

Dubbeltentoonstelling ‘Samen weer aan tafel’ en ‘Rapenburgerstraat 1940-1945’ in Gemeente Amsterdam Stadsarchief, Vijzelstraat 32, 1017 Hl Amsterdam, tel. 020- 2511511, t/m 17 juni 2018, openingstijden: dinsdag – vrijdag 10-17 uur; zaterdag en zondag 12 – 17 uur, gratis toegankelijk. ‘Ik ben mijn herinnering…’, film van Rolf Orthel in de filmzaal van het Stadsarchief en te koop op DVD. Het boek van Guus Luijters, ‘Rapenburgerstraat 1940-1945’, is een uitgave van Nieuw Amsterdam, 192 p. € 19,99, ISBN 9789046823538. Grote foto op blz. 6/7 — panden aan de rapenburgerstraat. de ijssalon links op de foto is nummer 153, de deur rechts op de foto leidt naar nummer 157. op nummer 155 woonde de familie allegro. De Portugees-Joodse familie Allegro woonde sinds 1933 in de Rapenburgerstraat, op nummer 155. Hartog

les wat er was gebeurd. soms stierf een van

vertellen daar soms aandoenlijk onhandig

Allegro (3/3/1881) was in 1905 getrouwd met Naatje

de ouders kort na de oorlog, soms was er al

over. Dat geeft een sfeer van een leven dat

Cohen (10/4/1880). Het echtpaar kreeg drie kinderen:

heel gauw of op den duur een scheiding.

doorgaat en ook andere dimensies kent.

Abraham (14/10/1905), Maurits (6/12/1906) en Louis

Aan de andere kant heeft Rolf Orthel ook

(20/2/1922). Hartog runde aan de Rapenburgerstraat

IK BEN MIJN HERINNERING. . . De inter-

beelden ingelast die hij zelf met enige vrien-

een zuurinleggerij. Hartog en Naatje werden op 2 juni

views werden heel invoelend gedaan door

den heeft gedraaid in 1965 toen de laatste

1943 in Sobibor vermoord. Hun jongste zoon Louis

Esther Göbel, de camera werd gehanteerd

barakken van concentratiekamp Westerbork

kwam om in Auschwitz, op 9 november 1942. Ook oud-

door filmer rolf Orthel. die heeft bovendien

werden afgebroken. We zien het prikkel-

ste zoon Abraham werd in dat kamp vermoord, op 30

een aantal van deze videoportretten nog

draad, de verlaten barakken, de sloop,

april 1943. Maurits en zijn vrouw overleefden de oorlog

eens gehermonteerd tot een 70 minuten

waardoor wat er aan herinnering was ook

en keerden terug naar de Rapenburgerstraat.

durende film met de subtiele titel: Ik ben

nog eens werd uitgewist. Orthel en de zijnen

mijn herinnering… Daarmee suggereert hij

hebben die sloop niet tegen kunnen gaan,

foto Nico Swaager, 1930, archief van de Gemeentelij-

dat deze mensen toch vooral door hun oor-

maar ze hebben de schande wel vastgelegd.

ke Dienst Volkshuisvesting. bron: www.geschiedenis-

logsgeschiedenis zijn bepaald, terwijl er vaak

Geen opwekkende beelden, maar het is wel

lokaalamsterdam.nl.

in de gezinnen helemaal niet over de oorlog

goed te weten dat ze toen al beseften welke

kon worden gepraat, of misschien juist

herinneringen wij teloor hebben laten gaan.

daardoor. Rolf Orthel heeft die gesprekken

Foto blz. 8 — diamantslijperij cohen, Stadsarchief Amsterdam. Foto blz. 9 — het bussen-

op twee manieren gekadreerd. In de eerste

het is geen lichte kost, wat het stadsar-

schuthofje, rapenburgerstraat 123-155,

plaats door beelden van de Klimop-school

chief deze maanden brengt, en voor kleine

Stadsarchief Amsterdam.

in Amsterdam-Noord, waar Myriam Mater

kinderen is deze dubbeltentoonstelling al

meisjes en jongens met allerlei achtergron-

helemaal niet geschikt. Wel belangrijk en

den weet te boeien met haar soms heel

indrukwekkend, soms ook heel ontroerend,

geestige verhalen over de oorlog, omdat

is deze combinatie van een tentoonstelling

zij zich duidelijk inleeft in hoe haar jonge

over een dode straat, een tweede expositie

publiek dat zal ervaren. De kinderen inter-

over een aantal overlevende gezinnen, een

viewen ook overlevenden van de oorlog, in

mooie film en een heel informatief boek.

het kader van ‘De oorlog in mijn buurt’ en

auschwitz bulletin

ja argang 62 # 2

IN ‘rapenburgerstraat 1940-1945’ IS HET ONVOORSTELBARE ZICHTBAAR GEMAAKT DOOR THEO VAN PR A AG

BEELD STADSARCHIEF AMSTERDAM

p de omslag van het boek

mannen, vrouwen en kinderen. Getallen

kruidenierszaakje, een bakkerij, een viswin-

staat een vrolijke foto van een

blijven een abstractie maar de bijzondere

kel, een kolenhandel.’

slagroomijskar met daarnaast

manier waarop Guus Luijters focust op deze

Vanaf Rapenburgerstraat nummer 1 tot aan

kinderen die graag een bakje

ene straat, is een nieuwe dimensie waardoor

het eind op nummer 197 gaan we met de

we anders leren kijken.

schrijver bij alle huizen langs. Guus Luijters

willen voor 2, 3, 5 of 10 cent. Maar de titel Rapenburgerstraat 1940-1945 toont dat men

beschrijft minutieus wie op welk nummer

daar zal inzoomen wat de Shoah betekent

Wie Rapenburgerstraat 1940-1945 leest, beseft

en verdieping woonde, welk beroep hij of

in één straat in één stad. (Het is nauwelijks

als vanzelf wat er in al z’n gruwelijkheid is

zij uitoefende en ook de leeftijden en soms

te bevatten dat de Shoah betekent dat ‘de

gebeurd in Nederland, in tienvoud, hon-

beroepen van de kinderen. De een had een

bevolking’ is weggevoerd, omgekomen,

derdvoud, duizendvoud, tienduizendvoud.

standplaats om groente en fruit te venten,

doodgeschoten, vergast.)

‘De eens zo levendige straat’, zo begint het

een ander was venter in garen en band,

boek, ‘is van de Grote Ramp nooit hersteld.

weer een ander was jutebewerker, zakkenreparateur. Er woonde ook een rabbijn in de Rapenburgerstraat, een andere bewoner was werkzaam bij Hollandia-Kattenburg, op de nummers 38-42 was een dameshoedenfabriek, en op 126 de gerenommeerde wijnwinkel van Stein. Ter illustratie enkele voorbeelden van willekeurig gekozen huizen in de straat. Op nummer 1 woonde David Abraham Ensel, 35 jaar toen de oorlog uitbrak. Hij was getrouwd met Esther Gobetz, 34 jaar. Zij woonden eerst samen op een ander nummer in deze straat op eenhoog, waar zij 2 kinderen kregen. Hun zoontjes Abraham David en Salomon waren 10 en 6 jaar toen het gezin van vier personen verhuisde naar nummer 1. David Abraham Ensel had een marktver-

Het blijft voor velen die na de oorlog zijn

Voor de oorlog was de Rapenburgerstraat

gunning om bloemen te verkopen. Een foto

geboren moeilijk voorstelbaar wat zich in

een straat vol winkels en bedrijven. Er was

van hem èn zijn marktvergunning staan

de Tweede Wereldoorlog in al die landen,

een hoedenfabriek, een diamantslijperij, er

bij dit straatnummer 1 in het begin van het

steden en dorpen heeft afgespeeld. 100.000

waren zuurfabrieken en vrijwel ieder huis

boek. Het hele gezin werd op 13 juli 1943 naar

slachtoffers, 1 miljoen kinderen, 6 miljoen

had op de begane grond een winkeltje: een

Sobibor gedeporteerd en daar meteen na

auschwitz bulletin

aankomst drie dagen later vermoord.

die de ontruiming van het Nederlands- Isra-

Op nummer 89-huis zat sinds 1919 een groen-

elietisch Meisjesweeshuis in de Rapenbur-

tewinkel die werd gedreven door Hijman

gerstraat heeft opgeschreven en dat verslag

A P R 2018

Cohen. Hijman en zijn vrouw, de naaister

later aan het niod heeft gegeven. Volgens

Famma Cohen, woonden daar met hun vier

de overlevering hadden de meisjes van het

kinderen. Op nummer 89-eenhoog woonden

Weeshuis, dat in februari 1943 werd leeg-

Liepman Polak en Roosje Spanjer. Liepman

gehaald, hun namen op zolder in het hout

Polak was eerst handelaar in sigaren. Later

van het dak gekerfd. Ook al deze meisjes zijn

werkte hij als bode en portier bij de afdeling

gedeporteerd en in Sobibor vermoord.

broodvoorziening van de Joodse Raad. Dat

Op Rapenburgerstraat 104-eenhoog woonde

gaf toch geen bescherming. Ook hij en zijn

Sientje Abram die in 1931 op Rapenburger-

vrouw werden naar Sobibor gedeporteerd en

straat 36-huis werd geboren. Guus Luijters

daar vermoord.

heeft in een ander boek, Sterrenlied*, gepro-

Op nummer 89-driehoog woonde sinds

beerd op een poëtische manier haar korte

*) In 2011 kwam het lange gedicht ‘Sterrenlied’ uit van

maart 1937 Samuel Caransa (Amsterdam, 1

leven te beschrijven. Het indringende van

Guus Luijters over Sientje Abram. Hij probeert met dat

januari 1888) die getrouwd was met Aaltje

Sterrenlied is dat er geen feitelijke herinne-

gedicht haar identiteit te verhelderen, omdat er niets

Kopee (Amsterdam, 23 oktober 1895). Het

ringen aan Sientje bestaan omdat vrijwel

over haar bekend was. Het gedicht eindigt indringend

echtpaar had twee kinderen: Lena uit 1919,

iedereen die haar gekend heeft vermoord is.

met de namen van de 331 vermoorde kinderen uit de

die naaister was en Mozes tien jaar jon-

Haar vader Abraham, haar moeder Mietje,

Rapenburgerstraat. In 2012 verscheen het monumenta-

ger. Een foto van Samuel en Aaltje en hun

haar broers Isak, Mozes en Aron, maar ook

le boek ‘In Memoriam, De gedeporteerde en vermoorde

marktvergunning op het Dapperplein staan

haar ooms en tantes, neefjes en nichtjes,

Joodse, Roma en Sinti kinderen 1942-1945’ van Guus

erbij. Dochter Lena werd op 21 juli 1942 naar

alle kinderen uit haar klas, de boven- en

Luijters en Aline Pennewaard. Tegelijkertijd werd ook

Auschwitz gedeporteerd, waar ze na twee

benedenburen, de buren links en rechts en

een tentoonstelling gehouden in het Amsterdamse

maanden werd vermoord. Samuel Caransa,

aan de overkant.

Stadsarchief waar van 3.000 vermoorde kinderen

zijn vrouw Aaltje en hun zoon Mozes werden

Zij zijn bijna allemaal door Nederlandse

foto’s werden getoond. Ook in het ‘Auschwitz Bulletin

op 1 juni 1943 naar Sobibor gedeporteerd

politieagenten uit hun huis gehaald. Frag-

2012-2’ is daar aandacht aan besteed. ‘In Memoriam’

en bij aankomst, drie dagen later, meteen

menten uit de politierapporten illustreren

toont de namen van 17.964 vermoorde kinderen.

vermoord.

hoe weinig de politie aan de kant van de be-

Ook bijna alle andere bewoners van nummer

woners staat, integendeel! terwijl de situatie

89 zijn gedeporteerd en vermoord, in Sobi-

voor álle bewoners steeds ellendiger wordt.

bor dan wel Auschwitz.

Bij vrijwel alle straatnummers eindigt de

guus luijters, Rapenburgerstraat 1940-1945,

Bij de teksten staan soms foto’s van be-

beschrijving dat de meeste bewoners dan en

Uitg. Nieuw Amsterdam, 2018, 192 pag. €19,99.

woners, kinderen of families. Soms zijn

dan naar Sobibor of Auschwitz zijn gedepor-

er marktvergunningen, dan weer korte

teerd waar men drie dagen na vertrek (uit

advertenties uit het Nieuw Israëlietisch

Westerbork) is vermoord.

Weekblad, of het Joodsche Weekblad of kleine fragmenten uit politierapporten, van de

Van deze tragedie is met dit boek een fasci-

staatspolitie (dus niet de stadspolitie) Am-

nerend en aangrijpend monument ontstaan

sterdam/ordepolitie/bureau Jonas Daniel

dat op een bijzonder heldere manier het

Meijerplein. Er zijn ook foto’s van huizen in

dagelijks leven van alle mensen in de oorlog

de Rapenburgerstraat vóór de onttakeling

in één straat in de Amsterdamse Jodenbuurt

na 1945. Een enkele keer wordt geciteerd uit

beschrijft. Ook zo kan men naar de Shoah

het Gedenkboek Mauthausen en ook uit

kijken. Het is een monument dat van vele

Herinnering aan Joods Amsterdam. Verder

straten, ook in andere plaatsen of dorpen

is er een verslag van Betsy Vromen-Snapper,

zou kunnen worden gemaakt.

auschwitz bulletin

ja argang 62 # 2

l e z i n g lu n c h 28 ja n ua r i 2018

Het wonder dat er wonderen bestaan D O O R J E S S I C A D U R L AC H E R

fgelopen december luisterde

de twee vluchtelingen die inmiddels tot

toewerpen als ze Erna, zijn moeder, in de

ik naar een radiointerview met

het gezin zijn gaan horen. Tot zijn veertien-

rij zien staan voor deportatie. Erna wordt

de Iraakse schrijver Rodaan Al

de wonen ze hier de eerste twee jaar van

een paar maanden later vermoord in stut-

Galidi. Hij vertelde hoe hij zijn

de oorlog, tot ze op 2 oktober 1942 wor-

thof. zijn vader, arthur, mijn grootvader,

land ontvluchtte om zijn diensttijd in Irak

den gearresteerd. In Strepen aan de hemel,

wordt naar Bergen-Belsen gedeporteerd

onder bestuur van een barbaars regime te

het eerste boek dat hij over zijn ervaringen

waar hij meer dan tien maanden later, een

ontlopen. Hij kon het niet aan zijn moeder

schreef, staat: Het was vrij licht buiten.

paar dagen na de bevrijding sterft. Mijn

zeggen. Op de dag van zijn vertrek zei hij

Niet later dan een uur of vijf in de middag,

vader wordt in oktober ’44 na Auschwitz

daarom luchtig en lacherig dat hij zo zou

een uur waarop je denkt: vandaag komen

nog voor meer dan vijf maanden naar

weggaan en misschien nooit meer terug

ze niet meer. ze kwamen toch. ze worden

kamp Gross-Rosen, waar hij onder meer in

zou komen. zijn moeder reageerde op

gedeporteerd naar Westerbork, waar ze

Maerzbachtal, dörnhau, en schotterwerk

even lacherige toon, alsof hij een grapje

tot midden januari 1944 moeten blijven,

in de steenmijnen wordt afgebeuld. Hij

maakte. Hij vertrok. Beiden wisten dat ze

bijna anderhalf jaar. Mijn vader is inmiddels

heeft geen schoeisel en loopt een zware

had begrepen dat het grapje wel degelijk

vijftien. Dan vinden de nazi’s dat ze naar

verwonding aan zijn voet op die hem bijna

de waarheid was. Maar hij zag haar wel

Theresienstadt moeten. Van 18 januari

het leven kost. Auschwitz wordt 27 januari

terug. Vele jaren later. Maar, zei hij, na de

tot 16 mei zitten ze in Theresienstadt – 4

bevrijd, maar mijn vader wordt pas op 8

zware oorlogen die ze toen inmiddels had

maanden – tot mijn vader, grootmoeder en

mei ’45 door Russische troepen gered. Hij

meegemaakt, was ze een andere vrouw

grootvader dan toch op het meest gevrees-

weegt nog 30 kilo, lijdt aan difterie en is

geworden. hij herkende haar niet meer. ze

de transport worden gezet, dat naar Ausch-

op sterven na dood. zes weken lang wordt

had niets meer te maken met de moeder

witz-Birkenau – waar ze in het Familienlager

hij verzorgd in Wustegiersdorf. Hij ge-

die hij kende. Ik moest aan mijn eigen vader

terechtkomen. Bijna twee maanden leven

neest. Vandaar reist hij naar Praag, Parijs,

denken.

ze daar als gezin. Dan, op mijn vaders zes-

Eindhoven, tot hij naar Apeldoorn terug

Mijn vader is vaak verhuisd als kind. Als

tiende verjaardag, wordt het Familienlager

durft. daar doet hij eindexamen hbs in een

hij wordt geboren wonen zijn ouders in

vernietigd en het gezin gescheiden. Mijn

jaar. Gaat naar Delft. Dan Utrecht. Daarna

Baden-Baden. Als hij negen is, in 1937, een

vader moet naar het Männerlager, en zijn

sociologie studeren in Amsterdam, ont-

jaar voor de Kristallnacht, vlucht het gezin

moeder wordt naar stutthof gestuurd. het

moet mijn moeder. studeert, werkt als een

van Baden-Baden naar Rotterdam, waar ze

zal een afscheid voor altijd zijn, zowel van

bezetene. Krijgt ons. Wij kinderen weten

drie jaar blijven.Als mijn vader elf is wordt

zijn vader als zijn moeder. Ons afscheid was

tot 1980 alleen het broodnodige over zijn

Rotterdam gebombardeerd, en vluchten ze

gedeeld verdriet, schrijft mijn vader, en hij

jeugd. Iets met een gevangenis, en toch

opnieuw, nu naar Apeldoorn, samen met

beschrijft de blik die hij en zijn vader elkaar

niets slechts hebben gedaan, concentra-

auschwitz bulletin

A P R 2018

tiekampen? We krijgen lederen schoenen

ons andersom ook gegolden had. Tussen

andere kant op, het was niet te bevatten dat

van heel goede kwaliteit die we niet mooi

onze ouders en onszelf gaapte een kloof van

we zo dichtbij de resten van de hel waren

vinden, maar waar hij veel belang aan hecht.

haast kosmische omvang, onbegrip, soms

waar ik al mijn hele leven aan dacht, het

Het valt moeilijk, nee niet, te bevatten wat

ongeduld, een enorme vervreemding, en

woord waar ik al mijn hele leven buikpijn van

voor ervaringen mijn vader op zijn zeventien-

vooral een kolossale schroom – en we wisten

kreeg ineens tastbaar en dichtbij, een plaats

de allemaal had opgedaan. Wat hij gezien

maar ten dele waarom – later wel. Behoef-

waar je zomaar doorheen kon lopen. We

heeft en gevoeld, wat hij gezien heeft en

te aan plezier of lichtzinnigheid werd niet

gingen eten in Oświęcim in een vreemd

niet gevoeld. Wat is een mens, wat blijft er

begrepen. Geen van ons voelde de behoefte

fleurig restaurant onder een discotheek die

van hem over als hij zulke dingen meemaakt?

zich tegen onze ouders af te zetten, we

je niet hoorde bonken en joelen als je at

Wat is een mens zonder een eigen plek, een

waagden ons nooit aan de dingen waarmee

maar wel als de deur openwoei... en we

jongen bij wie het heim uit het woord heim-

gewone pubers zich van hun ouders bevrij-

dronken van de zenuwen een halve liter

wee is weggevaagd, omdat hij geen heim

den. Mijn vader kwam van ver dat voelden

wodka met zijn vieren leeg. We deden deze

meer heeft, en geen van de mensen die van

we diep weg. Uit een andere, vreselijke

onvoorstelbare dingen. We aten en daarna

hem hielden, geen van de mensen die ooit

wereld. Wie was mijn vader geweest zonder

sliepen we, zij het licht en kort, in een warm

op hem wachtten, er nog zijn?

de oorlog?

bed met gladde schone lakens. Ik nam twee

In Jeruzalem bezocht ik vorige maand een

Nooit eerder had ik er behoefte aan, maar

volgende ochtend nog een keer. Mijn

vriend van mijn vader die in hetzelfde Lager

vorige maand ben ik naar Polen geweest, om

medereizigers hadden net als ik familieleden

in Auschwitz gevangen zat. Yehuda Bacon

Auschwitz te zien. Ik heb het kamp gezien. Ik

gehad die op deze plek de bodem van het

was de eerste die mijn vader terugvond van

heb Auschwitz-Birkenau gezien. We hadden

bestaan hadden gezien, die hier waren

de groep leeftijdgenoten die hij in het kamp

het vliegtuig genomen naar Katowice en op

vergast, die hier de meest intense honger,

had gekend. Een wonderlijk verhaal. Velen

het vliegveld vonden we een taxi. Hallo Taxi

pijn, angst, spanning en verdriet van hun

van die groep hadden het gered. Allemaal

Oświęcim stond erop in een schreeuwerig

levens hadden beleefd, en misschien hadden

volstrekt verschillende mensen waren het.

lettertype. Oświęcim. auschwitz in het

geprobeerd om hun menselijkheid niet te

Er was maar een overeenkomst, zei Yehuda.

Pools. In het donker reden we het stadje

verliezen voordat ze hun leven verloren. We

Tijdens de reunie, die ergens midden jaren

binnen. Een stadje waarin misschien nog

waren hier omdat sommigen van hen er

tachtig plaatsvond, hadden ze destijds al-

steeds oude mensen woonden die er toen

waren vermoord alsof ze geen mensen

lemaal kinderen van vijftien, zestien gehad,

misschien ook al woonden, kinderen toen

waren geweest met gedachten en gevoelens

even oud dus als zijzelf in het kamp waren

nog, jongeren, de laatste getuigen van de

en angsten en hunkeringen, maar overtollig-

geweest. zonder uitzondering, bleek uit al

wellicht stille maar daverende, dampende,

heid en vuilnis, we waren hier omdat

hun gesprekken, leden al deze mannen die

perverse moordfabriek aan de rand van hun

sommigen van hen het wel hadden over-

na de oorlog zo manmoedig een nieuw leven

woonplaats. De kinderen en kleinkinderen

leefd en ons hadden gemaakt… Ondanks

waren begonnen, aan een diep gevoel van

van deze mensen hadden het stadje niet

alles wat hen was aangedaan hadden ze

vervreemding en eenzaamheid binnen hun

opgeheven maar het in stand gehouden,

nieuwe mensen gemaakt, en zichzelf weer

gezinnen. Kennelijk beseften ze allemaal

kinderen gekregen, scholen gebouwd, zaken

een beetje hoop gegeven. Dat hadden we

toen pas hoe onmogelijk het was om de

gedaan. ze waren doorgegaan met leven,

ons altijd voorgesteld of liever gezegd

wereld uit te leggen wat ze hadden meege-

ook toen… wie kan het ze kwalijk nemen?

verbeeld. Dat wij iets met hoop te maken

maakt, waar ze waren geweest, wíe ze waren

Ons hotel bevond zich tegenover het kamp.

hadden. Of dat zo was zouden we nooit

geweest toen ze onze leeftijd hadden.

In het licht van de straatlantaarns zag ik

weten. Hoe werktuigelijk, intuitief, ondoor-

Destijds verloren zonen, nu verloren vaders.

tussen mijn bange wimpers door in het

dacht en misschien zelfs wel onverstandig

Met ons, hun kinderen, om zich heen, zagen

gebied aan de overkant een bord met

het idee van onze conceptie in werkelijkheid

ze zichzelf en konden ze aan niets anders

Museum Auschwitz, en een parkeerplaats als

was ontstaan, ook niet. We waren er

meer denken. Ik besefte dat hetzelfde voor

bij een pretpark. Ik rilde en keek gauw de

gewoon gekomen. Dat overleven belangrijk

keer een warme douche, die avond, en de

auschwitz bulletin

ja argang 62 # 2

was, het allerbelangrijkste, dat moest voor

waar ze ’s nachts op appèl moesten staan, en

de verkrachting van alles wat menselijk is.

onze familieleden, zowel degenen die

probeer me voor te stellen hoe hij daar

Uit pure haat en uiterste onverschilligheid

vermoord waren als de geredden, op een

stond te bibberen, en besef dat ik het nooit

zagen de nazi’s er geen been in om met

gegeven moment de enige waarheid zijn

precies zal weten, nooit precies zo zal

lichamen die ze niet als mensen wensten te

geweest die waard was om in leven te

ervaren, dat ik mijn vader nooit zal kunnen

beschouwen een industrie op te zetten. Ik

blijven. Je gunt niemand dat alleen maar

kennen in zijn zwartste uren. Ik zie de barak

zag de eindeloze knoedel brillen, ook

willen overleven het enige nog is om voor in

waar de oude gamellen liggen opgetast...

afgepakt, waarmee gelezen was, gestu-

leven te blijven. Dat doet een mier ook. Een

Die gamellen, daar werd je smakeloze lauwe

deerd, van kunst en schoonheid genoten; de

grasspriet. Een haring. Niet een mens. Als

soep in opgeschept, daarmee stond je in de

koffers, gepakt in betere tijden, volgestopt

het goed is. Want een mens droomt, zelfs als

rij, en als je je gamel kwijt raakte was je

met warme kleding, dierbare kleinigheden

hij bijna dood is, droomt hij nog, en in het

verloren. Dan stierf je, zo had mijn vader me

om de herinnering aan thuis te kunnen

beste geval denkt hij dat hij droomt. Maar

veel later verteld, een gewisse dood. En daar

vasthouden, meteen geconfisqueerd na

als hij niets meer heeft, zelfs geen dromen

lagen de schoenen. Ik staarde naar de

aankomst door de roversbende die de nazi’s

meer, dan is hij geen mens meer. En dat is

duizenden schoenen die hier lagen, nette

bovenal was. En dan heb ik het nog niet eens

wat de nazi’s hun vijanden probeerden aan

lederen herenschoenen, verstandige

over het gruwelijk barbaars functionalisme

te doen. Vooral de Joden. Maar ook de

damesschoenen maar ook ooit fleurige

waarmee het goud uit tanden en kiezen

homo’s. De zigeuners. De andersdenkenden.

zomersandalen met hakken, kinderschoen-

werd verwijderd en omgesmolten. Dit alles

ze probeerden de liefde en de dromen van

tjes, een zorgvuldig gearrangeerd rood

bekeek ik en probeerde ik tot me te laten

echte mensen voor altijd te vernietigen. We

schoentje bovenop. Afgepakt. Ik dacht aan

doordringen, onuitstaanbaar drentelend

zagen het kamp aan de overkant liggen, de

onze stevige leren kinderschoenen. Mijn

alsof ik in een echt museum was waar je

volgende ochtend. Het lag er stil bij, de

vaders bezetenheid met stevige lederen

vanachter glas naar kunstobjecten keek, of

bussen vol touristen waarvoor we waren

schoenen, hoe hij ons als kinderen naar

als in een dolfinarium, waarin je grote dikke

gewaarschuwd waren er nog niet, we waren

degelijke schoenenwinkels sleepte om ons

vissen ziet zwemmen wier wereld je nooit

vroeg. Ik had verwacht dat ik zou gaan huilen

de beste degelijkste schoenen aan te laten

zult begrijpen. Gedirigeerd langs een

zodra ik het hek door was. zodra ik Arbeit

meten die er waren. Dat was leven of dood,

educatieve route om alles wat deze gruwelij-

macht frei zou zien. Dat ik overweldigd zou

had hij zich een keer laten ontvallen, zonder

ke historie had gedefinieerd te kunnen

worden door een emotie zoals ik nog nooit

schoenen was je verloren in de kou, tijdens

absorberen. Wat tot me doordrong was dat

had gevoeld, iets kolossaals dat alle verdriet

het werk, de marsen, het appèl. We wilden

dit alleen de contouren waren, het decor.

over mijn vaders gruwelijke jeugd zou

helemaal geen degelijke lederen schoenen,

Het stonk niet, alles was schoongemaakt,

overstijgen. Maar mijn ogen bleven droog.

mijn zusje en ik, we wilden lakschoenen met

geen rook, geen drek, nergens de geur van

Wat ik voelde was een grote leegte en

strikken – maar tegen de ernst van mijn

doodsangst. De mensen die ik hier zag lopen

daaromheen bouwde zich gedurende de dag

vader over de zetel van onze voetjes konden

waren allen goedgevoed, allen touristen,

een intense woede op, tranen waren geen

wij absoluut niet op. Hier lagen ze, die zo

hun aantallen, hun lichamen, hun zachte

optie. Tranen zouden een nederlaag

node gemiste schoenen, zinloos wreed en

aangedane stemmen bewijs dat de wereld

betekenen. De leegte manifesteerde zich al

doelloos opgetast in schandelijke boeven-

nog bestond en leefde en zijn best deed om

vrij snel als schaamte. Woede en schaamte.

massa’s, afgepakt van hun dragers tot nader

de herinnering aan de gruwelijke geschiede-

schaamte en woede. waarom was ik hier,

orde. Ik staarde in een onbegrijpende mist

nis te bevatten. Het echte leven en leed van

wat zocht ik. Ik schaamde me voor mijn

van horror naar de griezelige berg oud haar,

de slachtoffers manifesteerden zich het

nieuwsgierigheid, mijn hongerige blik op de

afgeschoren bij de in doodsangst en verdriet

heftigste in de getuigenissen, de verhalen

dingen die mijn vader voor me verborgen

gestorven mensen. Ik zeg niets nieuws, dat

van de overlevenden, van historici maar ook

had willen houden om onze harten schoon

weet ik, als ik zeg dat dit oneindig schokkend

van schrijvers. De verhalen, pratende

te houden, en onze geesten onvergiftigd. Ik

was, zoals het feit dat er ook zeep en lampen

mensen op videoschermen, op schrift op de

keek, alles bekeek ik, en alles riep verhalen

zijn gemaakt van huid en vet. Het deed aan

wand geprojecteerd… die emotioneerden

op. Ik zie de lege plekken tussen de barakken

veeteelt denken. Aan kannibalisme. Dit was

me zonder uitzondering, terwijl de parafer-

auschwitz bulletin

A P R 2018

nalia, de objecten, de machines, de barakken

herinnerde zich vooral flarden en vreselijke

die je hier terugzag me uitsluitend woedend

herinneringen als pijnscheuten die hij steeds

maakten door hun barbaarsheid. Auschwitz

verbetener doorstond. Tijdens het schrijven

is een plek van de daders. Het was gebeurd.

aan deze speech deed ik iets stoms met het

Het was bedacht, gemaakt en uitgevoerd.

opslaan van mijn tekst en was een groot deel

Met eigen ogen had ik kunnen zien dat

van mijn verhaal ineens kwijt. Ik had het de

Auschwitz geen buitenaardse hel was

avond ervoor geschreven, maar kon me er

geweest, maar nog iets veel ergers: een hel

alleen vage flarden van herinneren. was het

die door mensenhanden was ontstaan,

menselijk geheugen maar zo exact als dat

gebouwd, de maat buitenissig, maar binnen

van een computer, dacht ik wanhopig. Maar

menselijk bereik. Een hel die nu was

toen dacht ik aan mijn vader, die zijn geheu-

schoongeveegd. Het schandaal werd er nog

gen afpijnigde omdat hij alles wilde terugha-

vele malen onverdraaglijker van. Menselijke

len maar toch zoveel was vergeten. Mis-

wreedheid en hybris hadden Auschwitz en

schien mogen we blij zijn dat de geest en het

alle andere kampen veroorzaakt. Je zou het

geheugen zo werken, dat zijn geheugen hem

het wreedste, meest perverse grootonder-

tegen zijn herinneringen heeft beschermd

nemerschap kunnen noemen dat de wereld

dacht ik. Die menselijke onvolkomenheid

ooit heeft gekend, en dat het woord

heeft hem na de oorlog in staat gesteld een

menselijkheid voor altijd dubbelzinnig heeft

leven te leiden, genoeg te kunnen schrijven,

gemaakt. Maar een herdenking van Ausch-

dat maakte dat hij ons heeft gekregen en

witz moet daarom ook gaan over het

een soort geluk heeft gekend, al zullen we

Dit is de integrale tekst die Durlacher op 28

wonder dat er toch nog liefde bestaat en

nooit zoveel weten als ik wel had gewild. Hij

januari uitsprak tijdens de lunch in Casa 400,

rechtvaardigheid, geluk, goedheid en

heeft geschreven en hij zal niet vergeten

aansluitend op de Nationale Holocaust Herden-

vooruitgang, alles een kolossaal wonder dat

worden, en wat ik van zijn verhaal weet zal

king. Eeen maand eerder, in december 2017,

de mensheid op Auschwitz heeft veroverd.

niet vergeten worden. Door mij niet, in elk

bezocht Jessica Durlacher voor het eerst de

Het wonder dat er wonderen bestaan. Voor

geval. Door mij niet.

plek waar haar vader, schrijver G.L. Durlacher, als tiener gevangen zat. Bekijk hier de video

Auschwitz ĂŠn na Auschwitz. â&#x20AC;&#x201D; Jessica Durlacher Mijn vader heeft veel gezegd en geschreven over zijn verleden, nam de moeite om zijn geheugen te ranselen met vragen, zijn ogen en oren te openen voor wat zich verborg op zijn harde schijf. Het menselijk geheugen heeft enige overeenkomsten met dat van een computer, maar het is niet zo exact of volledig. Het heeft gaten en weeft oude en nieuwe beelden door elkaar. Toen hij zich eenmaal had voorgenomen zoveel mogelijk te weten te komen en te vertellen hield mijn vader zich intensief met dat onbetrouwbare geheugen bezig, als de dood om de waarheid onrecht aan te doen, want de samenhang moest hij reconstrueren, rechercheren, die liet zich vaak niet vangen en hij

goo.gl/RLzokU

auschwitz bulletin

ja argang 62 # 2

De Nationale Holocaust Herdenking 2018 f OtO' s D I R K P. H . S P I T S

s a M e n vat t i n g WA LT E R VA N R O S S U M

‘Herdenken brengt ons terug naar

Bijna dagelijks worden we geconfron-

voornoemde nieuwe database krijgen

en winkels. De onlangs overleden

wie we herdenken. Herdenken brengt

teerd met uitingen van Jodenhaat.

wij binnenkort eveneens deze namen

schrijver Aharon Appelfeld zei over de

ons terug waarom we herdenken.

Laten wij het met elkaar eens zijn

aangeleverd voor het monument’.

Holocaust: “there cannot be an end

Herdenken brengt ons terug naar hoe

dat ontkenning van de Holocaust

heeft het allemaal kunnen gebeuren.

niets minder is dan puur antisemi-

Minister-president Rutte gaf in zijn

daarom komen wij ieder jaar samen.

Maar Blijven Herdenken houdt de

tisme. Er zijn jaarlijks vele tientallen

toespraak aan dat ‘Niet herdenken

Omdat niet herdenken geen optie is.’

herinnering levend.

voorbeelden van deze virulente

geen optie is’. Hij verwijst naar

Het is onze taak, als Nederlands

Jodenhaat. We moeten aandringen

het verhaal van mevrouw Bloeme

Jozias van Aartsen, waarnemend

Auschwitz Comité, om zeker te stellen

op hardere maatregelen en geen

Evers-Emden, die twee jaar geleden

burgemeester van Amsterdam, bena-

dat de verschrikkingen van de Tweede

genoegen nemen dat men uitingen

op 90-jarige leeftijd in Israël overle-

drukt het belang van herdenken aan

Wereldoorlog nooit zullen worden

van antisemitisme bagatelliseert. Wij

den is. ‘Haar familie werd tijdens de

de hand van een voorbeeld uit Heere

vergeten en dat deze verschrikkingen

moeten van iedere vorm van antise-

Tweede Wereldoorlog vermoord in

Heeresma's autobiografische boek

een waarschuwing vormen voor de

mitisme die we waarnemen aangifte

vernietigingskampen. Zij overleefde

“Een jongen uit plan Zuid ’38-’46”.

toekomst’, zo memoreerde Jacques

doen en melden bij het CIDI of het

Auschwitz en bleef alleen achter.

‘In het boek vertelt Heeresma over

Grishaver, voorzitter van het Ausch-

Meldpunt Discriminatie Internet. En

Te voet kwam ze van Polen naar

hoe veel Joodse klasgenootjes en

witz Comité.

nogmaals, wij moeten ervoor waken

Nederland. Fysiek gebroken, maar

hun ouders verdwenen, over razzia’s

to speaking and writing about it.” En

dat de verschrikkingen uit de Tweede

geestelijk niet. De nazi’s hadden

en over het Joodse meisje Rozèlle

In zijn

Wereldoorlog gebagatelliseerd of

geprobeerd haar leven te vernietigen.

Raskower. Rozèlle had hij ooit in een

toespraak liet

zelfs vergeten zullen worden. Daarom

Maar zij bouwde na de oorlog aan een

speeltuin ontmoet, voordat die voor

hij nog een

is het zo belangrijk dat de komst van

nieuw leven. Van haar is de uitspraak:

Joden verboden werd en nu zag hij –

duidelijke

het Namenmonument met de 102.000

“Agressie is het grote kwaad, liefde

elf jaar oud – haar in 1943 op straat

waarschuwing

namen weer een stap dichterbij is. En

de kleine goedheid”. Te midden van

lopen zonder ster. Hij benadert haar

horen.

het feit dat het nieuwe monumentale

de beestachtigheid van Auschwitz,

en zegt: “Je bent ver van huis. Je zal

‘Tijdens de

boek ‘De 102.000 Namen’ is versche-

hield zij oog voor die kleine goedheid,

ondergedoken zijn. Met je ouders?” Ze

Nooit Meer Auschwitz lezing hield

nen, een geschreven monument

die schuilging in de groep vrouwen in

schudt het hoofd en barst dan los hoe

professor Deborah Lipstadt een lezing

met meer dan 2.100 pagina’s, waarin

het kamp waar zij deel van uitmaakte.

vreselijk het is. Zij vertelt dat zij zich

met als thema “De Ontkenners van

de namen van alle uit Nederland

Mevrouw Bloeme Evers-Emden bleef

op haar onderduikadres danig ver-

de Holocaust”. Juist die ontkenning

weggevoerde en vermoorde Joden,

zich haar leven lang bewust van het

veelt nu daar niets meer te lezen is.

van de Holocaust speelt ons heden ten

Sinti en Roma staan. Basis van het

grote kwaad. Dat het plotseling kan

Heeresma verzint er iets op. Hij toont

dage parten.

boek is de nieuwe database die is

oplaaien. Dat het soms sluimerend

haar naast het Amsterdams Lyceum bij

Wij hadden misschien de hoop dat na

ontstaan door samenwerking tussen

en op de achtergrond, maar altijd

de De Lairessestraat een speciale ver-

die verschrikkelijke volkerenmoord

het Joods Historisch Museum en het

aanwezig is. En het hedendaagse

stopplaats waar hij steeds een nieuw

gedurende de jaren veertig van de

Herinneringscentrum Kamp Wester-

antisemitisme maakt mensen nog

boek voor haar zal neerleggen dat ze

vorige eeuw antisemitisme niet

bork met als start de database van

altijd angstig en voorzichtig. Het zijn

kan ophalen wanneer het schikt. Ze

opnieuw de kop zou opsteken. Het

de Oorlogsgravenstichting. Vanuit

de kinderen en kleinkinderen van

mag de boeken na de oorlog terugge-

bleek echter een ijdele hoop want het

mevrouw Bloeme Evers-Emden, die

ven. Dat werkte vier keer goed. Totdat

begon opnieuw en kwam terug in een

liever niet met een keppeltje op over

het laatste boek uit de verstopplaats

nieuwe gedaante, “De ontkenning van

straat gaan. Het zijn de surveillance-

niet meer wordt opgehaald…

de Holocaust”.

hokjes, bij Joodse scholen, synagogen

auschwitz bulletin

A P R 2018

Elke laatste zondag van januari staan

ze niet al eerder? – het is zo lang gele-

Jair van der Reis Cohen is in 2017 met

Naar aanleiding van de uitzending

wij hier en gedenken wij Rozèlle en

den, moeten we daar echt nog steeds

het Auschwitz Comité mee geweest om

van de NOS over de Holocaust-

met haar 18.000 Nederlandse Joodse

aan denken, aan die misère, aan al dat

de kampen in Polen te bezoeken. ‘De

herdenking ontvingen wij van Petra

kinderen en alle andere slachtoffers

onmogelijke, bijna onvoorstelbaar

hele familie van mijn oma is vermoord,

van den Berg een gedicht.

van de Holocaust. De grootste schand-

erge? Ja het moet: stilstaan bij dit, bij

allemaal in het vernietigingskamp So-

daad uit de menselijke geschiedenis

Auschwitz en alles wat het vertegen-

bibor. Ik wilde Sobibor met mijn eigen

‘Goedenavond, gister maakte ik de

die Joden trof louter omdat zij Jood

woordigt, alles wat te verschrikkelijk

ogen zien nadat mijn oma mij onge-

Auschwitz-herdenking in Amster-

waren en die Roma en Sinti trof alleen

is om bij stil te staan. Ik wil het en ik

veer een half jaar geleden vertelde dat

dam mee via de uitzending van de

om wie zij waren’.

wíl het niet. Maar het moet. De tijd

ze er naar toe wilde. Ik vroeg aan haar:

NOS. Om mijn gevoel van meeleven

Ook de burgemeester eindigt met een

heelt alle wonden zeggen ze, maar er

waarom wil je dat? Je hele familie is er

te verwoorden, sloeg ik aan het

waarschuwing: ‘En dat we oplettend

zijn wonden in de mensheid, gaten,

vermoord. Dat wil je toch niet zien. Ze

dichten. Hierbij mijn gedicht...’

moeten blijven. Opdat wat is gebeurd,

putten, kraters die zich niet laten

zei tegen me: misschien vind ik er nog

nooit meer gebeurt’.

polijsten door de tijd, wonden die

wat terug. Toen kreeg ik een brok in

Laat mij wenen om jouw tranen

zich niet laten verzoeten. De grote en

m’n keel en dacht: als ZIJ het wil zien

banen van verwoestend verdriet

Welke betekenis dit allemaal in per-

nog steeds onvoorstelbare misdaden

moet IK het ook zien. Ik moet de plek

Laat mij de geslagen wonden

soonlijke levens kan krijgen maken de

zoals die zich voltrokken in Auschwitz,

zien waar al deze vreselijke dingen zijn

voelen en verbinden, de gewonden

volgende sprekers duidelijk.

Birkenau, Sobibor, Majdanek, Bergen

gebeurd met al die duizenden mensen,

en verloren beminden hoopvol

Jessica Durlacher vertelt: ‘Doordat

Belsen, de tientallen kampen in

waaronder mijn eigen familie. Tijdens

koesteren en herinneren

mijn vader

Duitsland en Polen waar de nazi’s men-

de reis vroeg ik me steeds maar af hoe

Zodat hun leven tot in eeuwigheid

ternauwernood

sen heendreven om te vernietigen, op

dit heeft kunnen gebeuren. Hoe kan

niet tevergeefs was, maar zinvol

Auschwitz

te ruimen als ongedierte – ze hebben

het dat één iemand zoveel mensen

Hun lijden en verloren strijd

overleefde, en

simpelweg geen recht op gewenning

zo ver krijgt dat ze aan het moorden

om de waardigheid van het leven

mijn grootouders

of vervlakking. In alle getuigenissen

slaan. En waarom? Omdat ze waren

te behouden, het geloof in de

er zijn vermoord,

spreekt het verlangen naar onze ogen

wie ze waren: Joden, Sinti, Roma... Dit

goedheid

is mijn leven

en oren. Leed dat niet onder ogen

heeft me tijdens de reis echt aan het

heiligheid en veiligheid van liefde

onderhuids van

gezien is, niet betreurd is, waar niet

denken gezet; ik krijg die gedachten

Te koesteren, te bewenen, te

herdenken

om gehuild is of dat uiteindelijk niet

nu niet meer uit m’n hoofd. Waar

bezingen

en het steeds

gerechtelijk is veroordeeld, dat leed

ik een paar weken geleden nog liep

opnieuw ervaren

is als niet gebeurd. Al die verdwenen

zijn miljoenen mensen vermoord!

En laat dat, wat bodemloos

van de ontzetting over de oorlog

mensen naar wier ervaringen, gedach-

Gewoon omdat ze waren wie ze waren,

griefde

doortrokken – of ik dat nou wil of niet.

ten en verdriet we alleen maar kunnen

niet omdat ze iets verkeerd hadden

Wat onvoorstelbaar diepe kraters

En het is altijd weer de vraag hoe.

gissen, we zouden hen verraden door

gedaan. Ze voldeden niet aan de eisen

sloeg en telkens weer slaat

Als schrijver zie ik mezelf bijna elk

hen niet te herdenken, elk jaar weer.

van de nazi’s, ze mochten er niet zijn!

Het kwaad verslaan; laat het niet

jaar voor de taak gesteld woorden en

Hun moorden zouden niet bestaan, die

Ik ben bang dat een groot deel van de

te laat zijn; de onwetendheid tiert

invalshoeken te zoeken waarmee ik de

doden zouden voor niets zijn gestor-

wereld nog niet beseft wat zich heeft

en ontsiert de mensheid, de maat

schande van die jaren striemend nieuw

ven. Alsof ze nog een keer vermoord

afgespeeld in de vernietigingskampen.

waarmee gemeten wordt bestierd

kan maken; mijn grootste zorg is om

werden, maar ditmaal door ons. Wij

Ga er ZELF kijken en denk na hoe we

deze aarde, waar de waarde van

ervoor te waken dat de woorden die ik

zijn de mensen van de toekomst van

een herhaling voor altijd kunnen voor-

leven

erover zeg niet door de verstreken tijd

toen, en we hebben een eeuwige

komen! Dit mag nooit meer gebeuren:

en leven geven, zo nietig schijnt

en de herhaling van zoveel jaren, hol

verplichting jegens iedereen die in

Nooit meer Auschwitz!’

Als de herinnering verdwijnt en

voelen en hol klinken. Die uitholling is

naam van die walgelijke ideologie is

niet irreëel. De wereld raast, de wereld

vernietigd. Ze hebben bestaan. Ze

Voor de volledige teksten van de

stem verstilt, schenk mij jouw pijn

woedt, de wereld leeft door, steeds

hebben geleefd. We denken aan ze’.

jouw toespraken zie: goo.gl/cPMmGt

Dan zullen we samen zijn

brozer worden de stemmen van zij die

Bekijk de hele NOS-uitzending hier:

Eeuwig samen zijn —

het overleefden, en er zijn steeds min-

goo.gl/B6Sfzz

der van, van mensen die het hebben meegemaakt, de verhalen, hoorden we

auschwitz bulletin

ja argang 62 # 2

I N T ERV I E W i n g e s p r e K M e t F R A N K VA N V R E E , D I R E C T E U R VA N H E T N I O D

Jodenvervolging in Nederland 1940–1945, een postume monografie In de periode 1969 tot en met 1994 verscheen het seriewerk ‘Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog’ van Loe de Jong. Dit veertiendelige overzichtswerk verscheen in 30 boekbanden. Vanwege deze lange tijdspanne van een kwarteeuw konden lezers geen helder en integraal beeld verkrijgen van het meest omvangrijke thema uit De Jongs levenswerk: zijn analyse van de Jodenåvervolging in Nederland. Daarom heeft Uitgeverij Verbum in samenwerking met het NIOD, alle passages over de Jodenvervolging in twee overzichtelijke banden gebundeld. Er zit een lange tijd tussen het grote overzichtswerk 1969 t/m 1994 en de uitgave die op 25 april 2018 verschenen is. Is er een speciale reden waarom nu? Zo ja welke? Is er een achterliggende boodschap het nu te doen? ‘De uitgave was een initiatief van uitgever Gerton van Boom, die zich tot doel heeft gesteld om alle belangrijke werken op dit gebied opnieuw uit te brengen. Het NIOD heeft dit initiatief omarmd, omdat het werk van De Jong nog altijd grote betekenis heeft.’ Heeft dit mede te maken met de opkomst van hernieuwd antisemitisme waar evenals bij de laatste Holocaustherdenking aandacht voor is gevraagd en voor gewaarschuwd? ‘Nee, dat was wat het NIOD betreft geen overweging. Of er inderdaad sprake is van een hernieuwd antisemitisme, is overigens niet zo eenvoudig te beantwoorden. Uit de cijfers van bijvoorbeeld de CIDI-monitor 2017 blijkt niet dat het antisemitisme in moslimkringen, in Nederland zo min als elders in Europa, sterker is dan pakweg tien, vijftien jaar geleden – misschien met uitzondering van Frankrijk. Wel blijkt het nationalistisch populisme in landen als Hongarije, Polen en de VS de weg vrij te hebben gemaakt voor een heftig, onverbloemd antisemitisme.’ In het grote overzichtswerk zijn twee delen gewijd aan gevangenen en gedeporteerden. Vormen deze de basis voor de te verschijnen delen? ‘We zijn systematisch alle delen van Het Koninkrijk doorge

gaan en hebben daaruit alle relevante delen gehaald die betrekking hebben op de Jodenvervolging. Door de manier waarop De Jong werkte – deels chronologisch, deels thematisch – is het grootste deel van de teksten uiteindelijk vooral afkomstig uit een paar specifieke delen van Het Koninkrijk.’ Verhouden de verschenen delen zich op een andere manier tot het grote overzichtswerk? Er wordt aangegeven dat er vele nieuwe onderzoeksresultaten zijn geboekt en andere accenten gelegd. Hoe komt dat naar voren in de te verschijnen delen. Kan een niet-deskundige dat verschil merken / gewaarworden? ‘Dit tweedelige boekwerk is opgebouwd uit alle hoofdstukken en paragrafen waarin de Jodenvervolging centraal stond. Die teksten zijn integraal overgenomen, er is niets aan toegevoegd, alleen zijn hier en daar de spelling en in uitzonderlijke gevallen ook het woordgebruik aangepast. Er is dus gekozen voor een integrale heruitgave van delen van Het Koninkrijk en niet voor een kritische of bijgewerkte editie. Dat zou een onmogelijke opgave zijn, om die duizenden pagina's aan te passen aan latere inzichten en nieuwe gegevens. Dat zou zijn neergekomen op het schrijven van een heel nieuw boek...’ Loe de Jong is voor de oudere generatie een begrip. Wilt u met de te verschijnen delen ook de jongere generatie bereiken? Hoe abstract is het voor hen? ‘De Jong was inderdaad een begrip voor iedereen boven de vijftig: begin jaren zestig was hij, door de 21-delige documentaire serie “De Bezetting” en zijn veelvuldige optreden als deskundige, een van de allereerste tv-persoonlijkheden. En de publicatie van ieder deel van Het Koninkrijk, vanaf 1969, was een mediagebeurtenis van de eerste orde. Honderdduizenden Nederlanders hadden boeken van Loe de Jong in de kast staan. Het is uiteraard niet onze bedoeling – en we verwachten dat ook niet – dat succes te herhalen. Het doel is, het uitvoerige en nog altijd leesbare werk van De Jong opnieuw, en in een andere vorm, toegankelijk te maken voor geïnteresseerden, jong en oud.’

Kunt u de relevantie aangeven? ‘In het voorgaande heb ik al aangegeven dat de passages die De Jong aan de Jodenvervolging heeft gewijd, tezamen 2.750 pagina's beslaan. Daarmee vormen deze twee boeken verreweg de grootste studie die aan de Jodenvervolging in Nederland is gewijd. Sommige inzichten mogen niet up-to-date zijn, maar wie zich met dit onderwerp bezighoudt, kan nog steeds niet om De Jong heen. Juist daarom is het zo belangrijk dat al deze teksten afzonderlijk in deze twee boeken zijn samengebracht.’ Waar komt de hernieuwde belangstelling voor Loe de Jong vandaan? Is er een (wetenschappelijke) revival? ‘Ik zou niet van een revival willen spreken. Goed beschouwd is zijn werk nooit weg geweest: wie zich met de Tweede Wereldoorlog bezighoudt, zal zich ook met De Jong moeten verstaan. Wel denk ik dat vooral jongere historici vandaag de dag wat opener tegenover zijn werk staan; veertig jaar geleden overheerste toch een beetje het beeld van een tamelijk ouderwetse, moralistische en bovendien behoorlijk ijdele historicus...’ Is het eigenlijk wel mogelijk zijn werk in de context van de huidige tijd te zien, ook wetenschappelijk? In onze inleidingen hebben wij, de drie redacteuren – Conny Kristel, Boudewijn Smits en ik zelf – een beeld proberen te schetsen van de context waarin De Jongs werk is ontstaan, en hoe dit werk in velerlei opzichten vernieuwend en nog altijd actueel is. Zo is hij een van de eerste geweest die het werk van de grote Holocaustkenner Raul Hilberg op waarde wist te schatten. Ook maakte hij volop gebruik van getuigenissen en andere egodocumenten, wat in die tijd absoluut niet gebruikelijk was.’ Waarom niet het hele toenmalige seriewerk met de nieuwe inzichten hernieuwd uitgegeven? ‘Dat had ook gekund - maar wie dat wil, kan de hele serie zo in een tweedehands boekenhandel vinden. Dit is een bijzondere, thematische uitgave van teksten die alleen met moeite uit die 28 banden zijn te halen. Met een nieuw register bovendien.’ — DOOr WaLtEr VaN rOSSUM

auschwitz bulletin

A P R 2018

KO RT

WI E DE J EUG D H EEF T... Het is zaterdag 10 februari. Bij de redactie

in vogelvlucht heel het voormalig concen-

luisteren. En Berend heeft ze gevraagd of ze

van het Auschwitz Bulletin komt een kort

tratiekamp kunt bekijken, zodat hij zijn

een bijdrage willen geven voor het Namen-

mailtje binnen:

klasgenoten kon laten zien wat hijzelf in 2015

monument om een naam te adopteren en ze

bezocht had (die indrukwekkende website

doen allemaal mee.’

‘Ik ben Berend Schemmekes en ben 10 jaar.

vind je hier: https://bit.ly/2qAE5nf).

Op 9 maart houd ik mijn spreekbeurt over

Op 2 april mailde ze weer: ‘Beste redactie,

Auschwitz. Ik ben zelf met mijn vader

Ook opperden we dat hij in de klas kon

Zojuist heeft Berend namens de klas de

en moeder en broer in 2015 in Auschwitz

vertellen over Samson Pach, een man uit

naam Samson Pach geadopteerd. Hartelijke

geweest. Dit vond ik zo indrukwekkend dat

Huizen die, toen hij 65 jaar was, op trans-

groeten, Angelique Schemmekes.’

ik hier nu een spreekbeurt over wil houden.

port naar Auschwitz moest, waar hij op

Is het misschien mogelijk dat u voor mij 1

21 januari 1943 werd vergast. Samson Pach

Berend...

of meerdere Auschwitz Bulletins heeft die

woonde in Huizen, op de Bremweg 10.

je bent een

ik kan gebruiken tijdens mijn spreekbeurt?

supergozer!

Vriendelijke groeten, Berend Schemmekes,

Én we vertelden Berend dat het Auschwitz

Huizen.’

Comité bezig is met de oprichting van het Nationaal Holocaust Namenmonument.

Natuurlijk hebben we Berend geholpen. We stuurden hem een aantal exemplaren van

Op 12 maart kregen we een mailtje van

het Bulletin en wezen we hem op het bestaan

Berends moeder: ‘De spreekbeurt van Berend

van een website waarmee je als het ware

was een enorm succes. Dertig minuten hebben de kinderen uit zijn klas ademloos zitten

Het is altijd druk bij

Slagerij Zikking & Zn! Marathonweg 52, 1976 TB Amsterdam telefoon 020 — 66 28 652

drOOsjes Beeld: Willem Vleeschouwer —Tekst: Awraham Meijers

auschwitz bulletin

ja argang 62 # 2

D O O R H E R B E R T S A R FAT I J

Auschwitz forever, een boekbespreking In 1997 kwam in Nederlandse vertaling een

betekent immers hèt concentratiekamp en

vluchtsoord voor immigrerende Rijksduit-

groot en belangrijk boek over Auschwitz

vernietigingskamp van de nazitijd, symbool

sers van elders, als een middelpunt voor het

uit, dat eerder in het Engels was versche-

voor de meest gevaarlijke en verderfelijke

nieuw te ontwikkelen agrarisch en industri-

nen. Wij hebben er in het Auschwitz Bulletin

kant van de nazi-waanzin. Dat het echter al

eel complex dat hier gepland is. En de Joden

van 1998 (januari p. 26-28) aandacht aan

veel langer een woonplaats was, een provin-

moeten eruit. Auschwitz wordt geïncorpo-

besteed. Nu, ruim twintig jaar later en bij

ciestad in Polen met een Duitse en een Poolse

reerd in het politieke ideaal van de nazi’s voor

een andere uitgever, is er een heruitgave

naam (Auschwitz / Oswiecim), met een eigen

dit gebied dat in 1940 tot ontwikkeling komt.

gekomen. De titel is iets anders geworden

ontwikkeling en geschiedenis, werd hooguit

Treffend is de hoofdstuktitel die de auteurs

en de auteurs – Robert Jan van Pelt en De-

als een min of meer vage contour op de ach-

aan dit idee meegeven: ‘Paradijs van bloed

bórah Dwork – hebben de inhoud bewerkt.

tergrond gezien. De auteurs hebben dit beeld

en bodem’. Het gebied moet weer volledig

Aan het eind zijn twee hoofdstukken door

omgedraaid. Zij plaatsen Auschwitz met het

en nu blijvend Duits worden. Dat betekent

nieuwe vervangen. Het algemene thema van

kamp als het alles absorberende focus meer

de verdrijving van ‘anderen’, te weten de er

dit boek, dat het destijds groot en belang-

naar achteren, naar een Auschwitz met een

wonende Polen en Joden, met een vervan-

rijk maakte ook door de ruime illustrering,

wisselend aanzien in de tijd waar het kamp

ging door Duitse Einsiedler, velen afkomstig

is gebleven. En dat geeft alle reden om er

dan al of niet deel van uitmaakte.

uit bijvoorbeeld de net door Rusland bezette

opnieuw op in te gaan.

De eerste beelden zijn historisch van aard.

Baltische landen. De alomvattende combi-

Auschwitz is als stadje van Duitse kolonisa-

natie van politie- en veiligheidsdiensten in

toren in Pools-Litouws gebied in de middel-

de zojuist opgerichte rsha – Reichssicher-

eeuwen ontstaan. In de ingewikkelde Poolse

heitshauptamt – maakt dat juist hier nu via de

geschiedenis van de eeuwen daarna is het

ss de politie oppermachtig is. En de depor-

altijd een Duitse stad gebleven. Saillant de-

taties gaan met groot geweld en roof gepaard

tail is dat hier een grote Joodse bevolking is

– hartverscheurend zijn de verhalen – maar

komen te wonen. De grote verandering komt

ook hoort men bij degenen die immigreren

aan het einde van de Eerste Wereldoorlog in

geregeld gejammer omdat zij zich verdreven

1918 wanneer het een Poolse stad wordt. Dit

en vernederd voelen. De van huis en haard

levert grote onrust en woede in Duits-nati-

beroofde gedeporteerden worden onderge-

onale zin op bij de zogeheten Volksduitsers,

bracht in een oude Poolse cavalerie kazerne

niet alleen hier maar ook in de vele andere

en daar ontstaat in 1940 het eerste concentra-

door Duitse kolonisten bewoonde gebieden

tiekamp Auschwitz voor dwangarbeiders.

in Midden-Europa waar dit gebeurde. Deze

In 1941 schuift met ig Farben de industrie

woede wordt dankbaar in het politieke pro-

aan bij deze ontwikkeling. Auschwitz wordt

gram van de opkomende Duitse nazipartij

de plaats waar industrie en ss elkaar vinden

opgenomen

in innige samenwerking. Het doel is synthetische benzine te maken in een grote fabriek;

AGR ARISCH EN INDUSTRIEEL COMPLEX

het concentratiekamp zal de arbeiders

Meteen aan het begin van de Tweede Wereld-

kunnen leveren. De stad wordt een industri-

oorlog in 1939 wordt Auschwitz weer Duits.

eel centrum en plannen worden gemaakt om

En van meet af aan wordt de stad ingescha-

het oude stadje tot een modelstad voor dit

BEELDEN Wij kenden en kennen Ausch-

keld in de ontwikkelingen rondom. Zo moet

nieuwe nationaalsocialistische land, dat nu

witz vrijwel alleen door het kamp. Die plek

het een nieuw centrum vormen als toe-

Oberschlesien genoemd wordt, te ontwikke-

auschwitz bulletin

A P R 2018

BO EK EN

len. Om aan de arbeidsbehoefte te kunnen

Voor de uitvoering van de directe moord kon

voldoen wordt het bestaande concentratie-

men teruggrijpen op methoden en technie-

kamp flink uitgebreid. En een tweede kamp

ken, die in de jaren na 1933 bij de opbouw

met grote capaciteit (Auschwitz-Birkenau)

van de nazistische dictatuur in Duitsland

zal erbij komen, mede gezien de verwach-

waren opgezet, ontwikkeld en verfijnd. De

te toevloed van krijgsgevangenen die als

methode van vergassing bijvoorbeeld, de

nieuwe werkers uit de veldtocht in Rusland

bruikbaarheid van cyanide, de toepassing

(vanaf juni 1941) zullen komen. In oktober

van crematoria waren toen alle al ontwik-

blijkt echter dat ontwerp en uitvoering van

keld. Aanpassingen waren zeker nodig door

dit kamp volstrekt ontoereikend zijn. In de

de ontstane schaalvergroting, maar zonder

loop van het volgende jaar worden de krijgs-

probleem werden deze in een hechte samen-

gevangenen door toedoen van de Wehrmacht

werking met gerenommeerde Duitse bedrij-

– permanent de tegenstrever van de ss – in de

ven gevonden. Auschwitz was de grootste

oorlogsindustrie elders te werk gesteld en de

moordmachine ter wereld geworden en is dat

SS moet de opbouw van de stad verder door

tot het eind toe gebleven.

anderen laten uitvoeren. Dat worden Joodse gevangenen.

NA HET EINDE Het einde was formeel in

januari 1945. Het beeld van Auschwitz gekopENDLÖSUNG In deze tijd beginnen de

peld aan de Endlösung is echter gebleven.

beelden op te lichten van een Auschwitz

Tot aan de huidige dag. Het is veelal ons

waarmee het tenslotte bij ons zo bekend en

beeld. Het voorlaatste nieuwe hoofdstuk is

Af beeldingen uit het boek—boven Voor de

berucht geworden is. Het betreft de ‘Endlös-

daar aan gewijd, en wel in twee richtingen:

inrichting van het nieuwe Duitse Oosten kan de

ung’, de geheimzinnig geformuleerde ‘op-

de plek en de stad. De plek van het kamp –

Duitse immigrant een Poolse boerderij (links)

lossing’ van wat destijds, met ook al weer ver-

eigenlijk kampen – als erfenis in de wereld-

eenvoudigweg omvormen tot een Duitse boeren-

hullende woorden, ‘Het Joodsche Vraagstuk’

geschiedenis en ernaast de herrezen Poolse

hoeve (rechts). Uit officieel propagandamateri-

werd genoemd. Het zou uiteindelijk massa-

stad Oswiecim. De kampplekken bieden

aal van 1943.

moord worden en in de verdere ontwikkeling

een indrukwekkende museale presentatie

is te zien hoe Auschwitz steeds meer als

die steeds meer bezoekers trekt. Beduidend

onder Overzicht van Auschwitz-Birkenau, in

een spin in het web van de uitroeiing ging

meer, laten de schrijvers niet na te zeggen,

de grootste uitbreiding tot tweehonderdduizend

functioneren. Aan de basis lag de opdracht

dan er totaal ooit als gedeporteerden zijn

kampbewoners, zomer 1942. Een reconstructie

voor de Endlösung die de rsha gekregen

geweest. En in de stad zien we een herleven-

op basis van de plannen voor vier kampgedeel-

had, wat betekende dat de uitvoering bij de

de belangstelling voor de eigen stedelijke

ten van respectievelijk het eerste en oudste van

ss lag. Was er eerst, naast de rechtstreekse

geschiedenis, inclusief het rijke Joodse leven

20.000 gevangenen bij de spoorlijn, en vergro-

moordpartijen door de Einsatzgruppen, ook

dat hier tot aan 1939 bestond.

tingen van drie maal 60.000 aansluitend ervoor

nog een idee om bevolkingen voor slavenar-

In het laatste hoofdstuk – ook nieuw – wordt

en erachter.

beid te verplaatsen naar het ‘leeggemaakte’

een schets gegeven hoe Auschwitz in Neder-

gebied in veroverd Rusland. Dit om daar een

land en België na 1945 beleefd is. Ik ben hier

links Het Duitse Oosten, 1940. Kaart van

nieuw Duits protectoraat in te richten. Na de

minder enthousiast over. De geschiedenis

Robert Jan van Pelt en Don Bonner. Na de inval

militaire ondergang bij Stalingrad in 1942

zelf is interessant genoeg, maar wordt naar

en verovering van Polen wordt het westelijke

moest hiervan afgezien worden. Inmiddels

mijn smaak voor beide landen op een te brok-

gedeelte bij het Duitse Rijk gevoegd, inclusief

was al wel een enorme toevloed van gedepor-

kelige en incomplete wijze gepresenteerd.

Auschwitz in Oberschlesien. In het oostelijke gedeelte komt het General-Gouvernement.

teerde Joden uit West-Europa er bij gekomen. Om dit op te lossen werd nu besloten tot rechtstreekse moord in het algemeen,

robert jan van pelt / debórah dwork,

gecombineerd met een beperkte selectie voor

Auschwitz – stad, fabriek, vernietigingskamp,

slavenarbeid, dus tot uitgestelde dood door

Uitgeverij Verbum, Hilversum 2018, 576 blz., isbn

Vernichtung durch Arbeit.

9789074274906, € 34,50 , eBook € 14,50

auschwitz bulletin

ja argang 62 # 2

CO LUM N aw r a h a M M ei j er s

M I J N OO R LOG N A D E OO R LOG

n l a n g s w a s i K in

Terug richting Nederland realiseerde ik

Nou, mooie verjaardag hoor. Wij waren

Osnabrück. zomaar

mij dat de autorit van Osnabrück naar mijn

bevrijd. Wij?

een dag naar die mooie

geboortestad hengelo – nou ja, officieel

stad in de deelstaat

is het een dorp – ongeveer een uur duurt.

Ik woonde nu in Doesburg in het pand

Nedersaksen, aan de rand van het Teuto-

Een stad die Joden haatte, op slechts

waar mijn grootouders tot 1942 een

burgerwald. In de oude binnenstad staat

zestig minuten van waar ik ben geboren

slagerij met bovenwoning hadden. Mijn

een prachtige kathedraal, er zijn bijzon-

en, nog geen twee jaar jong, weg moest

ouders huilden, schreeuwden, als er weer

dere parken. En natuurlijk het Felix-Nuss–

om onder te duiken, zodat mij het lot van

een brief van het Rode Kruis kwam; hun

baum-Haus, dat is ontworpen door Daniel

Felix Nussbaum, zijn ouders, en miljoenen

ouders, familie en zoveel vrienden waren

Libeskind – de architect die ook ons

andere Joden bespaard zou blijven.

vermoord. Mijn moeder kon nauwelijks

Holocaust Namenmonument ontwierp.

liefde voor mij opbrengen, vader probeer-

De kunstschilder Felix Nussbaum werd in

Ik was nu de jongste van acht kinderen van

de door keihard te werken die verdomde

1904 in deze universiteitsstad geboren en

dominee Müller en zijn vrouw en woonde

oorlog achter zich te laten. Voor hem was

is uit dank voor zijn schitterend oeuvre in

in Nijverdal, in de pastorie naast de kerk

Ik een deel van die oorlog.

september 1944 in Auschwitz vermoord.

van mijn vader. Wat een onbekommerd

Mijn hart was bij mijn familie in Nijverdal.

Ondanks het feit dat de bruine horden

leven!

dit, toen vijfjarig jongetje dacht: “waarom

destijds zijn werk als ‘Entartet’ etiket-

Vooral de zondagen waren een feest. Na

moest ik daar weg? Het was er altijd leuk,

teerden, wordt hij thans beschouwd als

de kerkdienst – ik mocht met de familie

ik hoor niets meer over de Heere Jezus.

een van de grootste kunstschilders van

vooraan zitten – werd samen met de

Ik mis mijn broertjes en zusjes”. Ik rebel-

de 20ste eeuw. Nussbaum reisde In 1932

ouderlingen in de pastorie thee en koffie

leerde door slecht te eten en dwarsliggen

naar Rome om daar, als eerbetoon aan zijn

(als dat te krijgen was) gedronken. Er was

– hoe kan een kleuter anders reageren?

artistieke ontwikkeling, een studiebeurs

meestal een zelfgebakken koekje bij. De

Mijn moeder, die arme schat, kon de

– de Villa Massimo-Preis – te ontvangen.

ouderlingen vertelden verhalen die ik

situatie niet aan. ze was niet bij machte

Dan moet je wel van goeden huize zijn!

niet begreep, mijn vader vertelde voor de

mij (moeder)liefde te geven, mij aan te

honderdduizendste keer over de onein-

halen, te knuffelen. ze was woedend dat

Een jaar later kwam de mislukte kunst-

dige liefde van Jezus Christus. Och ja, die

ik opbloeide als we in Nijverdal waren en

schilder Adolf H. in Duitsland aan de

liefde van de Heiland. Je kunt je hoofd

ik daar wèl at en het liefste jongetje van

macht. Vanaf toen heette Nussbaum een

meewarig schudden, maar die was wel de

de wereld was.

‘Joodse knoeier’. Hij woonde inmiddels in

motivatie om mij in het domineesgezin op

belgië en zou nooit meer terugkeren naar

te nemen – met levensgevaar voor deze

Ach, ik begrijp mijn ouders. Ik begrijp hun

zijn geboorteland. Hij ontving nog een

brave mensen. Wat een evenwichtig le-

onmacht. Ik begrijp hun machteloosheid.

bericht uit Berlijn dat zijn atelier in Osna-

ven. En wat werd Freddie – mijn oorlogs–

Wat had ik ze dat nog graag verteld. —

brück met alle daar opgeslagen schilderij-

pseudoniem – verwend door m’n zusjes

en is afgebrand.

en (uiteraard) geplaagd door de broertjes.

In Osnabrück zijn op verschillende plekken

Aan aandacht geen gebrek!

stolpersteine in trottoirs aangebracht waarin de namen zijn gegraveerd van

Op mijn verjaardag (6 april) rolden Cana-

vermoorde Joden die daar ooit woonden.

dese tanks het dorp binnen. Diezelfde dag

Op drie stolpersteine staan de namen van

werd ik herenigd met mijn biologische ou-

Felix en zijn ouders.

ders. De familie Müller huilde. Mijn ouders huilden. Ik huilde van de weeromstuit.

email awraham.meijers@hetnet.nl

auschwitz bulletin

A P R 2018

bO eK en en zO s a r a h b r e M er

R EC E NT V E R S C H E N E N

lale sokolov, een joodse man

én zijn liefde voor Gita, een

neerd met historische feiten

uit slowakije, komt in 1942 aan

jonge vrouw die hij ontmoet als

over Auschwitz, heeft ze een

in Auschwitz, waar hij al snel

hij het gevangenen-nummer op

goed te lezen geheel weten te

benoemd wordt tot tatoeëer-

haar arm moet zetten.

maken.

Na de oorlog vinden Lale

heather morris, De tatoeëer-

en Gita elkaar en blijven 70

der van Auschwitz. Het waarge-

als tatoeëerder krijgt hij een

jaar samen. De twee praten

beurde verhaal van de uitzon-

aantal privileges, zoals meer

niet over het begin van hun

derlijke liefde tussen gevangene

rantsoen en een eigen kamer.

relatie. Pas na de dood van Gita

32407 en 34902, Uitg. Harper

Hij overleeft de hel en weet

vertelt Lale zijn verhaal aan de

Collins, 2018, 320 blz., isbn

ook anderen te helpen. Dit

schrijfster Heather Morris. Uit

9789402700510, € 19,99

door een grote berg geluk, zijn

zijn herinneringen, die als losse

talenknobbel, zijn slimmigheid

flarden kwamen, gecombi-

Etty Hillesum is vooral bekend

Levenskunst, Gedachten van

notenapparaat geeft inzicht in

geworden door de publicatie

week tot week citaten. Citaten

de herkomst van de bronnen

van haar dagboek, lang nadat

die hen inspireerden, citaten

van de citaten. Het tweede ge-

zij in 1943 in Auschwitz is

van bekende, maar ook van een

deelte van Veel Mooie Woorden

vermoord. Ook haar corres-

aantal onbekende auteurs en

bestaat uit 22 informatieve

pondentie is bekend. Met deze

citaten uit eerdere correspon-

bijdragen.

bijzondere uitgave wordt er

dentie. Dit bijzondere boekje

een nieuw en verrassend licht

is nu in een facsimile-editie

ria v.d. brandt e.a., Veel

geworpen op haar nalaten-

uitgegeven in Veel Mooie Woor-

mooie woorden. Etty Hillesum en

schap. Hillesum schreef samen

den. Aan de linker kant een foto

haar boekje Levenskunst, Uitg.

met haar vriendin Henny Tide-

van de beschreven bladzijde,

Verloren, H’sum 2017, 312 blz.,

man in een voorgedrukt boekje

rechts de uitgetypte tekst. Het

isbn 9789087046712, € 29,00

der. Weigeren kan niet, wil hij het kamp overleven.

slachtoffers van oorlogsge-

psychische klachten, gebrek-

leiden tot een beter contact

weld, vervolging, marteling

kige sociale aanpassing en

tussen geweldsgetroffenen en

etc. hebben vaak lang last van

vermijding houden slachtof-

hun naasten. Eerder schreef

hun ervaringen, bijv. in de vorm

ferschap in stand. De zoetste

Jacobs Pijnlijke Verrijking – een

van belastende herinneringen.

overwinning op de daders zou

hoopgevend boek over thera-

Mensen hebben hun trauma-

juist een klachtenvrij, verbon-

pie met oorlogsgetroffenen en

decor altijd bij zich. Geweld

den en zinvol bestaan met

hun kinderen.

kan de band van de getroffe-

dierbaren zijn. In dit boek legt

nen met hun naasten en met

Fedia Jacobs (sinds 30 jaar als

fedia jacobs, Van daar naar

zichzelf ontwrichten. Oorzaak

psychiater verbonden aan het

nu. Beter contact tussen geweld-

hiervan is de verwarring in tijd

sinai centrum), mbv theorie en

slachtoffers en naasten, Totem-

en plaats. leeft het slachtoffer

opstellingen met poppetjes,

boek, Amstelveen 2017, 136 blz.,

in het decor van ‘toen’? Pijn,

hoe begrip en inzicht kunnen

isbn 9789491683299, €24,99

hoge service, persoonlijke aanpak Drukkerij Peters Amsterdam BV Tel. 020 - 696 34 34 info@drukkerijpeters.nl www.drukkerijpeters.nl

ADRESSEN

020-6180256 / 06-26260528

g.italiaander@gmail.com

/GideonItaliaander0

gideonitaliaander.nl

Steun nu het

holocaust namenmonument nederland DUIZENDEN GINGEN U AL VOOR. GA NAAR ONZE WEBSITE EN DONEER. HELP ONS MET BOUWEN!

Schepenbergweg 33 1105 AS Amsterdam-Zuidoost

Discriminatie en vervolging bestaan nog steeds. Er is dus reden genoeg om het verleden actueel te houden. Daarom steun ik het werk van het Nederlands Auschwitz ComitÃ©.