“In blijvende herinnering aan de overlevenden van Auschwitz, die het Nederlands Auschwitz Comité hebben opgericht” – sinds 1956
JA ARGANG 63
|
NUMMER 2
|
A P R I L 2 0 19
auschwitzbulletin K WA R TA A L B L A D VA N H E T N E D E R L A N D S AU S C H W I T Z C O M I T É
D E G RO OT S T E M I S DA A D Katja Happes indringende en gedetailleerde onderzoek
O P N I E U W G ROT E O P KO M S T B I J H E R D E N K I N G De Nationale Holocaust Herdenking 2019
SIGN OF THE TIMES Namenmonument-ontwerper Libeskind over architectuur en woede
WA R U M D I E E U RO PÄ E R ? Remco Ensel over boek Europa tegen de Joden
Het Holocaust Namenmonument gaat door. Help mee met de bouw en doneer nu!
R E AC T I E O P VO R I G N U MME R B U L L E T IN
Wij kregen van mevrouw Vleeschouwer onderstaande aanvulling op het artikel Lotty’s Bankje, Stilstaan bij de Jodenvervolging in Amsterdam, van Gerben Post. ‘Ik ben net als Lotty Veffer bij het laatste transport geweest uit Vught naar Auschwitz. In het Auschwitz Bulletin van januari 2019 staat in het stuk van Lotty’s Bankje dat wij 4 mei in Beendorf zijn aangekomen. Wij zijn na Beendorf nog in Neuengamme Eiderstadt geweest. En we zijn niet door de geallieerden bevrijd, maar zijn door de Zweedse graaf Bernadotte via het Zweedse Rode Kruis naar Denemarken gebracht. Dat was 1 mei. Op 2 mei zijn we met
Steun het Nationaal Holocaust Namen monument. Juist nu
de boot naar Zweden gebracht. Voor de capitulatie waren we dus al in Zweden. Er werd toen verteld dat wij geruild waren tegen vrachtwagens voor de Duitsers. Of dat waar is weet ik niet. Ik vind dat graaf Bernadotte wel de eer mag hebben.’ — Elly Vleeschouwer
De reis die het Nederlands Auschwitz Comité
Meer informatie kunt u vinden op onze website
jaarlijks organiseert naar de voormalige concen-
www.auschwitz.nl/nac/activiteiten
tratiekampen Auschwitz, Birkenau, Majdanek en
Voor eventuele vragen kunt u contact opnemen
Sobibor zal dit jaar plaatsvinden van maandag 4
met Jacques Grishaver, 06 54 606 290
november t/m zaterdag 9 november 2019.
6 - d a a g s e P O L E N R E I S 2 0 19 De reissom bedraagt € 995 per persoon op basis van een
Belangstellenden kunnen zich schriftelijk opgeven bij:
tweepersoonskamer. Een éénpersoonskamer is beperkt mo-
Nederlands Auschwitz Comité
gelijk met bijbetaling van € 175. De prijs is inclusief vliegreis
t.a.v. De heer J. Grishaver
Amsterdam-Warschau v.v., luchthavenbelasting, vervoer per
Postbus 74131
luxe touringcar (waarin roken NIET is toegestaan), verblijf in
1070 BC Amsterdam
uitstekende hotels in Warschau, Krakow en Lublin, alle maal-
e-mail: info@auschwitz.nl
tijden gedurende de reis en toegangsprijzen van musea. N.B.: Deze prijsopgave is onder voorbehoud van gelijkblijvende hotel- en vliegtarieven.
Omslag: Razzia op het Jonas Daniel Meijerplein, 22 februari 1941 Inzet: Gerdie Verbeet en Duco van Eijkelenburg bij de Nationale Holocaustherdenking (foto Dirk Spits)
auschwitz bulletin
A P R 2019
|
3
INHOUD
HET NEDERLANDS AUSCHWITZ COMITÉ het nederlands auschwitz comité draait volledig op vrijwilligers. uw financiële steun is enorm belangrijk. Met uw bijdrage kunnen we de herinnering aan de Holocaust levend houden, ook bij nieuwe generaties. Doneren kan tegenwoordig op eenvoudige wijze via onze website www.auschwitz.nl. U kunt kiezen uit verschillende mogelijkheden – eenmalig, per maand of per jaar. Ook kunt aangeven of u daarbij het Auschwitz Bulletin thuis wenst te ontvangen. Het Bulletin verschijnt vier keer per jaar.
Cartoon
‘Een soort Judenfreie stad’ / 4 Willem Vleeschouwers kijk op de zaken
Column
Die neusjes, je weet wel / 22 Awraham Meijers over het feit dat hij nu zijn ouders begrijpt en ze het graag had verteld
Cultureel
Sign of the Times / 18 Max Arian en Jacqueline Stoop over Daniel Libeskinds presentatie over architectuur en woede Recent verschenen / 23 Sarah Bremer Voor de inhoud van de artikelen die ondertekend zijn is alleen de auteur verantwoordelijk. Overname van artikelen is toegestaan, mits met toestemming van de auteur en de redactie.
Actueel Grootste misdaad, die ooit in Nederland
plaatsvond / 6 Theo van Praag over ‘Veel valse hoop’ van Katja Happe, een gedegen overzicht van een zeer pijnlijke geschiedenis Warum die Europäer? / 12 Remco Ensel over Götz Aly's boek Europa tegen de Joden Hotel adopteert namen / 4 De eigenaar van het Dream Hotel adopteert de namen van de weggevoerde bewoners van de Vijzelstraat German Concentration Camps Factual Survey / 15 Walter van Rossum over een bijzondere documentaire Stand van zaken Nationaal Holocaust Namenmonument / 21 Procedures vertragen bouw namenmonument
Herdenken Nationale Holocaust Herden-
king 2019 / 16 Fedde Schouten over de toespraken gehouden tijdens de herdenking op 27 januari 2019 In memoriam Sieny Cohen-Kattenburg / 20 Bertje Leuw over een van de heldinnen van het Joodse verzet
4
|
auschwitz bulletin
|
ja argang 63 # 2
HOTEL ADOPTEERT NAMEN VIJZELSTRAAT
D
E EIGENAAR VAN
het
Dream Hotel aan de
Amsterdamse Vijzel-
op nummer 53 woonde schoontje roos-blitz. haar man Hartog overleed in 1910.
straat benaderde kort voor het
De weduwe Roos bleef daarna
verschijnen van dit nummer
ongetrouwd. Op 14 augus-
het auschwitz comité. hij
tus 1942 plaatste ze nog een
vroeg of het mogelijk was te
kleine annonce in het Joodsche
achterhalen welke bewoners
Weekblad, kennelijk op zoek
van de Vijzelstraat weggevoerd
naar een ongemeubileerde
zijn tijdens de oorlog. Dat
kamer.
bleken er 26 te zijn geweest. Bijvoorbeeld Julius Essinger en zijn vrouw Edith Essinger-Morpurgo. Met hun twee jonge kinderen hebben ze nog geprobeerd naar zwitserland te reizen. Maar ze werden in Bel-
Nog geen maand later werd
gië opgepakt en via Mechelen
ze vermoord in Auschwitz. Een
gedeporteerd naar Auschwitz.
weduwe van 75 jaar.
Vader, moeder en Eveline van 2 zijn daar vermoord. Alleen hun
De weggevoerde bewoners
jongste kind heeft de oorlog
van de Vijzelstraat zullen niet
overleefd.
worden vergeten. Hun namen
Of neem de in Hilversum gebo-
zijn nu allemaal geadopteerd
ren arts en schaker Benjamin
door de heer Ali Taghlaoui,
Frank, die eind november 1942
eigenaar van een hotel aan de
op 50 jarige leeftijd vermoord
Vijzelstraat.
werd in Auschwitz.
droosjes Beeld: Willem Vleeschouwer –Tekst: Awraham Meijers
auschwitz bulletin
A P R 2019
|
5
CO LO FO N
HERINNEREN, HERDENKEN, HOOP, WA AKZA AM BLIJVEN
AUSCHWITZ BULLETIN
I
redactie Max Arian, Sarah Bremer, Bertje Leuw, Awraham Meijers, Theo van Praag, Walter van Rossum, Herbert Sarfatij, Fedde Schouten, Dirk Spits [beeldredactie] Yoka Verduin [correctie]
n dit nummer van het Auschwitz
vooroordelen en discriminatie zijn. Daar
Bulletin komen we de woorden herin-
moeten wij tegen op staan en niet wegkijken
neren, herdenken, hoop, en waakzaam
zoals toen. Ik zie het als mijn taak om de
blijven wel ergens tegen in de artike-
gruwelen van de Holocaust over te brengen
len.
op mijn leerlingen en ze het besef bijbrengen wat wegkijken van uitsluiting en discrimi-
redactiesecretariaat Postbus 74131, 1070 bc Amsterdam
Een Amsterdams hotel adopteert namen
email redactie@auschwitz.nl
van weggevoerde Joodse bewoners van de Vijzelstraat. Dat geeft hoop.
NEDERL ANDS AUSCHWITZ COMITÉ
natie teweeg kan brengen.” Want dat is hard nodig gezien het feit dat actieve Jodenhaat in de openbare ruimte
secretariaat Postbus 74131,
In de lezingen van de Holocaust herdenking
en vooral via de sociale media toeneemt
1070 bc Amsterdam
op 27 januari constateren Gerdi Verbeet,
en toeneemt. Daarom is het zo belangrijk
tel: 020 672 33 88
voorzitter van het Nationaal Comité 4 en 5
dat er een Namenmonument komt. Ter
email info@auschwitz.nl
mei en Jacques Grishaver, voorzitter van het
herinnering aan al die vermoorde mensen,
www.auschwitz.nl
Auschwitz Comité dat er de laatste jaren
maar eveneens als waarschuwing wat er kan
financiële administratie
een toenemend aantal jongeren bij herden-
gebeuren als een groep mensen opzij wordt
email financien@auschwitz.nl
kingen aanwezig is. Dat zij zich werkelijk
gezet. Uit de samenleving verdreven.
bank iban: nl53 abna 0414646282
interesseren voor een periode waarvan de
bic: abnanl2a
wonden nog steeds zichtbaar en voelbaar
Dat een kleine groep mensen zich nog steeds
zijn.
verzet tegen de komst van het Namenmo-
abonnementenadministratie Postbus 74131, 1070 bc Amsterdam tel: 020 600 34 55 email abonnement@auschwitz.nl database beheer Akrav-automatisering & Consultancy vormgeving Fedde Schouten
nument stemt me verdrietig. Waarom toch? Dat stemt hoopvol.
Terwijl we precies de namen kennen van de 178 weggevoerde mensen die woonden op de
Dat moet ook. Want de overlevenden worden
Weesperstraat. Op de plek waar het monu-
ouder en ouder en hun aantal neemt af en
ment zal komen…
straks zijn ze er niet meer. Ook de tweede generatie die de verhalen, herinneringen uit
We mogen ze niet vergeten. En gelukkig lijkt
de eerste hand heeft gehoord wordt ouder.
het of het vergeten aan de vergetelheid wordt
het auschwitz bulletin is een uitgave van
Dus moeten we de jeugd inschakelen om te
ontrukt. Er zijn lezingen, tentoonstellingen,
het nederlands auschwitz comité
herinneren, te herdenken.
er verschijnen boeken. Ook dat stemt hoop-
druk Drukkerij Peters Amsterdam bv
vol. Maar we moeten ook waakzaam blijven. De activiteiten van het Nederlands
Want de jeugd moet de hartekreet ‘Vergeten
Dat is een steeds terugkerend thema. We
Auschwitz Comité worden mede mogelijk
zijn ze niet en nooit zullen ze vergeten wor-
hebben nog een lange weg te gaan.
gemaakt door het vfonds
den’ verder uit dragen. Ervoor zorgen dat ze niet voor niets hebben geleefd. Of zoals Duco
— Walter van Rossum
van Eijkelenburg, als jongere generatie en leraar Geschiedenis in opleiding, het
Op 11 april overleed tot ons verdriet de befaamde
benadrukte in zijn toespraak tijdens de
en begaafde journalist Max van Weezel. Wij
herdenking. “Belangrijk dat wij jongeren
zullen in een volgend nummer bij zijn overlijden
inzien hoe onacceptabel en gevaarlijk
stilstaan.
6
|
auschwitz bulletin
|
ja argang 63 # 2
b e s pr ek i n g
DIE OOIT IN NEDERLAND PLAATSVOND
D O O R T H E O VA N P R A AG
De dag van de grote razzia’s in de Transvaalbuurt in Amsterdam-Oost en in Amsterdam-Zuid, 20 juni 1943. Uit het raam van Uiterwaardenstraat nr. 59 werd stiekem een foto gemaakt van Joden die werden weggevoerd naar het Muiderpoortstation, op weg naar Westerbork.
auschwitz bulletin
A P R 2019
|
7
Ook bijna 75 jaar na de Tweede Wereld-
In deze studie is de tweede kernvraag vanuit welk ge-
gezicht zien. De Nederlandse regering wordt geheel
oorlog blijft het een afschuwelijk gege-
zichtspunt instituties buiten het bezette Nederland
anti-immigratie minded, zoals ook andere regeringen
ven dat juist uit Nederland driekwart
naar de gebeurtenissen in dit land keken. Uit de voor-
(pijnlijk voorbeeld Engeland) en dan moet de Joodse
van alle Joden werden gedeporteerd en
beelden komt naar voren dat de geallieerden bijna
gemeenschap het zelf opknappen; er ontstaan sociaal
vermoord. Voor het hoogste slachtoffer-
uitsluitend geïnteresseerd waren in het winnen van
getinte hulporganisaties en een vluchtelingenkamp
percentage in heel Noord- en West-Euro-
de oorlog en de nazi’s vooral de besluitvorming rond
in Westerbork; let wel, de religieuze organisaties en
pa zijn meerdere verklaringen. Historici
de Europese Joden wilden regelen. De anti-Joodse
leiders onttrekken zich praktisch geheel hieraan. Na
hebben zich al vele decennia hiermee
verordeningen die de bezetter al in 1941 doorvoerde,
de Duitse inval op 10 mei 1940 en de razendsnelle
beziggehouden. De Duitse historica Katja
kwamen overeen met de maatregelen die ook in
bezetting van Nederland probeerden veel vluchte-
Happe (1970) geeft op die vraag toegan-
Duitsland waren genomen om de Joden economisch
lingen en Joodse Nederlanders (vaak) tevergeefs te
kelijke en heldere maar ook beschamen-
te ont-rechten en te isoleren. Toen de opmars van
vluchten naar België, Frankrijk of Groot-Brittannië.
de antwoorden.
de nazi’s naar het oosten in 1942 vastliep, ging men
Anderen zagen geen andere uitweg dan zich van het
kampen inrichten in Oost-Europa om daar zo snel
leven te beroven. Hoewel de bezetters in de West-Eu-
Het is de kernvraag van haar promotieonderzoek
mogelijk Joden te vermoorden.
ropese landen in het begin niet tegen de Joodse
in Groningen dat de Nederlandse Jodenvervolging
De vraag die Jules Schelvis, één van de negentien(!)
bevolking optraden en zelfs de toezegging hadden
beschrijft die lang voor haar tijd plaatsvond. Happe
overlevenden van Sobibor (van in totaal 33.208
gedaan dit ook in de toekomst niet te zullen doen,
geeft gedetailleerde en vaak onthutsende en pijnlijke
Nederlanders die in dit vernietigingskamp werden
waren de internationale hulporganisaties gewaar-
verklaringen over deze kernvraag. Zij gebruikt
vermoord), bezighield, was: “Hoe kon de wereld tole-
schuwd door de gebeurtenissen in Duitsland.
diverse details, citaten en fragmenten uit talloze na-
reren dat wij, rechtschapen burgers van Nederland,
gelaten dagboeken, brieven, ambtelijke notities van
als uitschot werden behandeld?”
WEINIGEN DAPPER Happe signaleert dat de
hogere en lagere functionarissen. Ook berichten van
De 50.000 Joodse vluchtelingen uit Duitsland en
Duitse bezetter eerst geleidelijk maar vanaf 1941
nazi’s aan hun meerderen in Berlijn worden uitvoerig
Oostenrijk leken in het begin van de jaren dertig in
toch steeds sneller anti-Joodse maatregelen invoer-
geciteerd. Deze studie is zo uitvoerig, indringend en
Nederland hun leven onder behoorlijk gerieflijke
de, zoals het verbod op ritueel slachten medio 1940
buitengewoon gedetailleerd dat dit onderzoek het
omstandigheden te kunnen voortzetten. De vlucht
en de Ariërverklaring in november van dat jaar. Die
nieuwe standaardwerk zal worden voor vele jaren.
van grote aantallen Joden voor het nationaalsocialis-
verklaring vormde voor veel ambtenaren een moreel
Een aantal onderling samenhangende factoren is bij
me had geleid tot internationale aandacht. Het leek
dilemma maar slechts enkele dapperen weigerden en
de omvangrijke moord op Nederlandse Joden door-
uit te groeien tot een internationaal probleem. Maar
namen ontslag. Het was de opstap naar het ontslag
slaggevend geweest. De effectiviteit van het Duitse
door de toename van hun aantal én de pogingen
van alle Joodse ambtenaren én alle Joodse leraren en
bezettingsregime — dat niet zoals in buurlanden
van Nederland met Duitsland goede economische
docenten aan de universiteiten. Aan de Rijksuniversi-
militair was, maar een door rassenhaat gedreven po-
betrekkingen te onderhouden én de hoge werkloos-
teit Leiden werden een en dertig docenten ontslagen
litiedictatuur — dat zich in Nederland uitstekend kon
heid verslechterde de rechtspositie in Nederland
en als reactie hield collega Cleveringa zijn ook nu nog
manifesteren, de onder de Nederlandse bevolking
van vluchtelingen. De vrees door vluchtelingen over-
bekende rede ter ere van zijn Joodse collega-hoog-
wijdverbreide gezagsgetrouwheid, het onvermogen
spoeld te worden kreeg snel de overhand en in 1938
leraar, waarin hij de maatregel volkenrechtelijk
van veel Joodse Nederlanders in te zien dat zij groot
(!) verklaarde minister Goseling Joodse vluchtelingen
bekritiseerde. De studenten gingen daarop in staking
gevaar liepen, en niet in de laatste plaats de moeilijk-
zelfs tot ongewenste elementen en sloot de grens
met als gevolg dat de Duitsers de Leidse universiteit
heden in het kleine en dichtbevolkte land onder te
voor hen. Door de Anschluss op 13 maart van dat jaar,
sloten. Deze universiteit bleef als enige universiteit
duiken of voor de Duitsers te vluchten. Er was dus een
waarbij Oostenrijk zonder slag of stoot werd ‘inge-
in Nederland de gehele bezettingstijd dicht en Cle-
combinatie van verschillende verklaringsfactoren.
lijfd’ bij Duitsland, veranderde veel en de houding
veringa werd gearresteerd. Na het ontslag van alle
Happe toont het falende, aarzelende beleid van de
van de haviken in de Duitse regering stuurden aan op
Joodse ambtenaren deden illegale kranten moeite
secretarissen-generaal (toen de hoogste ambtenaren
oorlog. De Kristallnacht in Duitsland vond plaats in
de lezers te informeren over de wellicht rampzalige
in Nederland), de passiviteit van koningin Wilhel-
de nacht van 9 op 10 november 1938 waarbij synago-
gevolgen van deze maatregelen en zij trachtten
mina en de regering in ballingschap in Londen, het
gen, winkels en woonhuizen, scholen en ziekenhuizen
het gevoel van saamhorigheid te vergroten: “wij
onvermogen of de onwil zich tegen het vermoorden
in brand werden gestoken of geplunderd of vernield,
kennen geen Nederlandse Joden, doch slechts Joodse
van Joodse landgenoten in te zetten. Veel valse hoop
mensen werden aangevallen en bijna honderd Joden
Nederlanders.”
illustreert hoe het kon gebeuren.
werden vermoord. Het nazibewind liet zo zijn ware
8
|
auschwitz bulletin
|
ja argang 63 # 2
V E R V O LG VA N PA G . 7
De onrust in Amsterdam in begin 1941 waar na onge-
DE ELLENDE IS ONBESCHRIJFELIJK Tijde-
dat honderdduizenden Joden in Polen om het leven
regeldheden een WA-man zou bezwijken veroorzaak-
lijk werd een getto in de Amsterdamse Jodenbuurt
waren gebracht. Maar zeker in de eerste oorlogsjaren
te dramatische ontwikkelingen. Na zijn dood werden
ingesteld met prikkeldraad en opgehaalde bruggen.
kwamen weinig mensen de vervolgde Joden actief te
425 willekeurige Joodse mannen als represaille
Er werd door de bezetter een Joodse Raad, gefi-
hulp. De Joodse Raad moest steeds buigen voor de
opgepakt en naar concentratiekampen gestuurd waar
nancierd door de Joodse bevolking, ingesteld die
bezetter en zij kregen de taak te registreren en op te
de meesten bezweken. De Februaristaking op de 25e
verantwoordelijk was voor alle Joden in Amsterdam,
roepen zich te melden. Als dat niet voldoende lukte,
had verdere negatieve gevolgen voor Joodse burgers.
later voor alle Joden in heel Nederland. De activitei-
werd de Nederlandse politie ingeschakeld, eerst om
Vanaf de zomer van dat jaar was de horeca voor
ten van de Joodse Raad komen veel aan bod en zoals
de oproepbrieven te bezorgen. Later om Joden direct
Joden verboden evenals bioscopen, parken, stranden
bekend: ‘Men werkte mee om erger te voorkomen’.
van huis op te halen. Door het verdeel-en-heers-sys-
Dia uit het NSB-archief, voor zover bekend uit 1942-1943.
en zwembaden. In sommige gemeenten werden de
De Duitsers speelden voortdurend een ‘kat en muis
teem werd de Joodse Raad een zeer omvangrijke en
plaatsnaamborden voorzien van “Joden niet ge-
spel’ door de Joodse Raad te laten bepalen wie zij
tegelijk omstreden organisatie. Ondanks dat roemt
wenscht”-borden. In Nederland was voor het bestuur
wilden beschermen of helpen als anderen dan werden
Happe meerdere malen Joodse-Raadmedewerker
geen militaire bezettingsmacht geïnstalleerd zoals
gedwongen zich te melden voor transport ‘naar
Gertrude van Tijn die met anderen onophoudelijk
bijvoorbeeld in België en andere bezette landen maar
het Oosten’. Veel niet-Joodse dagboekschrijvers
probeerde door contacten met internationale Joodse
een verbeten, door rassenhaat gedreven politiedic-
toonden zich geschokt over het lot van de Joden. “De
hulporganisaties in Zwitserland, Palestina en de
tatuur geleid door de Oostenrijkers Seyss-Inquart en
ellende is onbeschrijflijk. De Amsterdamse Joden zijn
Verenigde Staten Joodse vluchtelingen te laten emi-
Rauter.
eenvoudig gek van angst en onzeker over zichzelf en
greren, vaak zonder positief resultaat. Later kwamen
hun kinderen.” Velen hadden ook op de BBC gehoord
de Joint, de Netherlands Jewish Society uit de Ver-
auschwitz bulletin
A P R 2019
|
9
enigde Staten en de Joodse Coördinatie Commissie
omgeving en vriendjes en vriendinnetjes.
vrijstellingen, de ’Sperre’, een systeem waardoor
vanuit Zwitserland steeds meer in beeld om steun te
Halverwege 1941 besloten de Duitsers Joden nergens
Joden konden hopen, naar later bleek valse hoop,
verlenen waar het mogelijk was. Aandacht aan haar
meer naar landen buiten Europa te laten gaan want
aan deportaties te kunnen ontkomen.
werkzaamheden toont dat er ook vanuit de Joodse
zij wilden snel ‘de Endlösung van het Jodenvraag-
Raad positieve initiatieven waren die helaas weinig
stuk’= de EINDoplossing van het Jodenvraagstuk
opleverden. De Joodse organisaties vooral in de Ver-
in de nieuw veroverde gebieden in Oost-Europa
REGERING IN LONDEN EN WILHELMINA EN
enigde Staten en in Palestina waren zeker bereid mee
verwezenlijken, lees: de vernietigingskampen waar
DE BEVOLKING FA ALDEN Happe beschrijft
te werken maar de Nederlandse overheid in Londen
alle Joden werden vermoord. Aanvankelijk ging de
met nauwgezetheid de houding van de secretaris-
weigerde steun, ook financieel. Financiële steun was
Duitse aanval op de Sovjet-Unie zo snel dat men door
sen-generaal die zwak protesteerden tegen deze
uit den boze, want dat zou de vijand kunnen helpen
de overwinningen oprukte richting Moskou en dit
anti-Joodse maatregelen en ook de bevolking stond
en de oorlog verlengen. ”Telkens weer verliepen de
had tot gevolg dat er nog eens ruim twee miljoen
in de eerste jaren van de oorlog niet vooraan bij het
reeds verstrekte visa. Uitreis- en doorreisvisa werden
Joden meer onder Duits gezag vielen. Direct na de
protest tegen de bezetters. Aan de rol van Wilhel-
niet afgegeven of de benodigde toestemmingen be-
snelle opmars in het Oosten gingen de Duitsers in
mina en de Nederlandse regering in Londen worden
reikten Nederland te laat of helemaal nooit.” Gertru-
het Oosten in groten getale Joden vermoorden. In
door haar veel woorden gewijd. Vanuit Londen sprak
de van Tijn en haar medewerkers waren verwikkeld in
januari 1942 vergaderden hoge Duitse beambten
koningin Wilhelmina bijna elke twee maanden tot
een eindeloze papieren-wedstrijd.
onder leiding van Heydrich over het plan om de
het Nederlandse volk in bezet gebied. Van de 34
Later moesten alle Joden die een vermogen hadden
Europese Joden te deporteren. Vanaf dat moment
keer in 5 jaar heeft zij éénmaal zorgen geuit over de
dit inleveren, dat wil zeggen hun (contante) ver-
begon de ‘mogelijke emigratie bij de Zentralstelle für
positie van de Joodse Nederlanders. Na de Februa-
mogen overmaken naar een te openen rekening bij
jüdische Auswanderung’ = het centraal kantoor voor
ristaking werden door radio Oranje alleen algemene
de bank Lippmann, Rosenthal & Co. Daarna mocht
Joodse emigratie. De naam wekte de suggestie dat de
ondersteunende verklaringen geuit, zonder naar de
men een steeds lager bedrag van de eigen rekening
bezetter van plan was Joden uit Nederland te laten
onlusten zelf te verwijzen. Deze terughoudendheid
opnemen totdat de Joden zelf op transport moesten
emigreren en voedde hun hoop het land spoedig te
was ook de daaropvolgende jaren kenmerkend voor
en alle gelden en goederen uit hun huizen werden ge-
kunnen verlaten. Dit bleek een valse hoop. De Joodse
de opstelling van het Nederlandse kabinet. In decem-
transporteerd naar Duitsland. Joodse Nederlanders
Raad meldde daarbij als geruststelling “emigratie,
ber 1942 beseften de geallieerden heel precies wat
(mannen, vrouwen, kinderen) werden opgeroepen
niet deportatie”. Later bleek dat uiteraard onjuist.
de Joden te wachten stond, maar het Witte Huis in
zich te melden maar als de quota die Berlijn vereiste
Het kantoor in het bezette Nederland “moest als
Washington geloofde het eerst niet maar zelfs toen
niet snel genoeg gehaald werden, werden Neder-
model dienen voor de oplossing van het Jodenvraag-
het onomstotelijk vaststond dat heel veel mensen
landse politieagenten ingezet om Joden snel uit hun
stuk in alle Europese landen”– lees: als model voor de
massaal werden vermoord, deden de geallieerden
huizen te halen of er werden razzia’s gehouden.
moord op alle Joden in Europa.
niets hiertegen want de overwinning op nazi-Duits-
Op 11 juni 1942 kwamen de Judenreferenten* in
land had de allerhoogste prioriteit. Hulpverlening
ENDLÖSUNG = EINDOPLOSSING =
Berlijn bijeen. Een Judenreferent werd benoemd
zelfs aan mensen die vermoord zouden worden was
VERMOORDEN De bezetter kwam in april
door Himmler en Eichmann om zo te kunnen toezien
ondergeschikt, zelfs nihil. Kennis over de moord van
1941 met een verordening om alle Joden uit het
op de organisatie van de deportatie vanuit de bezette
alle gedeporteerde Joden had weinig invloed op de
bedrijfsleven te verwijderen. Daardoor verloren de
landen. Omdat het aantal mensen uit Frankrijk
houding van de niet-Joodse bevolking van Nederland.
meesten van de 21.000 winkeliers en ondernemers
dat voor deportatie naar Auschwitz moest worden
Tijdens een bespreking van de Joodse Raad met Aus
hun broodwinning. Ook Joodse artsen, advocaten
opgepakt (100.000) op dat moment niet gehaald kon
der Fünten, de organisator van de deportaties uit
en notarissen mochten vanaf mei 1941 alleen Joodse
worden, werd onder leiding van Eichmann besloten
Nederland, werd door de laatste bevestigd dat het
cliënten hebben. Dit betekende een groot inkomens-
dat daarom uit Nederland niet 20.000 maar 40.000
echt ging om tewerkstelling in Duitsland. Wat kon de
verlies. De Dordtse arts Oscar Cahen stuurde daarom
Joden zouden worden gedeporteerd en daarna ver-
Joodse Raad meer doen dan tijdrekken, mensen op
kort voor de datum zijn patiënten een briefje dat
moord. Men kon in Nederland zonder veel problemen
de lijst van Sperren plaatsen, uitruil via Zwitserland
vormgegeven was als een rouwadvertentie waarin hij
beschikken over een groot aantal Joden en “het
of Palestina regelen met daar wonende Duitsers,
afscheid nam. Joodse kinderen en jongeren mochten
meewerken van de Joodse Raad en het uitblijven van
communiceren met de nietsontziende vijand?
na de zomervakantie van 1941 niet meer naar hun
protesten van de niet-Joodse bevolking en het Neder-
Ook veel geassimileerde Joden onderschatten het
reguliere onderwijsinstellingen maar alleen naar
landse bestuur” droegen daartoe bij. Vanaf de eerste
gevaar, niet in de laatste plaats door het geraffineer-
‘Joodse scholen’ en verloren zo hun vertrouwde
deportaties creëerden de Duitse machthebbers met
de machtsspel van de Duitsers. Wanneer mensen
AMBTENAREN IN NEDERL AND EN DE
* Een Judenreferent was ‘een deskundige in Joodse aangelegenheden’.
10
|
auschwitz bulletin
|
ja argang 63 # 2
V E R V O LG VA N PA G . 9
het vinden van onderduikplaatsen geen sinecure. In
te vallen. […] Zo goed als geen Jood bevindt zich
het dichtbevolkte Nederland was het gevaar groot
thans meer vrij op Nederlandse Bodem, toch zal eens
buitenshuis door onbetrouwbare buren of passanten
het Joodse volksdeel, verminkt, doch niet ontzield,
gezien te worden. Sommigen hielpen onderduikers
zijn plaats hernemen aan de Nederlandse haard-
uit christelijke overtuiging, anderen vroegen geld –
stede.” Minister Jaap Burger (Binnenlandse Zaken)
soms erg veel – voor kost en inwoning. Meer dan 6000
meldde in september 1944, dus tegen het eind van de
Joodse kinderen werden door dappere Nederlanders
oorlog, “dat hij niets zag in het oprichten van aparte
bij dappere niet-Joodse gezinnen ondergebracht
hulpinstanties voor Joden omdat daardoor de indruk
en overleefden gescheiden van hun ouders de
kon ontstaan dat men onderscheid zou maken tussen
bezettingstijd tenzij zij werden verraden. Uiteindelijk
‘Nederlanders’.”
werden van de naar schatting 28.000 ondergedoken
Happe concludeert in haar laatste hoofdstukken dat
Joden door verraders, door politiek geïnspireerden
na mei 1945 de overlevende Joodse Nederlanders
(o.a. NSB’ers), door ijverige SD’ers en politieambte-
zoals bekend een kille ontvangst kregen. Hun huizen
naren nog 12.000 gepakt en gedeporteerd=vermoord.
waren in beslag genomen, hun bezit was weg en de
12.000 mensen is moeilijk voor te stellen. Als er in
niet-Joodse Nederlanders hadden totaal geen begrip
weigerden zich aan te melden voor transport naar
een klas 30 leerlingen zitten en een normale school
of weet wat er zich allemaal in Oost-Europa had
Westerbork gebeurde het ophalen vaak ‘s nachts.
heeft 8 klassen, dan betekent 12.000 jongens en
afgespeeld. De Nederlandse regering en ambtenaren
Daarnaast gaven de zogenaamde ‘Sperren’ die door
meisjes en/of volwassenen toch vijftig scholen.
bogen zich in het kader van de wederopbouw van
de Duitsers samen met de Joodse Raad werden
In april 1942 werd in Nederland, België en Frankrijk
het land over tal van maatschappelijke, politieke en
ingevoerd mensen tijdelijk de valse hoop dat zij wer-
de Jodenster ingevoerd wat tot veel protesten leidde,
economische kwesties. Specifiek Joodse problemen
den gespaard. Want hoe lang zou de oorlog duren?
maar uiteraard tevergeefs. De registratie van Joodse
verdwenen daarbij naar de achtergrond, werden ge-
Wanneer zou de bevrijding komen? Op een bepaald
Nederlanders was door overijverige ambtenaren
negeerd. Het leek vooral van belang om voor Joden
moment waren bijna 22.000 mensen in dienst van
die daar hard aan werkten uitmuntend geregeld.
geen uitzonderingspositie te creëren. Van dit beleid
de Joodse Raad waardoor zij een Sperre hadden en
Die administratie was in België veel minder secuur
waren de Joden de dupe. Opgedoken uit hun schuil-
daarmee de hoop, zoals later bleek valse hoop, dat zij
opgezet, waardoor ook veel minder slachtoffers
plaatsen of teruggekeerd uit de kampen bezaten zij
het zouden redden tot het eind van de oorlog. Onder
vielen. De transporten duurden tot september 1944.
niets, hadden familieleden en vrienden verloren en
die Joden die gesperrt waren of op een of andere lijst
In beestenwagens werden wekelijks soms meer dan
moesten hun plaats in de maatschappij heroveren.
stonden, waren veel Portugese Joden, gedoopte Jo-
1.700 personen per keer vervoerd. “Generalkommis-
den, gemengd gehuwde Joden en Joden in dienst van
sar Rauter beschouwde de hoge deportatiecijfers
Katja Happe’s ’Veel valse hoop’ biedt een gedegen
de Joodse Raad. Katja Happe heeft het in haar studie
als successen van zijn vervolgingsbeleid.” Telkens
overzicht van een zeer pijnlijke geschiedenis in
stelselmatig over Joden hoewel in de Nederlandse
werden Joden opgeroepen zich te melden en indien
Nederland. Het is glashelder geschreven, toeganke-
samenleving veel Nederlanders van Joodse komaf
dat te weinig mensen opleverde, vonden er nieuwe
lijk, zakelijk en nauwkeurig: een meesterwerk. Zij
niets met religie hadden en velen volledig geassi-
grote razzia’s plaats, waartegen ook de Joodse Raad
beschrijft de gewetenloze harteloosheid van de kant
mileerd waren en zelfs nauwelijks wisten dat zij van
niets kon inbrengen. In iets meer dan twee jaar waren
van de Duitsers, de ontreddering bij de Joods-Neder-
Joodse origine waren. Iedereen met tenminste twee
er meer dan honderd transporten uit Westerbork
landse gemeenschap, een gebrek aan compassie bij
Joodse grootouders, die tot een joods-kerkelijke
naar de vernietigingskampen in het Oosten gegaan.
een groot deel van de bevolking, en een overheid die
gemeente behoorden, werd door de nazi’s als Jood
In die twee jaar werden 102.994 Joodse Nederlanders:
vooral wegkeek, in samenhang met de internationale
bestempeld. Door deze definitie te hanteren werden
mannen, vrouwen, kinderen, van baby’s tot grijsaards
onverschilligheid voor wat er met de Joodse Neder-
mensen ‘Jood’ die zichzelf nooit zo hadden gezien of
gedeporteerd naar Auschwitz, Sobibor en Majdanek
landers gebeurde.
hadden willen zien. Discussie over deze racistische
en daar vermoord. Slechts 5000 Joodse Nederlanders
afstammingswetten ontbreekt bij Happe.
keerden terug. Herfst 1943 bleek ook de Nederlandse
Katja Happe, Veel valse hoop. De Jodenvervolging
Vaak uiterst willekeurig werden die Sperren (=‘be-
regering goed geïnformeerd te zijn, wat naar voren
in Nederland 1940-1945. Uitg. Atlas Contact.
schermingen’) weer ingetrokken. Dit verhinderde
komt uit een toespraak van minister-president
Amsterdam/Antwerpen, 2018, 512 pag, isbn
dat veel Joden op tijd gingen onderduiken, want dat
Gerbrandy op 21 oktober 1943 op radio Oranje: “In
9789045035888, ¤39,99
hield immers ook een groot risico in. Bovendien was
Nederland begint over het Joodse drama het doek
auschwitz bulletin
De af beeldingen bij dit artikel zijn af komstig van de Beeldbank WO2, uit de collectie van het niod. Deze pagina: Joodse heer op het Akerkhof, 1942 (detail). Fotograaf J.H. Zijlstra. Groninger Archieven. De man op de foto is waarschijnlijk veehandelaar Elimelech Lazarus Cohen (Veendam 1873 – Sobibor 1943).
A PR 2010
|
11
12
|
auschwitz bulletin
|
ja argang 63 # 2
boekbespreking
Europa tegen de Joden Warum die Europäer? DOOR REMCO ENSEL
D
e Duitse historicus Götz Aly
waarin de historicus de Duitsers aan een
van repliek dienen. Immers, de Holocaust
schreef een ontnuchterende
psychologisch onderzoek onderwerpt. Nijd
was zonder twijfel een Duits project, maar
alternatieve geschiedenis
oftewel afgunst was de algemene noemer
tegelijkertijd kan moeilijk worden volgehou-
van twintigste-eeuwse Eu-
waaronder Aly de prikkelende vragen uit de
den dat het gewelddadig antisemitisme pas
ropese samenwerking met als belang-
titel van deze veelbesproken studie van een
na 1933 de kop opstak. zo leest Europa tegen
rijkste ingrediënten afgunst, profijt,
antwoord trachtte te voorzien. Afgunst over
de Joden als een indringende verhandeling
radicaal-nationalisme en de directe be-
de succesvolle sociale stijging van Joden
over de opkomst van geïnstitutionaliseerde
trokkenheid van vele gewone burgers
en hun overwegend geslaagde aanpassing
Jodenhaat zoals die vanaf het einde van de
bij antisemitisch geweld .
aan de snelle modernisering van Duitsland
negentiende eeuw door Europese volkeren
zorgden voor een breed gevoeld verlangen
en staten werd uitgedragen. Uitmondend in
In Europa tegen de Joden pikt Götz Aly de
de Joodse minderheid op haar plaats te wij-
de massamoord op zes miljoen mede-Euro-
draad op van zijn eerdere studies over de Jo-
zen en uit de samenleving te bannen. Europa
peanen.
denvervolging. Meest bekend is waarschijn-
tegen de Joden is te lezen als een ambitieuze
Het boek is gecomponeerd langs twee
lijk Warum die Deutschen? Warum die Juden?
poging een aantal van de eerdere bevindin-
assen. De eerste is die van het terugkerend
Historicus en journalist Götz Aly. foto Bayerischer Rundfunk
gen nogmaals onder
mechanisme van haat en afgunst waarvan
de loep te nemen en
Europa rond de eeuwwisseling doortrokken
ditmaal in een vergelij-
raakte. Overal vertaalde dit zich in discrimi-
kend onderzoek: Warum
nerende maatregelen tegen Joden: inper-
die Europäer?
king van hun deelname aan het onderwijs
Het is deze keer niet
door beperkende quota of andere beletsels,
slechts Duitsland maar
de afkondiging van studie- en beroepsverbo-
het Europese continent
den en de selectieve inzet van belastingen
als geheel dat terecht-
die joden extra hard troffen. Met de ontluis-
staat voor de genocide.
terende kracht van de herhaling toont Euro-
Misschien wilde de his-
pa tegen de Joden hoe gedurende het gehele
toricus met zijn nieuwe
interbellum overheden en georganiseerde
boek ook enkele critici
burgers steeds weer opnieuw uit hetzelfde
auschwitz bulletin
A P R 2019
|
13
bo ek b e s pr ek i n g
ke angstaanjagende hoogte zijn vriend gelijk
ne belichaamden de Joodse ondernemers,
terugkerende pleidooi – voor, tijdens en na
zou krijgen. De meeste van die stappen had-
tandartsen, advocaten, artsen, schrijvers
de twee wereldoorlogen – voor een verplich-
den zich in de vijftig jaar daarvoor al ergens in
en revolutionairen (in Rusland) de moderne
te zondagssluiting of de verplaatsing van
Europa voorgedaan.
wereld en Aly neemt dit aspect over om de
vaatje tapten. Fascinerend om te lezen is het
de wekelijkse markt naar de zaterdag om de
De tweede as in Europa tegen de Joden is
haat en nijd te verklaren. Dit is tegelijk een
Joodse middenstand de wind uit de zeilen
de chronologie van fatale ontwikkelingen
wat ongemakkelijke stelling omdat juist
te nemen. in polen en roemenië moch-
die gezamenlijk een verklaring bieden voor
de gelijkstelling van Joden met moderne
ten Joodse medicijnen-studenten op een
de zo breed gedragen haatpropaganda,
media, economie en politiek keer op keer in
gegeven moment alleen nog in Joodse lijken
uitsluiting en geweld waaraan Europese
antisemitische propaganda werd uitgelicht.
snijden. De trend bestond erin Joden zoveel
Joden ten prooi vielen vanaf het einde
mogelijk naar de marge van het maatschap-
van de negentiende eeuw. De afgunst, de
desondanks op drift raken van de Joden in
pelijk leven te verbannen en de economie te
jaloezie en verbittering ten aanzien van de
Europa legt Aly bij de succesvolle versprei-
‘ontjoodsen’. Initiatieven of steun voor deze
vermeende maatschappelijke positie van Jo-
ding van nationalistische ideologieën die al
maatregelen waren te vinden in alle geledin-
den speelden hierin een grote rol, maar Aly
voor de Eerste Wereldoorlog Roemenen,
gen van de samenleving. Vijanden vonden
plaatst deze gevoelens van onvrede over de
Polen, Grieken, Litouwers, Oekraïners en
elkaar in hun haat tegen de Joden met als
snelle modernisering en de ongelijke sociale
ook Fransen en Duitsers ertoe aanzetten om
gemene deler het profijt dat marginalisering
stijging in een breder verklaringskader.
te gaan denken in termen van uitsluiting en
en uitsluiting zouden opleveren. Op veel plaatsen komt het tot geweld
Aly’s idee over jaloezie en verbittering hangen samen met wat de historicus Yuri
Een groot deel van de oorzaak voor het
zuivering. De volgende stap wordt gezet na de oorlog toen ditzelfde nationalisme de
tegen Joden. Meest bekend zijn de pogroms
shlezkine heeft beweerd in zijn boek de
leidraad werd in internationaal beleid. De
in het Russische Rijk, maar Götz Aly laat
Joodse Eeuw: Joden hebben het door hun
nationale grenzen werden herschikt om de
zien hoe op veel meer plaatsen en ver voor
idealen en drang naar verbetering van hun
deur vervolgens op slot te draaien. zo wer-
1933 joodse gemeenschappen zich schrap
lot bijzonder goed gedaan in de twintigste
den vervolgden afgesneden van hun enige
moesten zetten tegen het gevaar van plun-
eeuw. Door zich aan te passen en in de
uitweg uit de haat, de onteigening en de
dering en geweld. De terreur, plundering,
beschikbare kansen te springen die de snelle
roof. Roemenisering, litouwisering, hongari-
verkrachting en verjaging in de decennia voor
modernisering bood, mogen zij zich op de
sering, hellenisering, polonisering, tsjechise-
de Eerste Wereldoorlog en daarna waren
borst kloppen als de snelste sociale stijgers
ring of, relatief laat, arisering – zo stelt Aly –
niet slechts de vege voortekenen van de
van de eeuw. We kennen de plattelandsbe-
waren variaties op dezelfde melodie: het tot
shoah, maar kenden een eigen dynamiek. ze
volking in de sjtetls van Oost-Europa – be-
tweederangsburgers verklaren van Joden.
zorgden ook voor een ervaringsgeschiedenis
kend vanwege het geïdealiseerde Anatevka
Ook in communistisch Rusland speelde dit
waar later op kon worden teruggevallen door
– en het nieuwe stedelijk proletariaat –
nationalistische vertoog een steeds grotere
daders en slachtoffers. zo beschreef in 1937
bekend van de verhalen van Herman Heijer-
rol: van het invoeren van identificatiepapie-
de roemeense schrijver Mihail sebastian* in
mans. Maar ook moet erkend worden dat
ren met etnische vermelding, de russificatie
zijn dagboek de toenemende Jodenhaat in
Joden zich overal wisten op te werken tot de
en het tot vijandige ideologieën verklaren
het besef waartoe dit kon leiden. Het begon
maatschappelijke bovenlaag. De kinderen
van zionisme en het sociaaldemocratische
met schelden en pesterijen en mondde uit
van Tevye de melkboer uit Anatevka en de
bundisme.
in een beroepsverbod dat hij in januari 1938
verhalen van sholem aleichem, waaierden
Het radicaal-nationalisme en de etnische
opgelegd kreeg. sebastians vriend, zo valt
uit over de wereld en symboliseren zo de
zuivering leidden overal in Europa tot de uit-
in zijn dagboek te lezen, steunde niettemin
enorme diversiteit in Joodse ervaringen: van
ruil van bevolkingsgroepen. Hierbij gingen
het aanblijven van de huidige regering, want
de ‘achterblijvende’ kinderen in Europa tot
herstelmaatregelen om tegemoet te komen
‘wat na haar komt, zal oneindig erger zijn’.
de kinderen van Tevye die migreerden naar
aan de effecten van de eerste wereldoorlog
sebastian laat stap voor stap zien tot op wel-
Moskou, palestina en amerika. Voor shlezki-
geruisloos over in geplande bevolkingszui-
*zie ook ’Recent’, blz. 23
14
|
auschwitz bulletin
|
ja argang 63 # 2
vering. Aly wijdt een intrigerende paragraaf
over te gaan tot genocidaal geweld. Een
Terreur kon plaatsvinden, in de woorden
aan de systematische, met bureaucratische
storm van kritiek stak op, ook in Nederland.
van aly, in een door omstanders gecreëerde
middelen uitgevoerde, selectie van de lokale
zonder oog voor tegenbewijs werden alle
haag van haat. Radicaal nationalisme, het
bevolking in de Elzas. In dit grensgebied
Duitse burgers aan de schandpaal genageld.
expliciet of verhuld spreken van onechte
worden op basis van de geboorteplaats van
Hiertegenover staat dat, zoals de prominen-
landgenoten die langs slinkse wegen van
ouders en grootouders de Duitsers van de
te historicus Frank Bajohr het eens formu-
‘ons’ profiteren en ‘ons’ land leegplunderen
Fransen gescheiden. Nooit eerder, aldus Aly,
leerde, in 1945 de Duitsers slechts drie da-
waren toen en nu geluiden die steeds harder
kende Europa een zo rigoureus doorgevoer-
ders zagen: Hitler, Heydrich en Himmler. De
gingen klinken. Dat is iets om bij stil te staan
de bevolkingspolitiek.
rest volgde bevelen op of hield zich afzijdig.
in het licht van de Europese Verkiezingen
De strategie van vlucht en emigratie wordt
Nu zien we 200.000-250.000 directe daders
later dit jaar.
bemoeilijkt. In plaats daarvan zijn er in
in duitsland en oostenrijk. zo wist goldha-
het interbellum van bovenaf opgeleg-
gen toch wel een gevoelige zenuw te raken.
de ‘bevolkingstransfers’, ‘evacuaties’ en
Bajohr zelf heeft vooral onderzoek verricht
Götz Aly–Europa tegen de Joden, 1880-1945,
‘repatriëringen’. Voor de joodse ‘nationale
naar de manier waarop in Duitsland ‘gewone
Verbum, 440 blz., isbn 9789493028050, €29,50
minderheden’ zonder natuurlijk ‘thuisland’
Duitsers’, antisemiet of niet, in alle lagen van
leverde deze uitruilpolitiek een onoverko-
de bevolking profiteerden van de onteige-
melijk probleem op. zij kwamen klem te
ning, roof, vlucht en massamoord van Joden.
zitten toen in de jaren dertig onder invloed
wat begon met excessieve belastingheffing
van nationalisme en racisme ook overzee de
door de staat eindigde in openbare veilin-
grenzen dichtgingen. canada wenste geen
gen van Joodse spullen waar vele gewone
‘vreemd bloed’ te importeren, australië zei
burgers bij betrokken waren. Het idee dat
geen ‘rassenprobleem’ te hebben en er niet
Joods bezit de ‘echte’ Duitsers toebehoorde
op te zitten wachten er een te creëren. na
werd blijkbaar heel snel geaccepteerd. In
vijftig jaar van ontrechting, uitsluiting en
andere landen leefden dezelfde ideeën over
terreur konden de Joden – op enkele grote
de welhaast vanzelfsprekende transfer van
in het boek genoemde uitzonderingen na –
goederen naar de zogenaamd ‘rechtmatige’
nergens heen. in 1938 waren op de beruchte
eigenaren.
Conferentie van Évian maar weinig landen die
De noodlottige ontwikkelingen in Europa
bereid waren om Joden op te nemen. Ook
tegen de Joden waren niet onafwendbaar
Nederland was niet happig op het opnemen
noch het resultaat van een vooropgezet
Dr. Remco Ensel is universitair docent cultuurge-
van grotere aantallen vluchtelingen.
plan. Des te meer roept het boek op tot
schiedenis van de Nieuwste Tijd aan de Radboud
waakzaamheid bij stappen die ogenschijnlijk
Universiteit. Tussen 2010 en 2014 was hij gedetacheerd
dere boeken over de rol van antisemitisme.
deel uitmaken van reguliere politiek – zeg-
aan het NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en
In interviews heeft de historicus tegelijker-
gen waar het op staat, radicaal antimigratie-
Genocidestudies.
tijd aangegeven dat antisemitisme alleen de
en vluchtelingenbeleid – maar die inhumaan
Zijn meest recente publicaties handelen over antisemi-
vernietiging niet kan verklaren. Het is nog
uitpakken en een directe impact hebben op
tisme en de verbeelding van 'de Jood' als stereotype in
een hele stap van sluimerend antisemitisme
het lot van bedreigde individuen, families
naoorlogs Nederland (zie ook de website www.antise-
naar genocide. Alweer lang geleden woedde
en minderheden. Europa tegen de Joden gaat
mitisme.nu). Samen met Evelien Gans publiceerde hij
er een heftig debat naar aanleiding van het
niet alleen over stroperige internationale
over de geschiedschrijving van de Jodenvervolging en
boek van Daniel Goldhagen, Hitlers gewillige
politiek of afkeurenswaardig overheidsbe-
het concept van de 'omstander'.
beulen (1996). In dit boek stelde de toen jon-
leid, maar toont tevens hoe burgers, buren
ge Amerikaanse politicoloog met veel bra-
en werknemers betrokken raakten bij plun-
vour dat een diepgeworteld en eeuwenoud
dering en het molesteren van medeburgers,
antisemitisme de shoah verklaarde. duitsers
hoe politie daarbij een oogje dichtkneep en
waren als het ware geprogrammeerd om
rechters niet tot bestraffing overgingen.
Aly’s boek sluit zogezegd aan bij zijn eer-
auschwitz bulletin
A P R 2019
|
15
e e n b i j zo n d e r e d o c u M e n ta i r e
G E R M A N CO N C E NTR ATI O N C A M P S FAC T UA L SU RV E Y D O O R WA LT E R VA N R O S S U M
Het International Film Festival
de omstandigheden in Bergen-Bel-
leven terugkeert en er geen donker-
van Billy Wilder), die vanaf januari
Rotterdam organiseerde in januari
sen, Dachau, Buchenwald en andere
te, verschrikking meer is.”
1946 aan het Duitse publiek werden
2019 een van de weinige openbare
kampen en plekken waar zich gruwe-
Bernstein betrok zijn vriend Alfred
vertoningen van de documentaire
lijkheden hadden afgespeeld. Dit om
Hitchcock als adviseur bij het project
‘German Concentration Camps Factu-
de Duitse bevolking de wreedheden
en de montage begon – tot op 9
Londen lagen sinds 1952 vijf van de
al Survey’. Een bijzondere film, met
te tonen waarvoor ze verantwoorde-
september 1945, na een vertoning
zes filmspoelen in blikken opge-
zeldzame filmbeelden van Duitse
lijk waren. Het materiaal kwam uit
van een ruwe versie, de productie
slagen. Curatoren en filmtechnici
concentratiekampen gemaakt door
Russische, Amerikaanse en Britse
werd gestaakt. De opdrachtgevers
van het museum restaureerden en
de geallieerden.
bronnen (de Fransen hebben geen
vonden dat de montage te lang duur-
complementeerden de film met
filmmateriaal).
de. Bovendien waren ze van mening
gebruik van digitale technologie. Het
dat de vertoning van anderhalf uur
ontbrekende zesde (slot)deel heeft
Walter van Rossum zag de documentaire en ging in gesprek met
vertoond. In het Imperial War Museum in
de Duitse gastprogrammeur van
Olaf Möller: “Heel interessant is het
schokkende beelden averechts zou
het museum zelf geconstrueerd aan
het Rotterdamse filmfestival, Olaf
verschil tussen het Russische, Ame-
werken op de wederopbouw van
de hand van het originele script en
Möller.
rikaanse en Britse materiaal. Het
Duitsland.
draaiboek en achttien uur film die
N
Russische en Amerikaanse materiaal
logvoering’ van het hoofdkwartier
ook in het depot lag opgeslagen.
og voor het eind van de
is een momentopname, eigenlijk om
Olaf Möller: “Mensen lopen dan weg.
Olaf Möller: “Het resultaat, de film
Tweede Wereldoorlog gaf de
te schokken. Het Britse materiaal is
Met een kortere film zou dat niet ge-
German Concentration Camps Fac-
divisie ’Psychologische Oor-
‘mooi’, heeft een bepaalde schoon-
beuren. De grote film zou goed zijn
tual Survey, is geen film uit 1945...
heid. Hoewel de termen mooi en
voor in de rechtszaal. En er waren
het is een film van 1945 en 2019, een
van de geallieerde expeditiemacht
schoonheid in deze context eigenlijk
ook al twee kortere films.”
ontmoeting van twee tijdperken
opdracht tot de productie van een
niet mogen. Veel mensen hebben
documentaire over de concentra-
daar bij het zien van de confron-
hetzelfde materiaal waren namelijk
bewegende beelden ooit gemaakt.
tiekampen, onder leiding van de
terende beelden moeite mee. De
al voltooid: ‘Nazi Concentration
Deze film is een waarschuwing naar
Brits-Joodse filmproducent Sidney
Britse beelden tonen hoop. Soldaten
Camps’ van George Stevens, die werd
en voor het heden.”
Bernstein.
begeleiden de overlevenden op een
gebruikt als bewijs in het eerste
ondersteunende manier. De beelden
Neurenbergproces, en ‘Death Mills’
De documentaire is nog te zien via
tonen toekomst. Dat na deze hel het
van Hanuš Burger (onder supervisie
Youtube, https://bit.ly/2V4DGdf
In de loop van april 1945 legden militaire filmploegen beelden vast van
Twee andere films met grotendeels
met enkele van de meest essentiële
16
|
auschwitz bulletin
|
ja argang 63 # 2
De Nationale Holocaust Herdenking 2019 f oto' s D I R K P. H . S P I T S
Op 27 januari vond net als ieder
De grote groep aanwezigen –
tek st FEDDE SCHOUTEN
Gerdi Verbeet, voorzitter van
tend op de herdenking sprak
jaar de Nationale Holocaust
overlevenden, nabestaanden,
het Nationaal 4/5 mei Comité en
Onno Hoes, burgemeester van
Herdenking plaats, die begon
ambassadeurs uit vele landen,
Duco van Eijkelenburg, leraar
Haarlemmermeer. Een mooie,
met de Stille Tocht vanuit het
vertegenwoordigers uit de
Geschiedenis in opleiding, die
emotionele en zeer persoonlij-
Amsterdamse Stadhuis naar
politiek, de Minister-President
november 2018 met het Neder-
ke toespraak, uit de losse pols
het Wertheimpark. Daar, bij het
en andere afgevaardigden
lands Auschwitz Comité naar
gesproken.
Nooit Meer Auschwitz Monument,
van de regering en alle ande-
Polen reisde. Rabbijn Menno ten
kwamen dit keer opnieuw velen
ren – trotseerde de regen om
Brink zei Kaddisj- en Jizkorge-
Alle toespraken zijn na te lezen op
bijeen om stil te staan bij de
te luisteren naar de toespra-
beden en men luisterde naar de
onze website www.auschwitz.nl
verschrikkingen van het verle-
ken van burgemeester Femke
muziek van het Carmel Quintet
den en de lessen die we daaruit
Halsema, Auschwitz Comité
en het Zigeunerorkest Brandt.
steeds opnieuw moeten trekken.
voorzitter Jacques Grishaver,
Tijdens de lunch aanslui-
auschwitz bulletin
a p r 2019
|
17
18
|
auschwitz bulletin
|
ja argang 63 # 2
Sign of the Times r Ep O rTaG E
DA N I E L LI B E S K I N D OV Er A RC H I TEC T U U R EN WO E D E
DOOr M A X ARIAN EN JACQUELINE STOOP
De woede, het geweld en het
de breuklijnen van de mensen-
van mensen die bouwen met die
omdat ook het ontwerp- en
verdriet tonen van beladen
geschiedenis, maar ook onze
stenen, van politiek ook, en dus
bouwproces zelf een coöpe-
plekken. Met deze heftige
grote behoefte aan herinnering
van overheden die politieke be-
ratief project vormen. Daarin
termen werd de komst van
en herdenking.
slissingen nemen, gekozen door
schuilt volgens Libeskind het
architect Daniel Libeskind
zo nam hij als uitgangspunt voor
mensen uit hun eigen leefge-
onderscheid tussen de woorden
aangekondigd door debatcen-
het ontwerp van het Joodse
meenschap of land of deelstaat.
architectuur en Gebouw.
trum De Balie en het Inter-
Museum te Berlijn de tragische
nationaal Theater (voorheen
ontwrichting van een Davidster,
Volgens Libeskind schept een
ruimte kunnen neutraliseren
de Stadsschouwburg) Am-
en vormt zijn ontwerp voor het
architect niet op de eerste
tot leegte? Wie durft dat te
sterdam, die hem hadden
Nationaal Holocaust Namenmo-
plaats eigen kunstwerken, maar
doen, vraagt Libeskind zich dan
uitgenodigd in de serie Sign of
nument vanuit vogelvluchtper-
allereerst gebouwen, die altijd
ook af. alleen dictators nemen
Times. Maar tijdens het lange
spectief het Hebreeuwse woord
een levende relatie dienen aan
de macht over de ruimte, en
gesprek op 3 april met jour-
voor ‘herinneren aan...’.
te gaan met de gedeelde histo-
minachten die menselijke maat
Hoe zou je ooit de openbare
nalist Lex Bohlmeijer toonde
rie van die leefomgeving. als ar-
van de geest, die zoveel meer
Libeskind zich vriendelijk
INCLUSIEVE ARCHITECTUUR
chitect ben je sociaal dienstbaar
is dan alleen de ratio ooit kan
en sereen, ja zelfs begripvol
architectuur is nooit alleen
aan de vragen van de ruimte en
zijn. En Tijd en ruimte vertellen
voor degenen die protesteren
jóuw project als architect, aldus
de Tijd en aan de geschiedenis
de verhalen van de menselijke
tegen zijn ontwerp voor de
Libeskind, maar een project van
van die leefgemeenschap. zo
ervaringen, en zijn complexer
Namenwand aan de Weesper-
een collectief. Van mensen die
worden de gebouwen die hij
en voller dan alleen feiten of
straat. Het podiumgesprek
vragen stellen, meetekenen en
ontwerpt inclusieve architec-
afmetingen kunnen zijn.
werd geïnspireerd door en
mensen die de stenen maken,
tuur, niet op de laatste plaats
afgewisseld met relevante
DEMOCR ATIE Verhalen hebben
theaterfragmenten en poëzie.
volgens Libeskind te maken met stem en met taal en met
Het zijn internationaal geprezen
generaties, met keuzes ook, met
iconische gebouwen zoals het
de essenties en vragen ook van
Joodse Museum te Berlijn en
onze eigen tijd. Je bouwt dus
het ontwerp voor de na de aan-
nooit in een lege ruimte, aldus
slagen in New York nieuw vorm
Libeskind. Bovendien is het met
te geven world trade center.
architectuur als met muziek.
Je zou kunnen zeggen dat ze
Beide kunstvormen spreken ons
uitdrukking geven aan de spra-
gehele mens-zijn aan. Voordat
keloze menselijke ervaringen en
Libeskind zelf voor architect
emoties van geschoktheid en
studeerde, was hij op veel jonge-
kwaadheid, verlies en verdriet .
re leeftijd ook musicus. En nog
In architectonische vormentaal
altijd speelt hij op zijn accorde-
onthult Libeskind met zijn ont-
on. Muziek heeft dan ook een
werpen en gebouwen niet alleen
grote invloed gehad op hem als
auschwitz bulletin
architect. Hij noemt gebouwen
mentele recht van de 102.000
elkaar. Wat zijn goede keuzes,
met zijn architectonische wetten
afwezigen, de omgebrachte
wat zijn slechte…; ethos is het
dan ook ‘frozen music’, omdat
Joodse stad- en landgenoten en
zoeken naar het juiste en goede
de zeggingskracht net als bij mu-
hun nog levende nabestaanden.
handelen, wezenlijk voor de Po-
ziek toch ook gebonden is aan
zij hebben volgens hem het
liteia, aldus Libeskind die avond.
formele aspecten als akkoorden,
recht herdacht en herinnerd
Diep verbonden met de geschie-
melodie, maatsoort, meerstem-
te worden in het hart van hun
denis van de Joodse bevolking
migheid, ritme en stilte. archi-
voormalige leefomgeving.
in Nederland, ten tijde van de
tecten en mensen leven samen
Daniel Libeskind sprak daarom
Duitse bezetting, is hij geschokt
in de polis, het Griekse woord
van een moeder van alle kunst-
over het feit dat van de West-Eu-
voor de stad, een leefgemeen-
zinnige oud-Griekse Muzen, en
ropese landen, uit Nederland
schap met spelregels, gebaseerd
dus ook van de bouwkunst. Dat
bijna 75% van de geregistreerde
op gedeelde waarden. architec-
was Mnemosyne, moedergodin
Joodse inwoners is weggevoerd
tuur is dan ook tegelijk politiek
van de Herinnering, omdat wij
en de Holocaust niet heeft
en democratie, en de architect
zonder geheugen en herinne-
overleefd. Dat is in vergelijking
werkt aan het project in die con-
ring verloren zijn, niet weten
met belgië met 40% of frankrijk
text. Libeskind sprak ook over
waar we heen gaan. Daarmee is
25% of met Luxemburg 20%,
het moreel hoogstaande streven
het Namenmonument voor hem
een enorm percentage. Het is
gezamenlijk, dus inclusief de an-
ook een waarschuwing naar de
zelfs procentueel gelijk aan po-
der, het goede en rechtvaardige
toekomst.
len, Oekraïne of Litouwen. Hun
a p r 2019
|
19
afwezigheid in Nederland krijgt
na te streven. Hij sprak ook over de kwetsbaarheid van democra-
Inmiddels zijn we nu ruim vijf
gestalte door met hun namen
Blz. 18 boven Ontwerp Namen-
tie, want democratie betekent
jaar later dan de originele
te getuigen, steen voor steen
monument Amsterdam: Hebreeuw-
altijd ook zoeken naar inclusieve
bouwplannen. De bouw van
genoemd in het Namenmonu-
se woord voor ‘herinneren aan’
compromissen, en daarom kost
de Namenmonument aan de
ment. . Nederland moet hier zelf
onder Joods Museum Berlijn:
democratie tijd en is kostbaar
Weesperstraat, in de nabijheid
uitkomen, met eigen democra-
‘Verstoring van de vorm van de
en vaak ook pijnlijk. En Politeia,
van de portugese synagoge en
tische mogelijkheden, zegt hij.
Davidster’
een oud Grieks begrip waarvan
het Waterlooplein, zal plaats
En alleen mensen met een goed
ons woord politiek is afgeleid,
vinden op een plek waar destijds
hart kunnen dit oplossen, aldus
Daniel Libeskind (r) in gesprek met
drukt uit dat het een uitdaging
178 joodse mannen, vrouwen
Daniel Libeskind.
Lex Bohlmeijer
is voor alle betrokkenen voor
en kinderen woonden, die
dat Goede te gaan, en dat is het
werden gedeporteerd. Daarvoor
bereiken van algemeen welzijn.
moeten 24 kleinere en grotere bomen worden gekapt. Omdat
NAMENMONUMENT En dus
de rechter nu heeft besloten dat
beweegt ook Libeskind als ar-
de bomen voorlopig niet gekapt
chitect met zijn ontwerpen mee
mogen worden, loopt de bouw
naar door procedures gewijzig-
van het monument opnieuw
de stadslocaties, zoals voor de
vertraging op.
Holocaust Namenmonument. Tegelijkertijd heeft hij ook grote
Ethiek of het oud-Griekse Ethos
vragen bij het aanhoudend pro-
staat voor gemeenschappelijke
test van een kleine groep bewo-
grond; wát delen wij met elkaar!
ners. Daarom ook moet en wil hij
Wat zijn de herinneringen van
het opnemen voor het funda-
onze leefgemeenschap met
20
|
auschwitz bulletin
|
ja argang 63 # 2
I N M E MO r I a M
Sieny Cohen– Kattenburg D O O r B E R TJ E L E U W
Begin februari overleed Sieny Cohen-
hadden toegestemd, de kinderen de crèche
Wat in de loop van het na-oorlogse weten-
Kattenburg, een van de heldinnen van
uit smokkelen. Dat die acties voor haarzelf
schappelijk onderzoek naar psychologische
het Joodse verzet, bijna 95 jaar oud. Nog
levensgevaarlijk waren, negeerde ze. Op het
effecten van de vervolging naars voren
geen negentien was ze toen ze, alsof dat
nippertje lukte het haar om zelf onder te dui-
kwam, is veelal ook hier, in het leven van
vanzelf sprak, ‘ja’ zei op de vraag of ze
ken, samen met haar vriendje Harry Cohen,
Harry en Sieny, van toepassing. Over hun
mee wilde helpen Joodse kinderen uit de
met wie ze inmiddels, onder druk van de
enorme doorzettingsvermogen na de oorlog,
Hollandsche Schouwburg te smokkelen;
omstandigheden, was getrouwd.
gaat het. Over het wegduwen van verdriet –
kinderen die zonder het ingrijpen van
het deksel moest op de put blijven. Over het
haar en enkele anderen de oorlog vrijwel
HARRY EN SIENY
zeker niet hadden overleefd.
toeging op de crèche, over de gevaren die
verdriet en hoe de kinderen dat desondanks
Over hoe het precies
beschermen van de kinderen tegen datzelfde
dreigden en over het enorme lef dat nodig
voelden, het zelfs overnamen. Hoe de kinde-
Sieny Kattenburg werkte als piepjonge
was om de bezetter om de tuin te leiden, kun
ren, omgekeerd, hun ouders beschermden
kinderverzorgster bij de crèche tegenover
je lezen in het boek Harry & Sieny, overleven
door niets te vragen, door niet lastig te zijn.
de Hollandsche Schouwburg, de plek waar
in verzet en liefde, dat afgelopen oktober ver-
En over de depressie die, decennia later, toch
Joden bijeen werden gedreven voordat ze op
scheen. Esther Shaya schreef het, na urenlan-
de kop opstak. Het wordt allemaal beschre-
transport gingen naar Westerbork en Vught
ge interviews met het echtpaar. Sieny heeft
ven.
en van daaruit naar Duitse concentratie- en
de presentatie ervan gelukkig nog kunnen
Bijzonder is dat Sieny, na veertig jaar te heb-
vernietigingskampen. Op de crèche werden
meemaken.
ben gezwegen, besloot om op basisscholen
kinderen van nul tot twaalf jaar opgevangen
Het boek beschrijft de alledaagse werkelijk-
over haar geschiedenis te vertellen. Dat ze
omdat de Schouwburg al snel overvol raakte.
heid van het echtpaar door de jaren heen.
dat heel goed kon met, ook op hoge leeftijd,
Tot op het allerlaatst, tot op het moment
Over gewone mensen gaat het, die in de
een opvallend heldere, jonge stem, is te ho-
dat, eind september ’43, Schouwburg en
oorlogsjaren in een absurde, moorddadige
ren op de site andereachterhuizen.nl.
crèche werden ontmanteld omdat de bezetter
wereld terecht komen waarin bekenden
Nederland ‘Judenrein’ had verklaard, deed
vijanden worden en wildvreemden helden
Esther Shaya–Harry & Sieny. Overleven in verzet
Sieny wat ze vanzelfsprekend vond: wanho-
blijken te zijn. En over de worsteling om, na
en liefde. Uitg. Gibbon Uitgeefagentschap 2018,
pige ouders proberen te overtuigen dat hun
de oorlog, ‘gewoon’ weer verder te gaan, maar
310 blz. isbn 9789491363948. € 21,00. Zie ook de
kinderen veiliger waren in pleeggezinnen op
dan met de wetenschap dat zo veel van hun
website www.andereachterhuizen.nl, onder de kop
het platteland en vervolgens, als de ouders
naasten zijn vermoord.
Harry en Sieny. grote foto still uit vimeo-video
auschwitz bulletin
a p r 2019
|
21
KO rT L A AT S TE NIEUWS
s ta n d Va n z a k e n n at i o n a a l h o lo c a u s t n a M e n M o n u M e n t
proc edu r e s V ert r ag en bou w n a M en Mon uM en t
Meijer Realty Partners heeft deze 178 namen geadopteerd www.meijerrealtypartners.nl
Dit is waar het echt om gaat. Helaas worden we al maanden gedwongen
de tegenstanders niet weten waar het nu eigenlijk om gaat. Het gaat
om tijd, geld en energie te stoppen in juridische procedures. Kostba-
bijvoorbeeld om de 178 mensen die woonden op de Weesperstraat.
re tijd omdat er iedere dag opnieuw overlevenden en nabestaanden
Precies op de plaats waar nu het monument zal komen...
sterven. Voor hen komt het monument te laat. Je zou bijna denken dat
Dit zijn ze.
Nwe Herengracht 22 hs Rachel Ensel-Worms 1879–1942, 63 jr Joseph Ensel 1875–1942, 67 jr Nwe Herengracht 22 I Izaak Jas 1903– 1943, 40 jr Helena Talhuizen-Jas 1908– 1944, 36 jr Eliazer Talhuizen 888- 1944, 56 jr Nwe Herengracht 24 hs Betty Mia Levie 1942–1943, 1 jr Jansje Levie-Cohen 1916–1943, 27 jr Isidoor Levie 1916–1944, 28 jr Nwe Herengracht 24 I Veronica Stokvis-Swaab 1875–1943, 68 jr Meijer Stokvis 1873–1943, 70 jr Nwe Herengracht 24 II Heintje Krant-Kanis 1895–1943, 48 jr Salomon Krant 1896–1943, 47 jr Nwe Herengracht 24 III Philip Aandagt 1900–1942, 42 jr Weesperstraat 2 hs Mietje Cohen-Aalsvel 1892–1943, 51 jr Weesperstraat 2 bovenhs Martha Kok 1901–1942, 32 jr Weesperstraat 2a II Abraham Wijnschenk 1919–1941, 22 jr Sientje Wijnschenk-Krant 1919–1944, 25 jr Pieter Krant 1886–1943, 57 jr Sara Krant-Gans 1885–1943, 58 jr Rebecca Krant 1926–1944, 18 jr Weesperstraat 2b hs Joseph Pach 1907–1941, 34 jr Betje Pach-Waterman 1907–1943, 36 jr Weesperstraat 2b II Meijer de Haas 1910–1942, 32 jr Hendrika de Haas-Parsser 1908–1942, 34 jr Abraham Joseph Parsser 1883–1943, 60 jr Naatje Parsser-Nikkelsburg 1887–1943, 56 jr Weesperstraat 4 boven Rebecca Elkan-Lopes Carança 1879–1943, 64 jr Maurits Elekan 1872–1943, 71 jr Weesperstraat 4 bovenhs Salomon Haringman 1886–1942, 56 jr Weesperstraat 4 II Judicje Levit 1939–1943, 4 jr Racheltje Hindrika Dresden-Levit 1911–1943, 32 jr Grietje van Bever-Hamburger 1884–1943, 59 jr Weesperstraat 6 Jacques Mouwes 1916–1942, 26 jr Jansje Mouwes-Ouds 1874–1942, 68 jr Hartog Mouwes 1874–1942, 68 jr Weesperstraat 6 I Isaac Deegen 1930–1942, 12 jr Rachel Deegen-Roeper 1907–1942, 35 jr Joseph Deegen 1905–1943. 38 jr Vrouwtje Deegen 1928–1942, 14 jr Samuel Deegen 1949–1942, 2 jr Anna Brandon Bravo 1869–1942, 73 jr Weesperstraat 8 I Isaac Levie Felmans 1916–1943, 27 jr Roosje Felmans-Morpurgo 1883–1943, 60 jr
Weesperstraat 8 II Sara d’Ancona 1903–1931, 12 jr Sara d’Ancona-Belinfante 1903–1943, 40 jr Salomon d’Ancona 1903–1943, 40 jr Eva Henriette d’Ancona 1929–1943, 14 jr Flora Kleerekoper 1887–1942, 55 jr Weesperstraat 8 III Gabriël Rootveldt 1932 – 1943, 11 jaar Abraham Rootveldt 1936 – 1943, 7 jaar Engelina Rootveldt 1936 – 1943, 7 jaar Barend Rootveldt 1904 – 1943, 39 jaar Rosette Rootveldt-Soep 1907 – 1943, 36 jaar Weesperstraat 10 hs Abraham André Duitscher 1920–1941 ,21 jr Sara Benjamins-de Roos 1874–1943, 69 jr Weesperstraat 12 hs Judith de Jong-Cauveren 1898–1943, 45 jr Jacob de Jong 1887–1943, 56 jr Elisabeth Magdalena Agsteribbe-de Jong 1921–1942, 21 jr Weesperstraat 12 I Klara Delmonte-Rodrigues Garcia 1877–1943, 66 jr Mozes Delmonte 1869–1943, 74 jr Weesperstraat 14 hs Louis Vuijsje 1915–1943, 28 jr Schoontje Vuijsje-van Beetz 1881–1943, 62 jr Isaäc Vuijsje 1879–1943, 64 jr Weesperstraat 14 II Rachel Polak-Gokkes 1892–1943, 51 jr Leentje Gokkes-Kraal 1868-–1943, 75 jr Weesperstraat 14 III Elske van Brink 1886–1942, 56 jr Herman van Brink 1860–1942, 82 jr Weesperstraat 16 hs Catharina Philippina Zadok Bonew 1867–1941, 74 jr Weesperstraat 16 I Jacob Marcus Friedmann 1938–1943, 5 jr Judith Friedmann 1935–1943, 8 jr Debora Friemann 1933–1943, 10 jr Rosalina Friedmann-Walg 1903–1943, 40 jr Bernard Friedmann 1904–1943, 39 jr Weesperstraat 16 II Rachel Italiander–Wijnschenk 1871–1943, 72 jr Mauritz Italiander 1877–1943, 66 jr Marcus van Kreveld 1935–1943, 8 jr Roosje van Kreveld-van Gelderen 1899–1943, 44 jr Elias van Kreveld 1900–1943, 43 jr Weesperstraat 16 III Lea de Vries-Coopman 1878–1942, 64 jr Leendert de Vries 1874–1941, 67 jr Weesperstraat 18 I Rachel Degen 1895–1943, 48 jr Rosette Walvis-Degen 1881–1943, 62 jr Gabriël Walvis 1877–1943, 66 jr Weesperstraat 18 II Jacob Lampie 1918–1945, 27 jr Bertha Lampie-Cohen 1890–1942, 52 jr Mozes Lampie 1891–1942, 51 jr Willem Lampie 1924–1942, 18 jr
Weesperstraat 20 hs Sara Koster 1881–1943, 62 jr Saartje Blits-Meents 1901–1943, 42 jr Betsy van Kreeveld 1930–1943, 13 jr Kaatje van Kreeveld-Tokkie 1892–1943, 51 jr Isaac van Kreeveld 1889–1943, 54 jr Weesperstraat 20 I Eva Velders 1924–1943, 19 jr Weesperstraat 24 hs Levi Gans 1929–1943, 14 jr Lena Gans 1933–1943, 10 jr Betje Gans-Cosman 1905–1943, 38 jr Salomon Gans 1906–1943, 37 jr Weesperstraat 26 hs Leentje Gans-Nikkelsberg 1872–1943, 71 jr Emanuel van Beseme 1917–1942, 25 jr Rosette van Beseme-Baske 1869–1942, 73 jr Ezechiël van Beseme 1873–1942, 69 jr Mozes van Beseme 1905–1941, 36 jr Weesperstraat 26 Ia Esther Knoop-Morpurgo 1878–1943,65 jr Weesperstraat 26 II Esther Pach-Spanjar 1880–1943, 63 jr Weesperstraat 26 III Keetje Aluin-Doof 1881–1942, 61 jr Weesperstraat 28 hs Joel Gosler 1922–1942, 20 jr Debora Gosler-Waterman 1896–1942, 46 jr Isaäc Gosler 1896–1944, 48 jr Marianne Kool-Gosler 1921–1943, 22 jr Samuel Gosler 1925–1944, 19 jr Weesperstraat 28 II Ezecheiel Worms 1919–1943, 4 jr Rachel Worms-van Beseme 1906–1943, 37 jr Louis Worms 1907–1941, 34 jr Hijman Worms 1936–1943, 7 jr Weesperstraat 28 III Samson Pach 1940–1943, 3 jr David Pach 1942–1943, 1 jr Kitty Pach-Lopes Cardozo 1922–1943, 21 jr Juda Pach 1916–1945, 29 jr Weesperstraat 30 Jacob Koekoek 1871–1943, 72 jr Weesperstraat 30 I Simon van Hes 1926–1944, 18 jr Schoontje van Hes-Tak 1894–1943, 49 jr Benjamin van Hes 1899–1942, 43 jr Leo van Hes 1923–1944, 21 jr Weesperstraat 30 II Catharina Hilversum 1931–1943, 12 jr Branca Hilversum 1923–1943, 20 jr Mietje Hilversum-Koekoek 1898–1943, 45 jr David Hilversum 1899–1943, 44 jr Weesperstraat 32 Aaltje Hoos 1864–1943, 79 jr Rebekka Hoos 1868–1942, 74 jr Abraham Hoos 1866–1942, 76 jr Kaatje Hoos 1860–1940, 80 jr Weesperstraat 32 hs Esther Gokkes-Lopes Salzedo 1905–1943, 38 jr Eva Lopes Salzedo-Pachter 1876–1943, 67 jr
Weesperstraat 32 I Hanna Frank-Lopes de Leao 1870–1941, 71 jr Isaäc Bromet 1879–1942, 63 jr Philip Gokkes 1900–1942, 42 jr Ezechiel Pinto 1929–1943, 14 jr Janse Pinto-Gokkes 1898–1943, 45 jr Mozes Pinto 1901–1943, 42 jr Catharina Pinto 1933–1943, 10 jr Weesperstraat 34 I Lea Vos-Mok 1869–1943, 74 jr Jacob Vos 1868–1943, 75 jr Weesperstraat 34 III Nathan Salomon Spreekmeester 1931–1943, 12 jr Eva Spreekmeester-Walvis 1907–1943, 36 jr Isaäc Spreekmeester 1905–1943, 38 jr Esther Vreeland-Sanders 1922–1943, 21 jr Abraham Sanders 1924–1942, 18 jr Sonja Brand 1934–1943, 9 jr Frijda Brand-Brand 1907–1943, 36 jr Isaak Mojzesz Brand 1899–1944, 45 jr Betje van Emrik 1942–1942, 4 mnd Margaretha van Emrik-Wurms 1917–1942, 25 jr Bernard van Emrik 1918–1944, 26 jr Saartje Walvis-IJer 1897–1942, 45 jr Abraham Walvis 1891–1942, 51 jr Weesperstraat 36 hs Johannes Matheus van Schaik 1935–1943, 8 jr Weesperstraat 36 I Iwan Goudsmit 1926–1942, 16 jr Grietje Tokkie-Goudsmit 1921–1943, 22 jr Josephine Goudsmit-Stofkooper 1891–1943, 52 jr Benjamin Goudsmit 1897–1943, 46 jr Sientje Goudsmit 1928–1943, 15 jr Weesperstraat 36 II Veronica Wurms 1929–1943, 13 jr Kaatje Wurms 1927–1943, 16 jr Rachel Wurms-Buijtenkant 1907–1943, 36 jr Judith Bakker-Peperwortel 1864–1943, 79 jr Levie Bakker 1867–1943, 76 jr Weesperstraat 38 Rachel de Haas 1893–1943, 50 jr Weesperstraat 38 I Lea Cohen Paraira-Baruch 1883–1942, 59 jr Jacob Cohen Paraira 1879–1942, 63 jr Weesperstraat 38 II Michiel Cohen 1908–1943, 35 jr Nwe Keizersgracht 1 Hartog Porcelijn 1911–1942, 31 jr Nwe Keizersgracht 1 c-II Sophia de Vries-Troostwijk 1874–1943, 69 jr Meijer de Vries 1881–1943, 62 jr Nwe Keizersgracht 1 c-III Erich Oser 1906–1942, 36 jr Nwe Keizersgracht 3 hs Baila Toronczyk-Orbach 1872–1943, 71 jr Szmul Toronczyk 1865–1943, 78 jr Ire Goldmark 1891–1943, 52 jr Nwe Keizersgracht 3 Bajla Lederman 1884–1942, 58 jr
22
|
auschwitz bulletin
|
ja argang 63 # 2
co luM n aw r a h a M M ei j er s
O
DIE NEUSJES, JE WEET WEL . . .
O K D I T J a a r was
aan tafel. De kennis – een keurige man,
menleving zijn dan verwilderde hooligans
het een indrukwekken-
zo te zien – vertelde in Laren (NH) in een
en dat hij Joden veroordeelde in klassieke
de bijeenkomst in het
villa te wonen. Hij had bij de Hema in de
clichés. clichés die hebben geleid tot de
hoofdstedelijke Wert-
hoogste echelons verkeerd. Feestjes met
moord op miljoenen Joodse kinderen,
de directie. Leuke herinneringen. anekdo-
vrouwen en mannen: ‘Misschien heeft u
Herdenking op 27 januari. Grote opkomst,
tes. Vervolgens ging het gesprek als bijna
daar bij toeval wel eens over gehoord,
ondanks de extreme plensbuien. De strek-
vanzelfsprekend over de grote verschui-
mijnheer.’ En zo raasde ik, mijn woorden
king van de toespraken die werden gehou-
vingen die de laatste jaren plaats vinden
zorgvuldig kiezend, zo’n vijf minuten door.
den was dat er ook in ons land een groei
binnen de bekende warenhuizen. Ik zei
Monoloog door een boze Jood, zeg maar.
van het antisemitisme zichtbaar is, zowel
niet meer in de Bijenkorf te komen omdat
Daarna begon de antisemiet Geduldig &
in de openbare ruimte, maar ook en vooral
daar de focus voornamelijk op russische
Blij uit te leggen dat hij altijd met Joden
via de (a)sociale media. Omdat ik de eer
en aziatische nieuwe rijken is gericht. En
had samengewerkt. Dat het altijd van die
had om tekstueel het een en ander bij te
da’s niet mijn wereldje...
prettige mensen zijn. Dat hij alleen maar
dragen aan die bijeenkomst, bezocht ik ter
Na mijn relaas wreef de keurige kennis
goede herinneringen heeft aan Joden.
oriëntatie de dagen voor de herdenking
samenzweerderig over zijn neusvleugel
zoetsappige bla…bla…bla. een dergelijke
enkele anti-Joodse sites. En daar word je
en zei: ‘Dat is nog een erfenis van die
kruiperige reactie is niets minder dan een
niet vrolijk van. Glashard drong het (weer)
neusjes’. Onze vriend keek verbaasd en zei
laf verweer. Ik heb hem verder genegeerd.
tot mij door dat wij alert moeten blijven.
niet te begrijpen wat hij bedoelde. Weer
heimpark tijdens de Nationale Holocaust
wreef hij over een neusvleugel: ‘Dat komt
aan het eind van de verpeste avond – ik
Twee willekeurige opmerkingen die ik van
door die neusjes van vroeger. Je weet
stond bij de garderobe – kwam hij aange-
‘Joodsonvriendelijke’ sites heb geplukt – Ik
wel.’ Ik was bang dat ik het dondersgoed
struind, greep mijn hand en zei z’n excuses
citeer letterlijk: ‘Hun zouden alle joden
begreep, maar reageerde voorlopig niet.
aan te willen bieden. Ik antwoordde dat ik
gewoon moeten brandmerken met de
Toen onze vriend het nog niet snapte, zei
hem een erg domme man vind. Hij richtte
bekende Jodenster, dan zijn die voor
de keurige kennis nadrukkelijk. ‘Die neus-
zich bozig op en zei: ‘Dat zijn uw woorden’,
iedereen herkenbaar. Want je kan niet van
jes, joh. De Jidden!’
en verdween voorgoed uit mijn leven,
iedereen zien of hij wel of geen Jood is’.
naar ik hoop. –
En: ‘Verhoudingsgewijs winnen veel Joden
Nota bene: Beide warenhuizen zijn door
een Nobelprijs’. Er volgt een rij Joodse
Joodse ondernemers opgericht; de
laureaten, waarna het bericht wordt
bijenkorf door simon goudsmit, de hema
afgesloten met – u raadt het denk ik al:
(waar die keurige kennis dus flink heeft
‘Daarvoor zal wel een aardig bedragje aan
verdiend) door Leo Meyer en arthur Isaac.
smeergeld van Joden richting het bestuur van de Nobelprijs zijn gegaan’.
Ik was razend en vertelde het heerschap met enige stemverheffing dat ik joods
Maandagavond, een dag na de herden-
ben. Dat hij dat toch aan mijn neusje
king, zijn mijn vrouw en ik voor een goed
had kunnen zien. Dat hij een klassiek
doel wezen eten in de nogal parmantige
voorbeeld van Jodenhaat is. Dat de dag
hoge hotelschool. samen met vrienden
daarvoor was gewaarschuwd voor men-
en kennissen van hen, een echtpaar, dat
sen als hij die, gestoken in onberispelijk
we niet eerder hadden ontmoet, zaten we
maatkostuum, gevaarlijker voor onze sa-
e-mail awraham.meijers@hetnet.nl
auschwitz bulletin
a p r 2019
|
23
bo ek en en zo R EC E NT V E R S C H E N E N
s a r a h b r e M er
Mihail sebastian (1907–1945)
ik-personage, een Jood in roe-
vaak schokkende kroniek over
is het pseudoniem van de roe-
menië, tussen 1927 en 1933.
veerkracht en wanhoop in tij-
meens-Joodse schrijver Josif
Grote delen van het boek is het
den van populistische retoriek
hechter. zijn roman staat vol
personage aan het denken en
en oorlogsdreiging.
gedachten over Joodse iden-
dat kan wel taaie kost zijn om
titeit en laat zien hoe nazisme
te lezen. De lezer wordt aan
mihail sebastian, Sinds
en antisemitisme langzaam
het denken gezet: wat voor
tweeduizend jaar, Vertaald door
steeds normaler werden in de
mens wil ik zelf zijn? Een aantal
Jan Willem Bos. Uitgeverij De
jaren 30. geschreven in 1934 is
personages zijn vooral ver-
Bezige Bij, Amsterdam, 2018
het boek zeer de moeite waard
tolkers van ideeën, zoals een
(318 blz.), isbn 9789403122700,
van het lezen en eigenlijk is het
communist, een zionistische
€ 20,99
vreemd dat Sinds tweeduizend
pionier of juist de antisemiet.
jaar nu pas in het Nederlands
Met iedereen gaat het ik-perso-
Zie ook het artikel van Remco
vertaald is. als lezer volg je een
nage in discussie. Een heldere,
Ensel, blz. 12-15
Het boek beschrijft de lotge-
Door de oorlog wordt het
levens gered.’ Het verhaal
vallen van de twee Joodse
jonge gezin uit elkaar gerukt.
is gebouwd op degelijke
families Leefsma en Nieweg uit
Vader wordt weggevoerd en
feitenkennis, het cement voor
Gorredijk en appingedam. Een
komt niet meer terug. Moeder
de roman is fictie. een verhaal
blik op de familiestamboom
en dochter duiken onder,
over veerkracht en de moed
voorin het boek laat hun lot
gescheiden van elkaar. ‘Ik zie
van mensen.
zien: velen zijn vermoord in de
het als een eerbetoon aan mijn
oorlog.
moeder' vertelt sara bij de pre-
pauline broekema, Het
Het huwelijk tussen Meijer
sentatie van het boek, 'pauline
uiterste der zee, Uitgeverij De
Nieweg en Mies Wolf verbindt
is in de huid van mijn moeder
Arbeiderspers, Amsterdam,
de families. Hun dochtertje
gekropen. Mijn moeder moest
2018 (319 blz.), isbn 97890295
sara wordt in 1941 geboren.
mij laten gaan, dat heeft onze
25664, € 21,99
Een bijzonder boek, een pren-
na. Op elke twee bladzijden
extra informatie over anne’s
tenboek, waarin het verhaal
staat steeds een vullende
leven.
van anne Frank verteld wordt.
tekening met daarbij twee of
Het is het derde deel in de
drie zinnen tekst. Haar verhaal
maria isabel sánchez
serie ‘Van klein tot groots’ , die
wordt op een kernachtige
vegara (tekst) en sveta
kinderen (én volwassenen) de
manier verteld, waarbij de illus-
dorosheva (illustraties),
levensverhalen laat ontdekken
traties de sfeer benadrukken.
Anne Frank, Vertaald door Antje Schoehuys-Blaak.
van belangrijke vrouwen uit de Het is de uitgeverij gelukt de
Uitgave in de serie ‘Van klein
boodschap duidelijk over te
tot groots’. Uitgeverij De Vier
Een prentenboek met zwart-
brengen op een manier die
Windstreken, Rijswijk, 2019
wit illustraties, op het gekleur-
geschikt is voor kinderen vanaf
(32 blz.), isbn 9789051166965,
zes jaar. achterin een tijdlijn en
€ 14,50
wereldgeschiedenis.
de omslag van anne’s dagboek
Het is altijd druk bij
Slagerij Zikking & Zn!
Drukkerij Peters Amsterdam BV
Marathonweg 52, 1976 TB Amsterdam
Tel. 020– 696 34 34 info@drukkerijpeters.nl www.drukkerijpeters.nl
hoge service, persoonlijke aanpak
telefoon 020 – 66 28 652
Schepenbergweg 33 1105 AS Amsterdam-Zuidoost
Steun nu het
holocaust namenmonument nederland DUIZENDEN GINGEN U AL VOOR. GA NAAR ONZE WEBSITE EN DONEER. HELP ONS MET BOUWEN!
Discriminatie en vervolging bestaan nog steeds. Er is dus reden genoeg om het verleden actueel te houden. Daarom steun ik het werk van het Nederlands Auschwitz Comité.
WWW.NAMENMONUMENT.NL L. Tertaas gebro sales bv
