Auschwitz Bulletin, 2018, nr 04

“In blijvende herinnering aan de overlevenden van Auschwitz, die het Nederlands Auschwitz Comité hebben opgericht” — sinds 1956

ja argang 62

|

nummer 4

|

d e c e m b e r 2 0 18

auschwitzbulletin k wa r ta a l b l a D Va n h e t n e d e r l a n d s au s c h w I t z c O m I t É

N O O I T M E E R AU S C H W I T Z L E Z I N G Interview met professor Philippe Sands

RIJK SBOUWMEESTER ADOPTEERT NAMEN Floris Alkemade doneert deel prijs aan Namenmonument

WAT W E T E N Z E E R N O U VA N ?

Marc van Berkels onderzoek onder Nederlandse jongeren

D E J E U G D H E E F T D E TO E KO M S T Hoe bereik je het beste jongeren

Steun het Nationaal Holocaust Namen monument.

Juist nu b i j D r ag e n k a n a l Va n a F 3 e u r o !

De Nooit Meer Auschwitz Lezing 2019 wordt gehouden door de Britse mensenrechtenadvocaat Prof. Philippe Sands.

Aan hem wordt tevens de Annetje Fels Kupferschmidt onderscheiding uitgereikt. De lezing zal in het Engels worden gehouden.

Nooit Meer Auschwitz Lezing 2019

plaats Koninklijk Instituut voor de

kaarten reserveren

Problemen bij het digitaal aanmelden? De

Tropen, Amsterdam

Aanmelden vóór 1 januari 2019 via de website

helpdesk is bereikbaar op werkdagen tussen

datum Donderdag 24 januari 2019

www.aanmelder.nl/nmalezing2019. Er is

14:00 uur en 16:00 uur via 020-6564802.

tijd 15:00 uur, zaal open vanaf 14:30

slechts een beperkt aantal kaarten beschikbaar; kaarten op volgorde van aanmelding.

Voor de achtergronden van de Nooit Meer Auschwitz Lezing en van de spreker zie het in-

U ontvangt uw toegangsbewijs met

terview met Philippe Sands in dit nummer,

QR-code per omgaande per e-mail.

blz. 6 t/m 9.

Omslag Professor Philippe sands (foto alamy) Inzet jacques grishaver en rijksbouwmeester Floris alkemade (foto Dirk spits)

auschwitz bulletin

D ec 2018

|

3

inhouD

het nederlands auschwItz cOmItÉ het nederlands auschwitz comité draait volledig op vrijwilligers. uw financiële steun is enorm belangrijk. met uw bijdrage kunnen we de herinnering aan de holocaust levend houden, ook bij nieuwe generaties.

Doneren kan tegenwoordig op eenvoudige wijze via onze website www.auschwitz.nl. U kunt kiezen uit verschillende mogelijkheden — eenmalig, per maand of per jaar. Ook kunt aangeven of u daarbij het Auschwitz Bulletin thuis wenst te ontvangen. Het Bulletin verschijnt vier keer per jaar.

Buurtwandeling met jongeren, tijdens bezoek aan het verzetsmuseum (foto sandra ter mijtelen)

cartoon ‘Droosjes over het

Holocaust Namenmonument’ / 13 Willem Vleeschouwer geeft zijn visie

column

‘Een kind van zes jaar weet weinig’ / 22 Awraham Meijers over zijn onderduikperiode

cultureel

Over ‘de politiek van herinneren’ / 20 Bertje Leuw bespreekt de autobiografie van Raul Hilberg Recent verschenen / 23 Sarah Bremer

Voor de inhoud van de artikelen die ondertekend zijn is alleen de auteur verantwoordelijk.

Overname van artikelen is toegestaan, mits met toestemming van de auteur en de redactie.

actueel Opdat wij hen niet vergeten / 6 Ellen

Lock in gesprek met professor Philippe Sands over zijn beweegredenen en over zijn boek over de oorsprong van genocide Wat weten zij er nou van / 10 Sarah Bremer interviewde Marc van Berkel over zijn onderzoek onder Nederlandse jongeren naar hun kennis van de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust Terug naar Westerbork / 12 aankondiging van een (fiets)project voor studenten uit Nederland en Duitsland De jeugd van tegenwoordig / 14 Walter van Rossum vroeg een aantal instellingen naar hun activiteiten op het gebied van jongereneducatie

herdenken

Kristallnacht / 21 Fedde Schouten over een in de Verenigde Staten opgedoken fotoalbum met foto's van daders tijdens Kristallnacht

INTEGR ALE LIVE TELE VISIE- UIT ZENDING VIA NOS

nationale holocaust herdenking 2019 zondag 27 ja n ua r i—w erthei mpa r k, a mster da m

Op 27 januari 2019 zal het 74 jaar geleden

bloemen bij het monument te leggen. Voor

zijn dat het concentratie- en vernietigings-

diegenen die slecht ter been zijn, zijn in het

kamp Auschwitz werd bevrijd. De VN heb-

Wertheimpark zitplaatsen aanwezig. Om

PrOgramma samengevat

ben deze dag uitgeroepen tot Holocaust

kracht bij te zetten aan het belang van de doel-

10:00 Verzamelen voor de Stille Tocht in de

Memorial Day. Deze dag staat symbool

stelling ‘Nooit Meer Auschwitz’ is een grote

hal van het Stadhuis te Amsterdam, hoofdin-

voor het Herdenken en ter nagedachtenis

opkomst, als een signaal tegen het opkomend

gang aan de Amstelzijde

van alle slachtoffers van de Holocaust.

antisemitisme, van buitengewone betekenis.

11:00 Begin Stille Tocht naar Wertheimpark

Dus is niet alleen uw deelname maar ook die

11:30 Herdenking bij het Spiegel-

In Nederland wordt de bevrijding ieder jaar

van uw kinderen, familie, vrienden en kennis-

monument ‘Nooit Meer Auschwitz’

herdacht op de laatste zondag van de maand

sen, meer dan ooit van grote waarde.

12:15 Vertrek van bussen naar het Wibauthuis

ken in het algemeen kan aanschaffen.

(enkele reis)

januari. Het Nederlands Auschwitz Comité organiseert op zondag 27 januari 2019 de

lunchbIjeenkOmst

12:30 Zaal van het Wibauthuis open

Nationale Holocaust Herdenking bij het

De lunchbijeenkomst vindt na de herdenking

13:15 Begin lunchbijeenkomst

Spiegelmonument ‘Nooit Meer Auschwitz’

plaats in het Wibauthuis, Wibautstraat 3b

diverse sprekers

in het Wertheimpark te Amsterdam, gevolgd

1091 gh Amsterdam. Deelnemers kunnen

muziek Jewish Music Band o.l.v. Hans

door een lunchbijeenkomst in het Wibauthuis

gebruik maken van het gratis busvervoer van

Schnabel

in Amsterdam.

het Wertheimpark naar het Wibauthuis.

15:30 Einde lunchbijeenkomst

De zaal in het Wibauthuis gaat om 12.30 herdenkIng

uur open. De lunchbijeenkomst begint om

liVe teleViSie-UitzeNdiNG

Vanaf 10:00 uur bent u welkom in het Stad-

13.00 uur. Evenals voorgaande jaren zijn wij

De Nationale Holocaust Herdenking 2019 zal

huis van Amsterdam, ingang Amstel. Om

genoodzaakt u voor de lunch een bijdrage

weer door de nos integraal worden uitgezon-

11:00 uur vertrekt vanaf het Stadhuis de Stille

in de kosten te vragen van €15. De wijze van

den op tv.

Tocht naar het Wertheimpark. De herden-

bestellen vindt u onder deze aankondiging.

king begint om 11:30 uur met toespraken

De lunchbijeenkomst heeft altijd een infor-

waarna het Jizkor en Kaddisj worden uit-

meel karakter en is bestemd voor iedereen!

gesproken. Hierna is er gelegenheid voor

Standaard is de boekentafel aanwezig, waar

organisaties en particulieren hun kransen en

men boeken over o.a. de Holocaust en herden-

r e s e rv e r e n LU N C H B i J e e N KO M s t

Voor het reserveren van plaatsen voor de lunchbijeen-

wij verzoeken u het totaalbedrag, gelijktijdig met het

komst verzoeken wij u de in dit blad opgenomen kaart

opsturen van de kaart, over te maken op rekening:

vóór 15 januari 2019 op te sturen naar:

NL53 ABNA 0414646282 tnv Nederlands Auschwitz Comité,

nederlands auschwitz comité

amsterdam (graag alleen deze rekening gebruiken), onder

Postbus 74131

duidelijke vermelding van uw naam en het aantal lunches.

1070 bc amsterdam Kaarten kunnen wij pas versturen na ontvangst van uw betaling.

auschwitz bulletin

cO lO fO n

kennIs bIj de jeugd

AUSCHWITZ BULLETIN

d

redactie Max Arian, Sarah Bremer, Bertje Leuw, Awraham Meijers, Theo van Praag, Walter van Rossum, Herbert Sarfatij, Fedde Schouten, Dirk Spits

D ec 2018

|

5

it laatste nummer van

inmiddels wereldberoemde boek East meets

2018 staat een beetje in het

West (vertaald in het Nederlands onder de

teken van educatie. Dit jaar pu-

titel Galicische wetten. Over de oorsprong van

bliceerde Dr. Marc van Berkel

Genocide en Misdrijven tegen de menselijkheid).

[beeldredactie] Yoka Verduin [correctie]

over de uitkomsten van zijn onderzoek naar

redactiesecretariaat

het kennisniveau van jongeren in Nederland

In dit nummer ook ruime aandacht voor een

Postbus 74131, 1070 bc Amsterdam

over de Tweede Wereldoorlog en de Shoah.

aantal boekuitgaven van recentere datum. In

email redactie@auschwitz.nl

U leest erover in het interview dat Sarah

kort bestek in Sarah Bremers vaste rubriek

Bremer met de onderzoeker had.

Recent verschenen, waarin elke keer drie

NEDERL ANDS AUSCHWITZ COMITÉ

uitgaven worden aangestipt. Bertje Leuw

secretariaat Postbus 74131,

Van Berkels onderzoek was voor ons ook

heeft een uitgebreidere beschrijving gemaakt

1070 bc Amsterdam

aanleiding te kijken naar hoe de belangrij-

van Raul Hilbergs autobiografie Politiek van

tel: 020 672 33 88

ke ‘herdenkingsinstituten’ in Nederland

herinneren. Hilberg is bekend geworden door

email info@auschwitz.nl

omgaan met de overdracht van kennis over

zijn belangrijkste werk De vernietiging van

www.auschwitz.nl

de Tweede Wereldoorlog en Holocaust op de

de Europese Joden, wat zoveel moeite heeft

financiële administratie

Nederlandse jeugd. Walter van Rossum deed

gekost om gepubliceerd te krijgen, blijkt uit

email financien@auschwitz.nl

een rondje langs de velden en brengt zijn

zijn autobiografie.

bank iban: nl53 abna 0414646282

bevindingen bij elkaar in een ruim artikel

bic: abnanl2a

over dit onderwerp.

abonnementenadministratie Postbus 74131, 1070 bc Amsterdam tel: 020 600 34 55 email abonnement@auschwitz.nl database beheer Akrav-automatisering & Consultancy vormgeving Fedde Schouten druk Drukkerij Peters Amsterdam bv het auschwitz bulletin is een uitgave van

De Kristallnacht-herdenking leidde tot een prachtige toespraak van Awraham Meijers,

Natuurlijk in dit nummer ook aandacht voor

die in iets ingekorte vorm in dit Auschwitz

de Nooit Meer Auschwitz Lezing die traditie-

Bulletin te lezen is. Kristallnacht is ook het

getrouw jaarlijks gehouden wordt eind van

onderwerp van een fotoalbum dat is opge-

de maand januari. De komende editie zal de

doken in de vs, een bijzondere vondst waar-

Britse mensenrechtenadvocaat professor

over op Twitter voor het eerst werd bericht.

Philippe Sands de lezing uitspreken. Bij die gelegenheid zal hem ook de Auschwitz Award

Natuurlijk is er ook aandacht voor de – dit

worden uitgereikt: de Annetje Fels Kupfer-

keer zeer positieve – ontwikkelingen rond-

schmidt onderscheiding.

om het Holocaust Namenmonument. De vergunningen voor de bouw zijn nu definitief

het nederlands auschwitz comité

In aanloop hiervan had Ellen Lock in diens

afgegeven. Met dat mooie nieuws gaan we

De activiteiten van het Nederlands

woonplaats Londen een interview met

vol goede moed het nieuwe jaar in!

Auschwitz Comité worden mede mogelijk

Philippe Sands. Daarin gaat Sands vooral

gemaakt door het vfonds

in op de ontstaansgeschiedenis van zijn

— Fedde Schouten

in dit nummer de oPgavek a art voor De natIOnale hOlOc aust herdenkIng 2019 en reserVeren toegang Voor De NOOit Meer aUSCHwitz- leziNG 2019

6

|

auschwitz bulletin

|

ja argang 62 # 4

n oo i t m eer aus c h wi t z l e zi n g 2019

Ik geef hun een gezicht, opdat wij hen niet vergeten in gesPrek met PhIlIPPe sands

— Door ELLEN LOCK

auschwitz bulletin

i n t erV i e w

Als advocaat bij verschillende internationale strafhoven is Philippe Sands gewend om grondig onderzoek te doen naar het bewijsmateriaal bij rechtzaken over misdaden tegen de menselijkheid. Onderzoek waarbij elk detail telt.

Sands neemt in zijn boek ‘East West Street’ (2016) zijn publiek mee in een zoektocht naar de oorlogsgeschiedenis van zijn eigen familie en onderzoekt de

D ec 2018

|

7

Jaarlijks organiseert het Nederlands Auschwitz Comité in samenwerking met het NIOD en de Sociale Verzekeringsbank de ‘Nooit Meer Auschwitz’ Lezing. De lezing vindt plaats op 24 januari 2019 in het Koninklijk Instituut voor de Tropen te Amsterdam. Philippe Sands – advocaat van het Internationaal Strafhof, barrister in Engeland, professor aan de rechtenfaculteit in Londen en schrijver – zal deze zestiende lezing uitspreken.

oorsprong van het internationaal recht. Van zijn ruim 80 personen tellende Joodse familie in Lviv, een stad in het westen van Oekraïne, heeft alleen zijn

in mijn familie van 80 mensen die allemaal zijn vermoord door de

grootvader de oorlog overleefd.

nazi’s. Ik wilde zijn huis graag vinden.’

Had zijn grootvader Leon Buchholz niet aan de Holocaust in Lviv kunnen ontsnappen, dan was Philippe Sands er nu niet geweest. Deze achtergrondge-

heeft u nog met uw grootvader of met uw moeder kunnen

schiedenis maakt Sands een bevlogen speurder op zoek naar de details en het

spreken over die tijd? ‘Als kind voel je aan dat je niet verder moet

lukt hem het ene na het andere familiegeheim te ontrafelen. Daarnaast gaat

vragen. Oorlogsgetroffenen spreken vaker niet dan wel over de oor-

hij op zoek naar de achtergronden en ideeën van twee Pools-Joodse rechtsge-

log, dat is een bekend verschijnsel. Mijn boek East West Street begint

leerden die aan de basis stonden van het internationaal recht. Het toeval wil

met een quote van Nicolas Abraham uit Notes on the Phantom (1975):

dat een van beide rechtsgeleerden uit dezelfde stad en zelfs dezelfde straat in

“We worden niet geplaagd door de doden, maar door de leemten die

Lviv komt als zijn Joodse grootvader. Het boek is in het Nederlands vertaald

in ons blijven zitten als gevolg van de geheimen van anderen.” Mijn

als ‘Galicische wetten. Over de oorsprong van Genocide en Misdrijven tegen

moeder had haar vader eens gevraagd naar degene die haar als een-

de menselijkheid’.

jarig kind had overgebracht uit Wenen. Hij antwoordde toen alleen: “Pas important (niet belangrijk)!” Dan vraag je niet verder. Ik heb

als u één ding zou willen bewaren, dat alles over u zegt,

mijn grootouders nog persoonlijk gekend in Parijs. Wij gingen er

wat zou dit dan zijn? ‘Voor mij is dat dit Frans-Engels juridisch

vaak logeren. Zoals bij vele Holocaust-overlevenden kon er niet over

woordenboek met voorin een

de oorlog worden gepraat.’

mooi bemoedigend bericht van Leon Buchholz (1904), mijn Joodse

heeft uw moeder u nog iets kunnen meegeven over de fami-

grootvader van moeders kant uit

liegeschiedenis? ‘Ook mijn moeder vertelde vrij weinig over die

Parijs. Ik kreeg het van hem voor

tijd. Ik vroeg haar of ze nog meer informatie kon geven over het huis

mijn 23e verjaardag in 1983. Hij

van mijn grootvader in Lviv. Mijn moeder kwam met twee aktetas-

stimuleerde me met dit cadeau

sen tevoorschijn. Ik was blij verrast met de foto’s en alle papieren

om rechten te gaan studeren. Dit

die mijn grootouders daarin nog hadden bewaard. Hiertussen

typeert mij helemaal: mijn Frans-Engelse achtergrond, ik houd van

vond ik een blocnotevelletje met in potlood daarop het adres van

jurisprudentie, van taal en van mijn grootvader, die een grote inspi-

ene mevrouw Tilney. “Wie is Miss Tilney?”, vroeg ik mijn moeder.

ratie voor mij was. Een jaar later stuurde hij me een vacature uit Le

Zij antwoordde: “Ik denk dat het de vrouw was die me in de zomer

Figaro voor een Engelssprekende internationaal jurist in Parijs met

van 1939 van Wenen naar Parijs heeft gebracht”, waarna ze bena-

een briefje: “Mon fi ls, wat vind je hiervan?’’’

drukte dat haar vader daar niet over sprak. “Heeft ze uw leven

hoe kreeg u het idee voor een boek over uw familiege-

gered?” vroeg ik, waarop mijn

schiedenis? ‘Op een dag in 2010 werd ik gevraagd om een lezing te

moeder knikte. “Wilde u haar

houden aan de rechtenfaculteit in Lviv. Ik was bijzonder geïnteres-

dan niet bedanken? Of weten

seerd om aan dit verzoek tegemoet te komen, met name omdat mijn

waarom ze het had gedaan?” Op

grootvader in die stad was geboren. Nu ik toch op reis ging naar

mijn beide vragen antwoordde

Lviv, wilde ik weten hoe mijn Joodse grootvader daar had geleefd

mijn moeder alleen met “Nee.”

voor de Tweede Wereldoorlog. Hij was namelijk de enige overlevende

Met alleen een blocnotevelletje

8

|

auschwitz bulletin

|

ja argang 62 # 4

V e r V o lg Va n Pa g . 7

met het adres van Miss Tilney ging ik op zoek. In hun reisdocumen-

wat betekent de titel van

ten zag ik drie afzonderlijke data van vertrek uit Wenen. Het was

uw boek East West Street?

voor mijn moeder en mij een raadsel waarom mijn grootvader eerder

‘Tijdens mijn zoektocht naar

vanuit Wenen naar Parijs gekomen was, waarom pas een jaar later

mijn familiegeschiedenis

mijn moeder en waarom dan nog later mijn grootmoeder. Waarom

ontdekte ik dat twee Joodse

was die vluchtgeschiedenis van het jonge gezin zo merkwaardig

rechtsgeleerden, Cambridge

verlopen?’

professor internationaal recht Hersch Lauterpacht (1897), en

Philippe Sands’ moeder Ruth Buchholz, Parijs 1939

hoe vind je mensen met zo weinig aanwijzingen? ‘Achteraf heb

jurist en officier van justitie

ik geluk gehad met de documenten uit de twee aktetassen en met de

Rafael Lemkin (1900), die zich 70 jaar geleden sterk maakten om

aanwijzingen van mijn grootouders, hun inmiddels hoogbejaarde

oorlogsmisdaden over landsgrenzen heen te kunnen berechten,

tijdgenoten of hun kinderen. In Franse

ook uit de stad Lviv kwamen. Beiden hadden in Lviv gestudeerd en

archieven vond ik een foto van Elsie Tilney

college gegeven aan dezelfde rechtenfaculteit, waar ik binnenkort

en ontdekte dat ze in de oorlog geïnter-

een lezing zou houden. Maar de mensen die mij voor de lezing

neerd was geweest in het kamp Vittel in

hadden uitgenodigd wisten dat niet. Mijn overgrootmoeder Amalia

Frankrijk. En ik maakte een afspraak met

Buchholz kwam uit dezelfde oost-west straat in Zolkiew, een kleine

de dominee van de Evangelische kerk waar

stad vlakbij Lviv. Vandaar de titel van mijn boek: East West Street.’

ze lid van was geweest in Norwich. Hij

Elsie Maud Tilney, 1920

vertelde dat Miss Tilney vanuit haar geloof

waarom hebt u het ontstaan van het internationaal recht

overtuigd was dat je in tijden van nood

met uw familiegeschiedenis verweven? ‘In de archieven van

Joden moest helpen. Daarom smokkelde

Lviv ontdekte ik dat de vader van Eli Lauterpacht, mijn eerste

ze vele Joodse kinderen en dus ook mijn

rechtendocent in Cambridge, uit dezelfde straat kwam als mijn

moeder als eenjarig kind vanuit Wenen

overgrootmoeder. Ik had zoveel van diens zoon Eli geleerd en ik had

de grens over naar Parijs in de zomer van

zoveel aan hem te danken. Eli Lauterpacht had mij na mijn studie

1939. Miss Tilney overhandigde de baby aan mijn grootvader Leon in

rechten gevraagd om onderzoek met hem te doen naar internatio-

Parijs. Ik vond nog een oud-medegevangene van haar uit het kamp

naal recht in Cambridge en hij hielp mij barrister te worden. De theo-

Vittel die vertelde dat Miss Tilney in het kamp een Joodse jongeman

rie van zijn vader Hersch en die van Rafael Lemkin, beide Pools-Jood-

op haar kamer had verstopt, die daardoor aan de deportatie naar

se rechtsfi losofen, zijn zeer bepalend voor het internationaal recht

Auschwitz was ontkomen.

geweest en dus van groot belang voor mijn vakgebied. Ik wilde hun

Toen ik de kans kreeg mijn 92-jarige tante in Israël te spreken,

ideeën graag onder de aandacht brengen van een groter publiek in

ontdekte ik het familiegeheim. Zij wist mij de omstandigheden nog

East West Street. Beide mannen probeerden zoveel mogelijk interna-

te vertellen waaronder mijn ouders Wenen afzonderlijk van elkaar

tionale steun te verwerven voor hun ideeën hierover. Dit bleek niet

hadden verlaten na 1938. Zij zei dat ze mijn grootvader Leon het

eenvoudig, want een aantal landen wilde niet berecht worden voor

gelukkigst had gezien in het bijzijn van zijn allerbeste vriend Max.

de eigen misdaden tegen de menselijkheid.’

Ik trof in de aktetassen inderdaad een aantal foto’s aan van Leon en Max samen.

Mijn grootmoeder bleek een affaire met een Joodse man in Wenen

wat was het verschil tussen hun ideeën? ‘Zij waren sterk verdeeld over de vraag: “Hoe zou het internationaal recht kunnen

gehad te hebben, die daar gedurende de oorlog leefde als een niet-

bijdragen aan het voorkomen van massamoorden?” Bescherm het

Jood, een zogenoemde ‘onderzeeër’. Nadat ik mijn moeder dit nieuws

individu, vond Lauterpacht. Bescherm de groep, meende Lemkin.

vertelde herinnerde zij zich nog de ruzies in Parijs, toen deze man

Lauterpacht pleitte voor de term ‘misdaden tegen de menselijkheid’

mijn grootmoeder na de oorlog kwam opzoeken en zijn geliefde

en vond dat je het individu centraal moest stellen. Als de misdaden

wilde meenemen naar Wenen. Mijn grootmoeder is toch bij mijn

in een land jegens het individu zo verschrikkelijk zijn, dan mag de

grootvader gebleven, maar ik vrees dat het geen gelukkig huwelijk

internationale gemeenschap ingrijpen. Zijn stadsgenoot Lemkin be-

was. Dat merkte ik als kind wanneer ik daar logeerde.’

dacht het woord ‘genocide’ (volkerenmoord), een samenstelling van het Griekse ‘genos’, volk, en achtervoegsel -cide van ‘caedere’, doden,

auschwitz bulletin

D ec 2018

|

9

uit het Latijn. Hij stelde de etnische of nationale of religieuze groep centraal: als een bevolkingsgroep systematisch en planmatig wordt vermoord, zou deze misdaad een genocide zijn en moest de internationale gemeenschap ingrijpen.

Lauterpacht maakte zijn ideeën kenbaar aan Robert Jackson, die later op 2 mei 1945 door de Amerikaanse president Harry Truman werd aangesteld als hoofdaanklager van het team dat de voornaamste Duitse oorlogsmisdadigers moest berechten na de oorlog. De rechtsgeleerden moesten bij de Neurenbergse processen ook de nazi-oorlogsmisdadigers berechten, die hun gehele families hadden vermoord. Op het moment dat de twee mannen de rechtszaal betraden, wisten zij dat nog niet. Lauterpacht zat in het Britse team van aanklagers en Lemkin adviseerde de Amerikaanse hoofdaanklager.

Van 20 november 1945 tot en met 1 oktober 1946 werden in Neurenberg voor de eerste keer in de geschiedenis individuele nationale leiders berecht voor hun oorlogsmisdaden. Tijdens mijn onderzoek vond ik alle geluidsopnamen hiervan in de kelders van het Vredespaleis in Den Haag. Deze geluidsopnamen zouden gedigitaliseerd moeten worden en op het internet toegankelijk moeten zijn, zodat de wereld deze processen en misdaden niet kan vergeten.’ wat geeft u hoop voor de toekomst van het internationaal recht? ‘Op 10 december 2018 herdenken we het zeventigjarig bestaan van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens, die werd aangenomen door de Verenigde Naties op 10 december 1948. En Holocaust Memorial Day op 27 januari – de dag waarop Auschwitz werd bevrijd in 1945 – herinnert ons eraan dat de laatste overlevenden bijna verdwenen zijn. Het is van groot belang om de verhalen van de eerste generatie te blijven doorgeven. Mijn moeder is geboren in 1938, ze is nu tachtig. Nu kan ze er nog over vertellen! Ik voel een verant-

Archiefdozen in het Vredespaleis in Den Haag met de geluidsopnamen van

woordelijkheid om de geschiedenis door te geven. Het is volgens mij

de Neurenbergse processen — foto's Philippe Sands

geen toeval dat we – met het wegvallen van de eerste generatie, die ons nog steeds op de verschrikkingen van de Holocaust kan wijzen –

een lange weg te gaan voor het internationaal strafrecht, het is een

mogelijk opnieuw het nationalisme zien opkomen, dat ruimte geeft

lang maar noodzakelijk spel zoals ik het altijd noem. Mijn ver-

aan populisten.

haallijnen in East West Street tonen aan dat er ook na vele jaren nog

Daarom is het van groot belang om de toorts van de vrijheid, van internationale samenwerking en internationaal recht te blijven

ontbrekende puzzelstukjes gevonden kunnen worden. Elk detail telt en niets blijft helemaal geheim!’

doorgeven. Ik zie het als onze taak om te spreken voor degenen die dat niet meer kunnen. Ik geef hun een gezicht, opdat wij hen niet vergeten. Mijn boeken zijn een ode aan mijn grootvader, de ideeën

Meer informatie over de Nooit Meer Auschwitz Lezing 2019 staat op bladzijde 2 van

van Lauterpacht en Lemkin, en het hele concept van internationale

deze uitgave. De meeste foto's bij dit artikel komen uit het achief van Philippe Sands.

strafhoven en gerechtigheid. Het internationaal strafrecht staat nog

De foto van Sands op bladzijde 7 is gemaakt door Ellen Lock, die op bladzijde 6 is

in de kinderschoenen vergeleken bij de eeuwenlange ontwikkeling

gemaakt door Zoreana Climenco.

van het nationaal strafrecht. Een Engelse collega-barrister zei eens: “zover waren wij in 1400 en kijk hoe we er nu over denken!” Er is nog

10

|

auschwitz bulletin

|

ja argang 62 # 4

i n t erV i e w

—door sarah bremer

o n D e r zo e k o n D e r n e D e r l a n D s e j o n g e r e n n a a r k e n n i s Va n t w e e D e w e r e l D o o r lo g het is niet goed gesteld met de basis-

Sovjet-Unie komt bijna niet in de antwoor-

Het is de laatste oorlogssituatie die wij hier

kennis van jongeren over de tweede

den voor. Ook als het gaat om de Holocaust

in Nederland hebben gehad. Er zijn nog men-

wereldoorlog, blijkt uit een landelijk

hebben de jongeren een beperkt perspectief:

sen in leven die het bewust hebben meege-

onderzoek onder ruim 1500 jongeren

slechts 28% weet dat een groot aantal van de

maakt. Er zijn mensen uit de tweede, derde

in het voortgezet onderwijs en mbo.

omgekomen Joden in Oost-Europa leefde.

en vierde generatie die nog steeds effecten

het onderzoek, gepresenteerd tijdens

De overgrote meerderheid van de jongeren

ervan ervaren in hun dagelijks leven. De

een symposium op 21 juni 2018 bij het

denkt dat er in Nederland aan de vooravond

militaire oorlogsgeschiedenis wordt minder

ministerie van vws, is uitgevoerd door

van de Tweede Wereldoorlog veel meer Joden

belangrijk, maar de geschiedenis van de

docent/onderzoeker marc van berkel,

woonden dan daadwerkelijk het geval was.

Holocaust zeker niet. Deze heeft diepe kloven

verbonden aan de lerarenopleiding

geslagen in onze samenleving.

geschiedenis en aan het kenniscentrum

Is de uItkOmst schOkkend? ‘Ik vind

kwaliteit van leren van de hogeschool

het begrijpelijk,’ zegt Van Berkel. ‘Je moet

Cohen (‘Commissie Versterking Infrastructuur

arnhem en nijmegen (HAN).

bedenken dat de ouders en grootouders van

Herinnering WO2’, die in opdracht van het

de huidige leerlingen van na de oorlog zijn.

ministerie van VWS in 2015 haar eindrapport

DE UITKOMST Hoewel een meerderheid

Deze jongeren leven niet meer met de directe

publiceerde naar aanleiding van de vraag op

(56%) van de ondervraagde jongeren geïnte-

verhalen van mensen die het meegemaakt

welke manieren de Tweede Wereldoorlog voor

resseerd blijkt te zijn in de Tweede Wereld-

hebben. De Tweede Wereldoorlog is voor hen

toekomstige generaties betekenisvol kan blijven)

oorlog, levert de kennismeting slechts een

zoals Napoleon voor ons is: je hoort erover,

concludeerde: “Educatie dient een brug te

krappe voldoende op.

je leert de lessen en het is lang geleden.

slaan tussen wat in de Tweede Wereldoorlog

Jongeren van nu zien de oorlog door fi lms en

is gebeurd en ontwikkelingen in de samen-

Het hoort bij educatie. Zoals de commissie

BEPERK T BEGRIPPENK ADER Veel be-

games, wat een niet representatief, roman-

leving nu. [...]Niet alleen kennis staat daarbij

grippen die vaak als bekend worden veron-

tisch beeld geeft. Dat verwarren ze met de

centraal, maar ook het aanleren van kritisch

dersteld zijn dat niet: een minderheid van

realiteit en dat wil je als docent niet. Boven-

denken en hoe je te gedragen naar jezelf en

de jongeren weet wat collaboratie, verzet of

dien: als we kennis van jongeren over dit

anderen in een vrij land.”

nationaalsocialisme inhouden. Een derde

onderwerp vergelijken met die over andere

Deze vaardigheid van zelfreflectie aanleren

van de jongeren weet niet wat het begrip

historische thema’s, komt wo2 er nog goed

is eigenlijk hét uitgangspunt van onderwijs.

Holocaust inhoudt. Meer dan de helft van

van af.’

Belangrijk daarbij is je te realiseren dat

de geënquêteerde jongeren kent het begrip

als je een methode ontwikkelt, je die niet

antisemitisme niet; wat genocide is weet 67%

mOeten tweede wereldOOrlOg en

jaren achtereen kunt blijven gebruiken. De

van de respondenten niet.

de hOlOcaust Onderdeel zIjn van

behoeften van jongeren veranderen snel en

educatIe? ‘Natuurlijk, dat staat buiten

je zult aansluiting moeten zoeken bij hun

BEPERK T BLIK VELD Bij het merendeel

kijf. De geschiedenis van de Tweede Wereld-

belevingswereld. Vandaar ook dat wij in

van de jongeren overheerst een West-Euro-

oorlog en de Holocaust moeten we vertellen

ons onderzoek hebben gekeken naar wát er

pees perspectief op de oorlog: de rol van de

omdat niemand zoiets opnieuw wil beleven.

precies bekend is bij de jongeren en hóe het

auschwitz bulletin

overkomt bij hen om vandaaruit aanbevelingen te geven hoe wij ervoor kunnen zorgen dat de geschiedenis beklijft.’ wat kunnen de dOelen zIjn van deze lessen, wIllen ze wa ardevOl zIjn vOOr de huIdIge gener atIe?

‘De essentie van de herinnering aan WO2 en de Holocaust wordt de kapstok waaraan je drie belangrijke wereldthema’s kunt hangen.

Thema’s die herkenbaar zijn voor jongeren en die van essentieel belang zijn voor de huidige samenleving.

Allereerst is dat schending van de mensenrechten, dat is toen instrumenteel gebeurd en dat gebeurt nu nog steeds op ontelbare plekken in de wereld. Daarnaast is het de schending van de rechtstaat, wat gebeurt er als een dictatuur de overhand krijgt. De les die daar automatisch uit voorkomt is: laten wij zuinig zijn op democratie. Het derde thema is internationale samenwerking. Die is er niet voor niets gekomen, er is heel duidelijk de koppeling met de oorlog, waarin de basis voor het belang van samenwerking werd gelegd.’

HOe l ateN we de leSSeN a aNSlUiten bIj jOngeren? ‘Ga uit van de jon-

geren, van wat zij weten en bereid je hierop voor. Benadruk het transnationale karakter, miljoenen mensen waren slachtoffer. Doe dit op een manier die dicht bij de belevingswereld van de jongeren staat, hoe dichter hoe beter. Je moet een betekenisvolle relatie leggen met de wereld waarin zij leven. Veelal via persoonlijke verhalen, bijvoorbeeld wat het betekent om als kind onder een dictatuur te leven, in een bezet land te wonen, vervolgd te worden. Op die manier maak je zoiets abstracts als oorlog en vervolging tastbaar.

de harde cIjfers kennis • De gemiddelde score neemt toe per leeftijd: jongeren onder 15 jaar scoren (veel) lager dan jongeren ouder dan 15 jaar • jongeren weten meer over de jodenvervolging dan over andere aspecten van de tweede wereldoorlog • Vmbo-leerlingen scoren gemiddeld lager dan havo- en vwo-leerlingen • jongens scoren beduidend hoger dan meisjes houding • 70% meent dat er lessen kunnen worden geleerd van de oorlog.

• 67% noemt ‘respect voor de doden’ als belangrijkste reden om aandacht te besteden aan de tweede wereldoorlog • 48% noemt het feit dat er nog mensen in leven zijn die de oorlog hebben meegemaakt gedrag • 75% vindt de jaarlijkse herdenking van de slachtoffers van oorlogsgeweld op 4 mei belangrijk tot zeer belangrijk • 86% geeft aan twee minuten stilte in acht te hebben genomen • 10% besteedt geen aandacht aan de herdenkingen • 80% heeft wel eens een museum of herinneringscentrum over de tweede wereldoorlog bezocht. De meest bezochte instellingen/musea zijn het anne Frankhuis, herinneringscentrum westerbork, het oorlogsmuseum overloon en het Verzetsmuseum amsterdam

D ec 2018

|

11

a anbevelIngen 1. ga uit van wat jongeren weten of niet weten over de tweede wereldoorlog.

2 . besteed meer aandacht aan de internationale en langeretermijn-dimensies van de tweede wereldoorlog.

3. investeer in professionaliteit m.b.t. het ‘prothetisch (of: extern) geheugen’: • hedendaagse generaties hebben nauwelijks nog persoonlijke of familieherinneringen aan de tweede wereldoorlog. zij ervaren de oorlog via diverse media (films, games, internet, tv-series). zowel in het onderwijs als in musea en herdenkingsinstellingen dient het aanbod en/of het educatieve materiaal (meer) hierop afgestemd te worden in zowel kritische als constructieve zin.

• Professionaliseer docenten en educatieve medewerkers van musea en herinneringsinstellingen in het gebruik van films, games, internetbronnen, graphic novels en andere mediale voorstellingen over de tweede wereldoorlog.

4. ga door met een kwalitatief vervolgonderzoek.

5. maak werk van evidence-based educatie en professionalisering: • investeer in het onderwijs in professionaliseringsactiviteiten die aansluiten bij de behoeften van nieuwe generaties. wij pleiten sterk voor een nationale kennisconferentie tweede wereldoorlog, waar via een open dialoog kan worden nagedacht over de doelen van onderwijs over en herinnering aan de tweede wereldoorlog.

• daarnaast kan dit onderzoek naar de kennis van nederlandse jongeren over de tweede wereldoorlog een precedentwerking hebben in internationaal opzicht: het verdient aanbeveling om (bijvoorbeeld binnen de context van de international holocaust remembrance alliance) een internationaal vergelijkend onderzoek te starten naar kennis en waardering van de tweede wereldoorlog en de holocaust.

Natuurlijk stel je daarna reflectievragen om de jongeren in gelegenheid te stellen om

Marc van Berkel is verbonden aan de Lerarenopleiding Geschiedenis en aan Kenniscentrum Kwaliteit van Leren van

kritisch na te denken over de huidige maat-

de HAN. Daarnaast is hij lid van de Nederlandse delegatie van de International Holocaust Remembrance Alliance.

schappelijke situatie waarin zij leven.’

Hij promoveerde in 2017 aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam.

12

|

auschwitz bulletin

|

ja argang 62 # 4

Onlangs vond de officiële

Over het PrOject De stich-

aftrap van het project ‘terug

ting Terug naar Westerbork wil

naar westerbork’ plaats. dit

in 2020 een internationale bij-

plan omvat niet alleen twee

henk emmens: ‘ons doel is

doen dat de provincie Drenthe

drage leveren aan de aandacht

seminars en een educatief

de jongere generatie te doen

ook zal bijdragen aan de uit-

voor 75 jaar vrede en vrijheid

programma voor studenten.

beseffen dat vrede en vrijheid

voering van dit project. Dat de

in nederland en Duitsland.

de grootste uitdaging vormt

geen vanzelfsprekendheid is

fiets daarbij wordt ingezet als

we willen jongeren bereiken

de organisatie van een fiets-

en voortdurend inspanning

verbindend vehikel, maakt het

via onderwijs en sport, zodat

tocht langs de voormalige

vereist. het project is uniek

extra speciaal voor Drenthe,

zij de boodschap van vrede en

spoorlijn van auschwitz naar

op een aantal aspecten. het

dé fietsprovincie.’

vrijheid door kunnen geven

westerbork door studenten

voorziet in een combinatie

uit nederland en duitsland.

van educatie en sport; het is

iNterNatiONale ONder-

Dit doen we onder andere

deze tocht vindt in april/

gericht op vrede, vrijheid en

steunIng De stichting

door het organiseren van:

mei 2020 plaats in het kader

verbinding; de stichting is een

heeft onder andere steun van

van de viering van 75 jaar

nederlands-Duitse organisatie

de Provincie Drenthe en het

vrijheid.

en het heeft bij de uitvoering

Bundesland Niedersachsen, en

tocht langs de voormalige

aan toekomstige generaties.

• april/mei 2020: een fiets-

nederlandse én Duitse deel-

van organisaties als Herinne-

spoorlijn van auschwitz naar

vincie Drenthe, henk brink, en

nemers. we zijn er trots op dat

ringscentrum Kamp Wester-

westerbork door 75 studen-

henk emmens, voorzitter van

veel organisaties en instanties

bork, Koninklijke Nederlandse

ten (wo/hbo) uit nederland

de Stichting Terug naar Wester-

uit nederland en Duitsland ons

Heidemaatschappij, de Bundes-

én Duitsland;

bork, luidden het project geza-

steunen.’

zentrale für Politische Bildung,

• mei 2020: een fietstocht van

Nationaal Comité 4 en 5 mei en

bergen-belsen naar wes-

gedeputeerde van de pro-

menlijk in door te rinkelen met

henk brink sprak waardering

twee fietsbellen en daarmee

uit over het project: ‘het is

het Nederlands Auschwitz Comi-

terbork door 2020 mbo-stu-

de projectwebsite te lanceren.

ontzettend belangrijk dat we

té. tijdens de presentatie was

denten uit nederland én

Via deze website www.terug-

blijven herinneren hoe be-

ook de commissaris van de ko-

naarwesterbork.eu kunnen

langrijk vrijheid is. De stichting

ning jetta klijnsma, aanwezig.

jongeren zich binnenkort aan-

heeft de afgelopen periode

ook waren enkele leden van

land en 1 in Duitsland) en

melden om deel te nemen aan

enorm veel werk verzet en veel

het comité van aanbeveling

een educatief programma,

één van de activiteiten.

partijen enthousiast gemaakt

aanwezig. De beschermheer

vooral (en met volledige

‘we zijn als stichting al gerui-

om een bijdrage te leveren aan

van het project, björn thümler

steun van de mBo-raad)

me tijd bezig met de voorbe-

de realisatie van dit bijzondere

(Minister für Wissenschaft und

gericht op studenten van

reidingen, maar nu is het tijd

plan. Daarom kan ik hierbij na-

Kultur in Niedersachsen), liet in

het mbo.

geworden om onze ambities

mens het college van gedepu-

een videoboodschap weten

wereldkundig te maken,’ aldus

teerde staten de toezegging

het project te omarmen.

Duitsland;

• twee seminars (1 in neder-

DDeecc 22001186 | | 1133

auschwitz bulletin

ko rt s ta n d va n z a k e n n at i o n a a l h o lo c a u s t n a m e n m o n u m e n t

g roen l i c h t voor h oloc aus t n a m en mon um en t !

Kort voor het ter perse gaan van dit num-

rapport. De commissie komt tot de conclu-

hebben zes weken de tijd om in beroep te

mer van het Auschwitz Bulletin werd

sie dat de gemeente ‘terecht een zwaarder

gaan tegen deze uitspraak, enkelen hebben

bekend dat de bezwarencommissie van

gewicht heeft toegekend aan het belang van

aangegeven dit te overwegen. Wij begrijpen

de gemeente Amsterdam alle bezwaren

het realiseren van het Namenmonument

natuurlijk dat het besluit van het stadsdeel-

van omwonenden tegen het Holocaust

dan aan de belangen van de bezwaarden.’

bestuur niet voor iedereen de gedroomde

Namenmonument ongegrond heeft

Op basis van het advies van de bezwaren-

uitkomst is. Maar wij doen nu een klem-

verklaard. De Amsterdamse gemeenteraad

commissie heeft het stadsdeel Centrum op 27

mend beroep op iedereen om deze uitkomst

stemde tot twee keer toe – unaniem – in

november besloten om de eerder verleende

te accepteren, over de bezwaren heen te

met de bouw van het monument, maar een

vergunning te handhaven en toestemming

stappen en het monument te omarmen. Dan

aantal omwonenden vond toch dat de omge-

te geven tot de bouw van het Namenmonu-

kunnen we begin volgend jaar beginnen met

vingsvergunning ten onrechte verleend was.

ment.

de bouw van dit belangrijke monument.

De bezwarencommissie is bij het beoor-

Het Nederlands Auschwitz Comité is blij

Na dit nieuws kwamen veel steunbetui-

delen van de ingediende bezwaren niet over

dat er met deze uitspraak een eind komt aan

gingen binnen en werden extra veel namen

één nacht ijs gegaan. Ze heeft serieus de tijd

een zeer langdurig proces — er zijn inmid-

op het monument geadopteerd. Eerder al

genomen om alle bezwaren goed te wegen en

dels al ruim twaalf jaar verstreken sinds het

werden we verrast door een prachtig gebaar

deed verslag in een lijvig en uitgebalanceerd

begin van ons initiatief! Bezwaarmakers

van Rijksbouwmeester Floris Alkemade, die onlangs is gekozen tot architect van het jaar 2018. Hieraan is een geldbedrag verbonden dat hij schenkt aan twee initiatieven die hem na aan het hart liggen. Met het schenken van de helft van het geldbedrag aan het Namenmonument adopteert de Rijksbouwmeester symbolisch 50 namen. Over zijn keuze om aan het monument bij te dragen zei Alkemade: ‘Ik doe dit vanuit het besef dat er discussie is maar dat ik juist daarom redenen zie om juist uw betekenisvolle initiatief te steunen.’

Droosjes Beeld: Willem Vleeschouwer —Tekst: Awraham Meijers

Floris Alkemade (r) en Jacques Grishaver bij de maquette van het Namenmonument

14

|

auschwitz bulletin

jeugd

|

ja argang 62 # 4

— r e d a c t i e wa lt e r va n r O s s u m

het onderzoek Wat weten Nederlandse jongeren over de Tweede Wereldoorlog? van marc van Berkel (zie blz. 10) en de start van Project Ongehoord (hieronder) waren voor ons aanleiding enkele organisaties te vragen wat zij momenteel doen voor jongeren. rode draad is dat iedereen aansluiting zoekt bij de leefwereld van de jeugd. in de woorden van ronald leopold van het anne Frank huis: ’remenber, reflect, respond.’

Project Ongehoord

deze actuele kwesties en over hun rol in de

gang komt. Gesprek en discussie zijn nodig

In Project Ongehoord, een recent initiatief

samenleving. Hoe zorg je ervoor dat zij van

om weg te blijven van het kwaad. Juist daarin

van stichting Turning Point, onderzoeken

binnenuit begrijpen waar onze samenleving

zit ook de kracht van het Project Ongehoord.

jongeren hoe tijdens de Tweede Wereldoorlog

op is gebouwd en krijgen zij ook ruimte om

Via dit project maken jongeren niet alleen

mensen werden vervolgd vanwege hun af-

er kritische vragen over te stellen?

kennis met verhalen uit de Tweede Wereld-

komst en reflecteren hierop vanuit hun eigen

oorlog, maar gaan ze er ook over in gesprek

ervaring met discriminatie en uitsluiting.

van start Project Ongehoord ging onlangs

met elkaar, met als doel zelf te leren naden-

Zij gaan in gesprek met mensen die de oorlog

in Rotterdam van start. Tijdens een speciaal

ken over hoe we onze huidige samenleving

hebben meegemaakt, met deskundigen en

georganiseerde middag ging het over de

willen vormgeven.’

met inspirerende voorbeelden die zich van-

vraag ‘Hoe voer je het lastige gesprek in de

‘Zo maken de leerlingen dus niet alleen

daag de dag inzetten voor de samenleving.

klas?’, een actueel thema. Een aantal spre-

kennis met de geschiedenis van de onder-

kers was hiervoor uitgenodigd.

drukking en vervolging van groepen me-

Veel jongeren hebben ervaring met discrimi-

deburgers tijdens de Tweede Wereldoorlog

natie of uitsluiting op basis van hun geloof,

Gerdi Verbeet, voorzitter van het Nationaal

maar worden ook de onderliggende mecha-

afkomst of cultuur. Zij voelen zich geen

Comité 4 en 5 mei, benadrukte het belang

nismes inzichtelijk en invoelbaar gemaakt,

onderdeel van de maatschappij of zetten zich

om de lessen uit de geschiedenis te blijven

waardoor de kennis ook toepasbaar wordt

er zelfs tegen af. In Project Ongehoord zoeken

vertellen: ‘Maar kennis alleen is niet genoeg.

gemaakt voor het nu. En daarmee komt het

zij op deze thema's parallellen in de geschie-

Ook na een bezoek aan Westerbork of het

doel dichterbij dat iedereen kan leren dat oor-

denis van de Tweede Wereldoorlog en vinden

Verzetsmuseum zijn jongeren niet meteen

log mensenwerk is, maar vrijheid en vrede

zij lessen die belangrijk zijn voor de huidige

ingeënt tegen fascistische, ondemocratische

ook. Het doel is dat iedereen beseft dat wij

actualiteit. De zoektocht van de jongeren is

of racistische ideeën. Het vaccin gaat pas

allen daarin een rol te vervullen hebben, hoe

vastgelegd in tien bijzondere documentaires.

werken als er vervolgens ook een dialoog op

groot of klein dan ook.’

gesPrek aangaan met jOngeren

Judith Bokhove, wethouder van de gemeente

Het bespreken van moeilijke onderwerpen in

Rotterdam benoemde in haar bijdrage een

de klas is een kerntaak van het onderwijs.

paar belangrijke lessen:

Maar uitspraken van jongeren worden extre-

•

We moeten onze kinderen leren op hun

mer en taboes en polarisatie onder jongeren

hoede te zijn voor politieke en religieuze

nemen toe. De taak van de docent wordt

leiders die bevolkingsgroepen over één

hierin steeds ingewikkelder. Antisemitis-

kam scheren. Leiders die oproepen tot

me, homoseksualiteit, politieke conflicten,

haat en geweld. Zij zijn slechts uit op ei-

discriminatie, het zijn moeilijke onderwer-

gen gewin, het verstevigen van hun eigen

pen. Hoe voer je dit gesprek als het al snel beladen of soms zelfs explosief is? Vooral als

•

machtspositie.

We moeten onze kinderen leren op hun

overtuigingen botsen kan het heel ingewik-

hoede te zijn voor mensen die zulke

keld zijn om met jongeren te praten over

leiders naar de mond praten. Want zij zijn

auschwitz bulletin

D ec 2018

|

15

j eug D

•

misschien nog gevaarlijker: zij zijn bang.

kamp vught

Politiek en onderwijs zijn niet voor bange

‘We komen hier nu al een aantal jaren met

mensen. Politiek betekent: belangrijke

derdeklassers van het havo en vwo. Elke

beslissingen nemen voor de samenleving.

keer weer zijn leerlingen diep onder de

Dat is meestal niet een optelsom van in-

indruk en ook mijn collega’s vragen inmid-

dividuele belangen. Onderwijs betekent:

dels of ze mee mogen met deze excursie.

zonder last of ruggenspraak kinderen

De rondleiders zijn goed opgeleid en weten

in hun kracht zetten en de lessen van de

veel te vertellen. Daardoor is het bezoek

kamp, interneringskamp, opvangkamp en

geschiedenis doorgeven.

extra waardevol’, schreef een docent uit

het Moluks woonoord.

Hoe ongepast en pijnlijk dat ook is, voor

Noord-Holland na haar bezoek aan Nationaal

scholieren is het leerzaam om de Joden-

Monument Kamp Vught.

Scholieren tijdens rondleiding in Kamp Vught (foto Jan van de Ven)

aanvullend aanbOd Een inmiddels jaar-

lijks terugkerend onderdeel van het educa-

vervolging te vergelijken met gruwelijke mensenrechtenschendingen van nu.

Al sinds de opening van het Herinnering-

tieve aanbod is de samenwerking met het Ko-

Omdat er ook overeenkomsten zijn.

centrum in 1990 is het aantal rondleidingen

ning Willem I College in ’s-Hertogenbosch,

enorm gegroeid. Het geven van rondleidin-

onder meer tijdens de Week van de Rechten

Anke Munniksma, onderzoeker aan de Univer-

gen is een van de kerntaken van Nationaal

van de Mens. In december vorig jaar is een

siteit van Amsterdam legde in haar presen-

Monument Kamp Vught. Het herinnerings-

speciaal programma samengesteld in overleg

tatie over diversiteit en tolerantie de nadruk

centrum groeit uit zijn jasje en momenteel

met de coördinator burgerschap en docen-

op de rol van open discussies in de klas. Het

wordt achter de schermen gewerkt aan

ten burgerschap van deze mbo-instelling.

gesprek aangaan met jongeren is belangrijk,

vernieuwing van de expositie en uitbreiding

Zo werd vorig jaar een speciaal programma

en jongeren moeten het gesprek aangaan met

met een nieuw gebouw aan de achterzijde.

samengesteld in overleg met de coördinator

elkaar. ‘Een open klasklimaat voor discus-

Deze uitbouw biedt scholieren een betere

burgerschap en docenten burgerschap van

sie kan houdingen ten opzichte van andere

bezoekerservaring, met meer mogelijkheden

dat college. Studenten van verschillende

etnische groepen verbeteren. Open classroom

om de vele groepen te spreiden. Gemiddeld

afdelingen volgden die week een rondleiding

climate creates open minds. Discussies over

komen in het hoogseizoen tussen 9:00 en

en namen deel aan een workshop in barak 1B

controversiële onderwerpen zijn van belang.

15:00 uur zo’n 15 groepen per dag; in to-

over de Joodse danslerares Roosje Glaser of

Leerlingen leren zo over andere denkbeelden,

taal leidden de rondleiders vorig jaar 1.460

bezochten de expositie ‘Eten in oorlogstijd’

leren meer open te staan, en beter om te gaan

groepen scholieren rond. In 2017 bezochten

(een bruikleen van het Verzetsmuseum Am-

met verschillen.’

72.591 bezoekers het museum; van hen waren

sterdam) met discussie na afloop.

er 33.250 minderjarig. Het aantal bezoekers lesPakket en dOcumentaIres Op pro-

neemt ieder jaar toe.

jectongehoord.nl staan de tien verschillende

In het kader van de zogenaamde Kwaliteits– impuls Educatie (een samenwerking van

documentaires, waarin jongeren uit het hele

Sinds de opening van de gerestaureerde

instellingen die deelnemen in de Stichting

land vanuit hun eigen ervaringen onder-

kampbarak 1B vormen de museumlessen

Herinneringscentra ’40-’45) wordt met steun

zoeken wat zij zelf tegen uitsluiting kunnen

in dit barakdeel een vast onderdeel van het

van het ministerie van Volksgezondheid,

doen. Bijvoorbeeld over de macht van media,

educatief aanbod. Voor het basisonderwijs

Welzijn en Sport (vws) sinds 2018 een breder

de belang van wetten, de rol van de overheid

is er de museumles ‘De zakdoek’ en voor het

aanbod voor mbo’s ontwikkeld.

en de kracht van vergeving.

voortgezet onderwijs de museumles ‘Als

Project Ongehoord is een instrument voor

muren konden spreken’.

resPOns Daags na een schoolbezoek

ontvangt de begeleidende docent een onli-

docenten in de lessen burgerschap, geschiedenis of in een mentor-les om complexe

In de rondleiding staat de periode van het

ne-enquête. De respons biedt veel inzicht

thema’s bespreekbaar te maken.

concentratiekamp centraal. In de museum-

in de ervaring van de docent en zijn/haar

les voor middelbare scholieren gaat het om

scholieren. ‘Erg goede rondleiding, die goed

vier persoonlijke verhalen uit de verschillen-

aansluit op het niveau van de leerlingen.

de periodes van Kamp Vught: concentratie-

Fijn dat er verschillende attributen gebruikt

16

|

auschwitz bulletin

|

ja argang 62 # 4

werden. Dit maakt het voor de leerlingen

hen komen de leerlingen meer te weten over

onderduikers hebben gezeten, het voormalig

nog interessanter en leuker. Van de kinderen

het dagelijks leven, de Jodenvervolging, het

bevolkingsregister waar in 1943 een grote

had de rondleiding wel wat langer mogen

verzet en het hoe het was om in een nsb-ge-

aanslag is gepleegd, de Hollandsche Schouw-

duren, ondanks de kou.’ Uit zulk onderzoek

zin te leven. Echte verhalen ondersteund met

burg dat voor veel Joden in Amsterdam een

blijkt ook duidelijk hoe groot de noodzaak

echte objecten zijn een enorme meerwaarde

eerste verzamelplek was, het Nooit meer

is om het museum uit te breiden en schijn-

van het bezoek. Steeds weer vragen de leer-

Auschwitz-monument en de Dokwerker die

baar eenvoudige voorzieningen zoals extra

lingen ‘is dit echt?’ en zijn ze onder de indruk

herinnert aan de Februaristaking in februari

parkeerplaatsen en toiletten te realiseren. De

dat Eva, Jan, Nelly en Henk deze spullen zelf

1941). De wandeling verbindt de verhalen

opening van het vernieuwde herinnerings-

hebben gegeven aan het museum. En dat alle

in het museum met de geschiedenis van de

centrum is beoogd in november 2019.

vier nog leven.

buurt en is voor alle niveaus geschikt. Bijna 19% van alle leerlingen maken een buurtwan-

PrOject OngehOOrd Kamp Vught heeft

OP wIelen Sinds 20 november hebben

overigens ook medewerking verleend aan

scholen ook de mogelijkheid om Verzetsmuse-

Project Ongehoord. Dat geldt dan vooral faci-

um Junior op wielen te boeken: de succesvolle

PrOject OngehOOrd Ook het Verzetsmu-

litaire medewerking, zoals ze dat vaker doen

kindertentoonstelling, maar dan in een trai-

seum heeft aan Project Ongehoord meege-

voor documentaires en dergelijke. Er was dus

ler van zo’n 11 meter lang. De vier verhalen

werkt. Jan Slomp is in Verzetsmuseum Junior

geen inhoudelijke betrokkenheid bij het pro-

compact maar levensecht gepresenteerd in

het kind dat leeft in een verzetsgezin. Zijn va-

ject. Een van de afleveringen is opgenomen

vier kleine kamers met oude kasten, banken,

der dominee Slomp (in het verzet bekend als

in de barak op hun terrein, maar verder had

tafels, keukenblok, bedbank, verlichting. De

Frits de Zwerver) heeft een hoofdrol gespeeld

Kamp Vught hier geen rol in.

kastjes, deuren en lades moet je open maken

in de oprichting van de Landelijke organisatie

om de verhalen te ontdekken. Boeiende

voor hulp aan onderduikers. Jan vertelt wat dat

verzetsmuseum amsterdam

deling.

animatiefilmpjes zorgen voor een begin en

voor hem als kind heeft betekend. Bijvoor-

Educatie is een kerntaak van Verzetsmu-

eind van elk verhaal. Deze tentoonstelling

beeld de angst dat zijn vader zou worden

seum Amsterdam. Het museum ontvangt

op wielen is gemaakt om ook leerlingen te

doodgeschoten nadat hij gepakt was en in de

leerlingen van alle niveaus vanaf ongeveer

kunnen bereiken die niet zo snel zelf naar

gevangenis gezet. Hoe groot is de opluchting

tien jaar oud. In 2017 bezochten ruim 22.000

het museum zouden komen.

als het verzet vader uit de koepelgevangenis

leerlingen het museum in groepsverband; zij

in Arnhem bevrijdt. En Jan vertelt hoe het

werden begeleid door een team van circa 50

Niet altijd zwart-wit In de vaste opstel-

was toen hij zelf moest onderduiken. Net als

vrijwillige museumdocenten.

ling over Nederland in de Tweede Wereldoor-

andere verzetskinderen leert Jan meteen: hou

log gaan leerlingen van het voortgezet onder-

je mond dicht over wat er in huis gebeurt.

wijs na een korte rondleiding aan de slag met

En thuis vriendjes laten spelen is er ook niet

een onderzoeksopdracht. Ook hier worden

meer bij.

de verschillende perspectieven in de oorlog

In een film gemaakt voor Project Ongehoord

belicht en diverse dilemma’s voorgelegd:

spreekt Jan in Verzetsmuseum Junior met

Aanpassen? Meedoen? Verzetten? Staken?

de jongens Sha en Yusuf die onderzoek doen

Melden? Helpen? De bezetting maakt dat

naar de vraag wie er strijden voor de vrijheid

de mensen te maken krijgen met dilemma’s.

toen en nu. Jan spreekt zich uit tegen racisme

Bijvoorbeeld: wat doe je als een verzetsman

en discriminatie waarvan hij tijdens de

je vraagt om een onderduiker in huis te ne-

bezetting heeft gezien wat voor gruwelijke

men? Leerlingen leren wat de consequenties

vormen dat aan kan nemen.

Verzetsmuseum Junior Is dIt echt, juf? Leerlingen van groep 7/8

zijn en dat het dus niet zo makkelijk is om

van het basisonderwijs en de eerste twee

een keuze te maken.

OnderzOek marc van berkel Onder-

zoeker Marc van Berkel stelt: ‘We houden de

klassen vmbo basis/kader ontdekken tijdens een bezoek aan Verzetsmuseum Junior wat Eva,

In de buurt Tijdens een buurtwandeling

mythe in stand van een klein en neutraal

Jan, Nelly en Henk in de oorlog hebben mee-

bezoeken leerlingen plekken en monumen-

Nederland dat slachtoffer werd van de bezet-

gemaakt. De vier hoofdpersonen waren tij-

ten in de buurt van het museum die herinne-

ting, waartegen veel verzet kwam en waar-

dens de Tweede Wereldoorlog zelf kind. Via

ren aan 1940 - 1945 (onder andere Artis waar

van de Nederlandse bevolking het slachtoffer

auschwitz bulletin

D ec 2018

|

17

j eug D werd. Dat er 102.000 Joodse Nederlanders

Frank Stichting: ‘De interesse in het levens-

dat de jeugd aan de hand van het verhaal van

werden vermoord, speelt nauwelijks een rol.’

verhaal van Anne Frank is onverminderd

zijn familie een les voor de toekomst zou le-

Het Verzetsmuseum reageert: ‘Daar her-

groot. Veel van onze bezoekers zijn jonger

ren. Ronald Leopold: ‘Wij willen dat iemand

kennen wij ons helemaal niet in als we met

dan 25 jaar en komen uit landen buiten Euro-

tijdens zijn bezoek drie fases doorloopt:

de leerlingen werken. De Holocaust is een

pa. Het is daarom belangrijk om in het Anne

remember, reflect, respond. Herinner je wat er

aspect waar de leerlingen juist relatief veel

Frank Huis dieper in te gaan op de histori-

met Anne Frank is gebeurd, reflecteer erop

vanaf weten. En ze hebben juist heel weinig

sche context en de achtergronden van het

wat dat betekent en kijk vervolgens wat je in

kennis van het verzet en wat je je daarbij voor

levensverhaal van Anne Frank. De bezoekers-

je eigen leven kunt doen met hetgeen je hier

moet stellen.’

aantallen zijn de afgelopen jaren aanzienlijk

geleerd hebt. We willen niet te boodschappe-

gegroeid. Jaarlijks ontvangen we meer dan 1,2

rig zijn, maar we hopen dat een bezoek aan

‘Het museum vertelt een historisch ade-

miljoen bezoekers. Daarom zijn we ook onze

het Anne Frank Huis iemand aan het denken

quaat verhaal met ruim aandacht voor de

publieksvoorzieningen gaan uitbreiden en

zet.’

Jodenvervolging waarin geen mythe in stand

vernieuwen.’

OnderzOek marc van berkel Op een

wordt gehouden. In zowel Verzetsmuseum Junior als in de permanente tentoonstelling

nIeuw cOncePt Mede dankzij de extra bij-

mini-symposium naar aanleiding van de

Nederland in de Tweede Wereldoorlog wordt de

drage van de BankGiro Loterij heeft het Anne

presentatie van het onderzoeksrapport van

geschiedenis verteld vanuit de perspectieven

Frank Huis de museale route kunnen aan-

Van Berkel, heeft Norbert Hinterleitner,

van slachtoffers, collaborateurs, het verzet

passen en een nieuwe entree, garderobe en

hoofd Educatieve projecten van het Anne

en de gewone Nederlanders. Door de aan-

educatieve ruimte kunnen realiseren. In het

Frank Huis, gereageerd op het rapport. Dat

dacht op de dilemma’s te richten wordt het

museum krijgen bezoekers meer informatie

riep volgens hem belangrijke vragen op voor

een genuanceerd verhaal dat tot nadenken

over wat er in de jaren dertig in Duitsland

de manier waarop we in de toekomst om

stemt, eerder dan tot verheerlijken, veroor-

en tijdens de Jodenvervolging in Nederland

moeten gaan met educatie van de jeugd.

delen of ontkennen.’

is gebeurd. Ook krijgen zij meer informatie

‘Wanneer weten we zeker dat de les “dit nooit

over het leven van Anne Frank, de andere on-

meer!” geland is in de hoofden van de jonge-

derduikers in het Achterhuis en hun helpers.

ren? Zijn docenten, herinneringscentra en

In 2020 is het 75 jaar geleden dat de Tweede

Door deze aanvullende informatie kunnen

musea vaardig genoeg jongeren bij de zoek-

Wereldoorlog eindigde. Er zijn steeds minder

bezoekers de onderduikgeschiedenis en de

tocht naar de uitdagende consequenties van

ooggetuigen die, door hun persoonlijke erva-

onderduikplek beter begrijpen en ervaren.

deze eenvoudige conclusie te begeleiden?

ringen te delen, de feiten en gebeurtenissen

Het authentieke karakter van het huis is

Slagen wij er in hen de morele lessen mee te

uit die tijd invoelbaar kunnen maken. De

bewaard gebleven; de ervaring en betekenis

geven die de honderdduizenden microver-

oorlog wordt daardoor voor veel jongeren een

staan voorop.

halen uit de geschiedenis in zich bergen?

anne frank huis

onderdeel van de schoolboekengeschiedenis.

De microverhalen van de Jodenvervolging,

Anne Frank dreigt meer een icoon te worden

stIl In huIs Het Anne Frank Huis biedt een

van deportatie en moord, van onderdruk-

dan een venster op de verschrikkelijke ge-

audiotour in negen talen; bezoekers kunnen

king, van afschaffing van de rechtsstaat, van

beurtenissen van de Shoah.

in hun eigen taal de onderduikgeschiedenis

systematische vervolging van Roma en Sinti,

tot zich nemen. Ronald Leopold: ‘We hebben

van homoseksuelen, van gelovigen, anders-

herbezInnIng Voor de, veelal jonge,

er lang over getwijfeld of we een audio-tour

denkenden enzovoort, enzovoort…? Weten

bezoekers van het Anne Frank Huis is de

zouden invoeren – past dat wel bij ons

we zeker dat zij beseffen dat zij het zijn die

geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog en

museum? – maar dat pakt in de praktijk heel

daarvoor moeten zorgen dat dit allemaal niet

de Jodenvervolging vaak geen parate kennis

mooi uit. Omdat iedereen luistert naar het

meer gebeurt?’

meer. Met de toenemende afstand in de tijd,

verhaal is het stil in huis, ondanks dat het vol

‘Hebben we hen voldoende geleerd dat er

neemt de algemene kennis over de Tweede

bezoekers is.’

gedragspatronen zijn die toen in werking

Wereldoorlog af. Dit vroeg om een herbezin-

gezet werden die ook vandaag de dag weer in

ning op het museale concept en de perma-

educatIeve functIe Vanaf het moment

gang gezet kunnen worden? Hebben we hen

nente tentoonstelling in het museum.

dat het Anne Frank Huis in 1960 zijn deuren

voldoende kunnen laten zien hoe belang-

opende, heeft het een educatieve functie

rijk democratie en rechtsstaat zijn voor het

gehad. Otto Frank, Annes vader, wilde graag

behoud van instanties die controle op de

Ronald Leopold, algemeen directeur Anne

18

|

auschwitz bulletin

|

ja argang 62 # 4

machthebbers uitoefenen en die de rechten

aandacht voor de geschiedenis van de Tweede

het comité zijn in dit Platform de trekkers

van burgers bewaken?’

Wereldoorlog in het Caribisch gebied.

van het domein Educatie. Ten behoeve van

‘Als we zeggen: “Dit nooit meer!” dan moet

dit domein is een educatieve visie opgesteld.

de les toch zijn: Wij moeten ons de rechts-

In groep 8 draait het meer om leren door te

Centraal in deze visie staat het gegeven van

staat nooit meer laten afpakken, wij moeten

doen: met het project Adopteer een monu-

het afschaffen van de democratische rechts-

onze democratie verdedigen en wij mogen

ment gaan leerlingen zelf aan de slag met

staat. Het is namelijk het ontbreken van deze

nooit de keuzes maken die de spiraal van

herdenken. Zo’n 1.400 scholen adopteren

rechtsstaat tijdens de Tweede Wereldoorlog

uitsluiting, ontmenselijking van minder-

een oorlogsmonument of -graf in de buurt.

die willekeur, onrecht, en vervolging en de

heden en moord op onschuldige mensen in

Leerlingen doen zelf onderzoek naar het

Holocaust heeft mogelijk gemaakt.

gang zet.’

verhaal achter het monument. Vervolgens organiseren ze een eigen herdenking bij het

Het Nationaal Comité 4 en 5 mei heeft niet

‘Nader onderzoek zal moeten laten blijken of

monument. Op deze manier ervaren ze wat

als hoofddoel de geschiedenis van de Tweede

we op deze pijnlijke vragen met even mooie

herdenken is en raken ze betrokken bij de

Wereldoorlog uit te leggen, maar vooral

cijfers (dat wil zeggen indrukwekkende

geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog en

bewustwording te creëren over waarom

percentages) scoren. Wat de uitkomsten van

bij de traditie en rituelen van herdenken. Ook

deze verschrikkelijke periode herdacht moet

zo’n aanvullend onderzoek ook zullen zijn:

in het voortgezet onderwijs adopteren steeds

worden en waarom vrijheid misschien wel

het zal ons een spiegel voorhouden die ons de

meer scholen een oorlogsmonument.

het belangrijkste is wat we bezitten.

denisonderwijs met een boodschap voor het

Voor de laatste klassen van het primair

joods cultureel kwartier

hier en nu en naar burgerschaps–onderwijs

onderwijs en de eerste klassen van het

Het onderzoek van Marc van Berkel heeft

aangevuld met lessen uit het verleden die de

voortgezet onderwijs is in samenwerking

twee opvallende uitkomsten. Het meren-

mensheid al eens eerder heeft getrokken.’

met SchoolTV de documentaireserie Jong

deel van de bevraagde jongeren vindt de

in Oorlog ontwikkeld. In deze filmpjes, van

geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog

weg wijst naar het belang van goed geschie-

nationaal comité 4 en 5 mei

hooguit 10 minuten, leggen ooggetuigen van

interessant en vindt herdenken belangrijk.

Wie herdenken we op 4 mei? Wat herdenken

de Tweede Wereldoorlog aan de hand van

Tegelijkertijd blijkt dat de kennis over die

we dan? Wat vieren we op 5 mei en hoe doen

verschillende thema’s uit wat hen als kind in

geschiedenis te wensen overlaat. Die kennis

we dat? En misschien wel de belangrijkste

de oorlog is overkomen. In 2019 zal de serie

is erg belangrijk, want heeft het zin als een

vraag: waarom doen we dit? Deze vragen zijn

uit 20 filmpjes bestaan.

leerling kan zeggen ’nooit meer’, maar niet

het uitgangspunt voor educatie binnen het Nationaal Comité 4 en 5 mei.

weet ‘wat’? Daarom is kennis van de HoloSinds een aantal jaar werkt het Nationaal

caust onmisbaar.

Comité ook in het mbo, binnen het vak OnderwIjs Voor het primair onderwijs

burgerschap. Voor mbo-studenten is het

educatIe Het Joods Cultureel Kwartier

heeft het comité twee grote onderwijspro-

4Free Magazine ontwikkeld, met een daarbij

heeft een uitgebreid educatief aanbod voor

ducten. Leerlingen van groep 7 gebruiken

behorende digitale omgeving. 4Free is een

scholieren en studenten. Dat aanbod bestaat

het 4 en 5 mei Denkboek. Met het Denkboek

blad over keuzes en vrijheid en sluit aan bij

uit lesprogramma’s zowel in het museum als

daagt het comité kinderen uit na te denken

thema’s die jongeren nu bezighouden, zoals

op school, rondleidingen door de verschil-

over de Tweede Wereldoorlog, herdenken en

bijvoorbeeld identiteit en verantwoordelijk-

lende musea en de buurt. In die programma’s

vieren, vrijheid en democratie. In het boekje

heid.

maken de jongeren kennis met de grote

wordt uitgelegd wat herdenken en vieren is,

diversiteit van Joods leven. Met name in het

wie we herdenken, hoe we dat doen en waar-

educatIeve vIsIe Naast deze onder-

Joods Historisch Museum en de Hollandsche

om. In 2018 ontvingen 220.000 leerlingen het

wijsproducten participeert het Nationaal

Schouwburg komen de geschiedenis van de

Denkboek. In 2018 heeft het comité ook een

Comité in allerlei educatieve overleggen in

Tweede Wereldoorlog en de Holocaust aan

Caribische variant van het 4 en 5 mei Denk-

de sector. Samen met het niod, de Liberation

bod. Ook daar is Joods leven, voor tijdens en

boek uitgebracht in de Caribische gebieds-

Route Europe, de Oorlogsgravenstichting

na de oorlog een belangrijk element. Daar-

delen van het Nederlands Koninkrijk. In

en de koepel voor oorlogs- en verzetsmusea

mee vullen we het eenzijdige beeld van Joden

het Caribisch Denkboek, dat uitkwam in het

en herinneringscentra (SMH 40-45), is het

als slachtoffers aan.

Nederlands, Engels en Papiaments, is extra

Platform WO2 opgericht. De SMH 40-45 en

auschwitz bulletin

D ec 2018

|

19

j eug D i aSK – de BezOeKer CeNtraal Het Joods

gaan leerlingen aan de slag met het digitale

rondom het Nationaal Holocaust Namen-

Cultureel Kwartier ontwikkelde de methode

Joods Monument waarin de 104.000 slacht-

monument, vertelde hij dat bezoek aan die

I ASK en past deze toe in alle educatieve ac-

offers van de Holocaust worden herdacht. Ze

historische plaatsen inderdaad vaak zeer veel

tiviteiten. Deze werkwijze nodigt bezoekers

bouwen daarna een eigen monument met de

impact heeft, en van hoge educatieve waarde

(jong en oud) uit om zich open te stellen voor

koffers van Willem Volkersz’ kunstwerk In

is. De keren dat er reizen zijn uitgevoerd met

wat nieuw, onbekend en soms in strijd met

Memoriam.

groepen jongeren, zoals met schoolklassen

hun opvattingen is. Zo worden zij gestimu-

uit Amsterdam-West, waren in die zin ook

leerd tot een bredere kijk op de wereld en tot

Het Joods Cultureel Kwartier ontwikkelde in

erg succesvol. Zo zag je bijvoorbeeld dat

het nuanceren en verrijken van bestaande

samenwerking met Herinneringscentrum

allochtone jongens die vol bravoure vertrok-

denkbeelden.

Kamp Westerbork, het Indisch Herinne-

ken gaandeweg zo’n reis tot nieuwe inzichten

ringscentrum, Nationaal Monument Kamp

kwamen.

Amersfoort en Nationaal Monument Kamp

Scholieren bezoeken Nationaal Holocaust Museum i.o. foto Marijn Scheeres

Vught een programma voor het mbo. Op

educatIef mOnument De oprichting van

dit moment zit het project in de pilotfase en

het Nationaal Holocaust Namenmonument

ontvangen de instellingen testgroepen. Het

geldt als het grote educatieve project van het

initiatief is voortgekomen uit de educatieve

Auschwitz Comité. Het maakt op directe

bijeenkomsten van de smh (Stichting Musea

wijze duidelijk waar antisemitisme, racisme

en Herinneringscentra 40-45). De Anne

en uitsluiting toe kunnen leiden. Maar het

Frank Stichting en het Nationaal Comité 4 en

gaat niet enkel om een herdenkingsplek

5 mei adviseren bij dit project.

voor nabestaanden, en een eerbetoon aan de slachtoffers. Het wordt evenzeer een plaats

Om je te kunnen openstellen, is het nodig om erkend en gezien te worden. Met welke

natIOnaal hOlOcaust museum I.O.

voor reflectie en zal een waarschuwing zijn

gedachten, ervaringen en denkbeelden de

Met de oprichting van het Nationaal Ho-

voor deze en toekomstige generaties. Het

bezoeker binnenkomt, geeft richting aan de

locaust Museum wil het Joods Cultureel

wordt daarenboven een vertrekpunt voor

inhoud van het programma. Door het delen

Kwartier kennis over de Holocaust toegan-

educatie en verdieping.

van persoonlijke verhalen komt de geschie-

kelijk maken en vergroten, niet alleen onder

denis dichtbij, ook voor jongeren die geen

jongeren maar voor een breed, internationaal

Het Auschwitz Comité heeft van het vfonds

band voelen met de Tweede Wereldoorlog.

publiek. Hoewel het museum nog ‘in oprich-

middelen toegekend gekregen om plannen

ting’ is, heeft het in 2017 al meer dan vijftig-

te ontwikkelen waarmee schoolklassen

PrOgramma’s OP maat Voor scholieren

duizend bezoekers gehad. De belangstelling

kostenloos naar Amsterdam gehaald kunnen

van het basis- en voortgezet onderwijs,

is dus groot. In 2022 hoopt het Nationaal

worden, om het Namenmonument te bezoe-

en voor mbo-studenten zijn er op maat

Holocaust Museum zijn deuren officieel te

ken. Dat zal worden gekoppeld aan vervolg-

gemaakte programma’s. Daarin vindt

(her)openen.

bezoek aan een van de andere Amsterdamse

kennisoverdracht plaats, maar wordt ook

instellingen. De eerste gesprekken daarover

empathie bevorderd. In programma’s waarin

nederlands auschwitz comité

de Holocaust centraal staat, reflecteren

Elk jaar organiseert het Nederlands Ausch-

jongeren op hun eigen gedachten en houding

witz Comité reizen naar Polen. Een bezoek

ten opzichte van onrecht, antisemitisme en

aan de voormalige kampen blijkt elke keer

discriminatie, waarmee we onverschillig-

opnieuw een enorme indruk achter te laten

Dit artikel kwam tot stand dankzij de medewerking

heid willen tegengaan en zo bijdragen aan

bij de deelnemers aan deze reizen. ‘Een

van alle genoemde organisaties. De bijdragen van

een sterke democratische samenleving.

levensveranderende ervaring’, is een veel-

Herinneringscentrum Kamp Westerbork en het project

hebben al enige tijd geleden plaatsgevonden.

Wordt vervolgd!

gehoorde opmerking van degenen die onder

Oorlog in mijn buurt kwamen helaas niet op tijd voor

Leerlingen uit het basisonderwijs richten

begeleiding van het Auschwitz Comité zijn

dit nummer. Die houdt u van ons tegoed.

zich in het Nationaal Holocaust Museum

meegegaan.

aan de hand van persoonlijke verhalen op de redding van bijna 600 kinderen uit de

In een gesprek dat wij hadden met Marc van

Joodse crèche. In het voortgezet onderwijs

Berkel, ter voorbereiding op onze plannen

20

|

auschwitz bulletin

|

ja argang 62 # 4

bo ek b e s Pr ek i n g

Ov e r ‘ de P O lItI e k va n h e rI n n e r e n ’

I

— Door bertje leuw

n 2008 werd het magnum opus van Raul Hil-

Hilberg: ”Deze ingewikkeldheid wilde ik bloot-

toetssteen van het absolute kwaad waaraan alle

berg in Nederlandse vertaling uitgebracht

leggen, aantonen en verklaren. Ik raakte ervan

andere misdragingen van staten konden worden

door uitgeverij Verbum: ‘De vernietiging

overtuigd dat het moorden geen gruweldaad in

afgemeten en beoordeeld. Het is midden jaren

van de Europese Joden’, in 2008 uitvoerig

gebruikelijke zin was. Het was oneindig veel meer,

tachtig en de positieve aandacht voor Hilbergs

besproken in dit tijdschrift. Over de ontstaansge-

en dat ‘meer’ was het werk van een wijdvertakte,

boek neemt onverwachte proporties aan. Ook

schiedenis van dat boek, inclusief latere bewerkin-

hoogontwikkelde bureaucratie.” Hij besloot er een

de nieuwe generaties in Duitsland en Frankrijk

gen, gaat het in deze autobiografie van Hilberg:

dissertatie over te schrijven. Het werd een jaren-

zijn geïnteresseerd. Het boek wordt vertaald en

‘Politiek van herinneren’. En vooral gaat het over

lang durende eenzame onderneming. De tijdgeest

goed besproken. In ’89 stelt een hoogleraar aan

de enorme strijd om die boeken uitgegeven te

werkte tegen hem. Hij durfde, schrijft hij, nauwe-

Harvard: boeken moeten op het juiste tijdstip

krijgen. Ook zijn persoonlijke geschiedenis komt

lijks met iemand over zijn onderwerp te praten.

verschijnen en ‘De Vernietiging’ was te vroeg

nu aan de orde. Geboren in 1926 is hij vanaf 1948

Holocaustoverlevenden, was het algemene idee,

uitgebracht. Zelf denkt Hilberg dat het succes van

tot aan zijn dood in 2007 met het onderwerp bezig

moesten het verleden laten rusten. De Amerikaan-

‘De Vernietiging’ vooral toeneemt nadat er in 1992

geweest; die periode beslaat dus ongeveer zijn

se bevolking maakte zich in de na-oorlogse jaren

een nieuw boek van hem uitkomt. Het gaat hierin

hele volwassen leven.

meer druk over de dreiging van het communisme.

om hetzelfde materiaal, maar bekeken vanuit

En wat Duitsland betreft: volgens Hilberg beoog-

een nieuwe invalshoek. ‘Daders, slachtoffers,

Uit ‘Politiek van herinneren’ leren we dat Hilberg

den de tribunalen van Neurenberg niet zozeer de

omstanders’, heet het. Hier ligt de focus niet meer

in 1939 samen met zijn ouders vanuit het antise-

Duitse geschiedenis inzichtelijk te maken als wel

op de organisaties die zich met de moord hebben

mitische Wenen naar de VS vluchtte. Vijf jaar later

met een schone lei aan een nieuw bestaan binnen

beziggehouden en op besluitvormingsprocessen,

werd hij als Amerikaans soldaat teruggestuurd

de NAVO te beginnen om de dreiging van het com-

maar op mensen – op individuen en groepen. Als

naar Europa, de oorlog in. Gevechtshandelingen

munisme af te wenden. Hij kreeg het gevoel – hij

bij het kijken naar schilderijen moest het zijn,

heeft hij niet hoeven plegen. Zijn meerderen

schrijft het letterlijk – dat zijn onderwerp ‘naar de

stelt hij, waarbij je in een oogopslag het geheel

hadden al snel in de gaten dat hij geheel niet in

mestvaalt van de geschiedenis’ was verbannen.

in je kunt opnemen. Meer dan bij het eerdere

de gehoorzaamheidscultuur van het leger paste

Als hij in 1955 is gepromoveerd op zijn onderzoek

boek verdiepte hij zich in de menselijke geest, in

en lieten hem voorlichting geven aan recruten

begint de strijd om het boek gepubliceerd te

menselijke behoeften, in gedrag. Ook deze nieuwe

over oorlogsvoering. Dat lag hem. De fascinatie

krijgen. Ook dat was een pijnlijk, jarenlang durend

inzichten doet hij in ‘Politiek van herinneren’ uit

voor en kennis van het oorlogsbedrijf, die daar

proces. Het wordt in ‘Politiek van herinneren’

de doeken.

ontstond, ontwikkelde hij na de oorlog verder aan

gedetailleerd uit de doeken gedaan. In 1961 is er

Amerikaanse universiteiten. Met name een reeks

uiteindelijk een kleine uitgeverij die het wil doen,

Dit zeer persoonlijke verslag is alleen al daarom zo

colleges genaamd ‘De opkomst van de nationale

maar dat leidt tot een grote teleurstelling. Het

interessant omdat het weer eens duidelijk maakt

staat’, gegeven door een professor die gespecia-

wordt een slordige uitgave op goedkoop papier

hoezeer politiek, tijdgeest en psychologische

liseerd was in de Pruisische bureaucratie, plantte

met verkeerde opmaak, waardoor alle veelzeggen-

processen de weg van informatiestromen bepalen.

het zaadje waaruit Hilbergs visie op nazi-Duitsland

de tabellen uit elkaar waren getrokken.

We mogen de uitgever dankbaar zijn dat hij ons

groeide. In die colleges werd bureaucratie voor-

dit inzicht weer eens aanreikt door middel van het

gesteld als een fijnmazig organisme dat geneigd

DE GEBOORTE VAN DE HOLOC AUST ALS FENO-

uitgeven van deze biografie. Enig storend element

was uit te groeien tot een onaantastbaar systeem.

MEEN In de Verenigde Staten werd de Holocaust

is helaas dat er in deze uitgave op veel plaatsen

Over de Shoah ging het niet in de betogen van de

als fenomeen ‘geboren’ – zo beschrijft Hilberg

letters ontbreken.

professor. Dat was, antwoordde deze op Hilbergs

het – na de beproeving van de Vietnamoorlog. De

vragen daarover, een te ingewikkelde kwestie die

nieuwe generatie Amerikanen zou op zoek zijn

bovendien buiten het bestek van zijn colleges viel.

naar een moreel kompas en de Holocaust werd de

Raul Hilberg, ‘Politiek van herinneren. Autobiografie van een Holocausthistoricus’. Uitgeverij Verbum, 2017, 159 blz., ISBN 9789074274876, € 10,00

auschwitz bulletin

D ec 2018

|

21

n i eu w s

Kristallnacht OP 9 n Ov e m b e r verscheen er op twitter

een lange bijdrage, of 'twitterdraad', van de

Amerikaans-Joodse Elisheva Avital. Ze ver-

telt hierin over een zeer opmerkelijke vondst

— Door fe dde schOute n

in de familie: een fotoalbum dat tevoorschijn

kwam toen ze samen met haar zus en moeder het huis opruimde van haar overleden grootvader.

Het bewuste fotoalbum, waarvan de herkomst nu nog niet bekend is (waarschijnlijk heeft haar grootvader het - als mogelijk lid van een counter-intelligence unit - eind van de oorlog mee teruggenomen uit Duitsland), bevat een aantal nooit eerder getoonde foto’s gemaakt tijdens de Kristallnacht, in Fürth, een stad dicht tegen Neurenberg aan. Er zijn foto’s van Joden die thuis zijn aangevallen, sommigen in pyjama’s, soms ook gewond.

Heilige boeken worden door lachende nazi’s de deur uitgedragen, om verbrand te worden.

Het album toont ook winkels die vernield en geplunderd worden, naar tevredenheid van toeschouwers in de straten. Vervolgens zijn er zeer schokkende foto’s te zien van de plundering en het in brand steken van de synagoge van Fürth, de daders vol in beeld. De fotografen hebben ongegeneerd hun namen achterop hun werk gestempeld, gedateerd 10 november 1938. Direct na de daad afgedrukt...

Het complete twitterbericht kunt u hier terugvinden: twitter.com/ElishevaAvital/

Courtesy USA @ElishevaAvital Family Collection

22

|

auschwitz bulletin

|

ja argang 62 # 4

co lum n

h e t wa s vOO r a l h u n v e r d r I e t, h u n a n g s t

awr a h a m m ei j er s

e n h u n PI j n

H

e t i s 1942 . Ons land is

vervloekt. Veel machteloos geschreeuw. Veel

het ware ingezogen. Ik had een van die kinderen

door de nazi’s bezet. Omdat

gezwegen. Heel veel verzwegen. En opnieuw werd

kunnen zijn. Nee, had moeten zijn, want ik had er

ik uit Joodse ouders ben ge-

er gehuild.

volgens de nazi’s bij gehoord.

Ik mocht niets over ze weten, mij niets herinneren

Als we vrij hadden van school ging ik bij vriendjes

Vanaf dat moment denk ik vaak aan mijn vermoor-

van hun bestaan. Ik heette nu Freddie en zou

spelen. Soms speelden we thuis bij de opa en oma

de vriendjes op dat perron en is het verdriet om

verder leven binnen het gezin van dominee Müller

van een vriendje. Op een dag vroeg ik moeder

al die vermoorde mensen, om die vervolgden, om

in Nijverdal. Omdat ik aanvankelijk in bed plaste

waarom wij nooit bij mijn opa en oma mochten

die ontheemden, om die gemartelden, ook mijn

(vanwege een virus) vond een creatief gezinslid dat

spelen. Moeder begon te huilen, gooide iets kapot

onuitwisbare verdriet.

Van der Plas een geschikte achternaam zou zijn.

en riep: ‘Die zijn er niet, jongen. Dat weet je toch!’

Freddie van der Plas was mijn nieuwe identiteit.

Een kind van zes jaar weet weinig.

boren moest ik bij hen weg.

Mijn ouders waren omgekomen tijdens bombarde-

Acht november 2018. Het is nauwelijks te bevatten dat er nog steeds onschuldige mensen met de dood

menten op Rotterdam, zo werd de buren en leden

Later begreep ik hun ellende, begreep het onein-

worden bedreigd omdat ze zijn wie ze zijn. O ja, wij

van de kerk wijsgemaakt.

dig verdriet van Joodse overlevenden, het verdriet

weten dat er uit het Midden-Oosten... We weten

van Sinti en Roma. Maar het was hún verdriet, niet

dat uit Afrikaanse landen... En wij weten dat in

Liefdevol was ik opgenomen door dominee Pieter

dat van mij. Als journalist schreef ik over de Twee-

Aziatische landen tallozen op de vlucht zijn. We

Baan en zijn vrouw Adriana. Ik had plotsklaps vier

de Wereldoorlog, maakte verslagen van Dodenher-

weten dat in bepaalde Zuid-Amerikaanse landen

zusjes en drie broertjes. De meiden verwenden mij,

denkingen, schreef over Joodse wetenschappers,

stromen vluchtelingen gedwongen zijn hun heil

de jongens plaagden mij, zoals dat gaat binnen

kunstenaars, schrijvers, componisten en Joden

ergens anders te zoeken...

gezinnen. Zondags gingen we naar de kerk. Als

uit de filmwereld, die na de Kristallnacht hun

er Duitse soldaten of foute Nederlanders bij de

Duitsland ontvluchtten. Natuurlijk was ik ontroerd

Tussen deze beelden zie ik die kinderen op dat per-

pastorie aanbelden, moest ik in de tuin spelen.

over dat onrecht. Maar altijd was dit het verdriet

ron in Polen; kleuters die een ‘gevaar’ betekenden

Een kind van anderhalf jaar verbaast zich daar niet

om die anderen.

voor de wereld en dus uitgemoord moesten wor-

over. Dat kind verbaasde zich ook niet dat er werd

den, samen met hun ouders en miljoenen anderen.

gehuild omdat een vriend of vriendin die in het

Tot een avond midden jaren tachtig: op televisie

verzet zat, was gefusilleerd.

de documentaire ‘Shoah’ van de dit jaar overleden

Laten wij onze stem verheffen en schreeuwen

Claude Lanzmann, over de vernietiging van het Eu-

om gerechtigheid voor ieder mens, waar ook ter

Tot we – op mijn verjaardag! – werden bevrijd door

ropese Jodendom door de nazi’s. Beelden van een

wereld. —

de Canadezen. Mijn ouders hadden gelukkig de

perron – ik meen in Polen – waar de trein wacht tot

Jodenvervolging overleefd, we gingen in Doesburg

de Joden als vee ingeladen zijn, om daarna naar

(Ingekorte tekst van mijn toespraak tijdens de

wonen.

Auschwitz te vertrekken. Naar de gaskamers.

Kristallnacht-herdenking bij het Muiderpoortstation

Ik was weer samen met mijn biologische ouders,

Op het perron een paar kindjes. Kennelijk zijn ze

maar kon daar moeilijk aan wennen. Ik miste mijn

in de chaos hun ouders kwijtgeraakt. Kindjes met

broers – die leuke pestkoppen – en knuffelzusjes.

angstige gezichtjes, kindjes die hun dierbaren

Ik miste mijn pleegouders, miste de warmte van

zoeken, kindjes die net zo oud zijn als ik tijdens

het domineesgezin in dat nu zo verre Nijverdal.

de oorlog... Ik brak en kon niet meer stoppen met

Want het verdriet van mijn ouders was niet te

huilen – steeds weer die beelden van kindjes die

bevatten. Bijna hun hele familie – eigenlijk moet

binnenkort vermoord worden. Hun ouders zouden

ik zeggen onze familie – is vermoord. Bijna zestig

geen kinderen meer hebben, hun kinderen zouden

mensen. Er werd veel gehuild. Veel gevloekt. Veel

geen ouders meer hebben. Ik werd het beeld als

in Amsterdam)

email awraham.meijers@hetnet.nl

auschwitz bulletin

D ec 2018

|

23

bo ek en en zo s a r a h B r e m er

r ec e nt v e r s c h e n e n

De ouders van louis godschalk

vertelden mijn ‘ouders’ mij het

komt met legerrabbijn slagter.

nemen in juli 1943 het zware

allerdroevigste en ongelooflijk-

nadat hij in 1964 met ivonne

besluit hun babyzoon over te

ste verhaal van mijn leven. Dat

is getrouwd, raken zij er lang-

dragen aan het verzet om voor

ik niet hun eigen kind was, dat

zaam van overtuigd dat hun

hem een onderduikgezin te vin-

ik een joods kind was, en dat

plaats niet in nederland is maar

den. tot een hereniging komt

mijn joodse vader en moeder

in israël. dat gebeurt in 1981.

het nooit, zijn ouders worden

en praktisch mijn gehele fami-

Dan begint het zoeken naar zijn

vermoord. na de oorlog wordt

lie vergast en vermoord waren

joodse identiteit pas echt.

op advies van de rijkscommis-

in de oorlog. ik kon mijn oren

sie voor oorlogspleegkinderen

niet geloven en hapte naar

koos boorsma, Wie ben ik? De

(oPk) de voogdij toegewezen

adem.”

zoektocht van Louis Godschalk,

aan zijn onderduikouders. op

De zoektocht naar wat het

Uitg. Aspekt, Soesterberg 2018,

zijn 14e hoort hij dat hij joods

betekent om jood te zijn be-

216 blz., isbn 9789463383769,

is: ”Die dag in augustus 1956

gint als hij in dienst in contact

€ 18,95

Dit is het verhaal van kleerma-

maken. zo overleefde hij, maar

man Frister, wat Pennewaard

ker heinrich bontscheck, één

kon niet voorkomen dat zijn

als opdracht meegeeft aan dit

van de ruim 34.000 joden die

vrouw naar de gaskamers werd

indrukwekkende boek over

nazi-Duitsland ontvluchtten

gestuurd. na de oorlog lukte

onmenselijke dilemma’s.

naar nederland. in de oorlog

het bontscheck om naar aus-

werd hij, verraden door zijn

tralië te emigreren, maar ook

aline pennewaard. Van

zwager, via westerbork naar

daar zou hij geen rust vinden.

kleermaker tot kapo. De oorlog

auschwitz gedeporteerd.

‘het ergste van alles was dat

van een Duits – Joodse vluch-

een slachtoffer van de nazi’s.

de nazi’s mij als slachtoffer tot

teling, Nieuw Amsterdam,

Diezelfde nazi’s plaatsten hem

daden aanzetten die ik als nor-

Amsterdam 2018, 256 blz., isbn

uiteindelijk aan de kant van

maal mens nooit zou hebben

9789046823651, € 19,99

de daders, door hem kapo te

gepleegd’ is een citaat van ro-

het boek begint met een citaat

hebben, moet duiden. hij

associatie slechts met begrij-

van auschwitz-overlevende

onderzoekt dit in een indruk-

pelijke tegenzin herinnerd.”

m.s. arnoni: “als we denken

wekkend drieluik. het eerste

over die associatie én over die

in een menselijk individu een

deel is het verhaal van een

tegenzin gaan de beide overige

vermogen aan te kunnen

straatgenoot, een joodse man

delen van dit drieluik over de

treffen dat niet door iedereen

die in 1943 samen met zijn

maat der dingen.

wordt gedeeld, dan geloven we

vrouw en zoontje in sobibor

in bovennatuurlijke processen.”

werd vermoord. hun verhaal is

dick de mildt, Straatgeno-

in de geest van deze overtui-

‘slechts’ de aan – en inleiding

ten-Een drieluik over de maat der

ging is dit boek geschreven. De

tot een onderzoek naar het

dingen, Dick de Mildt & Uitge-

mildt (historicus) vraagt zich af

achtergrondprofiel van hun

verij Verloren, Hilversum, 2018,

hoe hij de afschuwelijkheden

moordenaars. en ook zij waren

167 blz., isbn 9789087047115,

en de mensen die ze gepleegd

mensen, “al worden wij aan die

€ 19,00

In- en verkoop van • • • •

inboedels boeken kunst, kitsch en curiosa partijgoederen

hoge service, persoonlijke aanpak Drukkerij Peters Amsterdam BV Tel. 020 - 696 34 34 info@drukkerijpeters.nl www.drukkerijpeters.nl

Tevens verzorgen wij voor u kelder- of zolderopruimingen In Amsterdam zijn wij te vinden op de volgende adressen:

020-6180256 / 06-26260528

g.italiaander@gmail.com

/mevius.amsterdam

gideonitaliaander.nl

Het is altijd druk bij

Slagerij Zikking & Zn!

Schepenbergweg 33 1105 AS Amsterdam-Zuidoost

Discriminatie en vervolging bestaan nog steeds. Er is dus reden genoeg om het verleden actueel te houden.

Marathonweg 52, 1976 TB Amsterdam telefoon 020 — 66 28 652

Daarom steun ik het werk van het Nederlands Auschwitz Comité.

L. Tertaas gebro sales bv