Cultureel

SignoftheTimes rEpOrTaGE DANIEL LIBESKINDOVEr ARCHITECTUUR EN WOEDE

DO OrMAX ARIAN E N JACQUELINE STOOP

De woede, het geweld en het verdriet tonen van beladen plekken. Met deze heftige termen werd de komst van architect Daniel Libeskind aangekondigd door debatcentrum De Balie en het Internationaal Theater (voorheen de Stadsschouwburg) Amsterdam, die hem hadden uitgenodigd in de serie Sign of Times. Maar tijdens het lange gesprek op 3 april met journalist Lex Bohlmeijer toonde Libeskind zich vriendelijk en sereen, ja zelfs begripvol voor degenen die protesteren tegen zijn ontwerp voor de Namenwand aan de Weesperstraat. Het podiumgesprek werd geïnspireerd door en afgewisseld met relevante theaterfragmenten en poëzie.

de breuklijnen van de mensengeschiedenis, maar ook onze grote behoefte aan herinnering en herdenking. zo nam hij als uitgangspunt voor het ontwerp van het Joodse Museum te Berlijn de tragische ontwrichting van een Davidster, en vormt zijn ontwerp voor het Nationaal Holocaust Namenmonument vanuit vogelvluchtperspectief het Hebreeuwse woord voor ‘herinneren aan...’.

INCLUSIEVE ARCHITECTUUR

architectuur is nooit alleen jóuw project als architect, aldus Libeskind, maar een project van een collectief. Van mensen die vragen stellen, meetekenen en mensen die de stenen maken,

Het zijn internationaal geprezen iconische gebouwen zoals het Joodse Museum te Berlijn en het ontwerp voor de na de aanslagen in New York nieuw vorm te geven world trade center. Je zou kunnen zeggen dat ze uitdrukking geven aan de sprakeloze menselijke ervaringen en emoties van geschoktheid en kwaadheid, verlies en verdriet . In architectonische vormentaal onthult Libeskind met zijn ontwerpen en gebouwen niet alleen van mensen die bouwen met die stenen, van politiek ook, en dus van overheden die politieke beslissingen nemen, gekozen door mensen uit hun eigen leefgemeenschap of land of deelstaat.

Volgens Libeskind schept een architect niet op de eerste plaats eigen kunstwerken, maar allereerst gebouwen, die altijd een levende relatie dienen aan te gaan met de gedeelde historie van die leefomgeving. als architect ben je sociaal dienstbaar aan de vragen van de ruimte en de Tijd en aan de geschiedenis van die leefgemeenschap. zo worden de gebouwen die hij ontwerpt inclusieve architectuur, niet op de laatste plaats omdat ook het ontwerp- en bouwproces zelf een coöperatief project vormen. Daarin schuilt volgens Libeskind het onderscheid tussen de woorden architectuur en Gebouw. Hoe zou je ooit de openbare ruimte kunnen neutraliseren tot leegte? Wie durft dat te doen, vraagt Libeskind zich dan ook af. alleen dictators nemen de macht over de ruimte, en minachten die menselijke maat van de geest, die zoveel meer is dan alleen de ratio ooit kan zijn. En Tijd en ruimte vertellen de verhalen van de menselijke ervaringen, en zijn complexer en voller dan alleen feiten of afmetingen kunnen zijn.

DEMOCRATIE Verhalen hebben volgens Libeskind te maken met stem en met taal en met generaties, met keuzes ook, met de essenties en vragen ook van onze eigen tijd. Je bouwt dus nooit in een lege ruimte, aldus Libeskind. Bovendien is het met architectuur als met muziek. Beide kunstvormen spreken ons gehele mens-zijn aan. Voordat Libeskind zelf voor architect studeerde, was hij op veel jongere leeftijd ook musicus. En nog altijd speelt hij op zijn accordeon. Muziek heeft dan ook een grote invloed gehad op hem als

architect. Hij noemt gebouwen met zijn architectonische wetten dan ook ‘frozen music’, omdat de zeggingskracht net als bij muziek toch ook gebonden is aan formele aspecten als akkoorden, melodie, maatsoort, meerstemmigheid, ritme en stilte. architecten en mensen leven samen in de polis, het Griekse woord voor de stad, een leefgemeenschap met spelregels, gebaseerd op gedeelde waarden. architectuur is dan ook tegelijk politiek en democratie, en de architect werkt aan het project in die context. Libeskind sprak ook over het moreel hoogstaande streven gezamenlijk, dus inclusief de ander, het goede en rechtvaardige na te streven. Hij sprak ook over de kwetsbaarheid van democratie, want democratie betekent altijd ook zoeken naar inclusieve compromissen, en daarom kost democratie tijd en is kostbaar en vaak ook pijnlijk. En Politeia, een oud Grieks begrip waarvan ons woord politiek is afgeleid, drukt uit dat het een uitdaging is voor alle betrokkenen voor dat Goede te gaan, en dat is het bereiken van algemeen welzijn.

NAMENMONUMENT En dus beweegt ook Libeskind als architect met zijn ontwerpen mee naar door procedures gewijzigde stadslocaties, zoals voor de Holocaust Namenmonument. Tegelijkertijd heeft hij ook grote vragen bij het aanhoudend protest van een kleine groep bewoners. Daarom ook moet en wil hij het opnemen voor het fundamentele recht van de 102.000 afwezigen, de omgebrachte Joodse stad- en landgenoten en hun nog levende nabestaanden. zij hebben volgens hem het recht herdacht en herinnerd te worden in het hart van hun voormalige leefomgeving. Daniel Libeskind sprak daarom van een moeder van alle kunstzinnige oud-Griekse Muzen, en dus ook van de bouwkunst. Dat was Mnemosyne, moedergodin van de Herinnering, omdat wij zonder geheugen en herinnering verloren zijn, niet weten waar we heen gaan. Daarmee is het Namenmonument voor hem ook een waarschuwing naar de toekomst.

Inmiddels zijn we nu ruim vijf jaar later dan de originele bouwplannen. De bouw van de Namenmonument aan de Weesperstraat, in de nabijheid van de portugese synagoge en het Waterlooplein, zal plaats vinden op een plek waar destijds 178 joodse mannen, vrouwen en kinderen woonden, die werden gedeporteerd. Daarvoor moeten 24 kleinere en grotere bomen worden gekapt. Omdat de rechter nu heeft besloten dat de bomen voorlopig niet gekapt mogen worden, loopt de bouw van het monument opnieuw vertraging op.

elkaar. Wat zijn goede keuzes, wat zijn slechte…; ethos is het zoeken naar het juiste en goede handelen, wezenlijk voor de Politeia, aldus Libeskind die avond. Diep verbonden met de geschiedenis van de Joodse bevolking in Nederland, ten tijde van de Duitse bezetting, is hij geschokt over het feit dat van de West-Europese landen, uit Nederland bijna 75% van de geregistreerde Joodse inwoners is weggevoerd en de Holocaust niet heeft overleefd. Dat is in vergelijking met belgië met 40% of frankrijk 25% of met Luxemburg 20%, een enorm percentage. Het is zelfs procentueel gelijk aan polen, Oekraïne of Litouwen. Hun afwezigheid in Nederland krijgt gestalte door met hun namen te getuigen, steen voor steen genoemd in het Namenmonument. . Nederland moet hier zelf uitkomen, met eigen democratische mogelijkheden, zegt hij. En alleen mensen met een goed hart kunnen dit oplossen, aldus Daniel Libeskind.

Ethiek of het oud-Griekse Ethos staat voor gemeenschappelijke grond; wát delen wij met elkaar! Wat zijn de herinneringen van onze leefgemeenschap met

Blz. 18 boven Ontwerp Namenmonument Amsterdam: Hebreeuwse woord voor ‘herinneren aan’ onder Joods Museum Berlijn: ‘Verstoring van de vorm van de Davidster’

Daniel Libeskind (r) in gesprek met Lex Bohlmeijer