Auschwitz Bulletin, 1985, nr. 01 Januari

nederlands auschwitz comitĂŠ

F van Lanschot Bankiers V

)

SINDS 1737

Voor al uw bank- en assurantiezaken.

16 vestigingen.

Hoofdkantoor: 's-Hertogenbosch, Hoge Steenweg 29, tel. 15 34 61.

Adem benemend Het Amsterdam Diamond Center heeft de grootste collectie ringen, armbanden, colliers, horloges en siervoorwerpen van Nederland. Ook in de prijsklasse die u in gedachte hebt. We hebben beroemde merken als Les Must de Cartier, Christian Dior en Van Cleef & Arpels. U kunt bij ons diamantslijpers aan het werk zien en een film over diamant bekijken. Kortom: het Amsterdam Diamond Center is een adembenemende belevenis.

AMSTERDAM D I ^ H O N D CENTER ZEVEN GENERATIES DIAMANT P H Asscher directeur

mode voor de avant garde

m a r i j k e

v a n

grote houtstraat 164 2011SX haarlem 023-313596

d e r

Rokm1-5 1012 K K / D a m . Amsterdam, 0 2 0 - 2 4 5 7 87 Telex 17167 adc (Ook op zondag geopend) Filialen Kalverstraat56/Nieuwendijk 1 4 0 / ^ D a m r a k 12 (Donderdag tot 21 uur open)

g

o

e

n

nederlands auschwitz comité Op eigen appèl Moeilijker zou het zijn geweest dit nummer niet dan wel te maken. Van alle kanten, uit Amerika en Israël, uit alle levensfasen van hoog- tot ongeleerd, zijn de artikelen, tekeningen, gedichten toegestroomd.

Een bewijs van vertrouwen, van sympathie.

Maar ook van ongerustheid: ik moet het Auschwitz Comité helpen, aan het Auschwitz-blad meewerken.

Hetzelfde beeld levert de herdenking. Een week na publikatie van programma en inschrijfbonnen waren Amstelveens Cultureel Centrum en RAI-restaurant vrijwel uitverkocht. In de RAI althans kon extra ruimte worden gevonden.

Die golf van sympathie slaat niet zozeer op de 40 jaar. Wel roepen de acht lustra de bijbelse Jacob voor ons op. Jacob moet zeven jaar werken om zijn beminde Rachel tot vrouw te krijgen, maar 'de zeven jaren waren als enige dagen, omdat hij haar lief had'.

Nu, de bijna zes maal zeven jaren die voorbijgingen sinds het SS-gebrul verstomde zijn voorbijgegleden, soms lijkt het wel als enige dagen. Maar niet omdat wij de periode-van-toen liefhadden.

Het leed lijkt nog kersvers, niet tientallen jaren ver, omdat onze mensen ook vandaag lijden, omdat de nachtmerrie hen nooit verliet. Jaarlijks groeit de stille stoet op de Nieuwe Ooster, een overweldigende vloed van mensen die bij ons willen horen, die met ons samen gaan. Intussen zijn dat al vier generaties, van wie twee na-oorlogse.

Wat het Nederlands Auschwitz Comité betekent Het Nederlands Auschwitz Comité neemt een onvervreemdbare plaats in de Nederlandse samenleving in. Het is niet weg te denken, een vertrouwd begrip in het parlement, in stad en land. Onze geschiedenis van ruim een kwart eeuw resumeren zou niet genoeg plaats laten aan de medewerkers van dit nummer. Een enkel punt dus.

'Zonder het Nederlands Auschwitz Comité zou er geen WUV (Wet Uitkering Vervolgingsslachtoffers) bestaan.' Geen uitlating van ons, maar van onze betreurde vriend Joop Voogd, toen Kamerlid. Jaren van strijd heeft het ons en onze medestanders gekost voor een specifieke regeling voor oud-vervolgden in 1973 eindelijk zijn beslag kreeg.

HERDENKINGSNUMMER Oplaag: 25.000 exemplaren 29e jaargang nr. 1, januari 1985 Verschijnt 6x per jaar Secr.: E. Furth, Diemerkade 43, 1111 AC Diemen, tel.: 020-905310 Bankrek.: AMRO BANK, bijk. van Baerlestr. 58, 1071 BA Amsterdam, spaarrek. 40.01.75.088 Gem. giro: 4875500, postgiro: 293087 t.n.v. NAC Redaktie: Drs. Eva Tas, Amsteldijk 23, tel. 020-795716, 1074 HS Amsterdam.

Administratie krant: D. v. Geens, Renkumhof 50,1106 JB Amsterdam, tel. 020-972869.

Ook onze onafgebroken actie voor berechtiging van nazi-misdadigers en om de drie in Breda te houden willen wij hier enkel aanstippen. Nu alle kampcomités en verzetsorganisaties, van welke pluimage ook door het 'Samenwerkend Verzet' worden overkoepeld, stemt het ons tot voldoening daarin een ruim aandeel te hebben gehad.

Geregeld plegen wij overleg met het departement van WVC, met de gemeente Amsterdam, het ICODO, natuurlijk de Uitkeringsraad en vaste Kamercommissies. Wij hoorden tot de eerste buiten-parlementaire actiegroepen. Wij zullen dit werk zolang het nodig is en onze krachten het toelaten voortzetten. En steeds optreden tegen elke uiting van antisemitisme, waar, door wie en onder welk voorwendsel ook.

Bezorgd Bezorgdheid en beklemming om het leven van nu en wat ons nog te wachten kan staan drijft de mensen, onze lezers niet in de laatste plaats. Crisisverschijnselen; alleen al de werkloosheid lijkt ons de tijd een halve eeuw terug te draaien. Het vrije-tijdsprobleem heeft een cynische klank gekregen.

Racistisch wanbedrijf heeft ontstellende vormen aangenomen. Ook blijkens 'Kerwin teken van de tijd'. In deze met Kerstmis uitgezonden film van Froukje Bos komt onverholen vreemdelingenhaat van jonge mensen in beeld. Het Amsterdamse scholierenc o m i t é - e n niet alleen dit —heeft handenvol werk om racistische en antisemitische vuiligheden op muren weg te kalken.

Geen dag vergaat zonder oorlog en geweld, in alle (uit)hoeken der aarde. Daarnaast en daarenboven, de dreiging van een kernoorlog, de algehele vernietiging, van een wereldwijd Auschwitz.

Zodat wij op 27 januari herdenken en tegelijk ook wakker roepen. Veertig jaar nadat de Appellplatze voor altijd zijn ontruimd klinkt voor ieder van ons onontkoombaar een eigen appèl. Er bestaat bij heel veel overlevenden, bijna allen, een gevoel van plicht, van verplichting. Het uit zich bijvoorbeeld bij het inrichten van verzetsmusea. Het Friese verzetsmuseum in Leeuwarden trok het laatste jaar 20.000 bezoekers, daarbij 3000 schoolkinderen. In 1982 werd er een tentoonstelling geopend door Marga Minco, die uit Friesland haar 'goede' persoonsbewijs had gekregen.

Het Nationaal Oorlogs en Verzetsmuseum Overloon werd gerenoveerd in de vormge-

ving van de ons welbekende Dick Elffers om de educatieve taak nog beter te vervullen.

Zo is er de expositie 'Nederland tussen democratie en nazi-dictatuur 1930-1946' te zien.

Er komt een verzetsmuseum in Amsterdam, zeer toepasselijk gevestigd in een synagoge-gebouw.

Natuurlijk speelt het ('s winters gesloten) drukbezochte herinneringscentrum Westerbork voor ons een bijzondere rol.

In dit kader past ook het monument voor de Spanjestrijders dat op stapel staat.

1985-jeugd-en herdenkingsjaar 1985 is door de VN uitgeroepen tot jaar van de jeugd - wat dit ook moge betekenen. Het zal ook verder rijk zijn aan gedenkdagen en manifestaties. Het begint met een eenvoudige plechtigheid op het terrein van het kamp Auschwitz zelf.

Rotterdam zal, behalve aan de nationale herdenking van de bevrijding, ook gastvrijheid bieden aan een internationaal verzetscongres. Te Tel-Aviv roept de Wereldfederatie van Joodse strijders en oud-gevangenen aanhangers bijeen. Het Internationale Initiatief van Verzet en nazi-slachtoffers voegt zich op Goede vrijdag te Dortmund bij degenen die de nazi-slachtoffers van het Romberg-park, gevangenen uit vele landen, die op Goede Vrijdag 1945 nog zijn vermoord, gedenken om het 'nooit meer' te bevestigen.

Ook elke pagina van dit blad herdenkt. In verslag, in overzicht, in proza en poëzie. Een jongeman zond op Allerzielen in Auschwitz gemaakte foto's; u ziet werk van een in 1944 vermoorde tekenaar en van een toen ondergedoken kleuter.

Een terugblik die een wekroep wil zijn: op eigen appèl.

AANGEBODEN DOOR:

BOAS GOURMET FOODS & WINES SINCE1863

BOAS B.V. POSTBUS 340 2700 AH ZOETERMEER, HOLLAND STEPHENSONSTRAAT 40,2723 RN ZOETERMEER TELEFOON 079410114. TELEX 32646 BOAS NL

IMPORTEUR VAN O.A. DEVOS-LEMMENS sauzen JOHN WEST viskonserven TEISSEIRE vruchtenlimonadesiropen ROYAL MAIL konserven ROBERTSON jams LYONS thee GREY POUPON mosterd MÉNETREL Franse escargots LEA & PERRINS Worchestershiresaus BECAS JOHN LUSTY soepen HEINZ Australische gember

FIRET bv, Postbus45,3900AA Veenendaal, Holland

U en ik weten wat een bril kost.

HOUSE OF DIAMONDS Er is maar een Schweitzer en dat is Schweitzer

Wij zijn misschien NIET het goedkoopst maar WEL het zuinigst op uw ogen! '/ /5 maar wat je het belangrijkst

vindt.

Omdat het beste voor uw ogen pas goed genoeg is.

Hoofddorpplein 12-14 1058 PD Amsterdam Telefoon (020) 17 0431

Damstraat 2 hoek N e s en D a m Tel. 241572 Amsterdam

69

Aangeboden door

G.A. K. O. Mister Groep

o\S'*C0

1945

1985

Bevrijding van A u s c h w i t z w o r d t herdacht Met vreugde hebben wij vastgesteld dat velen aan onze oproep om plaatsen te reserveren voor de reünie, lunch en de voorstelling van 'Het dagboek van Anne Frank' snel hebben voldaan Het is zeer verheugend dat er elk jaar meer vrienden tot de conclusie komen dat men op deze dag bij elkaar hoort en men met elkaar wil herdenken en ook de bevrijding van Auschwitz-Birkenau wil vieren De bonnen in het novembernummer van ons bulletin werden in massa ingevuld en werkelijk in enkele dagen was de zaal in Amstelveen al overcompleet. Hetzelfde geldt voor de reunie-lunch in het RAI-restaurant, ofschoon wij daar wat meer plaatsen tot onze beschikking hebben.

Het is dan ook met pijn in het hart dat wij enkele honderden aanvragen niet kunnen honoreren, wij hebben de plaatsen heel eerlijk trachten te verdelen ledereen ontvangt daar bericht over. Wij delen in het verdriet van diegenen, die wij hebben moeten teleurstellen.

Uiteraard mag dit geen beletsel zijn om de herdenking op de Nieuwe Oosterbegraafplaats wel bij te wonen. Vooral in deze tijd van toenemend racisme en anti-semitisme zal deze herdenking van bijzondere betekenis zijn.

Programma van de 40ste Auschwitz-herdenking Op zondag 27 januari 1985 11 00 uur. vertrek stille tocht naar het spiegelmonument 'Nooit meer Auschwitz' op de Nieuwe Oosterbegraafplaats te Amsterdam vanaf de ingang Kruislaan. Hans Bloemendal zegt Kaddisj, het gebed voor de doden. Burgemeester Ed van Thijn spreekt.

13.00 uur: lunch, aangeboden door de gemeente Amsterdam en reünie in het RAI-restaurant, Europaplein; entree uitsluitend op vertoon van toegangskaart. Er zijn twee ingangen: bij het restaurant en vooraan voor de Glazen Zaal.

15.15 uur- opvoering van 'Het dagboek van Anne Frank'door het toneelgezelschap Jacques Senf, regie van Jeroen Krabbé in het Cultureel Centrum Amstelveen.

Zaal open om 14.45 uur Einde voorstelling: 18.00 uur. Toegang uitsluitend met genummerd bespreek- en plaatsbewijs.

Er wordt gezorgd voor een busverbinding van de N. Oosterbegraafplaats naar de RAI en van de RAI naar het Cultureel Centrum Amstelveen voor mensen zonder eigen vervoer.

In Amstelveen is voldoende parkeerruimte voor de automobilisten.

Voor nadere inlichtingen (niet meer voor toegangskaarten) telefoon van ons secretariaat: 020 -905310.

Wilt u goed nota nemen van de aanvangstijden van de verschillende evenementen Wij moeten ons daar, gezien dit volbezette programma stipt aan houden.

Tot ziens op 27 januari 7

1

Een vriendelijk verzoek: willen genodigden en zij die al kaarten hebben ontvangen, maar daar geen gebruik van maken, die kaarten terugsturen of in elk geval even bellen naar ons secretariaat. Dank U'

Nederlands Auschwitz Comité

Een barak in Vught Op 23 oktober 1984 werd op het station in Vught een gedenkteken onthuld ter herinnering aan allen die van hier op transport gingen.

Een aantal inwoners van Vught heeft ter gelegenheid van deze onthulling een tentoonstelling ingericht gewijd aan het leven in en om het kamp Vught. Bij ons bezoek aan deze tentoonstelling werden wij getroffen door de bijzonder warme, op werkelijke belangstelling gebaseerde manier, waarop deze Vughtenaren van nu, het gebeuren van toen zichtbaar en bespreekbaar weten te maken.

Wij vinden dit een prachtig initiatief en wij zijn van mening dat wij op grote schaal steun moeten verlenen aan hun verdere plannen om tot een permanente tentoonstelling te komen. En dan liefst in de enige ruimte die ook naar onze mening daarvoor in aanmerking k o m t één van de oorspronkelijke barakken, gelegen op het terrein van het voormalig 'Kamp Vught'.

De heer Scharff (beheerder van de oudheidskamer) heeft ons, mede namens de

andere initiatiefnemers, laten weten dat er inderdaad grote behoefte is aan onze steun.

Als u het met ons eens bent dat deze permanente tentoonstelling er moet komen, steun dan onze groep.

- 'Ex-Vughtelingen steunen Vughtenaren bij hun streven te komen tot een permanente tentoonstelling ter herinnering aan alles wat in en om het kamp Vught is gebeurd. Ze zijn van mening dat één van de barakken in de vorm van een museum voor de steeds groeiende verzameling documenten en voorwerpen, behouden moet blijven.

Zij dringen er bij de betrokken overheden en instanties op aan alles te doen wat mogelijk is om aan deze wens tegemoet te komen.'

Otto Treumann ontwierp het sobere lettergedenkteken in het station van Vught.

Naar dia van Jacques I. Furth

Stel het niet uit maar stuur nu een briefkaart aan: De heer G. Scharff, Marktveld 14, 5261 EB Vught.

Vermeld uw naam en adres, uw handtekening en het verkorte motto: 'Ex-Vughtelingen steunen Vughtenaren ' Namens vele oud-gevangenen van Vught, Eva Furth-Halverstad Tineke Wibaut-Guilonard

Succes door energie

Wereld's grootste speciaalzaak voor N a p p a en suède kleding

HANDELSOPLEIDING

EHnkgreve Boekhouden M.0 S.P.D. M.B.A. Marketing Informatica

Praktijkdiploma's Boekhouden Talen Typen, Steno Middenstandsdiploma Ondernemersdiploma's (Erkende I.M.O.-opleiding)

Exclusieve

kleuren ] 43

Nieuwendijk 153 - Nieuwendijk 71 AMSTERDAM

KANT.: WILLEMSPARKWEG 31,1071 GP AMSTERDAM

761176

L. DE VRIES & CO.

en 733-

HET DUMPPALEIS

NIEUW: Secretaresse notuleren

LES-ADRESSEN IN *ZUID * WEST * SLOTERMEER * NOORD * AMSTELVEEN * PURMEREND Lid van de V.P.O.

modellen

NIEUWENDIJK

++++++++++++++

best gesorteerde speciaalzaak voor vri'ieti'jdskleding De groofsfe en

H.H. Emigranten 1 0 % korting

Vraagt prospectus

Groothandel in • * JUWELEN GEDIPLOMEERDE

•fc SIERADEN

O P T I C I E N S

Beurs voor de diamanthandel Nieuwe Achtergracht 36—Amsterdam Telefoon 020 - 22 56 80

TELEFOON 020-166927

SIMON SPEYER N.V.

MICHAEL PAPPIE MAKELAARDIJ O.G.

era

Hogeweg 10, 1098 CB Amsterdam. Tel. 020-655606*

A l p h e n aan de R i j n IMPORT - EXPORT

en

van

Op 27 januari 1985 zal worden herdacht dat 40 jaar tevoren het concentratiekamp Auschwitz werd bevrijd Onverbrekelijk is daaraan verbonden het gedenken van de miljoenen vermoorde Joden Want de bevrijding van de kampen was tevensde onthulling van 'Het gruwelijke geheim'. Onder deze titel heeft de Amerikaanse historicus Walter Laqueur een boek geschreven met als ondertitel: 'De waarheid over Hitiers "Endlösung" verdrongen'.

Hij beschrijft dat Hitler de massale vernietiging strikt geheim wilde houden en welke dramatische gevolgen dit had.

In een vorig artikel heb ik reeds vermeld, dat het uitroeien van 1.500.000 Armeniërs op bevel van de Turkse regering in 1915 Hitler op de gedachte had gebracht hele rassen te gaan uitmoorden. Niemand sprak immers nog over die Armeniërs. Bovendien houdt de Turkse regering tot op heden vol, dat er geen sprake was geweest van moordpartijen, de Armeniërs waren slechts overgebracht naar andere streken van Turkije in het belang van de oorlogvoering tegen Rusland. Ook dat vond Hitler een prachtig idee ter navolging.

1

2

Strenge geheimhoudingsplicht legde hij zijn naaste trawanten op, die de vernietiging moesen organiseren: Goering, Himmler, Heydrich, Eichmann en hun onmiddellijke medewerkers. In rapporten en correspondentie mochten de woorden gedood, vermoord of geëxecuteerd niet voorkomen Ook 'speciale behandeling' en 'Endlösung' moest men niet noemen. Men moest termen gebruiken als: transporteren, deporteren, evacueren, verwijderen en opnieuw vestigen. In een tijdens de oorlog gehouden rede verklaarde Himmler: 'we zullen er nooit over spreken. Er zullen geen schriftelijke bewijzen achterblijven'. Maar zijn rede werd op de band opgenomen en is thans nog in grote geluidsarchieven te beluisteren.

Ondanks die voorzorgsmaatregelen kon een project, dat alleen met duizenden arbeidskrachten uitvoerbaar was, niet geheim gehouden worden. Berichten lekten uit over geheel Duitsland en de Duitse ambassades, weldra ook over vele andere landen. Zelfs waren er inwoners van Polen en andere Oosteuropese landen, die naar het Westen wisten te komen om Britten en Amerikanen er persoonlijk van te overtuigen, dat Hitler in de gebieden van het Europese continent, die hij in zijn macht had, alle Joden systematisch liet uitmoorden Toen speelde zich het drama af, dat Laqueur zo aangrijpend beschrijft: de taferelen, die zij schilderden, bleken het menselijk voorstellingsvermogen te boven te gaan. Men geloofde hem eenvoudig niet. Een Amerikaanse rechter, die een Poolse koerier ondervroeg, zie hem recht in zijn gezicht: ik ge-

loof u niet. Was er enig schriftelijk bewijs Neen Kon men ingaan op wat overdreven griezelverhalen leken Neen Onder degenen die de berichten wèl geloofden, bestond twijfel of de van Poolse zijde gevraagde maatregelen, zoals het in beweging brengen van de wereldopinie en dreigen met bombarderen van steden, gunstig zouden werken. Zouden zij geen vreselijke gevolgen kunnen hebben voor de nog levenden in Duitse gevangenschap Zodoende gebeurde er niets' In Amerika zag men als enige oplossing: de oorlog winnen Naarmate de overwinning vorderde en troepen van de geallieerden de kampen binnentrokken, bleek het aanschouwen van de werkelijkheid aangrijpender dan de zogenaamde overdreven gruwelverhalen. Men zag het onvoorstelbare voor eigen ogen.

7

7

7

voornaamste gebod was: Ik de Heer ben uw God en gij zult geen andere goden nevens mij hebben.

Dit heeft de Joden er altijd van weerhouden een wereldlijk potentaat als godheid te erkennen en hem over hun gewetens te laten heersen, of hij zich nu betitelde met farao van Egypte, koning van Babel of van Perzie, dan wel met Führer aller Germanen. Hitler begreep evenals Haman dat de Tien Geboden en het daaruit voortvoeiende persoonlijke, aan Gods wetten gebonden geweten cadavergehoorzaamheid aan een zich een godheid wanende mens in de weg stonden.

Daarom wilde hij de wetgeving van de Sinai afschaffen, maar dat zou pas lukken als er geen Joden meer waren; zij moesten dus uitgeroeid worden. Dat door afschaffing van de Tien Geboden de hele Europese beschaving in puin valt, was voor Hitler geen bezwaar, want dat was juist zijn bedoeling.

De slachtoffers van deze misdadige waanzin verdienen wel in de eerste plaats een stenen gedenkteken in onze dagen. Dat is verwezenlijkt door een bouwwerk op een heuvel in Jeruzalem, dat 'Jad Wasjeem' heet: 'Gedenkteken en Naam' De woorden zijn ontleend aan de tekst van Jesaja 56:5, die op de muur geschreven staat: het is de belofte aan wie aan het Verbond vasthouden' 3

Nooit mag er een generatie opkomen, die dit 'onvoorstelbare' ook in twijfel trekt en van de Duitsers zegt: 'Sie haben es nicht gewusst'. Van alle volkeren op aarde zijn het wel de Joden, die het beste de waarde van gedenken begrepen hebben. In hun heilige boeken staan veel gebeurtenissen, waaraan de herinnering levendig gehouden moest worden en dat werd bewerkstelligd door de oprichting van gedenkstenen.

Het belangrijkste wat in gedachtenis gehouden moest worden was het Verbond, dat de Heer, die hen uit de Egyptische slavernij uitgeleid had, met hen had gesloten en waarin hij hun richtlijnen gegeven had voor een gelukkig bestaan- de Tien Geboden, die dan ook op stenen tafelen werden gegrift. Het

'Ik geef hun in mijn huis en binnen mijn muren een gedenkteken en een naam, beter dan zonen en dochters; Ik geef hun een eeuwige naam, die niet uitgeroeid zal worden.'

Het is treffend dat het woord 'Jad' zowel gedenkteken als hand betekent. Want een gedenkteken is een handwijzer naar het verleden en een handreiking, een steun, voor de toekomst. En 'Wasjeem', een eigen naam, duidt erop, dat ieder mens persoonlijk telt voor de Allerhoogste. Een beter opschrift zou voor het monument niet te bedenken zijn.

De geschiedenis lééft voor de Joden Dat houdt hen tezamen en versterkt hun gevoel van eigenwaarde. Andere volkeren kunnen hieraan een voorbeeld nemen. Moge Nederland altijd indachtig zijn dat het, als enig land ter wereld, zich door lange strijd tot een zelfstandige Staat gevormd heeft ter wille van de gewetensvrijheid en welke verplichtingen dat oplegt voor heden en toekomst ook ten opzichte van de Joden J. C. de Meyere 1

Keramiek van Gerda

Roodenburg-Slagter

Oorspronkelijke titel- 'The terrible secret' (1980) Nederlandse vertaling 1981 2 ' N o o i t v e r g e t e n ' in NAC januari 1982 3 O n t h u l d door H e r m a n n Rauschning in 'Gesprache m i t Hitler', t w e e d e druk 1973, Europa Verlag, W e n e n Door m i j besproken in NAC van maart, april, mei 1983 ' W a a r o m Hitler de J o d e n w i l d e uitroeien'

OOT I EEN VS IA RJIDER VAN ONZE GARAGENOTA S' ZE IN In tegenstelling tot andere nieuwe auto's weet u bij een Citroen Visa bij voorbaat dat de onderhoudskosten bijzonder laag zijn. Na elke 15.000 km hoeft de Visa slechts 2 uurtjes onze werkplaats in voor onderhoud. En wat andere kosten betreft komt de Visa in onderzoeken als voordeligste in z'n klasse naar voren.

D e anti-roest bescherming is bewezen uitstekend, z'n verbruik aantoonbaar laag: 1 op 20,8 bij 90 km/h constant.

Maak bij ons een vrijblijvende proefrit in de Citroen Visa en ontdek het grandioze comfort, de stille maar krachtige motor en de perfecte wegligging.

Met een Visa koopt u zekerheid.

CT IROEN VISA! 7 UT IVOERN IGEN VA F 13.400,-* * excl. afleveringskosten en ML-behandelmg.

Citroen en Toyota-dealer

E e n voorspoedig en vredig 1985 wensen wij al onze adverteerders en andere begunstigers!

Nederlands Auschwitz ComitĂŠ

^ CITROEN * V1SA

>

M O L E N A A R Bachman Wuytierslaan Amersfoort

ER KOMT EEN VERZETSMUSEUM IN AMSTERDAM Aan het einde van de donkere oorlogsjaren 1940-1945 verleende koningin Wilhelmina aan de stad Amsterdam de wapenspreuk „Heldhaftig, vastberaden en barmhartig".

Om de moedige strijd tegen fascisme en racisme, waaraan de hoofdstad die drie woorden op zijn wapen dankt, te blijven herdenken en in beelden en woorden toe te lichten, zal veertig jaar na de bevrijding het Verzetsmuseum Amsterdam worden opgericht.

Antiekzaak Bettina en Carola Wolf

Door middel van een jaarlijkse donatie kunt ook u behoren tot de vrienden en vriendinnen van het museum waar de hoofdstad recht op heeft: het Verzetsmuseum Amsterdam.

De hoogte van het jaarlijkse bedrag kunt u zelf vaststellen.

Postgiro 5194045 t.n.v. Stichting V r i e n d e n e n v r i e n d i n n e n v a n het V e r z e t s m u s e u m .

Nes 89 - Amsterdam-C. Telefoon 020 - 248339

Secretariaatsadres: O. Z. V o o r b u r g w a l 215-217 1012 EX A m s t e r d a m tel.: 020-5522288

Ik zit er toch midden in?

Inleiding op discussiedag van het ICODO te Utrecht op 16 oktober 1984. 'De late gevolgen van kamp- en oorlogservaringen'. Door Tineke Wibaut-Guilonard Zo ben je daar, Ja, zo was ik daar en soms ben ik daar weer terug.

En dan bedoel ik niet de momenten, de vele momenten dat ik praat met vrienden of vriendinnen uit de tijd dat we daar zaten Nee, dan bedoel ik de momenten dat ik door een vaak oh zo triviale oorzaak, jaren terug stap in de tijd.

Ik, helemaal alleen, terug op de helling van de Totengang in Ravensbrück, in de grote tent van Ravensbrück, in Polen aan het ziekbed van Nelleke, in die open wagons in de barre winterkou, in die gesloten koelwagons van Van Vollenhove, in de kelderruimte in Fallersleben, samen met de meisjes en vrouwen die uit Auschwitz waren gekomen, met de gaskamerpaniek in de ogen, maar vooral in de bunker van Vught.

Voor korter of langer tijd ben ik er terug.

Als iemand dan tegen me zegt. 'Kom meid, dat is al zolang geleden, dat is nu toch voorb i j ' , dan kijk ik zo iemand wat wezenloos aan en denk 'Voorbij, voorbij , hoe kun je dat zeggen, ik zit er toch midden i n ' Of ze zeggen: 'Je zit zo te somberen, zullen we iets gezellig gaan d o e n ' Iets gezelligs gaan doen, terwijl je weer moet vechten om niet te stikken 7

7

7

7

7

Goed bedoeld, maar waardeloos.

Op dat soort 'hulp' hebben wij geen weerwoord. Het brengt ons nog dieper in de machteloosheid en dat is nu precies wat niet zou moeten gebeuren.

Ik heb het geluk in mijn omgeving mensen te hebben die op zo'n moment tegen me zeggen: 'Je zit er weer h è ' Dat werkt voor mij bevrijdend.

Geen ontkenning van mijn verdriet, mijn wanhoop, mijn angsten, maar erkenning en

dat geeft de basis waarop hulp wel mogelijk is.

Ook al kunnen ze zich niet in mijn pijn verplaatsen, gelukkig zou ik willen zeggen, ook al kunnen ze veel ervan niet begrijpen, ze accepteren dat mijn pijn er is Ik hoef niets uit te leggen.

Ik hoef me niet te verdedigen.

Ik zeg alleen maar: 'Ja, ik zit er weer.'

Het verleden dus vergeten en nu samen bouwen aan een nieuwe toekomst, dat is het recept.

Maar wat met die enorme klomp ijs in je lijf Hoe doe je dat?

Velen is het dan ook niet gelukt, zij bleven leven in dat onvoltooid verleden. Anderen, ook velen, lieten de diepvriezer aan staan en 7

Een ander voorbeeld.

In een discussie na een voordracht van Ida Vos en Diet Verschoor hoorde ik tot mijn verbijstering een psychiater, die zich onder de toehoorders bevond, zeggen: 'Pijnplekken zijn pijnplekken'.

Hiermee bedoelend dat haar pijn van nu, niet anders is dan onze pijn van toen. Ik wist dat ik hier iets op moest zeggen, maar mijn keel kneep dicht, en mijn hersens stopten even in paniek.

Pas na enige tijd kon ik weer rustig denken en formuleren Ik heb toen de discussie onderbroken en gezegd dat ik wilde terugkomen op de woorden 'pijnplekken zijn pijnplekken'.

Als wij praten over pijn, heb ik gezegd, dan praten we niet alleen over een opeenstapeling van pijnplekken, maar we praten ook over een openstapeling van onverwerkte pijnplekken, over een opeenstapeling ook van onverwerkte rouwprocessen.

Wij stopten alle pijn weg, wij moesten doorgaan en zoals het in het boekje van het ICODO 'Psychotherapie aan oorlogsgetroffenen' staat, doorgaan uit overlevingsdrift Weer nieuwe pijn, ook weer wegstoppen, invriezen.

En zo kom je dan de oorlog door.

Voor velen opnieuw pijn, om wat ze niet terug vinden.

Dan ook het absolute onvermogen van de omgeving om om te gaan met mensen die zo boordevol onverwerkte pijn terug komen.

Wees blij dat je het overleefd hebt.

Verwacht wordt dat we ons storten in de grote bevrijdingsroes, waarin we onze onmacht om al dat geleden verdriet en alle opgehoopte pijn, om alle wanhoop, moeten weg lachen en weg dansen.

Moeten vergeten wat nooit vergeten kan worden.

Onverwerkt moeten laten wat verwerkt had moeten worden.

Omdat het allemaal voorbij is.

Voorbij de ellende en de eenzaamheid van het onderduiken, de verschrikkingen van de kampen, het grote moorden in het uitroeiingsprogramma van Hitler en zijn trawanten, Voorbij de stress van de illegaliteit en het verzet, de puinhopen van de burgerslachtoffers, de angst voor bombardementen, de honger, de razzia's,

7

de Arbeitsemsatz en ga zo maar door.

Voorbij, vergeet het maar.

met klomp ijs en al stortten zij zich in het vele werk dat lag te wachten. Samen bouwen aan die nieuwe toekomst.

Dan nieuwe frustraties en nieuwe pijn.

Samen, hoe doe je dat, na de oorlog, na de bevrijding, als het lijfsbehoud weer verzekerd is en het eigenbelang weer de hoofdrol speelt? Velen haken alsnog af, velen ook gaan door.

Ook een diepvriezer van goede kwaliteit heeft af en toe wel eens een mankement.

Dan komt de monteur en de machine draait weer. Zo gaat het ook met onze ingebouwde diepvriezer. Hij hapert wel eens, die momenten kennen we denk ik allemaal.

Maar er komt een moment dat de techniek faalt en de diepvriezer zijn werk niet meer doet.

Als wij ouder worden komen er meer mankementen, ook aan andere systemen die we bij ons dragen en dan kan zo'n definitief mankement aan onze diepvriezer net te veel zijn.

Dan kunnen ook wij terecht komen in de situatie die we noemen: 'Een laat gevolg van de gebeurtenissen in 1940-1945.'

Tineke Wibaut-Guilonard

r.

Speciale koopjes in de oudste stoffenzaak van AMSTERDAM Eigenaar — Leo Horn

MLvanAntcrongenDe s a m e n z w & n n a

ïecieti

FERD. BOLSTRAAT 69 1072 LC Amsterdam — Telefoon 735403

Icla

1 ^JPEYER 1

•

1

1 DROGISTERIJ

ftS

<Ook

"ARFUMEP^

voor uw

1

geschenken.

Maasstraat 77 - Tel. 72 70 76 1078 H E Amsterdam

Dames, alleen bij ons koopt u het voordeligst. Voor al u w stoffen STOFFENHUIS

Linnaeusstraat 34 Amsterdam

MARCUS

Tel. 653116

Dit indrukwekkende boek krijgt u kado als u zich abonneert op Vrij Nederland.

r

Ik abonneer mij o p Vrij Nederland Ik betaal per • kwartaal (f 43,25) • halfjaar (f 84,25) • jaar (f 154,75) (hokje naar keuze dichtmaken a.u.b.)

• als welkomstgeschenk ontvang ik het boek: "De samenzwering tegen Simon Wiesenthal" (winkelwaarde f 17,50)*

1

Bewakingsvormen, portiersdiensten etc. (als maatwerk uitvoerbaar in de plaatsen waarin wij zijn gevestigd); alarmeringen (ontvangst/verwerking van alarmsignalen; stil alarmcentrale voor geheel Nederland).

VNV

BEVEILIGING l BEWAKING-ALARMERING

BV

A" 1902

Vestigingen: Amsterdam/Amstelveen, Rotterdam, Alkmaar/Heerhugowaard, 's Hertogenbosch/Tilburg, Nijmegen, Enschede/Hengelo

Hoofdkantoor: Vossiusstraat 8,1071 AB Amsterdam, Tel. 020-712711

Naam: Adres: Postcode:

Plaats:

Bon opsturen in open envelop zonder postzegel aan: Vrij Nederland, Antwoordnummer 3043, 1000 P A Amsterdam.

Betalen na ontvangst van de acceptgirokaart.

O f bel even: 020-262375

L

BA00XXXAUS

J

' De opbrengst van dit boek komt ten goede aan het Wiesenthalfonds

EXCLUSIEVE HERENKLEDING EN -MODE Kalverstraat, 141-145,

Amsterdam

Partnerruil aan het eind van de oorlog

Tegen het eind van de Tweede Wereldoorlog zat ik in het Baros-kamp, in Tjimahi bij Bandung. Het was het kamp, waar 'de gevaarlijke elementen' door de Jappen waren bijeengebracht' prominenten, Joden en vrijmetselaars. Bij wijze van 'Jodenster' moesten WIJ een driehoekje op onze borst dragen, als teken van onze gevaarlijkheid.

Wij mochten geen corvee doen buiten het kamp (op zichzelf geen ramp in onze verzwakte en zwaar ondervoede toestand ), en er wreden loopgraven en machinegeweernesten aangelegd langs het prikkeldraad.

De boodschap leek duidelijk als de geallieerden landen, gaan de 'driehoekjes' er aan Toch was de stemming vrij optimistisch: wij kregen regelmatig buitenlands nieuws vanuit het kamphospitaal in Tjimahi (er werd geluisterd in de lepra-afdeling, waar de Jappen nooit kwamen - maar dat hoorden we pas later') Wij wisten dus dat Nederland bevrijd was, dat Duitsland gecapituleerd had, en dat de Amerikanen tot dicht bij de Japanse eilanden waren genaderd en een grote overmacht hadden ter zee en in de lucht.

1

1

Eind juli overkwam mij iets dat me nog nooit gebeurd was: ik had een slapeloze nacht De avond tevoren had ik namelijk van mijn regelmatige nieuwsbron het bericht

doorgekregen van een besluit dat door Truman en Attlee was genomen op de Conferentie van Potsdam Er was namelijk aan de Japanse regeerders per radio een boodschap gestuurd dal ZIJ zich moesten overgeven Dit vond ik uitermate vreemd Al veel eerder hadden de geallieerden de Japanners laten weten, dat ZIJ, evenals van de Duitsers, 'onvoorwaardelijke overgave' eisten. Wat kon het in godsnaam voor zin hebben, midden in de oorlog een ultimatum te sturen? Een ultimatum heeft zin vóórdat je tot een oorlog besluit. Je kunt ook een ultimatum sturen aan de verdedigers van een bepaalde stad. Maar een algemeen ultimatum terwijl de oorlog aan de gang is? Waarmee kun je anders dreigen dan met voortzetting van de oorlog?

Ik had het duidelijke gevoel, dat er een heel bijzondere dreiging achter moest zitten iets waardoor de oorlog misschien veel sneller afgelopen zou zijn dan wij allemaal aannamen; en misschien zelfs zonder dat een geallieerde landing op Java nodig zou zijn' Hirosjima In de avond van 6 augustus kreeg ik de op-

lossing van het raadsel: bij de nieuwsberichten uit het kamphospitaal stond ook het bericht van de atoombom op Hirosjima Ik haastte me naar mijn twee contactpersonen, die ik de nieuwsberichten regelmatig doorgaf: twee knappe scheikundigen, een waarvan vóór de oorlog verbonden was geweest aan de opleiding scheikunde van de Technische Hogeschool in Bandung. Ze keken elkaar aan, keken toen mij aan - en de Bandungse docent zei: 'Wim, om je de waarheid te zeggen, geloven we al je mooie berichten van de laatste weken al een hele poos niet meer. Maar wat je nu vertelt, van de atoombom, is voor ons het bewijs dat je bron niet deugt Zoiets kan volgens de huidige stand van de wetenschap eenvoudig niet Misschien wel in theorie - maar in de praktijk... in nog geen honderd jaar'' Ik wist dat mijn bron wèl betrouwbaar was: ik had mij zelf een half jaar eerder in het kamphospitaal laten opnemen om de nieuwvoorziening naar het Baros-kamp, die een poos stilgelegen had, weer op gang te brengen. En ruim een week later moesten ook de twee chemici de berichten wel geloven: op 15 augustus hoorden wij het definitieve bericht van de Japanse capitulatie en 1

Vervolg op pag. 15

Keramiek van Gerda

Roodenburg

Vraag voor Jomtof

Anno 1770

WIJNEN van H.B. DE BEER Sinds 1896 i m p o r t e u r s v a n W I J N E N uit IsraĂŤl v . d . Soc. C o o p . V i g n e r o n n e des G r a n d e s Caves de Rishon-le-Zion

Diamonds Direct Herman Schipper BV

Waar uw sieraad een belegging en uw belegging een sieraad is.

Official Omega-, Juvenia- and Ebel dealer.

Heiligeweg 3. Tel 020-236572 RokinH.Tel 020-237869. Amsterdam

LET O P !

Die heerlijke wijnen van De Beer komen nu uit Haarlem en wel van

OUD WIJNKOPERS EN HUSTINX S p a a r n d a m s e w e g 1 2 0 , 2 0 2 1 KA H a a r l e m , t e l e f o o n 023-259201.

ICODO Het I C O D O (Informatie- en CoĂśrdinatie Orgaan Dienstverlening Oorlogsgetroffenen) geeft ook in eigen beheer brochures uit.

Het laatst verscheen 'De Joodse naoorlogse generatie in Nederland' in verband met het congres op 1, 2 en 3 mei 1984 te Bergen gehouden.

Verder verschijnt viermaal per jaar ICODO-info met verslagen en overige ons interesserende gegevens.

Voorjaar 1985 organiseert het ICOD O een reeks lezingen over de praktijk van de hulpverlening.

Elke destijds vervolgde of anders door de oorlog getroffene kan voor inlichtingen bij het I C O D O terecht.

Het adres is: Stichting I C O D O Willem Barentszstraat 31c 3572 PB Utrecht, tel. 030-730811

Anne Frank, 1985 In het najaar van 1983 kwam Jeroen Krabbé op bezoek in het Anne Frank Huis om te praten over zijn inmiddels vergevorderde plannen 'Het Dagboek van Anne Frank' op het toneel te brengen.

Hij maakte duidelijk dat het voor hem niet zo maar een toneelproduktie zou worden. Met 'Het Dagboek van Anne Frank' wilde hij het publiek meer waakzaam maken tegen de gevaren die onze democratische samenleving bedreigen en een bijdrage leveren aan de strijd tegen eert verschijnsel als de Centrumpartij.

Jeroen Krabbé's bedoelingen met het spelen van het stuk waren glashelder. Maarzou het ook lukken om een stuk dat in Nederland in de vijftiger jaren in een 'heilige' sfeer werd gespeeld voor een doodstil publiek, na bijna dertig jaar weer tot leven te brengen?

Ik had twijfels en vroeg me af wat de gevolgen konden zijn als het project zou mislukken. Ik zag de krantenkoppen al voor me, 'Voorstelling Anne Frank mislukt!'

Het grote vraagteken lag niet bij de mensen die gingen deelnemen aan het project, maar bij het publiek. Hoe zou dat reageren op het verhaal van Anne Frank, bijna veertig jaar na haar dood.

Die vraag is inmiddels beantwoord. Het stuk wordt nu al bijna een jaar avond aan avond gespeeld voor bomvolle zalen. De voorstelling is niet heilig meer, er wordt gelachen, gehuild en na afloop hartstochtelijk geapplaudiseerd.

De bedoelingen die Jeroen Krabbé met het spelen van het stuk heeft kom over. Dat blijkt niet alleen uit reacties van het publiek bij de voorstellingen, maar ook uit toenemend bezoek van Nederlanders aan het Anne Frank Huis. Het weekend dat het stuk in première ging, normaal gesproken een rustige periode, washet in het Anne Frank Huis extreem druk.

De geschiedenis van het Dagboek is een fascinerend verhaal. Door een samenloop van omstandigheden en de moed van Miep en Elly bleven de manuscripten behouden.

Pas na heel lang aarzelen gaf Otto Frank toestemming tot publikatie en vervolgens werd het Dagboek een van de talloze publikaties over de periode van de Tweede Wereldoorlog, wereldberoemd.

Het Dagboek beschrijft de oorlog en de jodenvervolging op menselijke schaal en op een zo aangrijpende manier dat het herkenbaar en verwerkbaar is voor grote groepen mensen. Anne's onverwoestbaar geloof in een betere toekomst speelt daarbij een belangrijke rol.

Steeds meer mensen die het Dagboek gelezen hebben komen naar het Anne Frank Huis. In 1984 zullen bijna 500.00 mensen de smalle trappen beklimmen die uitkomen bij de boekenkast die de ingang van het Achterhuis verborg.

In het Anne Frank Huis vertellen we het korte levensverhaal van Anne Frank en de geschiedenis van het Dagboek. We laten de beelden zien van 2000 jaar antisemitisme, de gang naar de vernietiging in de concentratiekampen, de periode van de bezetting, het dagelijks leven toen, het verzet.

Maar er zijn ook tentoonstellingen over de

actualiteit van fascisme, antisemitisme, racisme en discriminatie. Het Anne Frank Huis moet immers niet alleen een herdenkingsplaats zijn. Mensen worden er aangesproken op hun eigen verantwoordelijkheid voor de dingen die nu in hun eigen omgeving gebeuren.

Elk jaar worden meer dan 500 groepen ontvangen door de Educatieve Dienst. Deze groepen, meestal bestaand uit jongeren, krijgen een programma aangeboden over Anne Frank, fascisme en de Tweede Wereldoorlog of racisme. Jongeren waarderen een bezoek aan het Anne Frank Huis, dat blijkt o.a. uit wat ze opschrijven in het reactieboek.

De geschiedenis van Anne Frank en de Tweede Wereldoorlog is voor de Anne Frank Stichting die het Anne Frank Huis beheert niet een afgerond verhaal. Voor jongeren van nu is het zo ver weg; het is de oorlog van hun grootouders. We moeten ons steeds afvragen of de boodschap wel overkomt.

We laten zien welke weerzinwekkende dingen toen gebeurd zijn. De boodschap dat zoiets ten koste van alles nooit weer mag gebeuren komt over. Maar snappen ze wel hoe het zover kon komen, hoe sluipend het proces was waarbij stap voor stap mensen apart gezet werden.

Maken we wel goed duidelijk hoe het kon gebeuren dat miljoenen mensen door de ideeën van fascisten werden aangesproken, waarom sommigen wel en andere niet de moed konden opbrengen in verzet te gaan.

Dat zijn vragen die heel belangrijk zijn voor de maatschappij van nu. Er lopen weer mensen achter een racistische partij aan, en te veel mensen houden hun mond als haatdragend over minderheden wordt gesproken.

De Anne Frank Stichting zoekt voortdurend naar middelen om de lessen van het verleden op een indringende manier te vertalen

naar het heden. Dat doen we niet alleen in het Anne Frank Huis maar ook in publikaties als 'De Anne Frank Krant', in tentoonstellingen en in educatieve projecten. Een grote groep mensen die het allemaal zelf meemaakten, oorlogsgetuigen, heeft zich beschikbaar gesteld om daarover te vertellen op scholen. De Anne Frank Stichting bemiddelt daarbij.

De Stichting houdt zich bezig met onderdrukking en aantasting van de rechten van de mens waar ook ter wereld. Maar bijzondere aandacht bestaat voor het optreden van oude en nieuwe fascisten, die o.a. proberen het verleden schoon te wassen.

Uit die kringen komt steeds het verhaal dat het Dagboek van Anne Frank een vervalsing zou zijn. Dat is niet toevallig. Het Dagboek is een van de meest effectieve waarschuwingen tegen de ideeën en praktijken van het fascisme.

De Anne Frank Stichting houdt dit soort organisaties nauwlettend in de gaten. Dat geldt in het bijzonder voor het optreden in Nederland van organisaties als de NVU, Consortium 'De Levensboom' van mevrouw Rost van Tonningen en de Centrumpartij.

Het optreden van de Centrumpartij en de aanhang die deze organisatie bij verkiezingen en in opiniepeilingen wist te verwerven, maakt duidelijk dat in Nederland een betrekkelijk groot aantal mensen blind is geraakt voor de lessen uit het verleden. Zij zien niet dat de Centrumpartij niets anders is dan een nieuwe verschijningsvorm van de boodschap van haat, onverdraagzaamheid en superioriteit die het fascisme verkondigde.

De Centrumpartij is in twee stukjes uiteen gevallen, maar de mensen die aan die partij hun stem gegeven hebben, zijn daarmee nog niet van opvatting veranderd. De meesVervolg op pag. 15

Houtsnede van S. Jessurun de Mesquita

Romantiek in het hart van Amsterdam.

Marriott's Candlelight Buffet, elke \\arrtott zaterdag- en zondagavond.

HOTEL

Stadhouderskade 21.

Voor reserveringen (020) 83 51 51.

Als A je m a g je niet

msterdam raakt?

H e t Parool missen.

Bel nu: 020-562.6266 voor gratis proefnummers!

Voor de prijs van een lunch, krijgt u er zondags nog een ontbijt bij ook.

En dat noemen we dan brunch.

AMSTERDAM

m

Marriott *

HOTKL

Stadhouderskade 21.

Voor reserveringen (020) 83 5151.

Vervolg van pag. 17

de dag daarop kregen we opeens een dubbele portie rijst.

Maar verder gebeurde er voorlopig niets. Ik hoorde dat Sukarno en Hatta de onafhankelijke Republiek Indonesië hadden uitgeroepen - een bericht waarover de meeste kampgenoten, anders dan ik, hun schouders ophaalden. Maar niets over aanstaande landingen van de geallieerden. En eind augustus nam ik het besluit op eigen houtje uit het kamp te 'bolossen' (weg te lopen) en via Bandung naar Batavia te reizen, waar ik intussen wist dat mijn vrouw en kinderen in het Adek-kamp zaten. Van de vice-president van de Raad van Indië, die met mij in het Baros-kamp zat, had ik een maand tevoren de opdracht gekregen, het Rode Kruis-werk in Batavia opnieuw op te bouwen.

De toestand in Batavia was uiterst verward.

De Japanners oefenden nog feitelijk gezag uit - maar ook de republiek probeerde via pers en radio haar invloed te versterken.

Met moeite probeerde ik samen met een groep Europeanen, die ook tijdens de Japanse bezetting een tijd lang aktief waren gebleven op humanitair gebied, het Rode Kruis-werk opnieuw op poten te zetten.

Eerste vliegtuig Op 8 september stormde Gutwirth, die het voorzitterschap van het Bataviase Rode Kruis op zich had genomen (ik was secretaris) opeens mijn kamer binnen: 'Ga gauw mee, er is een geallieerd vliegtuig geland.'

In Hotel des Indes zaten wij even laterte praten met de commandant van het pas gelande hulp-team, de Britse Majoor Greenhalgh; ook de nu van de TV bekende Overste van de Britse Inlichtingendienst, de exkrijgsgevangene Laurens van der Post, was

Vervolg van pag. 13

te mensen doorzien de bedoelingen van organsaties als de Centrumpartij. Anderen moeten gewaarschuwd worden dat dit verschijnsel het begin kan zijn van een weg die naar de afgrond leidt.

Wie het Dagboek van Anne Frank leest, de toneelvoorstelling van het Dagboek of het Anne Frank Huis bezoekt, krijgt een aansporing om waakzaam te zijn. Niet alleen voor de makkelijk herkenbare dreiging, maar ook voor concrete gebeurtenissen, waarbij mensen onrecht wordt aangedaan. Dat is de betekenis van Anne Frank in 1985.

De Anne Frank Stichting werkt op een terrein dat niet eenvoudig is. Diepe emoties liggen daar dicht onder de oppervlakte. De boodschap die wordt gebracht is daarbij niet plezierig. Soms moet scherp steling genomen worden tegen dreigende ontwikkelingen. De Stichting kan dat op haar terrein doen omdat ze gesteund wordt door men-

bij het gesprek aanwezig. Het was ons eerste contact met de buitenwereld. Tot onze grote schrik vertelde Greenhalgh dat het nog wel zes weken kon duren vóórdat de geallieerden op Java zouden landen. Achteraf weten we nu, dat het de schuld was van de Amerikaanse generaal McArthur, de aan de Britse Opperbevelhebber Lord Mountbatten had verboden waar dan ook aan land te gaan vóórdat de Japanse regering zich op 2 september aan boord van het slagschip Missouri aan hem, persoonlijk, had overgegeven. 'Grootheidswaanzin,' omschreef de Britse generaal Christison voor onze TV de houding van McArthur.

Gelukkig lukte het ons, samen met Van der Post, Greenhalgh ervan te overtuigen dat de toestand op Java heel hachelijk was, en dat de landing perse vervroegd moest worden.

Toen wij Hotel des Indes verlieten, zagen wij een Australische mecanicien van het geallieerde hulp-team, bezig met een reparatie.

We vroegen hem, hoe nu de verhouding was tussen de geallieerden - Engelsen, Amerikanen en Russen. 'Wel, - was het antwoord - per slot hebben wij de atoombom.'

Het antwoord liet aan duidelijkheid niets te wensen. Wij - dat waren de Amerikanen plus de landen van het Britse Gemenebest.

Voor mij was dit de eerste aanwijzing, dat we op weg waren naar wat later zou komen te heten 'de koude oorlog'. Achteraf heb ik ook begrepen, wat het doel van de Amerikanen was met die verklaring aan het eind van de Potsdam-conferentie - en met het werpen van de twee atoombommen op Hirosjima en Nagasaki. De Amerikanen hadden Japan toch al praktisch op de knieën - maar zonder de atoombom zou de oorlog nog maanden hebben kunnen voortduren. Velen van de geïnterneerden en krijgsgevangenen heben aan deatoombom hun leven te danken - vooral in de vrouwenkampen op Java was de voedseltoestand in augustus 1945 schrikbarend (vgl. het pas bij

sen en organisaties uit alle sectoren van de samenleving.

Twee maanden geleden zijn op een ongelooflijk botte en onzorgvuldige wijze de Anne Frank Stichting, maar ook de vrouwen van Ravensbrück, in een kwaad daglicht gezet door de Staatssecretaris voor Landbouw en Visserij, Ploeg. Hij werd daarin gesteund door het Oud Strijders Legioen en de Centrumpartij.

Deze poging om tweedracht te zaaien op een terrein waar alle mensen de handen ineen moeten slaan, is mislukt. Ploeg heeft het geweten. Toch is 'de affaire Ploeg' een teken aan de wand. Een dergelijke aanval, volgens de geijkte methode van het weekblad Privé, zou enkele jaren geleden ondenkbaar zijn. We moeten ons er nog beter van bewust zijn dat eensgezindheid in de strijd tegen fascisme, antisemitisme, discriminatie en onderdrukking niet vanzelfsprekend is. Daar moet voortdurend, heel gericht aan worden gewerkt.

Hans Westra

Nijgh en Van Ditmar verschenen boek Een draad van angst, waarin ook fragmenten uit het kampdagboek van mijn vrouw zijn opgenomen).

Waarschuwing Maar de reden waarom de Amerikanen zo'n ontzettende haast hadden om de atoombommen uit te werpen en de Japanners tot capitulatie te dwingen, was heus niet om onze levens te redden. Het ging de Amerikanen er om, de Russen vóór te zijn. Immers, Stalin had beloofd dat de Sowjet-Unie precies drie maanden na de Duitse capitulatiedus op 8 augustus - aan Japan de oorlog zou verklaren. Dit hebben de Russen ook gedaan - en zij zijn toen meteen met een grote overmacht het door de Japanners vanaf 1931 bezette Mantsjoerije binnengevallen. Maar de in grootheidswaan bevangen McArthur kon nu de eindoverwinning op Japan - anders dan die op Duitsland uitsluitend voor de Verenigde Staten claimen, en aan Japan de voorwaarden dicteren. Tegelijk waren de atoombommen als waarschuwing aan de Sowjet-Unie bedoeld om zich in Europese zaken wat inschikkelijker te tonen.

De Britse atoomgeleerde P. M. S. Blackett heeft al in 1948 met sterke argumenten betoogd, dat 'het laten vallen van de atoombommen niet zozeer de militaire slotakte was van de Tweede Wereldoorlog alswel de beginaktie van de diplomatieke koude oorlog tegen Rusland'. Japan moest, onder de hoede van McArthur, evenals West-Duitsland, voor Amerika een bondgenoot worden in de koude oorlog. De partnerruil was al volop op gang.

Ik had dus, achteraf gezien, echt wel reden voor een slapeloze nacht toen ik het bericht hoorde over de Slotverklaring van de Conferentie van Potsdam.

W. F. Wertheim

Al geruimte tijd is men bezig een lesprogramma samen te stellen, te gebruiken op instituten voor voortgezet onderwijs. Dit lesprogramma zou de methodiek moeten aangeven volgens welke de volkermoord onderwezen zou moeten worden. Om verschillende redenen is het programma nog steeds niet gereed gekomen, terwijl niet alleen onderwijs gevenden maar ook anderen, waaronder niet in de laatste plaats het NAC er steeds meer van overtuigd raken dat het een absolute noodzaak is dat er lessen over dit onderwerp gegeven gaan worden op gestructureerde wijze; lessen waar bij alle aspecten van de Jodenvervolging op evenwichtige wijze behandeld worden.

Nu de datum van de jaarlijkse Auschwitzherdenking is genaderd - en nu voor de 40e maal - lijkt het mij nuttig mijn gedachten over zo een lesprogramma op papier te zetten en aan onze lezers met het verzoek om commentaar voor te leggen. Basis voor mijn verhaal is een syllabus die ik ongeveer een jaar geleden van het Algemeen Pedagogisch Studiecentrum ontving; bij elk onderdeel heb ik getracht de in die syllabus gestelde vragen te beantwoorden.

Als dit artikel verschijnt heeft de eerste bespreking met de samensteller van het programma inmiddels plaats gevonden.

Wie zijn onze doden?

Wie zijn het, wie waren het, de mensen waarover wij het nog steeds - en met stijgende intensiteit en emotie - hebben? Hebben ze getracht hun moordenaars te ontvluchten? Indien niet, waarom dan niet?

Volgens de statistiek zijn die doden de zes miljoen joden in Europa, de 105.000 in Nederland, de 4 miljoen in Auschwitz/Birkenau vermoorden.

We zullen echter moeten leren kleinschalig te (her)denken.

Dan zijn die doden de ouders, de familieleden en vrienden van de overlevenden. De buren, de schoolvriendjes, de jongens van de krachtsportvereniging en de studenten van Poseidon. De mensen uit de Beethovenstraat en uit de Transvaalbuurt. Door ze te benoemen, door specifiek te zijn verliezen ze de anonimiteit van het domme getal en worden het weer persoonlijkheden.

Hebben ze getracht te vluchten?

Ja, ze hebben in wanhoop getracht een Sperr te krijgen, op een lijst te komen, voor de Wehrmacht te werken.

Ze hebben in Westerbork gehoopt dat hun lijst niet zou 'platzen', en ze hebben getracht onder te duiken. Dat was moeilijk, want voor velen was die mogelijkheid alleen aanwezig wanneer ze er voor konden betalen.

En de meeste werkgevers hebben de lonen niet doorbetaald. Bovendien bleek dat er voor ca. 140.000 Nederlandse Joden maar ongeveer 20.000 onderduikadressen beschikbaar waren.

Betalen ging meestal niet en er waren maar betrekkelijk weinig Joden met relaties; tenslotte behoorde de meerderheid van het Nederlandse Jodendom tot het proletariaat.

Ze hebben echter wel verzet gepleegd; in Nederland, in Auschwitz en in Sobibor. Ze

hebben allemaal verzet gepleegd door te trachten in leven te blijven in omgevingen die over het algemeen onverschillig waren of zelfs hun dood, of tenminste hun inboedel wenste.

Wie waren hun helpers?

Dikwijls mensen met een sterk religieus gevoel, niet zelden mensen meteen sterke calvinistische geloofsovertuiging. Niet zelden speelden niet alleen motieven van louter menslievendheid een rol; de drang tot bekeren en de hoop dat uit dankbaarheid velen van de geredden zich na de oorlog tot het christendom zouden bekeren is bij velen een belangrijk motief geweest. Niettemin, wie één mens redt heeft een volk gered.

Daarnaast waren het vaak mensen met een groot gevoel voor solidariteit die besloten onderduikers te helpen en hen te huisvesten. Deze categorie bestond voor een belangrijk deel uit vrienden van Joden uit de jeugdbewegng of uit een politieke partij, waarbij de socialistische beweging een niet onbelangrijke rol heeft gespeeld.

Waarom bleven zoveel Joden gehoorzaam aan het heersende gezag?

Wij Nederlanders zijn een gehoorzaam, gezagsgetrouw volk met een aangeboren gevoel voor orde, onderworpenheid aan de wetten des lands en met eerbied voor alles wat gedrukt staat.

Ook de Duitse verordeningen werden weliswaar hoofdzakelijk in het 'Joodsche weekblad' afgedrukt, maar ook in de gewone dagbladpers. En die kranten werden gelezen. Die kranten droegen bovendien vertrouwde namen, dezelfde als voor de oorlog. Denkt u maar aan de Telegraaf, het Handelsblad en het Volk.

En tenslotte, het voorbeeld dat de Joden dagelijks om zich heen zagen van de nietJoodse bevolking gaf niet direct aanleiding tot revolutionaire acties. De niet-Joodse bevolking, met politie, spoorwegen, tram en andere instanties voorop was minstens even dociel als de Joodse bevolking. Een volk dat 's avonds achter de gordijnen toekijkt hoe een ander deel van die bevolking gedeporteerd wordt heeft weinig grond voor kritiek. Het bovenstaande doet uiteraard niets af aan mijn diepe hoogachting voor hen die individuele acties ondernamen en voor de Februari-staking van 1941.

Diezelfde wetsgetrouwheid die tot zoveel passiviteit heeft geleid was voor anderen juist aanleiding zich geheel anders op te stellen. Die mensen putten hun verzetsdrang uit hetzelfde geloof als de anderen en uit diezelfde wetsgetrouwheid, echter gericht op de rechtsorde van vóór mei 1940.

Een groot voorbeeld hiervan is prof. Cleveringa en in Joodse kring prof. Kisch.

Was het mogelijk geweest de catastrofe geheel of gedeeltelijk te vermijden indien de Westerse geallieerden, de Russen en de leidende organisaties van de christelijke kerken werkelijk grote aantallen Joden hadden willen redden?

Dat het mogelijk geweest was vele mensenlevens te redden indien de grote geallieerde

mogendheden dat serieus geprobeerd hadden blijkt o.a. uit publikaties zoals Morse's 'While Six Million Died', Laqueur's 'TheTerrible Secret' en Gilbert's 'Auschwitz and the Allies'.

'De Joden hebben hun eigen zaak schade gedaan door het er de laatste jaren zo dik er op te leggen.' (Brits ministerie van koloniën op 7 december 1942.)

'Het toelaten van grote hoeveelheden vluchtelingen van het Joodse geloof kan gemakkelijk het al reeds bestaande smeulende antisemitisme aanwakkeren.' (Britse Lagerhuis, 19 mei 1943.)

'Ik ben van mening dat een onevenredig groot deel van onze tijd verprutst wordt door dat we ons bezig moeten houden met deze jankende Joden. (Brits ministerie van buitenlandse zaken, 7 september 1944.)

Pas in januari 1944 was president Roosevelt van de USA gedwongen de eerste stappen te nemen om Joden te redden toen hem de conclusies getoond werden van een rapport getiteld 'De betekenis van deze regering m.b.t. de Moord op de Joden'.

En de kerken?

Als oudste oecumenische beweging heeft de Wereldraad van Kerken gedurende de tweede wereldoorlog veel hulp aan Joodse vluchtelingen verleend. Of dit levensreddend heeft gewerkt - de cliënten waren immers al gevlucht - is niet vast te stellen.

Wel heeft in 1948 de Wereldraad toegegeven dat'... de kerken ertoe bijgedragen hebben dat het beeld van de Joden als de enige vijand van Christus heeft bevorderd dat het anti-semitisme in de lekenwereld is bevorderd.' Volgens dezelfde bron (Jansen, Theologie na Auschwitz) heeft het Vaticaan - de Paus - nooit 'schuld en medeplichtigheid namens zijn kerk uitgesproken'.

Of er een officiële Russische politiek is geweest met betrekking tot de Holocaus is wetenschappelijk moeilijk vast te stellen. Vast staat dat evenmin als de Westerse geallieerden, de Russen ooit getracht hebben de toevoerwegen naar de vernietigingskampen te bombarderen.

Hoe was de situatie in Nederland, in heden en verleden?

Nederland heeft een traditie van 'eerbiedwaardige' antisemieten die echter bij velen niet als zodanig bekend zijn.

Erasmus, één van onze grootste humanisten zei in 1516/1517: 'Frankrijk is het zuiverste en bloeiendste land waar Christenen wonen aangezien dat land niet door Ketters, Scheurmakers, Joden en half-Joodse Marranen geïnfecteerd is.' Einde citaat. Een ander citaat van Erasmus: 'Een gedoopte Jood wordt nooit een hele Christen; hij blijft een halve Jood.' (Bron: H. A. Oberman, 'Wurzeln des Antisemitismus,' 1981.)

Neem Abraham Kuyper. Het Joodse probleem hield hem voortdurend bezig en hij schaamde zich ook niet stereotypen te gebruiken. Zijn antisemitisme had zowel politieke-raciale, alsook godsdienstige achtergronden.

'De Joden moeten hun plaats kennen'. Uiting van Kuyper tijdens de pogroms in Rus-

land begin 20e eeuw.

(Prof. Dr. I. Schoffer tijdens zijn referaat: 'Abraham Kuyper and the Jews', Tel Aviv 30 november 1982.)

'Het lijdensverhaal van Jezus is het begin geweest van de lijdensgeschiedenis van het joodse volk'. (Dr. H. Jansen, Christelijke Theologie na Auschwitz) Het begrip van de souvereiniteit in eigen kring heeft in Nederland, niet alleen bij antirevolutionaire/gereformeerden altijd een grote rol gespeeld.

De Nederlandse bevolking, met name het deel dat tot een kerkgenootschap behoorde heeft zich gezien het bovenstaande altijd in goed gezelschap gevoeld bij alles wat het deed en naliet. Het niet geaffilieerde deel der bevolking heeft in nog te kwantificeren hoeveelheid de instelling gehuldigd; 'Dat Hitier op zijn donder krijgt is goed, maar dat hij ons van de Joden afhelpt is mooi meegenomen.' (Opmerking, meerdere keren gemaakt in het bijzijn van de schrijver dezes in 1942/'43.)

Volledigheidshalve dient gezegd te worden dat de 'Salamitaktiek' en het aangeboren gouvernementele gedrag dat ook de Joden heeft gekenmerkt waarschijnlijk in niet geringe mate tot de fatale afloop heeft bijgedragen.

Geschiedenis van het antisemitisme In onderwijskringen gaan stemmen op die stellen dat niette veel tijd aan de geschiedenis van het antisemitisme besteed zou moeten worden Ik ben van mening dat dit een onjuist uitgangspunt is. Met name het kerkelijk antisemitisme, anti-Judaisme als u wilt, dient behandeld te worden willen we het geheel in het juiste perspectief zien.

Aangezien het antisemitisme niet als een natuurramp over ons gekomen is kunnen we er niet omheen het begrip Godsmoord te behandelen. Dat voert ons dan direct 2000 jaar terug.

Als gesproken wordt over de plaats van de Jood in de nazi-ideologie hoort daar onverbrekelijk bij: De plaats van de Jood in het Nieuwe Testament.

Wanneer we zien dat niet alleen in het 16e, 17e, 18e en 19e eeuwse Eu ropa, maar sinds kort ook weer in Westerse landen het begrip van de Godsmoord en het daarmee samenhangende antisemitisme weer fashionable wordt, dan dient de geschiedenis van het antisemitisme deel van het lespakket uitte maken.

Een belangrijk fenomeen in de post-holocaust wereld, en met name in de politeke wereld van na 1967 (de zesdaagse oorlog) is het anti-zionisme, gefundenes Fressen voor hen die zich i.v.m hun verleden niet kunnen permitteren openlijk antisemiet te zijn.

Voorbeelden hiervan zijn Oost-Europa en een aantal Derde Wereld landen.

Het gevaar van overdosering en verkeerde identificatie Het lijkt mij zonder meer mogelijk de averechtse werking van overdosering en van verkeerde identificaties te voorkomen door b v. oud-verzetsstrijders en overlevenden van de kampen aan het woord te laten. Op den duur zouden zelfs 'tweede generatie' slachtoffers aan het woord kunnen worden gelaten. Wanneer er dan al van een identificatie sprake is zal dat ongetwijfeld met deze mensen zijn, vooral wanneer het hun lukt

hun zelfbeheersing te bewaren Indianenverhalen zijn vanzelfsprekend uit den boze.

Ook hier is belangrijk dat kleinschalige voorbeelden gebruikt worden Zes miljoen is een statistiek. Eén gezin in een bekende straat gaat leven Bij een door mij uitgevoerd - eenvoudig en beperkt gehouden - onderzoek is het mij gebleken dat in betrekkelijk korte tijd vrijwel alle gedeporteerde gezinnen van één plein (het Transvaalplein in Amsterdam-Oost) in de herinnering teruggeroepen konden worden Dergelijke beschrijvingen van rnicrowerelden zullen waarschijnlijk veel meer tot de fantasie spreken dan de geschiedenis van grote aantallen mensen in één keer als amorfe massa behandeld In deze heeft ook de film de Holocaust zijn waarde bewezen, evenals de TV film 'Er vertrokken 93 Treinen' van Simon van Adelsbergen.

Gedenken en Herdenken Gedenken en Herdenken teneinde met nog eens de poorten voor het kwaad te openen is van het allergrootste belang Om dat proces nut te laten hebben is het belangrijk dat het herdenken kleinschalig geschiedt, opdat werkelijke identificatie mogelijk wordt De auteur Elie Wiesel, voorzitter van de Amerikaanse presidentiele commissie voor de Holocaust en Prof. Yehuda Bauer, hoogleraar in Modern Jodendom - lees de leer van de Holocaust - aan de Universiteit van Jerusalem, trachten deze theorie dagelijks in al hun geschriften te verkondigen. Wiesel's credo is daarbij: 'Getuigen teneinde te voorkomen.' Bauer zegt' 'Exposé and don't apologize ' (Zet uiteen en verontschuldig je niet) Teneinde het misdadige karakter van het systeem aan te tonen, maar ook teneinde aan te tonen dat de Duitsers zelf van het misdadige van hun werkwijze op de hoogte waren moeten niet alleen de vernietigingskampen, maar ook de zogenaamde Tarnungslager zoals Theresienstadt, Bergen Belsen en het famihekamp in Auschwitz behandeld te worden. Misschien is dat laatste nog moeilijker dan het behandelen van Bir-

kenau, omdat die Tarnung, met name waar het Theresienstadt betreft, zo goed geslaagd is. Men lezeerAdleren Lederer maar op na.

Zes maanden heb ik in Theresienstadt doorgebracht alvorens ik naar Auschwitz/Birkenau gedeporteerd werd Ik vind het razend moeilijk de schizofrenie van Theresienstadt onder woorden te brengen. Het opschrijven van de faciliteiten welke het Ghetto bezat tonen niet de meer dan 100.000 vandaar gedeporteerden en de ca. 35.000 die in het kamp stierven. Alweer grote getallen Voor mij is Theresienstadt Mr Mendels, wiens bed in de Hamburgerkazerne ik kreeg toen hij was overleden. Het is ook Elja Ricardo die ik met zijn familie op transport zag gaan en die nooit terugkeerde. Het is boven alles de wanhoop van mijn moeder toen mijn vader en ik naar Auschwitz gingen en zij alleen achterbleef.

In dit artikel heb ik getracht aan te tonen hoe belangrijk het is dat op alle instituten voor voortgezet onderwijs goed en regelmatig onderwijs over het fenomeen 'Holocaust' gegeven wordt. Dat dit nog niet eerder is ingevoerd heeft tot enormiteiten geleid als de eindexamenopgaven geschiedenis in 1983 Een veel groter schandaal is dat het nog steeds niet te overzien is wanneer het in opdracht van de minister van onderwijs en wetenschappen te schrijven lesprogramma gereed zal zijn, vooropgesteld dat het ooit gereed komt.

Daarom besluit ik dit artikel dan ook met een oud stokpaardje Wanneer de overheid niet bij machte is een goed lesprogramma samen te stellen zullen wij, dat wil zeggen het NAC samen met daartoe bereid en in staat zijnde organisaties een initiatief moeten nemen en uitvoeren Wat er ook gebeurt, het sleutelwoord dient KLEINSCHALIGMEID te zijn, opdat aan alle vermoorden recht wordt gedaan.

Hun nagedachtenis mag niet in getallen onder gaan

eens... eens droegen alle kinderen namen tot de aarde woest werd en leeg namen werden asdeeltjes weggevoerd door de oostenwind hoger hoger daalden neer op dorre akkers kindernamen: as in zwarte aarde Ida Vos Dit is een gedicht uit een bundel die in maart '85 zal verschijnen bij uitgeverij Nijgh en van Ditmar te 's-Gravenhage De bundel bevat gedichten van 48 Nederlandse dichters Samensteller is Henk van Zuiden.

De gehele opbrengst wordt geschonken aan de Anne Frank Stichting.

Keramiek van Gerda

Ftoodenburg-Slagter

Vlammende mijlen

IJzeren bouten

Wendingen

Aan het eind van de oorlog de vlammende mijlen ik telde en telde richting zes miljoen

Kind dat mij reikt dat mij roept om mijn hulp moederloos kind voor een vrouw zonder schulp

Door de wendingen van mijn zo levend brem met z'n honderden met z'n duizenden met z'n zes miljoen marcheren en mijn vader met zijn zachte aard zijn wetenschap en weten

schrijf verder - schrijf vlugger zo kom ik er nooit de winter is na en gekooid is het woord

Steen die mij waakt die mij drukt die mijn tolk weg die mij dwaalt langs de pijn van mijn volk

Ik moest pal langs de dood zo ver moest ik nog ik telde de vlammen niemand luisterde er

Pen die mij schrijft die mij streept die mij vloekt bekenning weerlegt in het woord dat mij zoekt

Ik telde de munten het vuur en de as de rook in mijn ogen mijn ogen een muur

IJzeren bouten voor grendels van deuren antwoord zonder vraag uit vergleden gebeuren

Dan - zeer langzaam kauwend heel alleen at ik alles de as en het vuur en de ogen van steen

Er is een leed

En dan - weldoorproefd schreef ik alles neer van de as en het vuur maar men las het niet meer

Er is een leed dat niet uit tranen vloeit dat als gezwel bij tijden zonder pijn wordt meegedragen Het zweet zich soms door in de droom

Een man zwaait met zijn zweep op de maat der vele stilten en speelt zijn spel - zijn dodend spel steeds maar in D mineur en past de maat van zijn concert aan hongertrom en knekelbeen en de stank van brandend gruis De slang sproeit bijtend gif â&#x20AC;&#x201D; een rook die nog steeds opstijgt vertelt van gas en as en haakt voort aan een kleed tot spreiden heel speciaal over de zes miljoen de kinderen de ouderen en mijn vader met zijn zachte aard zijn wetenschap en weten Margot de Hartog

Gewekt door woord of geur schaaft en schuurt het opnieuw aan ingereten rand Gedichten van Margot de Hartog Er is een leed dat zich niet legen laat maar steeds weer onverwacht zijn prooi bespringt en bijt en rijt doch nooit geheel verslindt

Ook in NCRV Programma en in Literama magazine opgenomen

Een droom die ik had Ik droomde van een trein een wagen van grof grauw hout, zonder ramen, zonder zonlicht, zonder lucht, Ik droomde.

Ik droomde van geweren en van geweld.

Van deuren die eenmaal opengingen voordat ze weer gesloten werden.

En ik droomde.

Ik stond daar zoekend, naar wat ik nooit gekend had.

Ik droomde.

Levend in de werkelijkheid van het heden, zonder droom leef ik, met mijn gezin, en ik ben alleen, als in die droom.

Weesperstraat Ik stond daar zoekend en starend in een straat die ik niet meer herkende kijkend naar de gebouwen die vreemd voor mij waren.

Ik stond daar zoekend in een straat die nu twee straten breed is geworden.

Maar geen van beide zijn mij bekend.

Zo sta ik zoekend op het trottoir te jong om te begrijpen te oud om te vergeten.

Hoek Ik loop door een straat aan beide kanten huizen met dichtgetimmerde ramen en bordjes, 'onbewoonbaarverklaarde woning' Er heerst een 'doodse stilte' Ik zoek mijn verleden naar al datgene waar ik toe behoor maar niet heb meegemaakt.

Het verleden is onbewoonbaarverklaard.

Er heerst een 'doodse stilte' Ik loop door een straat aan beide kanten gebouwen met kantoren, met verlichte etalages, lawaai van auto's en mensen die het druk hebben, Maar ik voel slechts de 'doodse stilte'

Bergen Belsen 1984 Een gescheurde lap is alles wat er overbleef van de japon die eens een lichaam bedekte, en die nu nog slechts wat botten bedekt, een symbool of een vod wie kan dat nu nog zeggen.

Benjamin Flesschedrager (Peleg)

Samuel Jessurun de Mesquita, zelfportret (1938), houtsnede

De dag van morgen Ik was er ook, een jaar geleden in Den Haag.

We protesteerden tegen kernwapens en voelden ons sterk. Samen zouden we het wel voor elkaar krijgen. Vrede was het enige dat we wilden. Het was een machtige demonstratie die ik nooit zal vergeten.

Het liep al tegen het einde van de demonstratie toen ik het zag gebeuren. Het kleine meisje met haarvader. Hand in hand.

Tot nu toe was er niets ergs gebeurd, integendeel. Ik raakte vertederd door het beeld.

Schreeuwende, strijdlustige demonstranten omringen een vader en een dochter, beiden schijnbaar onbewogen door het rumoer om hen heen.

Plotseling...

Het meisje huilde.

'Ze zal een snoepje willen', dacht ik, 'of misschien moet ze een plasje doen.'

Het meisje bleef huilen, schreeuwen, jammeren...

Dit was niet normaal, dat wilde ik niet geloven. Het meisje leek wel hysterisch geworden. Haar gezicht was verkrampt en ze maaide met haar armen om zich heen.

Ik zal het nooit vergeten, dat gezicht. Het deed me denken aan een foto van een soldaat die neergeschoten wordt.

'Waarom ontploft de wereld morgen... waarom... waarom.'

Het kind bleef schreeuwen. Steeds meer mensen stonden om haar heen. Er was een kring en daar stonden we. Het werd stil.

'Waarom ontploft de wereld morgenwaarom... waarom.'

Toen beseften we allen onze fout. Het was niet goed wat we deden. Natuurlijk, die wapens moesten weg, daar waren we van overtuigd. Maar was het niet onze schuld?

Hadden wij dat meisje niet bang gemaakt voor de dag van morgen?

We hadden te negatief gedacht. We hadden gedaan alsof het klaar was met de wereld, alsof wij afscheid van de aarde namen.

Het was stom van ons om alleen tegen de wapens te demonstreren.

We hadden er iets positiefs tegenover moeten stellen.

Ik voelde me schuldig, want ook ik had dit meisje doen geloven dat er geen toekomst meer zou zijn. Toen wilde ik het wel uitschreeuwen: 'Mensen, het leven is waard geleefd te worden. Werk samen en maak er iets moois van. Demonstreer voor iets moois, een leefbare maatschappij, waar er voor wapens geen plaats is. Kom op mensen, geeft het niet op, maar vecht voor je idealen en vergeet niet te leven, geniet!'

Dat meisje heeft toen mijn instelling veranderd. Natuurlijk bleef ik gezond denken, maar nooit was ik alleen tegen iets. Ik wilde niet meedoen aan het simpelweg afkraken van onze maatschappij. Ik geloofde weer in de dag van morgen en dat gaf me meer energie dan ik ooit had gehad.

%ohn ^Rettich b.v.

Suède- en Nappakleding

Privé: Zacharias Jansestraat 17 hs Amsterdam-Watergraafsmeer Telefoon 020 - 3 5 1 0 3 5

Showroom: Confectie Centrum, 3e t o r e n , Beg. grond Kon. Wilhelminaplein 29, A m s t e r d a m - W .

Telefoon 0 2 0 - 174364

KELTUM GOUD

PLEET &

ZILVER

^JV_ DRUKKERIJ Js\ DE N O O R D S T E R B.V. Dir. H. Van Heuvelen

UURWERKEN OPTIEK

Vaal Gr Drukker M A A S S T R A A T 33 -

AMSTERDAM -

TELEFOON 793388

Leonard de Vries CHAWERIEM Innerlijke strijd in Israël.

Met indringende tekeningen van Chaja Polak.

5e druk

Fontein jeugdroman - f 22,50 In de boekhandel

TEIDBM B.V. Import beenbekleding voor dames-heren en kinderen PRODUCTIEWEG 52

TEL. 071 -899245

ZOETERWOUDE - RIJNDIJK

Voor al uw Handels Kantoor Reklame Familie 'Sinds 1905

drukwerk

Amsterdam-O. Schollenbrugstraat 22 Telefoon 020-65 52 01

cDeklantblijfi U bij

cRaüef

Con&Verdonck

Con & Verdonck heeft een uitstekende naam hoog te houden in de Perzische tapijtenwereld. Daarom, wat er ook gebeurt, de klant blijft kalief. En natuurlijk doen wij er alle moeite voor om u goed te adviseren. Hoeveel perzen wilt u zien?

Tien, twintig, vijftia?

Con & Verdonck ziet u graag komen.

C^onA4rdonck Amsterdam-Den HaagRotterdam- ArnhemEindhoven

A

Symposium B'nai B'rith Op 3 december 1984 was er onder auspiciën van loge Hollandia B'nai B'rith in het Concertgebouw in Den Haag een symposium getiteld: 'Twee generaties in gesprek'. In de ochtenduren droeg Ida Vos een aantal gedichten en wat proza uit haar eigen werk voor en las de toneelspeler Jack Vecht voor uit een vertaling van 'Children of the Holocaust' van Helen Epstein. Deze beide voordrachten gingen over de tweede generatie, n.l. over hen die kinderen waren tijdens, kort vóór of kort na de oorlog.

Ida Vos betrok daar ook de ouders bij, maar het kind stond centraal. Jongeren en ouderen namen vervolgens deel aan een forum.

Hierbij kwamen de volgende onderwerpen met vragen naar voren: sommige ouders willen zwijgen, andere doen niets anders dan er over praten, weer andere stellen zich neutraal op en doen 'gewoon'. Er zijn allerlei schakeringen mogelijk, zowel bij ouders als kinderen, maar het gaat aan niemand ongemerkt voorbij.

Bijvoorbeeld: de kinderen hebben geen grootouders. De ouders wilden dat je een gelukkig kind was en dat was je helemaal niet. De kinderen worden nieuwsgierig en gaan vragen stellen, die niet of onvoldoende beantwoord worden. Dit kan bij de kinderen leiden tot een beschermende houding jegens de ouders. De overlevenden gaan dromen over mensen die terugkomen. Het taboe op verdriet kan leiden tot het wegvallen van andere taboes. Bij sommigen wordt het vermogen tot incasseren groter, bij anderen minder.

De opmerking werd gemaakt dat de orthodoxie in deze forumgesprekken geen rol speelde. Een m.i. juist antwoord hierop was dat Hitier niet vroeg naar het soort Joden.

Orthodox of niet, liberaal of links, het hele Jodendom moest vernietigd worden Het leed van de overlevenden was ook algemeen, moeilijk te bepalen valt soms wat erger was: het kamp of de onderduik Bij het kamp was het psychische gevaar het grootst, maar de psychische druk van de onderduik moet ook niet onderschat worden. Denk aan het opgesloten zitten in een kast of een klein kamertje.

De opmerking werd gemaakt dat de Joden zich niet in een uitzonderingspositie moeten werken, vele andere minderheden worden discriminerend bejegend. Het antwoord hierop moet zijn dat de holocaust iets ongekends en unieks was in de geschiedenis (op zo grote schaal) en dat daarom wel van een uitzonderingsposiite kan worden gesproken.

Professionele hulp is vaak ingeroepen, maar het is bekend dat dit maar langzaam op gang is gekomen. De huisarts verwees soms naar Joodse instanties, maar die wisten ook niet veel. Later is die hulp beter geworden.

Vervolgens kwamen problemen aan de orde zoals: de tweede generatie heeft nu zelf kinderen, hoe moet daarmee omgegaan worden? Hoe moet de houding zijn t.a.v. het antisemitisme?

Over dit en nog veel meer werd wat intensiever gepraat in de gespreksgroepen. Enige interessante thema's in één van die groepen waren: moet men zich schuldig voelen

dat men overlevende i s Hoe verwerkt men het verlies van zo vele dierbaren en het gemis, bij jong en oud aanwezig, van het bij Joden in Nederland sterk levende familiegevoel, dat men niet meer kon hebben omdat velen er niet meer waren?

Ter sprake kwam ook: wat is dat nu eigenlijk, het Jood zijn Hierover is veel te zeggen. De één vindt het in riten, Joodse feesten en religie, de ander in lotsverbondenheid, weer een ander in een emotie, een gevoel van iemand als vertrouwd herkennen omdat hij of zij Joods is. Die emotie is moeilijk onder woorden te brengen. Er kan een mengsel zijn, het één kan in iemand sterker leven dan het ander. Er werd gezegd dat bij Joden in Amerika de lotsverbondenheid naar aanleiding van de holocaust soms zeer zwak is, dat ze er vaak weinig van begrijpen.

Ook werd natuurlijk gesproken over Israël.

Tegen een niet-zionistische Jood in Nederland werd gezegd: 'waarom zijn jullie Libanon binnengevallen?' terwijl deze zich in dit opzicht absoluut niet met Israël kon identificeren. Een positieve houding tegenover zulke opmerkingen en tegen antisemitisme werd aanbevolen: 'sla terug!' Zo hebben de pioniers en de stichters van Israël ook vaak gereageerd, maar die positieve instelling mag, naar de mening van velen, niet ontaardden in overdreven nationalisme. In Israël is de holocaust gemakkelijker bespreekbaar dan in Nederland of in Amerika en dit leidde tot de vraag of men in de omvang met niet-Joden het Joods zijn een rol moet laten spelen en in welke mate. Ook spraken nog enige Joodse en niet-Joodse gemengd gehuwden over hun, soms, specifieke problemen. Al met al een interessant symposium, dat door meer dan driehonderd mensen werd bezocht.

7

7

A. L. Kropveld

Herinnering Na 44 jaar is er voor mijn vader een grafsteen geplaatst op de Joodse begraafplaats Toepad te Rotterdam. Mijn vader overleed op 10 september 1940, vijf maanden na het bombardement. Ikzelf woonde toen al in

Amsterdam. Mijn broer, zijn vrouw en vier kinderen waren geëvacueerd naar Schiedam, mijn zwager en vijf kinderen gingen naar Amsterdam en mijn zuster lag toen ook al in het ziekenhuis, ongeneeslijk ziek.

Die mocht niet weten dat mijn vader overleden was.

Onze familie was toen al uiteengerukt. Mijn zuster overleed einde 1940 en mijn moeder was toen alleen, maar ze kwam naar A m sterdam bij mij in huis. Lang mocht ze niet blijven: oktober '52 werd ze bij mij thuis weggehaald om nooit meer terug te keren, net als de rest van mijn familie.

Mijn kinderen, twee in getal, vertelde ik dat mijn vader en zuster gelukkig op het Toepad liggen, maar mijn kinderen dachten: Toepad is een stukje Auschwitz. In ons huis werd altijd over Auschwitz gesproken, omdat wij zelf overlevenden zijn van de vernietiging. Mijn man heeft zelf twee jaar in Auschwitz gezeten en zeven kampen overleefd.

Onze wens was altijd nog eens naar Auschwitz te gaan en daar bloemen te leggen op het graf van onze familie, het monument, wat ons ook lukte in 1980. Als vrije mensen konden wij de verschrikking zelf zien.

Een paar jaar later zei ik tegen mijn man (toen wij met het Auschwitz Comité naar Westerbork gingen om het nieuwe herinneringscentrum te openen) 'ik wil nu ook naar het graf van mijn vader in Rotterdam'. Wij zijn er ook naar toe gegaan en vonden het graf, maar er stond geen grafsteen, ja zelfs geen bordje dat iets aangaf.

Gelukkig was het kaartsysteem intakt en al gauw hebben wij het graf gevonden.

De Joodse gemeentes van Rotterdam en Amsterdam hebben mij alle informatieverschaft wat en hoe ik moest doen om alsnog een grafsteen te plaatsen. Het adres van de steenhouwer was gauw gevonden, de datum werd vastgesteld voor de zegening, het Kaddisj-gebed voor de doden en op 23 oktober 1984 werd de grafsteen officieel geplaatst. Na 44 jaar leek het of mijn vader werd begraven. Onze kinderen en kleinkinderen hebben sinds die dag werkelijk hun opa (en overgrootvader) op het Toepad te Rotterdam begraven en ze hebben zich voorgenomen om ieder jaar naar de Joodse begraafplaats te gaan te Rotterdam, Toepad.

Esther van Geens-Flora

f eigt de geschiedenis zich te herhalen? luen, onmiddellijk na het einde van de oorlocj, de Joodse gevangenen en de verzetslieden uit de gevangenissen en de concentr.itiekampen terug kwamen, waren er veleri van hen in een deplorabele toestand.

Dat gold evenzeer voor de volwassenen en vooral voor de kinderen, die uit de onderduik te voorschijn kwamen en zeker ook vobr de Indische Nederlanders die een paar jaar later repatrieerden.

De Nederlandse bevolking en de regering hadden de eerste tijd een open oog voor de noden van al deze mensen en veelal werden adequate maatregelen genomen om hun lijdoh te verlichten en hen - althans lichamelijk - weer op de been te helpen.

Sléchts weinigen zagen echter hoe diepgaand de stoornissen en vooral de geestelijke ontwrichting waren van hen, die langere tijd aan martelen waren blootgesteld, die in uiterste onzekerheid en machteloosheid hadden geleefd en die geconfronteerd waren geweest met de onafwendbaar schijnende dood.

VOTi een Joodse vader, die allerlei ellende jfed meegemaakt. (Laat ik haar een schuilrlpam geven: Anna.) ]§| vertelde me dat ze altijd angstig en onrustig was geweest. Al op school had ze fjOjoit met andere kinderen mee kunnen djfen en nog altijd had ze het gevoel: 'Ik 'iü$et niet waar ik het zoeken moet.' ||jf;had wel een paar maal een 'vaste vriend' gijhad maar na een paar maanden was het tóijd weer mis gelopen.

Hetzelfde gebeurde in haar werk: Ondanks flje- contactstoornis had ze toch het MAVOêjffploma behaald, zij het na enkele malen te zgm blijven zitten. t^arna kreeg ze een baantje, maar ze voel(H¥-zich er helemaal niet op haar plaats. In bit volgende baantje ging het net zo... $ f n a was nu dertig jaar, maar het bleek dat ^.jzich nergens in het leven had kunnen bin-

( B a r de Heer N. sr. wilde daar niets van we-

Êoutsnede van S. Jessurun de Mesquita

|ee jaar geleden zijn mijn ouders geschein, maar nu hij weg is bemoeit vader zich overal mee. Af en toe komt hij nog aanzetten en dan wil hij van alles weten, maar alleen om er ruzie over te kunnen maken....'

Het waren vooral medici als Jacques Tas, Eli Cohen en Jan Bastiaans, die in de eerste jarer| na de oorlog constateerden - en er in hufi publikaties op wezen - dat het nog heel larfg zou kunnen duren voor de traumata uit dpi oorlog verwerkt zouden zijn en vooral dri| er vaak - speciale - behandelingswijzen nodig waren voor een enigermate acceptaue herstel bereikt kon worden.

Hoe reageerde de overheid op deze waarschuwingen van deskundigen?

Traag, ondeskundig en bureaucratisch. Pas aafi het einde van de jaren zestig kwam een enigszins bevredigende regeling tot standalthans op papier - want de uitvoering van dejWUV en van de Buitengewone Pensioenwilt werd alras een toenemende papieren puinhoop.

Ik Weet van zeer vele oudere, ernstig aan de|i lijve en geestelijk getraumatiseerden, die; maar liever niets meer aanvragen, want dflkwellingen van keuringen en ambtelijke procedures zijn gemeenlijk groter dan de resultaten, die misschien op heel lange duur te pereiken zijn.

Sórns zouden we geneigd zijn het moede hojpfd in de schoot te leggen, als er niet een he^l nieuw gevaar dreigde.

Orhstreeks het jaar 1965 was men wel algemeen tot het inzicht gekomen dat door sommige oorlogsslachtoffers de traumatisering nog hoegenaamd niet was verwerkt en dat er mensen waren bij wie hoegenaamd niet op enig herstel gerekend mocht worden.

Tevens zagen de deskundigen in dat er één faijtor was die men tot dusver over het hóófd had gezien, men had er geen rekeniig mee gehouden dat de door de oorlog yefroffenen soms niet in staat waren om voor hun kinderen een harmonisch gezin en eefi warm opvoedkundig milieu te scheppen.

Befer dan lange theorieën hierover uiteen te zetten geef ik u een voorbeeld uit de praktijk.

1

Anna Ik lag onlangs een vrouw van 30 jaar, kind

den. Ze dreigde een angstig, schuw en vereenzaamd mens te worden.

Ik zag hier duidelijk een contact- en identitDÏtsstoornis zoals we dat zoveel aantreffen bij mensen, die in hun jeugd de zekerheid Vcin een hechte familieband hebben moeten missen.

Toen ik Anna naar haar ouders vroeg bleek dat ook dat ze vooral over haar vadererg weinig kon vertellen, maar door dat weinige ging me toch een lichtje op!

Ik kende haar vader. Hij was omstreeks 20 jrfrii geleden als patiënt bij me geweest.

Toen ik mijn oude aantekeningen raadpleegde kon ik me hem weer voor de geest halen. Ik had hem nooit diepgaand gekend.

Hij was indertijd voor een lichamelijke neurologische - klacht bij me gekomen. Hij had na een klein ongeval pijn in zijn been overgehouden en toen die pijn - ondanks alle gewone behandelingen - maar niet verdween had men uiteraard gedacht aan nerveuze oorzaken.

Ï

vertelde dat hij verzekeringsagent was, hij voor het bezoeken van zijn clientèle i l j | l trappen op en af moest (wat nu door de • É i onmogelijk werd) maar hij vond zijn feïsrk toch prettig en er waren nooit conflicjètt van betekenis. iljjerkende wel dat er in de oorlog vreselijke JjÉigen waren gebeurd. Bij de razzia's in f W M was hij met zijn hele familie opgepakt.

B w a s toen 19 jaar, hij was sterken geestelijk veerkrachtig en hij was de enige, die door een vlucht over het dak - de dans heeft (pilinen ontspringen. jHprna heeft hij een paar jaar rondgezwor« , soms een tijdlang ondergedoken, dan %i|0er een poos met valse papieren. In de zop|§r van 1944 kregen ze hem toch nog te bikken.

JPfrder wilde N. over dit alles niet spreken, ffétuurlijk was het vreselijk na de oorlog te | p | a r e n dat zijn hele familie was omgekomen, maar hij zou er zich goed doorheen Ijjplagen hebben en was direct weer aan het werk gegaan.

Sindsdien heeft hij altijd vermeden over de oorlog te praten en hij wil er-ook nu met de dokter - verder liever niet over spreken.

Dat was dus omstreeks 1965 en pas in 1984 - d o o r wat Anne me vertelde-ben ik aan de weet gekomen hoe het er altijd met N. voor gestaan heeft.

'Hij was altijd onberekenbaar, hij trok zich tergg en wilde nergens over praten. Ik zag wel bij vriendinnetjes dat vader vroeg hoe op school gegaan was en dergelijke, |ar mijn vader vroeg nooit iets en hij luisde nergens naar. Hij trok zich schijnbaar pts van ons aan, maar onverwachts kon jtoch om een kleinigheid ontzettend woeid worden. Als iemand iets over de oorj zei liep hij boos weg en zei dat ze niet zo |esten zeuren, geen oude koeien uit de lot moesten halen... ik heb nooit wat aan i gehad... ik was alleen maar bang voor

Anti-hardheid Vijf jaar geleden kon Anna het beslist niet Innger zonder hulp stellen. Ze meldde zich jan bij de WUV, in de hoop langs die weg in psychotherapie te kunnen komen. Welisfjfl^r is de WUV er in principe alleen voor hen, de de oorlog aan den lijve hebben ondervonden, maar er bestaat voor de tweede generatie een zogenaamde 'anti-hardheidsclausule': de minister kan goedvinden dat ook personen voor wie het een 'kennelijke hardheid' zou betekenen als ze niet geholpen zouden worden een uitzondering wordt gemaakt.

(Letwel: dit is dus een gunsten geen recht.)

Deze gunst is sinds de oorlog echter maar 09 maal verleend.

Wij medici weten dat zeker lang niet alle kinderen van oorlogsslachtoffers er door 'transgenerationele traumatisering' zo erg

aan toe zijn We zeggen aangaande het doorgeven van het trauma aan de nakomelingen, 'het kan, het hoeft niet', maar we weten zeker dat er duizenden kinderen zijn van die honderdduizenden getroffen Joden, verzetslieden en Indische mensen, die even dringend hulp nodig hebben als Anna. Bovendien dreigt er op het ogenblik een wetswijziging waardoor de kansen aanvaard te worden als tweede generatie slachtoffer nog meer worden ingeperkt Maar eerst even terug naar Anna

Therapie Toen ze na 3 jaar brief op brief aan de WUV te hebben geschreven nog geen uitsluitsel had gekregen, heeft ze zich tot de RIAGG gewend. Na een jaar was ze uiteindelijk aan de beurt en nam de psychotherapie een aanvang.

Er is niets van die therapie terecht gekomen De psycholoog zei vanaf het begin dat hij van die oorlogstraumata niets afwist. Zo'n verhaal hoor ik tenminste eenmaal per week Daarom belde Anna me na een jaar op om hulp te vragen. Ik informeerde bij de therapeut hoe de zaak in elkaar zat en of hij de psychologische betekenis van de oorlog nooit had bestudeerd, of hij bijv. nooit de brochures van het ICODO had gelezen. Hij antwoordde dat hij ze wel eens op de leestafel van zijn instituut had zien liggen, maar verder.

Wat moet ik nu met Anna? Ik weet niet hoe ik Anna verder moet laten behandelen. Ik weet wel een paar competente therapeuten, die tijd voor haar zouden hebben, maar betaling van een behandeling kan alleen geschieden via 'de officiële kanalen' en waar komt ze officieel weer terecht? . op de RIAGG. Het verhaal wordt eentonig, daarom zal ik maar trachten alles nu puntsgewijs samen te vatten: Ten eerste: De overheid begrijpt niets van de noden van de door de oorlog getroffenen en hun nakomelingen.

Ten tweede: Als behandelaars kunnen Slechts aangemerkt worden therapeuten 1

keerzijde van de bevrijding Eerder dan keerzijde zou men denken: voorzijde van de bevrijding, dat wat aan de bevrijding voorafging. Want de oorlog duurt voor ongeteld velen nog voort Of, om met de vaak geciteerde dr. Hugenholtz te spreken: de Tweede Wereldoorlog is na 40 jaar nog steeds onvoltooid verleden tijd.

De voor het ICODO gebundelde 'opstellen over de maatschappelijke, psycho-sociale en medische aspecten van de problematiek van oorlogsgetroffenen' is eigenlijk aangewezen lectuur voor alle betrokkenen. Jammer is het dat enkele bijdragen door vooral medisch jargon moeilijk te volgen zijn Onder het hoofdje 'maatschappelijke benadering' heeft de bovengenoemde dr. Hu-

met speciale kennis van deze materie.

Ten derde' Er dienen hiertoe aparte fondsen ter beschikking te worden gesteld In zijn toelichting op de voorstellen tot wijziging van de WUV beklaagt de Minister zich dat de medische rapporten betreffende de tweede generatie steeds vager worden. Hij acht zich nu gerechtigd tot een verschraling van het tot nu toe gevoerde beleid (89 erkenningen in omstreeks 20 jaar') Wij nemen deze uitdaging aan.

Wie zijn wij? De medewerkers van de Stichting Onderzoek Psychologische Oorlogsgevoigen (SOPO).

SOPO De stichting is in augustus van het afgelopen jaar opgericht. De Voorzitter van het bestuur is Prof. B. S. Polak De overige bestuursleden komen uit de kringen van alle organisaties, die met de naweeën van de oorlog te maken hebben - zoals het ICODO,

genholtz, de onvermoeibare veteraan onder de hulpverleners, het over de mentaliteit en de invloeden daarop bij de verschillende categorieën oorlogsgetroffenen.

Cliënten van JMW (Joods Maatschappelijk Werk) ervaren angst o.a. door toenemend antisemitisme, aldus drs Lansen, die wel en wee van Centrum 45 te berde brengt. Prof.

A de Swaan plaatst de hulpverlening aan Joodse slachtoffers in maatschappelijk verband.

De reacties van Indische vervolgingsslachtoffers worden door drs. Filet begrijpend en begrijpelijk uiteengezet. De specifieke problemen van burger-oorlogsgetroffenen, de laatste groep in de rij van wettelijke regelingen, kwam bi] drs Begemann aan de orde.

Dr. Hers, al in de oorlog met behandeling van lichamelijke klachten van (mede)gevangenen begonnen, geeft een reeks medi-

het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie, Joods Maatschappelijk werk., enz. Wij nodigen diezelfde overheid, waarop we kritiek hebben uit ons werk te ondersteunen en kennis van onze resultaten te willen nemen.

We hopen reeds de methoden gevonden te hebben waarop de overdracht van de traumatisering op volgende generaties bestudeerd kan worden en zodoende te kunnen bijdragen aan een wetenschappelijk verantwoorde onderbouwing van het toekomstige beleid.

E. de Wind, coördinator van de Stichting SOPO Herman Gorterstraat 12 1077 WG Amsterdam.

Noot 1. Uiteraard gaat het hier niet om een concrete - en eventueel herkenbare - patiënt, maar om de combinatie van gegevens van soortgelijke gevallen

sche bevindingen weer. Zijn collega Pelser bespreekt psychosomatische gezichtspunten inzake veel voorkomende klachten.

Ben Polak doorspekt zijn beschouwing met praktische wenken voor huisartsen.

Een zeer lezenswaardig en rijk geheel, in het bijzonder voor de 'getroffenen' zelf en dat blijken er niet weinig te zijn.

E.T.

keerzijde van de bevrijding, opstellen over de maatschappelijke, psycho-sociale en medische aspecten van de problematiek van oorlogsgetroffenen Samengesteld door drs. J. Dane.

Van Loghum Slaterus / ICODO 1984 Prijs f 35,-.

Huiskapsters opgelet!

V o o r al u w professionele h a a r p r o d u k t e n

Thilène

•

Permanent produkten

•

Haarverfprodukten

•

Haarherstellende p r o d u k t e n

•

C o u p de Soleil p r o d u k t e n

DORITA'S

BOETIEK

Kinkerstraat 178 Tramhalte 7 - 1 7

Tel.: 020 - 1 6 4 0 5 8 Amsterdam

See

morris

Beethovenstraat 30 — Amsterdam Winkelcentrum, Binnenhof 35 — Amstelveen

m

bef ore you buy your reed sheepskin coat.

Uitgebreide sortering dames- heren-en kinder suedenappa-en lamsvacht jassen.

Bekouw Mendes makelaars in assurantiën

Haarlem: Barteljorisstraat, Tèl. (023) 312655 Amsterdam: Leidsestraat, (bij Koningsplein), Tel. (020) 2 2 3 5 96

Wij willen u helpen nu en later, bij uw financiering en het treffen van de juiste voorzieningen voor de toekomst.

wettelijke aansprakelijkheid

topshop AMSTERDAM •ST 2 3 8 1 2 8

hypotheek, brand, inboedel, diefstal, ongeval, auto.

onze service houdt niet op na het sluiten van de polis.

i l l Bekouw Mendes Stadhouderskade 2 Amsterdam 020 - 555 6911

A t t o i l a n a i:.v.

HANDSCHOENENGROOTHANDEL

SCHIPHOLWEG 1011

BOESINGHELIEDE

TEL. 0 2 5 0 5 - 1673

GLEIWITZ 1 Een strafkolonie De laatste dagen van april 1944 Buiten de poort van Auschwitz stond een legerauto klaar voor ons. Wij klommen er in.

Wij, dat was het restant van het zogenaamde diamanttransport, de laatste Joodse mannen van het K. L. Vught. Naar Westerbork. Van de bijna driehonderd, die in Westerbork kwamen, werden tweehonderd zo spoedig mogelijk met bijvoeging van vrouwen, kinderen en S(traf) gevallen doorgestuurd naar Auschwitz. Bestuur en prominenten van W. hadden het vereiste getal geleverd en weer even uitstel van executie voor zichzelf bereikt.

Van de veertig mannen in de auto waren een twintigtal uit Vught. De overigen waren meest strafgevallen. In Auschwitz werden zij evenwel gelijkgeschakeld met het verkrijgen van het in onze arm getatoëerde nummer. Wij waren per slot van rekening allemaal ter dood veroordeeld en eenmaal in Polen beland werd het niet meer uitgezocht of zij in Nederland appels gekocht, als onderduikers gegrepen of verraden waren, of met een niet genoeg zichtbare ster op hun kleren hadden gelopen.

Ik zat achterin en ten gerieve van twee wachtposten bleef de huif van achteren open. Enige met ons mee gestuurde kapo's maakten pret met de SS-ers. Een Fransman, een Joodse Haftling, deed bescheiden met hen mee. Onze a.s. kampdokter kon zich dit blijkbaar permitteren.

Wij maakten een mooie rit door bergachtig bebost gebied. Een grotendeels in hout opgetrokken kerkje roerde mij. Na een paar uur kwamen wij aan onze bestemming, Gleiwitz 1, een klein kamp. Er stonden slechts een paar barakken. Er hadden krijgsgevangenen in gewoond. Met onze komst werd het een buitencommando, ressorterende onder het stamlager Auschwitz 1, dat de nevenlagers bevoorraadde.

Wij werden meteen aan het werk gezet. De barak die ons als woning ging dienen werd van overtolligs ontdaan. Onder andere van een paar plaatijzeren kleerkastjes, zoals die ook in de diamantslijperijen in gebruik waren.

Natuurlijk waren wij benieuwd of er iets in was achtergelaten. En inderdaad, in de bovenvakken lagen halve decimeters dikke lagen vergaste wandluizen.

Met muis en luis smeten wij al het onbruikbare er uit. Wij bezaten immers niets dat bewaard moest blijven. Slechts de rijen smalle stapelbedden bleven staan. De doekdunne dekens, papieren strozakken en dito kussens waarmee de bedden waren uitgerust, hadden wij tot nu toe nergens zo armelijk aangetroffen. Hoewel eind april, vroor het nog stevig 's nachts.

Ondanks het harde werken overdag, bleven wij dan ook uren lang, bibberend van de kou, 's nachts wakker liggen. Voorlopig waren wij nog met te weinig mensen om meer warmte in de barak te ontwikkelen, wat de temperatuur had kunnen verhogen. Voor de renovatie en uitbreiding van het kamp werd materiaal aangevoerd. Over de straatweg

die naar de stad Gleiwitz leidde lag het emplacement waarvandaan wij de goederen naar het kamp brachten.

Rails en cement Het begon met het afladen van rails voor smalspoor. De stalen staven van vijf a zes meter lang lagen 's nachts in de open lucht en waren ijskoud. Bij het aanpakken kreeg je het gevoel of het vel van je vingers er aan bleef vastplakken. Van de vijf mannen die een rail op de schouders tilden werden steevast drie door kapo's en SS-wachtposten, welke laatsten zich aldoor met het werk bemoeiden, er onderuit geslagen. De twee die overbleven sleepten zich nagenoeg een breuk. Het ging de heren nooit vlug genoeg.

Toen de rails eenmaal gelegd waren konden de benodigdheden met lorries vervoerd worden. Ook daarmee bleef het buffelen. De wagentjes de hoogte opduwen, daarvoor werd paardekracht van ons verlangd en bij het afdalen konden de mannen, slecht geschoeid en al spoedig daardoor vaak met gewonde voeten, de moeilijk te remmen kiepkarren bijna niet houden. Er moest een grote partij zakken cement van vijftig kilo gelost worden. Met een slager van huis uit werd ik in de wagon geplaatst.

Iedere man die voor de schuifdeur verscheen legden wij samen een zak op de schouder. Zij zorgden dan voor de bestemming. Een oude diamantair, een van de mensen uit Vught, begon te jammeren, toen hij een zak op zijn schouders kreeg. 'Ik hou het niet! Ik hou het niet!,' ging hij wanhopig aan 't jammeren en liet zijn vracht afglijden. De Kommandoführerkwameropaf, klom in de wagon en beval A. bij hem te komen. Een kapo klauterde ook naar binnen, de ongeluksvogel met zich mee trekkend.

Na een vernederend verhoor met gebrul en gevloek begonnen de twee de oude godsgruwelijk af te tuigen. Toen de SS-er er geen aardigheid meer in had, verwijderde hij zich om elders zijn gezag te doen gelden.

Maar de Verbrecher, de kleine kwieke Rijksduitser bleef de intussen in elkaar gezakte man tegen zijn borst schoppen. De trappen klonken als paukenslagen. Ik zie en hoor de gave, gepoetste schoen van de fielt nog altijd meppen. Van tussenbeide komen kon geen sprake zijn, want er werd op geloerd of wij wel bleven doorwerken. Het werd wel duidelijk dat de ouderen in de kortst mogelijke tijd geliquideerd moesten worden. Hun kost kon de baat niet opbrengen en voordeliger plaatsvervangers bleven onuitputtelijk toevloeien.

Een van de wachtposten, een snotaap van nog geen twintig jaar, had het speciaal op een van onze ouderen (L) gemunt, alleen maar omdat hij de man het prototype van een Jood vond. L, een magere man, was in de verste verte geen schlemiel. Met ongelofelijke moed zette hij zich schrap en onderging zijn lot.

Het schrikbewind De kampcommandant Hauptscharführer Otto Moll, vóór hij bij ons kwam chef van de gaskamers en crematoria in Birkenau (Auschwitz II), liep immer door en langs ons kamp met een rijzweep als een verlengde arm en kastijdde ons uit genotzucht. Hij had een luguber uiterlijk. Met een groot litteken over een lege oogkas deed hij mij denken aan een creatie van de filmacteur Lon Chaney. Innerlijk was hij een sadistische moordenaar.

De Lageralteste was een Haftling vanwege het uitmoorden van zijn hele familie. De andere kapo's waren zijns gelijken.

Op zondag, een misgunde rustdag, moesten wij stenen sjouwen. Op enige honderden meters van het kamp lag een hoge berg met as en stenen, waarschijnlijk afval van steenbakkerijen. Met onze blote handen groeven wij de grootste brokken baksteen, die nog gloeiden, uit en droegen ze naar het kamp. Onderweg lieten wij als jongleurs de hete stenen van de ene naar de andere hand overgaan om zo min mogelijk brandwonden op te lopen.

De eerste mei De dag van de arbeid scheen heiliger te zijn dan de zondagen. Wij mochten nu iets later opstaan, daarentegen ons niet in de barak ophouden.

Voorlopig was er buiten weinig te beleven.

Op de daken lag een laag vers gevallen sneeuw. Wij drukten ons tegen de houten barakwanden en dicht tegen elkaar aan, om zoveel als mogelijk buiten de gure wind te staan. Onze zomerse paria-kledij bood geen enkele beschutting. Wij waren niet zo gelukkig met het feestelijk werkverzuim.

Gepoetst en geschuurd kwamen de kapo's voor de dag. Ook Moll verscheen en postte zich als een weermannetje voor zijn deur.

De kapo's plaatsten zich in het gelid, marcheerden vervolgens de appelplaats enige keren in het rond en zongen overbekende marsliedjes. Het geluid van die paar man in de ijle koude lucht klonk magertjes, maar werd toch goedgunstig beoordeeld.

De zangers ontvingen, nadat zij tegenover hem front hadden gemaakt, een flesje bier uit Moll's poten. Die werden in krijgshaftige houding leeggelurkt, schuim dronk schuim.

Gelukkig voor ons, alleen door kou beroerde luisteraars, brak de zon een weinig door en ging ook deze dag voorbij.

Voor de te bouwen muur groeven wij een diepe brede geul. Hij moest dieper dan anderhalve meter worden en ook zo breed.

Het liep tegen de tijd vóór het appèl. Ik stond nog met mijn schoenzolen in het grondwater. 'Ik heb mijn vrouw op de reis vier keer genaaid,' hoorde ik zeggen. Een man van tegen de veertig, die ik bij mijn weten nooit eerder had gezien, stond geleund op zijn schep van boven op mij neer te kijken. 'Ze-

K e e s i n g s Historisch A r c h i e f bundelt nieuws dat d e wereld beweegt.

Sikh-agitatie mondt uit in terreur.

Wie plaatst kernraketten in West Europa.... en wie niet?

Elke dag: de kranten, de radio, het TVjournaal. Aan het eind van de week gevolgd door magazines en opiniebladen. Een continue stroom van meningen, feiten en achtergronden. Doorspekt met advertenties en het nieuws van alle dag.

U selecteert. U leest. Maar, als u het over een paar maanden nog even wilt nalezen, kunt u het dan nog vinden?

Al meer dan 52 jaar vormt Keesings Historisch Archief een betrouwbaar en objectief oriëntatiepunt in de maalstroom van informatie. Het Historisch Archief verschijnt in wekelijkse afleveringen die in een practische opbergband kunnen worden opgeborgen.

Tezamen vormen ze een waardevolle informatiebron, waarin u moeiteloos het gewenste nieuwsbericht kunt opzoeken.

Politiek, economisch en sociaal. Puur objectief en ter zake. Waar mogelijk met de letterlijke teksten van verklaringen, redevoerin gen, rapporten en verdragen. Aangevuld met relevante achtergrondinformatie.

Zo beschikt u over een voortreffelijk naslagwerk met alle feiten waarop een gefundeerde opinie berust.

Retrospectiefvan hetwereldnieuws.

KEESING

voor het nieuws dat de wereld beweegt.

BON

SPECIAAL AANBOD

Onderstaande bon in enveloppe, zonder postzegel opsturen naar:Keesing B.V., Antwoordnummer 10001,1000 PA Amsterdam. Telefoon 020 • 681111 (s.v.p. invullen in blokletters).

Wanneer u nu besluit u te abonneren op het Historisch Archief van 1985 kunt u bovendien de complete jaargang van 1984 Incl, de fraaie opbergband bestetien voor slechts

Naam

I

I

I

I

I

l

I

I

I

I

I

I

I

l

Im/v

Adres Postcode/plaats Beroep I

l l

Onderwijsinstelling I Datum l

I

l

I

I

Handtekening

\ Jy W A, QJQ

Wenst tot wederopzegging, met ingang van heden.

• Een jaarabonnement op Keesings Historisch Archief ad. f 220,- per jaar met ingang van 1985, inclusief opbergband en BTW • of een studentenabonnement ad. /186,- per jaar inclusief opbergband en BTW • desgewenst halfjaarlijkse betaling 2 x /115,- incl.

• en maakt bovendien gebruik van het aanbod om de gehele jaargang 1984 aan te schaffen voor de speciale prijs van f 75,- inclusief opbergband.

ker een manier om zich voor te stellen,' dacht ik even Ik werd witheet van woede en jaloezie. Veertien lange maanden, nooit hebben dagen en maanden langer geduurd, waren mijn lief en ik ver van elkaar verwijderd gebleven.

Toen ik haar de laatste nacht in de beestenwagen in mijn armen wou nemen en het babytje van Koert Kaufman kirde, was zij weg van mij geschoven en had het kindje weer dichtgedekt. Woedend stak ik mijn spade in de wand van de kuil Een groot stuk grond dreigde los te scheuren en op mij te storten.

Enige jongens die bij ons kwamen zagen het gevaar en trokken mij op de kant. Misschien had die man wie dan ook deelgenoot willen maken van zijn laatste gelukkig samenzijn met zijn vrouw, want hij was toch ook langs de keurmeester van de selectie links of rechts gelopen met haar en misschien met hun kinderen. Ook hij wist van de hoed en de rand. De bel had voor het appèl geluid en wij gingen naar binnen.

Een kleine groep bleef voor interne werkzaamheden in het kamp, de rest en de nieuwkomers werden te werk gesteld in de werkhallen, waar stukgeschoten spoorwegwagons werden opgekalefaterd.

Als de gelegenheid zich voordeed, lieten wij hem zo veel mogelijk in de weinige luwte van ons en de molen staan. Het hielp hem weinig. Bibberend stond hij dan daar met zijn emmertje in de hand. Hij moest er uit zien of hij actief meedeed. Met de dag ging het met zijn gezondheid slechter Hij werd een toonbeeld van smartelijk lijden. Als hij daar stond te klappertanden en mij met zijn kopje schuingehouden aankeek, als een ziek, gekooid vogeltje, wilde ik alles doen om hem te beschermen, te bemoedigen en te warmen. En dat was onmogelijk Op zijn hoogst kon ik hem een lege cementzak geven, o m onder zijn jasje te steken en zodoende de snijdende wind wat tegen te houden. Zijn Cöte d'Azur-bruine kleur werd valer en grauwer. Hij takelde zienderogen af Tenslotte werd hij opgenomen in de ziekenbarak met dubbele longontsteking.

Slechts een paar dagen later kwam een van zijn zonen, die in de fabriekshallen werkten, mij zeggen dat zijn vader was gestorven.

Heiman Bierman Heiman was een beresterke man, van ongeveer vier en twintig jaar. Met het werk was

ge kapo's en SS-ers om zich heen ons op te wachten.

Arrogant sloeg hij zijn karwats tegen zijn laarzen. Wij moesten ons op een rij tegenover hem opstellen. Wij verwachtten niet veel goeds, maar het liep goed af. Er zou ons loon worden betaald, Pramiescheine, marken. Eén voor één moesten wij bij hem komen. Ons werken werd met meer of minder marken gewaardeerd. De concerns hielden aan ons blijkbaar over. Ik kwam aan de beurt. Ik had mij op militaire wijze voor de Hauptscharfuhrer op te stellen. Dat lukte mij niet best. Ik kon mijn armen niet gestrekt langs mijn lichaam houden, want mijn gore handen waren met diepe bloederige groeven doorkerfd van het ruwe werk en de koude. Onze Oberkapo schoof achter mij langs.

Zacht hoorde ik hem zeggen: 'Er ist nchtig.'

Waarop Moll zei: 'Ich kenne sie alle'' Met zijn zweep wees hij naar mijn handen en riep: ' A N , Du hast Zementeczeem, Du musst darauf schiften ' Hij gaf mij vier marken, zeker extra voor medicijnen, want de anderen kwamen niet hoger dan drie. Zelfs Heiman kreeg niet meer. De Scheine konden wij in de kantine uitgeven, maar daar was niets eetbaars te koop.

1

Selectie

Barak vrouwenkamp

Birkenau

De metselaars, het Maurerkommando Heiman Bierman, nog enige Hollanders, Fransen en ik waren er bij ingedeeld en enige niet-Joodse Polen, vakmensen, de metselaars: het Maurerkommando.

Heiman en ik maakten het cement op de hand aan. Een zwaar werk De aangemaakte specie werd door anderen in houten vormen gegoten en natuur-gedroogd en de sjouwers die de betonblokken naar de metselaars sleepten deden onopvallend het zwaarste werk. Gelukkig kregen wij na een tijdje een, weliswaar krakkemikkig, molentje en ging het ondanks vaak weigeringen van het voorhistorische kreng, beter.

Er was een kleine Fransman uit Marseille afkomstig, van misschien vijf en veertig jaar, in onze groep. Wij stelde hem aan als waterdrager, zodat hij als hij niet nodig was, zich even in het kamp kon drukken. Hij in het bijzonder leed van de wind, die uit welke hoek hij waaide ons iedere dag weer straf en ijskoud belaagde. Vaak regende het ook nog.

hij ons allemaal verreweg de baas Dat was niet te verwonderen want in Amsterdam had hij in de kolen gewerkt. Ook was hij een brutale organisator Op een dag had hij met een jonge kapo een grote worst (wel vijf en twintig rantsoenen) gegapt Die kapo was als zodanig aangesteld, omdat hij Rijksduitser was, maar liep voor de rest net zo sjofeltjes gekleed als wij. Met een lange, door hem geconstrueerde stok had Heiman uit de keukenkelder, waar toevallig een raampje open stond, de trofee opgevist. De kapo had hem getipt en op de uitkijk gestaan. Toen hij mij het avontuur vertelde, vroeg ik hem teleurgesteld: 'Heb je niet een stukje voor mij bewaard?' 'Het spijt me,' antwoorde hij, 'we moesten de worst zo gauw mogelijk pleite maken. Ik heb zelfs niet op Bennie (zijn broer die in de hallen werkte) kunnen blijven wachten'.

Op een dag, het was zo guur als al de voorgaande, werden wij buitenwerkers door de Lageralteste naar binnen, naar de appèlplaats, geroepen Daar stond Moll met eni-

Binnen één maand waren al vele mannen ziek geworden, gewond geraakt en als verdorde planten moreel geknakt.

Op een kwade ochtend moest de Franse dokter de ellende van zijn patiënten tegenover de S.S.-Arzt blootleggen. Ze werden bijna allemaal (ten dode) 'opgeschreven'.

Zodra de kust veilig was, zocht ik Bram H, een van mijn vrienden, even op. Hij had hardnekkige buikloop en zijn depressie werd er niet minder op, na het gebeuren o m hem heen deze morgen. Bij het kindertransport van Vught naar Sobibor waren zijn vrouw en kinderen ingelijfd. Voorlopig was hij nu nog de dodendans ontsprongen. Een andere Vughtenaar nep mij bij zich. Het was niet te geloven hoe die mannen in nog geen maand zo konden aftakelen. Het was geen verdienste als je nog niet zo ver weg was als z'Jlk ging even aan bed zitten bij van V. De tranen liepen over zijn vermagerde wangen. 'Ik ben ook genoteerd', snikte hij. 'Och dat wil toch nog niets zeggen,' probeerde ik hem gerust te stellen. Wij wisten echter beiden wel beter, 's Middags lagen en zaten de veroordeelden, als klaargezette zakken vuil, op de appèlplaats, apathisch op het weghalen te wachten. De mishandelde diamantair was er ook bij. Half over een stoeprand lag hij op een onderbroekje na naakt in de zon.

Zijn magere, lang uitgestrekte lichaam schokte op de maat van z'n zwakke hartslag, de korte tijd die hij nog verwijderd was van de dood.

Einde mei begonnen Eichmann en consorten aan de Ausradierung van de Hongaarse Joden Van de valide mannen, die uitstel van executie verworven hadden, kwamen enige honderden in ons kamp Het waren prachtige mensen die, ondanks het gevangenpak, glansden van gezondheid en tot dan in vrijheid hadden geleefd. Met hun komst verdween Moll. Bij de gaskamers en de crematoria zou hij, specialist, zich op-

dagelijks dicht-bij-de-h Nieuwendijk I75,tel. 244078 Leidsestraat 76, tel. 271900 Reguliersbreestraat 19, tel. 242994

D. DRUKKER & Zn. N . V Sarphatikade 12,1017 WV Amsterdam

Ruwe-

en geslepen

diamant

MAASSTRAAT 27 AMSTERDAM -

TELEFOON 641072

SCHNABEL official service

heiermann&co v. Hallstraat 685 Postbus 61175, 1005 HD Amsterdam Telefoon 020 - 840505

OFFSET - OFFSET ROTATIE Alle illustratie, boek- en handelsdrukwerk Prima kwaliteiten en service snelle levering

MORRIS ^oâ&#x201E;˘^

AUSTIN

Uitdeuken - spuiten - moffelen Autoreparaties - revisie - doorsmeren Tevens: financieringen, alle verzekeringen

Boendi

'N LAAT ONS UW X AUTO VERZORGEN

Hairstylist Dames en Heren P.C. Hooftstraat 89, Amsterdam Tel. 797993

Schnabel - 2e Boerhaavestr. 17 - A'damTel. 020-653126

MOSCOU Met de complimenten

J. MEERSCHWAM B.V.

AMSTERDAM-ROTTERDAM-BRUSSEL

van

AMSTEL DIAMONDS

Amstel 208 1017 A H

Amsterdam

LEER BONT

LAMSVACHT

Confectiecentrum 3.01.35 Koningin Wilhelminaplein 29, 1062 HJ AMSTERDAM (Holland) Telefoon 0 2 0 - 1 5 60 14*

overheid en al de belanghebbenden verkeerden enige dagen in paniekerige onrust.

Onnodig te zeggen dat het op ons op levensgevaarlijke wijze verhaald werd. Maar het vernemen van de gebeurtenissen sterkte onze hoop op uitkomst Met de gestage komst van nieuwe gevangenen werd het kamp zo overbevolkt, dat de honderden mannen die in de hallen werkten in dag en nachtploegen werden ingedeeld Dat betekende dat de bedden in hun barakken bijna niet onbeslapen bleven.

Een vluchtpoging Op zestien augustus ontbraken elf Haftlingen op het ochtendappèl In een barak, die dicht bij de muur lag en voor gereedschappen werd gebruikt, hadden zij een vierkant stuk van de plankenvloer opengebroken. In de grond was de opening zichtbaar van een gang die onder de meer dan 1V2 meter diepe fundering van de muur liep en ongeveer slechts op een paar meter erachter boven de grond kwam.

De gevangenen, meest Russen, hebben nachten lang aan de hooguit zestig centimeter brede tunnel gewerkt. Zeker moet er een bouwkundige, een architect, de leiding bij het graafwerk hebben gehad. Een raadsel, waar zij de opgegraven grond hebben kunnen laten Die kloeke moedige mannen heeft hun nachtrustrovende, intelligente arbeid geen vrijheid mogen schenken. Twee, nog bijna jongens, werden al spoedig door de Hondenfuhrer gepakt. Zij werden afschuwelijk mishandeld. Daarna werden zij aan de poort te kijk en ter waarschuwing gezet. Zij kregen een bord voor de borst waarop de sarcastische spreuk: 'Hurrah' Wir sind wieder da ' Door ophanging werd een laatste beetje leven uit hen gehaald.

Heiman, die in dezelfde barak als de vluchtelingen woonde, had de bewuste nacht twee uur wacht gezeten, in het halletje bij de deur Zijn taak bestond in het noteren van de mannen die naar buiten gingen voor latrinebzoek Die controle had Heiman of een van de andere portiers waarschijnlijk verwaarloosd. Heiman kreeg een melding wegens plichtsverzuim en een veroordeling, vijf en twintig stokslagen op zijn Arsch.

Eind augustus werden Heiman, zijn broer Bennie en ik als zogenaamde Facharbeiter naar Auschwitz I opgeroepen. Na enige weken kwamen wij weer in blok 11, het bunkerblok terecht. De barakleider van het blok was Jacob. Tevens was hij de kampbeul.

WIJ waren er slechts een paar dagen, toen Heiman bij hem werd geroepen Die was zich van geen kwaad bewust, maar kreeg van Jacob onvoorbereid de vijf en twintig stokslagen. De administratie had weer punkthch gewerkt. Met een bijna hysterisch verlangen hunkerde ik steeds naar nieuws van de oorlog. Ik wilde een keer Heiman deelgenoot van de altijd goede berichten maken. Maar hij deelde mijn enthousiasme niet, want hij zer 'Mesjoggene, denk JIJ dat nog één van ons allen hier levend uitkomt?'

Een van de laatste dagen voor onze bevrijding (april '45) overleed Heiman die sterke vitale jonge man aan vlektyfus 1

Vervolg van pag. 27

nieuw nuttiger maken Naar schatting vijfhonderdduizend, nagenoeg allen Hongaarse Joden werden in luttele maanden tijd vergast.

De nieuwe Er kwam een plaatsvervangende commandant. HIJ kwam van Monowitz (Auschwitz III) en was volgens de weters een fatsoenlijker mens. Het voedselpakket bestond uit bijna niet te eten levensmiddelen.

Het eten was wel eens goed, zelfs smakelijk bereid, maar dan werd door prominenten en door hen die het dichtst bij de bak zaten er zo gruwelijk van gestolen, dat voor ons, de overigen, zelfs geen rantsoen, dat normaal te weinig was, over bleef.

Een periode bestond het dagelijkse menu uit ingemaakte in schijven gesneden rode bieten Het zien en de eerste hap er van haalden gestoofde peertjes voor de geest, maar de volgende happen vernietigden de illusie Met de bijvoeding was het helemaal pet Dat was een waterige soep met een bodempje gedroogde, alles behalve malse, Ruben(raap)vezels. We hebben het verdund en gezeefd geprobeerd, maar vergeef mij de uitlating, het kon de smaakklieren bijna niet passeren De moed werd opgebracht

bij de Nieuwe te klagen. En ja, hij reageerde Er werd een protocollaire ceremonie in scène gezet Na het avondappèl bleef de Oberscharfuhrer met zijn staf op de appèlplaats achter.

Wij, de gevangenen, bleven ook in het gelid staan. Er werd de commandant een wit stenen bord en een servet gebracht. Twee gamellen met onvervalste avondsoep stonden te dampen De Lageralteste schepte met charme een beetje van onze soep in het bord De commandant lepelde een paar druppels op en hield het slokje als een wijnproever in zijn mond Toen gaf hij zijn oordeel: 'Het is te eten!' Zijn conclusie was met die uitspraak niet volledig, want hij had er aan toe moeten voegen' 'Voor varkens ' Toch kwam er een kleine verbetering.

In het vervolg werd er aan de soep wat bindmeel, dat in de verte naar (zoete) amandelen smaakte, toegevoegd Het broodbeleg was gevarieerd; een kluitje margarine (20, 30 gram), een schepje suiker, een likje kwark dat nihil ruilwaarde had, een beetje van een soort fromage de Brie, waarvan de brie stonk en in de brokken de maden welig tierden Het schijfje worst was weinig, maar misschien uit een goed hart Laat ik er bij vermelden dat er als broodbelegging soms helemaal niets was.

Toch beleefden wij hoogtijdagen: de invasie van 6 juni, op de dag af een jaar na het beruchte kindertransport van Vught naar Sobibor. Niemand overleefde het. En dan de mislukte aanslag op Hitler De militaire 1

Jacques I. Furth

A E G O N , 'T IS M A A R BETER DAT JET WEET.

Dus is 't maar beter dat u dit leest.

AEGON is namelijk een verzekeringsmaatschappij . Voortgekomen uit twee gerenommeerde bedrijven: AGO enENNIA. Samen hebben zij h u n kracht en kennis gebundeld om u optimale zekerheid te bieden. Nu... en in de toekomst.

Kortom, u kunt zich altijd geruggesteund voelen door een zeer betrouwbare en grote maatschappij. Met 8000 medewerkers die graag dat stapje extra voor u doen. En is het niet beter dat u dat weet?

AGO

EN ENNIA SAMEN

E G O N v e r z e k e r i n g e n

Weer even terug naar 1943 Op het verzoek als figurante mee te spelen in de film 'Het bittere kruid' naar het boek van Marga Minco, heb ik, net als mijn man, kinderen en kleinkinderen, daaraan meegedaan. Het was een moeilijke beslissing, want wij wisten allemaal waar het om ging, nog eenmaal een dag met een ster lopen.

Konden wij dat w e l Het bracht zoveel herinneringen boven, al speelde het zich af in een gezamenlijke ruimte, in een sjoel, met wel honderd personen.

Vele gedachten gingen door mijn hoofd: hoe zouden de jongeren reageren? Ze vroegen ons vaak hoe het kon bestaan dat wij in de oorlogsjaren de ster zomaar op onze jas droegen en gewoon ermee over straat liepen, hoe vernederend dat wel was en dat wij maar het bevel van de Duitse bezettende macht gelaten over ons heen hadden laten gaan.

7

Maar na tien minuten wist ik het al. Toen wij 's morgens om negen uuraankwamen in de sjoel, zaten er al een paar ouderen en kinderen in de kleding van 1943 met een ster op.

Het gaf mij een schok,maar toen wij allen gekleed waren, leek het wel binnen tien minuten helemaal niet erg meer. We waren er al aan gewend, ja zelfs zo erg dat de spelende kinderen, als er niet op gelet was, zo naar buiten gingen en niet alleen de kinderen. Later op de dag ging een ouder persoon weg, ja hoor, met zijn ster, zo over straat. Gelukkig konden ze hem nog inhalen, anders was hij in de trein gestapt zonder te weten dat hij een ster droeg De opnamen zouden beginnen, wij hadden al bij aankomst koffie gedronken. De scène was Jom Kippoer, Grote Verzoendag. Allen

zaten in de sjoel en van sjoel uit moesten wij naar een binnenplaats lopen, waar de camera's stonden opgesteld. Er werd geroepen aktie! en daar ging het dan.

Ik die anders aangewezen ben op twee elleboogkrukken kan dat niet, maar een stevige jongeman nam mij bij de arm en zo bracht hij mij naar buiten Vele malen moest het overgedaan worden, maar de jongeman week niet van mijn zijde.

Zo ging de ochtend voorbij en tegen één uur 's middags konden wij gaan eten. Brood en beleg was er in overvloed plus koffie en thee.

Tegen twee uur begonnen de opnamen van het huwelijk in de synagoge. Daar mocht ik bij blijven, omdat het eigenlijk een familiestuk was. Ik heb er zeer van genoten, omdat ze mij er toch ook bij betrokken. Zo zie je dan, als je invalide bent, dat je je toch niet overal uitgesloten voelt.

De dag werd steeds langer, omdat er veel feestdagen werden opgenomen Het liep al tegen acht uur en weer kregen W I J honger.

De filmploeg wou doorgaan, maar wij wilden eerst eten, een kopje soep en een stukje brood.

Er moesten nog minstens drie scènes gemaakt worden. Daar gingen wij weer, eerst allemaal, twee uur later alleen de mannen, tegen twaalf uur 's nachts de vrouwen Het ging door tot 's nachts half twee. Ondertussen was er brood, hamburgers, frisdrank en zo meer gebracht.

Het was een lange dag, maar ik heb het gevoel dat ik een prachtige dag heb gehad en dat ik heb meegewerkt om het nageslacht te laten zien wat de werkelijk vervolgden nim1

Houtsnede van S. Jessurun de Mesquita mer zullen vergeten.

Zondag 9 december, de tweede dag van de opnamen voor de film Het bittere kruid. Je beleeft het weer, alsof het gisteren was.

Vandaag moest je in de Uilenburgerstraat langs het water lopen mèt de laarzen die je weer ziet en hoort. Het is net een boze droom die je bewust meemaakt. Ik die de jaren 40-45 in Amsterdam zelf mee heb gemaakt beleefde het weer helemaal. Ik heb nachten na de oorlog die laarzen nog horen stappen.

Doodsangsten hebben wij uitgestaan, als ze naar onze sterren keken, laat staan, als ze je staande hielden.

Gelukkig liep ik nu met mijn kinderen en kleinkinderen aan mijn arm. Maar de angst blijft bij je hangen van het leed dat er is geweest.

Ik geloof dat ze met deze film goed laten voelen wat voor angst en ellende zo een oorlog teweeg kan brengen. Het is goed de mensen erop te wijzen hoe families uit elkaar worden gerukt en te waarschuwen waar fascisme toe in staat is, als wij niet opletten. Ik hoop dat iedereen die film, Het bittere kruid, kan gaan zien. En dan zeg ik: vrede op aarde.

Esther van Geens-Flora

1940 -1945 -1985 Vught - Westerbork - Auschwitz - Birkenau - en zo voort dodenmars - bevrijding, terug in Holland, Amersfoort.

Zo ver weg, nog vers in mijn gedachten angsten die mij aan het dichten brachten.

Veertig jaar is het nu voorbij, maar voel ik mij nu Ook weer blij?

De angst voor oorlog is gebleven, daar moet ik nu mee verder leven.

Nachtmerries om wat er nu weer gaat gebeuren kunnen mijn gedachten ook niet opfleuren.

5520 raketten en atomen... zal hier ooit een eind aan komen?

Met het NAC blijf ik hiertegen strijden en maar hopen op veiliger tijden.

Laat uw gedachten daar eens over gaan en gezamenlijk vechten voor ons aller voortbestaan.

Ro Corper-Blik Het voormalig kamp Amersfoort deed na de oorlog dienst als opvangkamp voor gerepatrieerden, die om welke reden dan ook in Duitsland hadden gezeten Daarbij waren zowel oud-gevangenen als SS-ers. De laatsten werden meteen vastgezet. Ikzelf verbleef er een maand om weer op krachten te komen.

Omslag programma voor Het dagboek van Anne Frank Alle foto's van Auschwitz zijn door Ronald van Dokkum begin november 1984 gemaakt.

De reproducties van houtsneden van S. Jessurun de Mesquita op p 8,18 en 22 zijn beschikbaar gesteld door kunsthandel Sothmann, die op p. 35 door het Joods Historisch Museum te Amsterdam.

Foto's van keramiek van Gerda Roodenburg-Slagter uit eigen bezit.

In samenwerking met _ALgaan wij zeker iedere week

ISRAËL AIRLINES

Als u plannen hebt in die richting,kies dan ook voor één van onze vrije groepsreizen. U kunt ons bellen of de bon invullen.

W i j kunnen v o o r gesloten groepen reizen naar u w w e n s e n samenstellen.

Vrijblijvende offertes. s|e Transferkosten per privé auto of sherut op aanvraag. $ Vele mogelijkheden voor één- of meerdaagse tours door Israël.

STUDENTEN- EN SCHOLIERENRETOURS (vraag onze speciale tarieven)

Folders en inlichtingen

bij:

~'

NET WORLD TOURIST ORGANIZATION Rokin 9-15, 1012 KK Amsterdam

Tel. 020 - 2 4 3 3 5 0 *

Wij verzorgen al uw reizen over de gehele

wereld.

Doorgaan Op velerlei wijzen en vormen zal in het volgend jaar teruggeblikt worden naar de maand mei 1945 en zal tot uitdrukking komen hoe dankbaar we (moeten) zijn met de toen teruggekeerde vrijheid. Een vrijheid betaald met ontelbare offers door de strijdende legers en voor even zovelen te laat.

Er valt niet aan te ontkomen dat onze media ruime aandacht in beeld en geschrift gaan geven aan alles wat er gebeurd is in de lange nacht van de vijf oorlogsjaren en niet minder aan de manier waarop we daarna aan die zo heftig begeerde vrijheid vorm en inhoud hebben gegeven. Lof en kritiek aan het adres van onszelf en van anderen zullen in ruime mate deel uit maken van al die komende herdenkingsbeschouwingen.

Men zal zich weer verdiepen in de vraag hoe het mogelijk is geweest dat het beest van het nazisme niet vroeg vernietigd is geworden alvorens uit zijn kooi te zijn losgebroken en zulk een spoor van verwoesting en dolzinnige vernietiging door de wereld te kunnen trekken.

Men zal ook niet nalaten vreugde en voldoening tot uiting te brengen dat de materiele en geestelijke krachten tenslotte sterker bleken te zijn dan de knechting waaraan die wereld tijdelijk was onderworpen.

Wij, als de generatie die het helemaal beleefd en ondergaan heeft, mogen aan al dat gedenken en herdenken niet met gevoelens van onbehagen en bitterheid voorbij gaan.

Er is ongetwijfeld veel gebeurd en tot stand gekomen om erkentelijk en voldaan over te zijn. Maar toch...

Het Nederlands Auschwitz Comité heeft zich van het begin af aan drie taken gesteld.

Allereerst heeft het de plicht op zich genomen om onverflauwd de herinnering hoog te houden aan de talloze slachtoffers van de grote ramp. Ons onverdiend overleven maant ons dagelijks hen nooit te vergeten.

Hun niet meer bij ons zijn spoort ons ook aan tot verder gaan en daarmee een duurzaam monument voor hen op te richten.

Voorts wil het Comité een steun zijn voor de velen die wel terug kwamen maar voor wie het na-oorlogse bestaan in menig opzicht een n i e u w - o f voortgezet-lijden betekent.

Moreel en materieel zet het Comité zich voor hen in en zal dat blijven doen zolang dat nodig is.

In de derde plaats komt het Comité steeds naar voren - als het maar even kan in samenwerking met anderen, als het moet alleen om mede te waarschuwen tegen tendenzen in onze samenleving die een gevaarlijke richting uitgaan. Iedere bedreiging van onze geestelijke vrijheden en moeizaam herwonnen demokratische rechten vindt het Comité tegenover zich. Het blijft nodig, hoe vreemd en welhaast ongelooflijk het moge lijken na de vijfjaren van onderdrukking en ontmenselijking. De dagelijkse konfrontatie met geweld die voortkomt uit racisme, diskriminatie en kortzichtige zelfzucht doet het Comité zijn stem verheffen en fel protest aantekenen.

Als we steeds weer ons werk plaatsen onder de roep 'Nooit meer Autschwitz' dan betekent dit dus dat we met onze activiteiten door willen en moeten gaan Ook in 1985 dat begint met extra accenten te leggen op

onze Herdenkings- en Reuniebijeenkomsten - zal van het Comité en zijn toegewijde hardwerkende leden veel tijd en inspanning gevraagd worden Die zal naar vermogen door ieder gegeven worden.

Maar dat zal alleen kunnen als we op onze vele vrienden een beroep kunnen blijven doen. Dat betekent een verwachting die het Comité koestert financieel op die vrienden te blijven mogen rekenen. Ditmaal vraagt de penningmeester dan ook extra aandacht voor bijdragen en giften opdat we daaraan een extra aansporing ontlenen om door te gaan..

IM. Boeken, penningmeester

Tragedie Afrikanerbuurt 'Verzamelen op het Transvaalplein' is de titel van een historisch overzicht 'ter nagedachtenis van het Joodse proletariaat van Amsterdam' door Ab Caransa, medewerker van het NAC en aan dit blad Het verschijnt bij Bosch & Keuning te Baarn, de baten komen ten goede aan het Joods Historisch Museum

Bergen-Belsen Nu wij bijna 40 jaar bevrijd zijn, gaan er stemmen op een comité op te richten om de herinnering aan het kamp Bergen-Belsen levendig te houden.

De Duitse verzetsmensen hebben gevraagd om namen van overlevenden van dit kamp Willen oud-gevangenen van Bergen-Belsen die hiervoor voelen zich opgeven bij ons secretariaat?

geeft certificaten van f 50, f 100 - en f 2 0 0 uit om de benodigde twee ton bijeen te brengen. Inlichtingen bij mw A Luttje-Pas, tel 050-713404.

Bijdragen kan men storten op postgiro 559.7878 t.n v penningmeester Vriendenkring Mauthausen, Groningen.

WIE? Graag informatie over Jeanne van Emden uit Bussum. Mijn moeder werd in augustus 1943 gearresteerd wegens activiteiten waarschijnlijk voor de 'groep Wim', die werd opgerold bij het England Spiel.

Zij was in de gevangenis Schevenmgen vanaf 4 augustus 1943 en daarna mogelijk in Haaren (N-Br) en Vught. In Westerbork kwam ze 21-8-44 (strafbarak 67). Ze komt voor op de deportatielijst van 3-9-44 naar Auschwitz.

Edith Nagel-Ossendrijver Schelmseweg 21 Oosterbeek 6861 WP Tel: 085-334849

WIE? 1. Wie zijn door Philip en Max Bremer tussen 1940 en 1942 geholpen en leven nog?

2. Wie leeft nog die met hen in hetzelfde transport hebben gezeten op 11 januari 1943 Westerbork-Auschwitz?

3. Heb ik nog Joodse familie in leven Het is om wanhopig van te worden.

Het bestaat toch niet dat er geen gegevens zijn over pl.m. 25 Joodse families die in één klap weggevaagd worden? Een ieder die mij helpen kan is welkom en kan met mij contact opnemen.

7

NAC

Mauthausen Al geruime tijd wordt het gemis gevoeld van een Nederlands monument op het terrein van het voormalige kamp Mauthausen, waar onder vele anderen de jongens van de februarirazzia van 1941 zijn omgekomen.

De stichting Vriendenkring van Mauthausen

Pierre George Alexander Bremer, de Hazelaar 308, 1115 BA Duivehdrecht Telefoon- 020-909280.

ECHT WAAR V O O R JE GELD. H E M A

Pegasus voor boeken tegen fascisme en racisme Nieuw: In april 1985 verschijnt een boek over 'Het Nederlandse communistische verzet tijdens de tweede wereldoorlog', door Hansje Galesloot en Susan Legêne.

Ca. 300 blz., prijs ca. f 3 5 Nog leverbaar: Van dezelfde auteurs én Joop Morriën verscheen enkele jaren geleden het standaardwerk: "De Waarheid in de oorlog, een bundeling van illegale nummers '40-'45". 336 blz., f 5 0 Theun de Vries: Februari, 3 delen compleet f 1 0 5 Theun de Vries: Wieken tegen de tralies, verzamelde verhalen over onderdrukking en verzet 1940-'45, 332 blz., f 42,50 Jan Brasser / Otto Kraan: Witte Ko, herinneringen uit het gewapend verzet, 160 blz., f 24,75

Uitgeverij Pegasus, Leidsestraat 25,1017 NT Amsterdam

MODIEUS MAATWERK' . . . en een prijs waarmee u uit de voeten kunt Uw eigen leestvorm. Past als maatwerk.

Persoonlijke service en advies. Gratis voet-^ test. Modieuze schoentjes mogen nu perfect passen . . . ook aan oudere voeten.

In de tinten zwart, grijs en taupe. Zacht chroomleder f 187,90

Dé specialist ARCHIEFVERNIETIGING

JO BLIK OUD-PAPIERHANDEL Amsterdam, Amsterdam, Den Haag, Groningen, Rotterdam, Hilversum, Utrecht,

tel. 23 30 12 Weteringschans 209, tel. 65 39 59 Linnaeusstraat81, tel. 46 41 81 Noordeinde 18, tel. 12 18 97 St. Walburgstraat 8, tel. 13 57 37 W.deWithstraat9, 4 90 09 's-G ravelandseweg 33 B, tel. tel. 31 10 51 NobelstraatIA,

Vliegtuigstraat 8 Telefoon 155358

Grote twee: praten in Auschwitz?

Aan de Heer Ronald Reagan, president van de V.S. Aan de Heer Konstantin Tsjernenko, voorzitter van de Opperste Sowjet der U.S.S.R. In april 1984 heeft te Auschwitz de Algemene Vergadering van het Internationale Auschwitz Comité plaatsgevonden. Vertegenwoordigers uit 18 Europese landen, Israël en de V.S. namen er aan deel.

Uit naam van het Internationale Auschwitz Comité zou ik u willen uitnodigen voor een samenkomst met uw geachte collega Ronald Reagan / Konstantin Tsjernenko op het terrein van het voormalige concentratiekamp Auschwitz, teneinde de onderhandelingen over ontwapening en het rakettenvraastukte hervatten.

Daar de gevangenen van het kamp Auschwitz de gruwel van de nazi-volkerenmoord moesten meemaken, zijn dezen van mening dat een bezoek aan het grootste kerkhof van de afgelopen oorlog de heren ertoe zou kunnen brengen gemakkelijker een weg te vinden naar kernontwapening wat de wereld zou bevrijden van de dreiging van een atoom-volkerenmoord.

Dr. Maurice Goldstein voorzitter Int. Auschwitz Comité

Tentoonstelling in VN Op de halfjaarlijkse bestuursvergadering van het Internationaal Auschwitz Comité te Parijs werd o.m. de uitvoering besproken van een tentoonstelling over het kamp Auschwitz in het gebouw van de Verenigde Naties te New York. Ook andere naai-kampen zullen worden betrokken bij de tentoonstelling die twee maanden gaat duren.

Het Museum Auschwitz zelf zal worden gerenoveerd. Voor beter functioneren van het onderzoekcentrum zal (vooral voor jeugdige buitenlanders) een goed onderkomen worden gebouwd.

Mr. H. J. P. van de Meerendonk schreef ons: De grote vertegenwoordiging van jullie bestuur, met de 'geweldige' voorzitster in het midden, heeft de afscheidsreceptie bij de Stichting 1940-1945 voor Wiesje en mij een bijzondere tint gegeven.

De wederzijdse inzichten om in de werkelijk belangenbehartiging goed en open contact te onderhouden, hebben zeker bijgedragen aan positieve resultaten.

In het respect voor elkaar ligt de diepste basis voor de contact mogelijkheid. Vooral in het werk voor hen, die een hele zware periode in het leven hebben geleverd waarin geen enkel respect mocht gelden.

Ik wens uw bestuur veel wijsheid toe.

Denk jij, of het bestuur, dat ik ergens mee kan dienen, dan ben ik bereid.

Hartelijk dank voor het vertrouwen, hartelijk dank voor de volle muzikale uitgeleiding door jullie Comité.

Het moge jullie in de gezondheid in lengte van jaren goed gaan.

Heel, heel hartelijk dank voor 'de muziek' en de bomen in het Joop Voogd bos in Israël!!!

Zelfportret (houtsnede) van S. Jesserun de Mesquita

Jiddische liederen Voor het eerst na 35 jaar treedt de bekende zangeres van Jiddische liederen, Lin Jaldati, weer in Nederland op. Lin Jaldati werd in Amsterdam geboren (Lien Brilleslijper). Zij ontmoette voor de oorlog in Amsterdam haar latere man Eberhard Rebling.

Samen met Eberhard Rebling (piano en tekst) en hun dochters Kathinka (viool) en Jalda (zang en voordracht) brengt zij Jiddische liederen, waarvan de meeste tijdens de oorlog zijn ontstaan. Daarnaast liederen van o.m. Brecht en Neruda. Een boeiend, ontroerend, maar vooral fascinerend programma, in het Nederlands aaneengepraat met persoonlijke ervaringen en citaten uit Anne Frank's 'Het Achterhuis'.

Een waardige aansluiting bij de herdenking van de februari staking, door Lin Jaldati en deharen vooral bedoeld als waarschuwing.

Dinsdag 26 februari, 20.15 uur. 'Voor Anne Frank', Lin Jaldati, Eberhard, Kathinka en Jalda Rebling.

Ie rang: 15,-; 2e rang: 12.50, 3e rang: 10(CJP/65+: 8,50); arrangemente: 47,50.

Kaartverkoop en telefonisch reserveren vanaf 1 week voor de voorstelling. CJP vanaf 1 dag tevoren.

Schriftelijk reserveren kan altijd.

Boeken over Auschwitz Verkrijgbaar zijn enige boeken over Auschwitz in het Engels.

Scènes of martyrdom and fighting of Jews on the Polish lan 1939-1945 prijs f 10,- + 2,30 verzendkosten KL Auschwitz, f 22,50 + 5,25 verzendkosten Auschwitz door de ogen der SS, f 18,50 + 4,25 verzendkosten.

De prijs plus verzendkosten dienen bij vooruitbetaling te worden voldaan op postrekening 4875500 of 293087 t.n.v. NAC, Amsterdam met vermelding van de titel van het boek.

De boeken zijn te bestellen bij de 2de penningmeester, J. M. Waterman, Ommerenhof 79 1106XM Amsterdam Tel.: 020-964334

't B e s t e h o e f t i n de Bijenkorf niet altijd't m e e s t e te kosten. Als je m a a r iets uit de Bijenkorf Huis Collectie koopt.

Bijenkorf Huis Collectie: een zich snel uitbreidend assortiment van artikelen door alle afdelingen van de BIJENKORF Ă&#x2013;-HUIST; Bijenkorf heen. Die minder kosten dan vergelijkbare produkten. Maar die, dank zij de strenge Bijenkorf-normen, wel even perfect van kwaliteit zijn. En veelal exclusief voor de Bijenkorf vervaardigd.

Denk nu niet dat u binnenkort niets anders dan de Bijenkorf Huis Collectie in de Bijenkorf kunti i j r i I\UI krijgen. Integendeel. Met de Bijenkorf Huis Collectie is de keus in de Bijenkorf met nog een merk toegenomen.

Bij de Bijenkorf ben je beter af.