Auschwitz Bulletin, 1985, nr. 04 Juli

nederlands auschwitz comité Na de stortvloed 1985, 1945... het is niet alleen terugdenken, weer beleven, het is ook nog eens doorbeleven. Een kwalijke symboliek bracht wekenlang de zaak-Mengele op de voorpagina's, tussen de foto's met kransen en redenaars door. De 'engel des doods', de grootste overgebleven massamoordenaar, arts daarenboven, werd pas sinds enkele maanden door de V.S.-justitie serieus gezocht. De particulier Wiesenthal moest het meeste en naar nu blijkt vrijwel vergeefse speurwerk doen.

Plotseling zijn er nu documenten en verklaringen opgedoken, inclusief van zoon Rolf. Vader Josef zou na een verblijf van twintig jaar in Brazilië als Wolfgang Gerhard daar bij het zwemmen zijn verdronken. Tien internationale deskundigen hebben de botten te Embu als de zijne geverifieerd. De wereld heeft zich daarbij moeten neerleggen. Alleen de Israëlische regering blijft twijfelen.

Met zeer velen delen wij het bittere besef dat het recht hier aan alle kanten tekort is geschoten. Het familiebedrijf voor landbouwmachines moet in 1949 zijn overgebracht naar Argentinië. Ook in ons land ziet men soms Mengelemachines. Een duistere zaak. Duidelijk is slechts dat Mengele na de oorlog in Amerikaanse dienst is geweest, met een Rode Kruispas de oceaan overstak en in 1556 in Buenos Aires een Duitse pas van de BRD-ambassade heeft gekregen. In feite is hij dus niet vervolgd.

De herdenkingsmaand is voorbij, het herdenkingsjaar duurt voort.

Het Nederlandse publiek is ver-

29e jaargang,

nr 4, juli 1985, verschijnt

6x per jaar

Secr. E F u r t h , D i e m e r k a d e 43, 1111 AC D i e m e n , t e l . . 020-905310 Bankrek : A M R O B A N K , bijk. v a n Baerlestr 58, 1071 BA A m s t e r d a m , spaarrek 40 01 75.088 G e m g i r o - 4875500, p o s t g i r o . 293087 t.n.v. NAC Redaktie: Drs Eva Tas, A m s t e l d i j k 23, tel 020-795716, 1074 HS Amsterdam A d m i n i s t r a t i e k r a n t ' D v. G e e n s , R e n k u m h o f 50, 1106 JB A m s t e r d a m , tel. 020-972869

Voorzitster geëerd O p 29 april werd Annie FelsKupferschmidt, de voorzitster van het Nederlands Auschwitz Comité door staatssecretaris Van der Reijden namens de koningin benoemd tot officier in de orde van Oranje-Nassau. De 'versierselen' werden uitgereikt in het kasteel Duivenvoorde te Voorschoten. Bij deze gelegenheid werden ook de heren Van den Heuvel, Van der Leeuw, Natkiel, Reitema en Stuldreher onderscheiden.

D e staatssecretaris had prijzende en bewogen woorden voor de nooit aflatende activiteit en het beminnelijke optreden op nationaal en internationaal terrein van de voorzitster, die vanaf de oprichting het N . A . C . heeft gediend.

Ons comité heeft haar een receptie aangeboden in het gebouw van de Liberaal Joodse G e m e e n t e , waar haar vele vrienden haar konden gelukwensen. Betuigingen van sympathie volgden, in overweldigende mate. Een bewijs hoe Annetje niet alleen in onze, maar in zeer wijde kring gewaardeerd wordt. Nog vele, vele jaren wensen wij.

Nederlands Auschwitz Comité

moeid; onze kring, die van de meest betrokkenen, is bekaf.

Tijd dus om even om te kijken en op adem te komen. De agenda maar eens opgeslagen. Een bepcr-

Naar een dia van Jacques I. Furth

Mijn dank Ik was helemaal ondersteboven van die onderscheiding en toen van alle aardige dingen die de staatssecretaris en nog zoveel andere mensen tegen me hebben gezegd.

Heel hartelijk bedankt allemaal.

Die onderscheiding?

Die zie ik als een onderscheiding voor het Auschwitz Comité, daar ben ik erg blij om.

Vereerd ben ik ook door de mensen met wie ik tegelijk het lintje mocht krijgen, zoals Herman Natkiel. Het zijn allemaal vrienden van ons.

En dan dank ik nog eens heel hartelijk allen die mij zulke lieve dingen schreven en mijn huis in een bloemenzee omtoverden.

Dat vergeet ik nooit.

Annie Fels-Kupferschmidt

king: onmogelijk alle symposia, onthullingen, stille tochten en momenten op te sommen. E e n , naar wij hopen, goede greep d a a r o m .

Vervolg op pag. 2

Westerbork, 18 april 1985. Naar een dia van Jacques I. Furth.

Vervolg van pag. 1 Evenementen Na een drukke aprilmaand — onze medewerkers lieten zich als gewoonlijk niet onbetuigd — verzamelden ongekende menigten zich op 4 mei tegen 8 uur. Wij hebben heel lang niet zoveel mensen op de Dam gezien. Elders ging het evenzo.

5 mei werd letterlijk op alle denkbare manieren echt gevierd. Een paar bijna willekeurige voorbeelden. Uiteraard de nationale 5 meiviering te Rotterdam in de Ahoihal. Aansluitend de evenzeer nationale tentoonstelling Verzet en vervolging 1933-19nu in de St.Laurenskerk, uitgebreid met plaatselijke bijzonderheden. O n d e r andere de Geuzen, die in de regio Nieuwe Maas een verzetsgroep vormden, de eerste in Nederland.

Een nis was gewijd aan de ontsnappings- en toevoerroute door de Biesbos, compleet met bootje, riet en belichte kaart.

Honderden schoolklassen zijn komen kijken, rondgeleid door onze vrienden, allen verenigd in Samenwerkend Verzet. Een cn ander was door de Rotterdammers voortreffelijk georganiseerd. De kerk herbergde ook de goed verzorgde panelen van onze marine en die over de Japanse bezetting en het verzet in het toenmalige Nederlands-Indië.

De vrij volledige foto-collectie over het Duitse verzet tegen Hitier werd uiteraard ook aandachtig bezichtigd door de Bondspresident Von Weiszacker, toen deze eind mei Nederland en het in de St.Laurenskerk tentoongestelde bezocht.

Groot was, ook op 5 mei, de toeloop naar de nieuwe Leidse wijk Stevenshof, waar alle straten zijn benoemd naar voor Leiden

belangrijke vrouwen. Gusta Eleveld-Kuijken, voorzitster van de Vrouwen van Ravensbruck, onthulde daar de beeldengroep Leidse vrouwen in verzet van Truus Menger. De beeldhouwster had bij het maken Co van der Blom-Vijlbrief in gedachten, voorvechtster en ereburgeres van Leiden. ,,Je deed wat je doen moest".

Onder die titel trok de tentoonstelling ,.vrouw in verzet 1933-1945" veel belangstelling en werd een lacune wat opgevuld. Alweer op 5 mei werd tussen de vitrines met vaak zeldzaam materiaal de maquette van het komende Verzetsmuseum Amsterdam overgedragen.

Al in april April, wij stipten dat al aan, was een goedgevulde maand. Alweer een keuze: de 17de werd in de voormalige Hollandse Schouwburg de Jom Hasjoah, de dag van de grote ramp herdacht door een groot aantal Joodse organisaties en ook door ons comité. De 18de kwam men hiervoor op uitnodiging van de vereniging Westerbork te Assen bijeen en daarna in stilte bij het herinneringsteken op het kampterrein.

Koningin Beatrix had zich gevoegd bij de talrijke oud-gevangenen en familieleden.

Diezelfde 18de april opende de Waag, het Joods Historisch Museum te A m s t e r d a m , zijn poort voor de beelden (en klanken) van de nieuwe generatie. Kunstprodukten van liefst 28 jonge mensen laten ieders eigen verwerking en plaatsbepaling in het leven zien.

Zestien Nederlandse videobanden van Kees Hin plus één Amerikaanse zijn te beluisteren en te bezien, alle gesprekken met leden van de na-oorlogse generatie.

Een boek met gesprekken met kinderen van Joodse overlevenden liet Helena Weyel in samenwerking met het Joods Historisch Museum verschijnen. Wij komen daar nog op terug.

Terugkeren moet men trouwens ook naar de Waag, er is bijna tien uur luistertijd voor nodig!

Zeer veel musea, kerken, buurthuizen en nog veel meer hebben toepasselijke evenementen in ontelbare steden en dorpen gehouden. Allerwegen zijn de veertig jaar bevrijding zichtbaar gemaakt,

vaak een terugblik die een kreet om waakzaamheid bevatte.

Wij noemen er maar weer enkele: een bescheiden en sympathieke expositie 'Nederland veertig jaar bevrijd' in het Stedelijk Museum van Schiedam, terwijl in het nabije Rotterdam een beeld van de hongerwinter en werk van de door het b o m b a r d e m e n t zwaar getroffen schilder Hendrik Chabot te zien was. Ook toonde de oude Bibliotheek foto's van de oorlogsverwoestingen en heropbouw van Leningrad.

Gouda en Italië Niet ver vandaar, in G o u d a , bood de kapel van het Catharijnegasthuis ons zicht op vervolging en verzet in de beeldende kunst. Vri|e kunst in een onvrije tijd was een bijzonder geslaagd eerbetoon aan de antifascistische kunstenaars van 1933 af, aan hen die onder de bezetting hun kunst en verzet beoefenden en aan het laatste vaak ten offer vielen. Vooral beeldhouwers moesten hun leven geven: Gerrit-Jan van der Veen, Frits van Hall, Johan Limpers. Van hen, evenals van hun fortuinlijker vakgenoten en van menige Joodse kunstenaar was werk in het prachtige Goudse museum bijeengebracht.

Eind april ging in de Nieuwe Kerk op de Dam de Herinnering aan de deportaties uit Italië open, een zowel documentair als artistiek overzicht, ook van het Italiaanse paviljoen in Auschwitz, dat onder het Nederlandse ligt. De replica van dit paviljoen in het Herinnerinscentrum Westerbork is weer open en wordt druk bezocht.

April besloot met een groot evenement voor ons comité: de benoeming van voorzitster Annie FelsKupferschmidt tot officier in de orde van Oranje-Nassau tijdens een stijl- en smaakvolle plechtigheid in kasteel Duivenvoorde. Dit samen met een vijftal van onze vrienden, van wie er één, de heer C. D . Reitema, kort daarop een onderscheiding van Jad Wasjem kreeg, juist voor hij zijn functie in de Stichting 1940-'45 met pensioen neerlegt.

Het verleden rust niet Willy Brandt in de Westerkerk Willy Brandt hield op 12 juni de openingsrede voor ' D e wereld van A n n e Frank', de tentoonstelling in de Westerkerk. Hier volgen enkele passages, ontleend aan Vrij Nederland van 22 juni 1985.

Wie ons sommeert het verleden eindelijk eens te laten rusten gaat al meteen van een verkeerd standpunt uit: het verleden rust immers niet!

Het gaat nu niet meer om de geĂŻnstitutionaliseerde leugen van een Goebbels of Streicher, maar om een gigantische versluieringsindustrie die zowel door particulieren als van staatswege wordt georganiseerd om de mensen ertoe te bewegen nergens meer over na te denken. En dat in een tijd waarin de mens dreigt te worden afgeschaft.

Nee, veertig jaar is niets in vergelijking met wat er gebeurd is: wat geen noodlot was, maar wat misdreven, toegelaten, niet verhinderd werd. Wat er aan leed geleden is. Wie vergeten wilde, omdat hij meende zich in de vergetelheid te kunnen verbergen, had daarvoor echt geen veertig jaar nodig.

Een paar weken waren al genoeg.

Maar de mensen die niet kunnen vergeten, die het leed, de folteringen en vernederingen niet kunnen vergeten, zelfs al zouden ze dat willen, die ook nu nog daaraan te gronde gaan: wat betekenen voor hen veertig jaar? Zelfs als er ooit niemand meer leeft die de gruwelen van het nazisme heeft meegemaakt, zelfs dan blijkt hoe onuitwisbaar het nazisme zijn stempel op praktisch alles gedrukt heeft.

Wat daaruit voortkomt of daarop betrekking heeft zal nooit meer hetzelfde zijn als voorheen.

Ook in Duitsland hebben velen het begrepen. D e catastrofe speelde zich niet op een dag in mei 1945 af. maar op 30 januari twaalf jaar tevoren. Toen er eindelijk een eind kwam aan de macht van de nazi"s, was niet alleen Hitler verslagen of alleen de SS. D o o r d a t Duitsland zichzelf aan de nazi's had overgele-

verd was het in feite onmogelijk het een los te zien van het ander.

En toch was niet heel Duitsland nazistisch. Anders zou ik het nauwelijks hebben gewaagd hier nu voor u te staan. D a t andere Duitsland was echter gedoemd tot machteloosheid. Maar alleen al het feit dat er een 'ander' Duitsland heeft bestaan is van groot belang voor iedereen die bereid is het verleden onder ogen te zien!

Het lijdt geen twijfel dat de bevrijding van de slachtoffers die nog in leven waren, moreel gezien, de enige essentiĂŤle gebeurtenis is geweest van veertig jaar geleden. En die ook voor mijn landgenoten in het middelpunt van de belangstelling zou moeten staan.

Een mythe waarin alleen maar sprake is van slachtoffers en niet van daders is achteraf louter smaad en hoon voor de slachtoffers van de nazi's. Alleen de mensen die oprecht proberen te begrijpen hoe de aanvals- en vernictigingsoorlog, de holocaust, de vervolgingen in alle landen waar het nazisme tekeerging, op touw gezet en ten uitvoer gebracht werden, doen de waarheid, doen de gekwelden recht wedervaren. Alleen dan is er kans op hoop.

ding van de gevangenen en vervolgden werd gebracht door de troepen van de zegevierende mogendheden. Voor ons blijft de bevrijding een opgave die ons nog lang zal bezighouden.

En nu maken we mee dat hier en daar in E u r o p a de mensen worden opgeruid tegen buitenlandse medeburgers.

Niet in de laatste plaats zal de E G haar culturele karakter moeten bewijzen door te tonen hoe zij juist de rechten van de zwakken, de vreemdelingen, de anderen verdedigt. Dat gaat nog wel een stukje verder dan de bestrijding van het vervloekte antisemitisme alleen.

Van Duitsland mag nooit meer een bedreiging uitgaan.

De geschiedenis is concreet en geschiedenis wordt gemaakt. Door wie eigenlijk?

Mensen die erover nadenken hoe het tot een oorlog, tot een Auschwitz kon komen en daardoor tenslotte tot verwoesting en verdrijving, tot het verlies van grote delen van Duitsland, tot de splitsing van Europa met nieuwe grenzen, deze mensen gaan niet lichtvaardig aan de slachtoffers van dat alles voorbij.

Het was Duitsland niet vergund zich op eigen kracht los te maken van de vergroeiing met het nazisme. Een bevrijding van binnenuit is mijn land niet gelukt. De bevrij-

Annie Fels met het presidium van het Int. Auschwitz ComitĂŠ bij het monument in Birkenau.

Afscheidscollege prof. Bastiaans O p 28 juni heeft prof. dr. J. Bastiaans zijn afscheidscollege gegeven in het overvolle Groot Auditorium van de Rijksuniversiteit Leiden.

De decaan van de medische faculteit en een reeks collega's, van wie wij alleen prof. J. G r o e n n o e m e n , stelden zijn bijzondere prestaties in het licht bij de hulp aan slachtoffers van geweld door verzet en vervolging. O p de drukbezochte receptie kwamen tallozen de hoogleraar de hand drukken, nu hij dit deel van zijn werkzaamheden beëindigt.

Centrum '45 Centrum '45 te Oegstgeest is 13 jaar geleden op initiatief van het voormalig verzet opgericht.

Sindsdien is — naar de inzichten van wijlen Dr. Meyering, de eerste direkteur — altijd hulp verleend, niet alleen aan verzetsdeelnemers, maar ook aan Joodse oorlogsoverlevenden en aan overlevenden uit de oorlog in het voormalig Nederlands Indië en uit de Japanse kampen.

Ook professor Bastiaans heeft indertijd aan de oprichting en vormgeving van het Centrum zijn medewerking verleend. Zijn hulp aan oorlogsoverlevenden vond plaats vanuit de (naast Centrum '45) gelegen) Jelgersmakliniek; in de zgn. dépendance.

Momenteel biedt Centrum '45 hulp aan maximaal 170 personen, die daaraan behoefte h e b b e n . Deze hulp bestaat tot nog toe bijna uitsluitend in de vorm van zgn. dagbehandeling: gedurende één dag per week. Bovendien kunnen maximaal 9 mensen van maandag t/m vrijdag blijven. D e gemiddelde behandelduur is ± 2 jaar; uiteraard met ruimte voor individuele verschillen.

Staatssecretaris Van der Reijden heeft op 18-6-1985 aan Centrum '45 medegedeeld in principe bereid te zijn toestemming te verlenen tot uitbreiding van zijn hulpverlening.

Deze uitbreiding houdt in dat er ook klinische (meer aaneengesloten en intensief) en poliklinische hulp (één tot enige uren per week.

en nazorg) mogelijk wordt. Omdat Centrum '45 landelijk werkt zal, vanwege de bereikbaarheid, poliklinische hulp niet alleen in Oegstgeest, maar ook elders in het land (oosten, zuiden) beschikbaar komen.

Professor Bastiaans Sinds 1 juni 1985 beschikt professor Bastiaans — op grond van zijn pensionering als hoogleraar — niet langer over een gebouw (de 'dépendance') en over personeel. Met professor Bastiaans is overeengek o m e n , dat hij zijn kennis en ervaring zal overdragen aan een opvolger.

Daarnaast zal hij — vanaf het moment waarop personeel beschikbaar is — nog enige tijd in de dépendance en daarna binnen de nieuwe voorziening van Centrum '45 zijn cliënten kunnen behandelen; dit alles tot uiterlijk 1-1-1987.

Tussen professor Bastiaans en Centrum '45 zijn daarover goede afspraken gemaakt. De staatssecretaris heeft derhalve het Centrum verzocht de beoogde uitbreiding zo snel als verantwoord mogelijk is te realiseren.

Samenwerking Centrum '45 zal nauw samenwerken met de vakgroep psychiatrie van de Leidse Universiteit (Jelgersmakliniek).

D a a r d o o r wordt — naast hulpverlening — ook onderwijs (aan hulpverleners) en wetenschappelijk onderzoek ten behoeve van oorlogsoverlevenden veilig gesteld.

De beoogde uitbreiding betekent een belangrijke bijdrage aan de voortzetting van de hulpverlening, zowel van professor Bastiaans als van Centrum '45.

In de combinatie met onderwijs en wetenschappelijk onderzoek zal dit op kortere termijn meer samenhang brengen in de hulpverlening voor de overlevenden van de Tweede Wereldoorlog, in Europa en in Azie. En op langere termijn zal het van belang zijn voor slachtoffers van vervolging, marteling en geweld uit andere latere oorlogen.

Vervolg van pag. 2

Onverwerkt Bijzonder belangrijk was, direct na 'de' meidagen het symposium 'Onverwerkt verleden?" door het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie, ook al in de Nieuwe Kerk gehouden. Dat was al een grotere ruimte dan oorspronkelijk bedoeld, maar vele functionarissen, onderzoekers en werkers op velerlei gebied moesten (?) verstek laten gaan. Heel jammer: het behandelde ging heel velen met ons zeer ter harte. Uiteraard geldt dit voor het betoog van de ons welbekende psychiaters E. de Wind en H. Musaph en voor het in dit geval zeer persoonlijke betoog van Lou de Jong. Gelukkig zullen de referaten en co-referaten aan het eind van het jaar in druk verschijnen, laten wij hopen ook iets van de discussie-bijdragen.

Zoals ieder jaar waren wij met honderden anderen van Samenwerkend Verzet op 10 mei op de Erebegraafplaats in de Bloemendaalse duinen en in de Ripperdakazerne.

Enkelen van ons namen deel aan het door hetzelfde overkoepelende orgaan gehouden Internationale Verzetscongres van 6 tot 8 juni te Rotterdam. Ze kwamen van overal: er waren Engelse piloten en een oud-partisaan uit de Sowjet-Unie, een 96-jarige vcrzetsvrouw en ook 800 jonge mensen.

Minister Korthals Altes van justitie nam het eerste exemplaar van de Stiba-uitgave over antisemitisme in ontvangst en bleek zich van het huidige gewicht van de zaak bewust.

Dick Houwaart. vooral bekend als voorzitter van de Anne Frankstichting, maar in zijn werktijd functionaris op Binnenlandse Zaken heeft in de entreehal van dat ministerie een expositie laten inrichten van schilderijen en beelden van Herman Ringer. alle verbonden met het lot van de Joden. Een zeer te prijzen manier om een openbare ruimte aan te kleden ten dienste van het publiek.

Heel veel boeken Nog veel breder dan de stroom manifestaties van voorjaar 1985 is de waterval aan literatuur. Wij

Verzamelen op het Afrikanerplein Precies op het juiste m o m e n t valt deze uitgave, Verzamelen op het Afrikanerplein. Weliswaar middenin de grote vloed, de overvloed aan herinneringen en beschouwingen over de ondergang van driekwart van de Nederlandse Joden.

Pressers 'Ondergang' vormt van dit drama de kroniek. Er zijn publikaties over Joodse gemeenschappen in de provincie van noord tot zuid.

Ook inscripties op grafstenen van ettelijke begraafplaatsen zijn en worden ontcijferd, vertellen hun geschiedenis.

Belangrijk en vaak schrijnend historisch materiaal allemaal.

'Verzamelen op het Afrikanerplein' is 'in', hoe misplaatst dat woord in dit verband moge schijnen.

Het boek berust voor een belangrijk deel op 'oral history', historische gegevens verkregen door interviews, in dit geval van de zeer weinige overlevenden of nakomelingen van de handelende personen.

Korte biografieën, niet van een of meer groten der aarde, maar van arbeiders en middenstanders, hun vrouwen en kinderen krijgen steeds meer de aandacht van steeds meer historici.

Van een onvatbaar omvangrijk gebeuren, een door mensen veroorzaakte ramp die zijn weerga niet kent, is hier een klein stukje in kaart gebracht. Maar dit kleine stukje leven en dood van de bewoners van het Afrikanerplein van omstreeks 1940 is vrijwel uitputtend behandeld. H e t is niet aan te nemen dat er veel essentieels is toe te voegen aan het levensverhaal van een honderdtal van de 163 Afrikanerpleiners dat letterlijk doodliep in Sobibor en Auschwitz.

D e auteur heeft van het gemeentebestuur toegang tot het Amsterdamse bevolkingsregister gekregen, zodat we de tragedie tot het laatste moment kunnen volgen.

Het einde van mensen die wij in hun gezin, hun werk, hun ontspanning en aspiraties hebben kunnen gadeslaan.

O p die manier mag Caransa's werk exemplarisch heten voor een hoogst moderne trend in de geschiedschrijving. Maar het is ook iets anders en meer. Een hartver-

scheurend relaas, dat ieder van ons maar al te goed kent. Een nooit eindigend refrein, hier van de arbeidersbevolking van een nieuwbouwwijk uit het begin van deze eeuw.

Emancipatie — assimilatie — concentratie: de drie trefwoorden in het verhaal van het Afrikanerplein. Daarvan getuigen de leden van de bewonerscommissie van de woningbouwvereniging in deftig zwart pak, de kinderen op hun uitstapjes.

D e titels van de hoofdstukken spreken boekdelen: Het Plein een eenheid, Onderduik, Vluchten, Resten van een gezin... En uit de tekst: Moeder is weggehaald... mijn broer opgepakt... Een schamper zinnetje van Aus der Fünten: 'Ach, wir bekommen sie doch alle'.

Veel plaats moest worden besteed aan de rampzalige 20ste juni 1943, de dag van de grote razzia, die 34 van de overgebleven bewoners noodlottig werd.

Tussen deze onderwepen door loopt het relaas per gezin, helaas veelal naar een uniform einde.

Wat het boek werkelijk uniek maakt zijn de illustraties in combinatie met de toch al schokkende tekst. Aanmeldingsformulieren die bij insiders nog steeds koude rillingen oproepen naast groepsfoto's en een portret van Aus der Füntenmet-helm (hij heeft nooit dienst te

Het bondsgebouw van dc ANDB uindc Plantage Fransehian (thans Hcnn Polaklaan). Ets \an Sal Mc\er

velde gedaan, alleen in zijn Dienststelle).

H e t plein uit de titel met andere straatbeelden uit de Afrikanerbuurt, soms doorschoten met sterren of overvalwagens, de voortekenen des doods en plaatjes van 'het vak', zoals de diamantindustrie in de Joodse arbeiderswereld heette. ' O p 21 september 1943 waren de laatste drie Joden van het Transvaalplein verdwenen'. Er leefde toen van hen die hun waren voorgegaan vrijwel niemand meer, ook als zij niet bij aankomst in Auschwitz waren vergast. 'Van het Transvaalplein naar de appèlplaats was een te grote stap,' schrijft de auteur. Zij waren bewuste mensen geweest met aan de muur de spreuk van de oude socialisten: 'Er is maar één land, onze aarde. Er is maar één volk, de mensheid'. Het partijgebouwtje had de plaats ingenomen van de sjoel. Maar Caransa moet besluiten: 'Voor de meeste Joodse arbeiders bleek het 'Morgenrood' waar ze altijd van hadden gezongen uit de schoorstenen van Auschwitz of Sobibor te komen.'

Onze medewerker A b Caransa heeft ter nagedachtenis van het Joodse proletariaat van Amsterdam een geschreven monument opgericht dat niemand onberoerd kan laten.

E.T. A b Caransa, Verzamelen op het Transvaalplein, Ter nagedachtenis van het Joodse proletariaat van A m s t e r d a m , Bosch & Keuning nv Baarn, 1985.

Prijs ƒ 2 5 , - .

Notities over WUV Vereenvoudiging en coördinatie van de wetten voor oorlogsgetroffenen is de opdracht van een commissie van het ministerie van W V C . Ons comité was met 13 andere instellingen en organisaties uitgenodigd voor een hoorzitting over een notitie van deze commissie-Van Dijke op 3 juni jl. Wel merkten wij op dat de toebedeelde spreektijd van 15 minuten per organisatie ongelooflijk kort is. H e t onderwerp is te belangrijk om in zulk een korte tijd te worden behandeld en uitgewerkt.

Wij vinden het van het allergrootste belang dat er geen verandering komt in het toelatingsbeleid voor nieuwe aavragers bij de W U V .

Wat de vraag betreft naar de medische causaliteit: vrijwel algemeen houden bij Joodse oorlosgetroffenen de klachten verband met oorlogservaringen. H e r h a a l d e medische onderzoeken vinden wij niet verantwoord.

Inzake medische o n d e r z o e k e n zouden wij willen voorstellen: Vereenvoudiging van vergoedingen op medisch en medisch-sociaal gebied. Dit geldt voornamelijk voor diegenen die reeds voor bijzondere voorzieningen in aanmerking komen en van wie het duidelijk is dat hun klachten niet in de loop der jaren zullen verdwijnen, integendeel. Zij zouden ontslagen moeten worden van de noodzaak om steeds opnieuw bepaalde voorzieningen aan te vragen.

Wij hebben ook een algemene opmerking gemaakt. E n wel deze:

De groep Joodse vervolgingsslachtoffers neemt in zijn geheel een unieke plaats in. Deze groep is immers in zijn geheel bedreigd met uitroeiing en die bedreiging is voor meer dan 90% uitgevoerd.

De overlevenden kunnen van dit trauma nooit genezen. D e W U V , alhoewel niet volmaakt, geeft de uitkeringsgerechtigden een zekere rust. D e uitkering biedt soelaas in geestelijke en maatschappelijke noden. Het is juist daarom van het grootste belang dat stabiliteit gewaarborgd wordt. En ook dat er geen verscherping van criteria, maar eerder versoepeling moet plaatsvinden. Verbetering van de uitkeringen is meer op zijn plaats.

Dat proberen wij met onze opmerkingen duidelijk te maken.

Vervolg van pag. 4

gan tijdens een korte tournee door Europa meende te moeten afleggen. Wij hebben daartegen geprotesteerd, o.m. bij monde van de voorzitters van de internationale kamporganisaties en hun woordvoerder, Maurice Goldstein van het Intern. Auschwitz Comité.

Met heel oude en zonder berouw gestorven of verjaarde nazi's houden antisemitische uitingen en daden niet op. De - Duitse - stewardess van het gekaapte Amerikaanse toestel heeft zelf voor de tv verklaard dat zij de ,,Joods klink e n d e " namen had opgegeven teneinde deze gijzelaars apart te laten opsluiten. Een Amerikaanse instantie haastte zich te melden dat

zouden noch de tijd tot lezen noch de ruimte ter signalering van al die vellen druks hebben die dat stellig waard zijn. D a a r o m dus opnieuw: hier en daar een greep. En wij hopen dat in ons volgende nummer voort te zetten.

Er waren ook wanklanken in mei.

Ditmaal bedoelen wij nog niet de gewelddaden die onder welk mom dan ook telkens argelozen treffen en de mensen de schrik op het lijf jagen.

Wij denken aan het wansmakelijke bezoek aan het kerkhof Bitburg met zijn SS-ers dat president Rea-

Inmiddels heeft de commissie een tussentijds rapport met voorlopige conclusies uitgebracht waarin de W U V nog niet ter sprake komt. ' Z e gaan knabbelen aan de uitkeringen', waarschuwde destijds al Jos Slagter. Vrij Nederland van 15 juni laat het Kamerlid Marius Ernsting (CPN), in deze opvolger van Joop Wolff, aan het woord. Ernsting heeft regering. Kamers en maatschappelijke instituten opgeroepen om de materiële positie van verzetslieden en vervolgden niet aan te tasten, maar waar nodig te verbeteren. 'Het leven van die mensen is nog altijd een leven van syndromen en verdriet, daar moet je niet steeds in roeren'. In Amerika leven de daarheen getrokken

vervolgden door de hoge dollarkoers onder de armoedegrens.

Waarom men (ook naar Israël) emigreerde? ' O m d a t men zich in Nederland niet meer veilig voelde'.

Vrouwen Ongelijke behandeling van getrouwde vrouwen bij de W U V hebben wij helaas van meet af aan geconstateerd en aan de kaak gesteld. Nu wil de Stichting Ombudsvrouw in deze actie ondernemen.

In Vrij Nederland van 22 juni zet Ageeth Scherphuis met enige krasse voorbeelden dit voortsudderende onrecht uiteen. Met de W U B O (wet uitkeringen burgeroorlogsslachtoffers) zal het wel net zo gaan; de gehuwde vrouw heeft geen zelfstandig recht op uitkering.

Onrecht onder een dun jasje: de uitkering gaat naar de kostwinner.

Maar onder de 20.000 WUVgerechtigden vallen zegge en schrijve 48 vrouwen die als kostwinner te boek staan. Toch ontkent de regering dat hier discriminatie bestaat!

Mevrouw F. de Vries-Tak van het geïnterviewde echtpaar oudgevangenen zegt dan ook met reden (en hoevelen met haar?): „het gaat om de rechtvaardigheid, we hebben allebei dezelfde ellende meegemaakt, hetzelfde verdriet — hij krijgt een uitkering en ik niet'.

Want de tien procent van de minimum-grondslag is een fooi en niet eens belastingvrij.

H e t is goed dat deze misstand eens onder de aandacht van een groot publiek wordt gebracht. Dit gaat toch niet alleen onze lezers aan. het militairen betrof. Wie wilde wie nu witwassen?

Een commissie ingesteld door het Europese parlement heeft geconcludeerd dat verschillende bomaanslagen en soortgelijke gewelddaden zijn beraamd in nauw contact met neo-nazigroepen. En dit is geen verzinsel van overspannen nazi-slachtoffers.

Maar juist onder de opgroeiende jeugd, de generatie van onze kleinkinderen is de afkeer van racistische wandaden en gebral groot. Zo Jongeren tegen racisme. Jongeren tegen racisme steken ons een hart onder de riem. Overbodig is dat niet. ook na de stortvloed.

Strepen aan de hemel Gerard Durlacher, attent als hij is, heeft ervoor gezorgd dat zijn bijdragen in De Gids geregeld bij onze redactie binnenkwamen. Nu zijn oorlogsherinneringen als Strepen aan de hemel zijn verschenen en algemene bewondering hebben gewekt kan onze reactie allicht mosterd na de maaltijd lijken.

Is dat zo? Sinds de zestiger jaren zijn de kampervaringen - in - druk eerst binnengedruppeld en later komen binnenstromen. Zijn we nu overstroomd? Helaas zijn er van al diegenen die letterlijk tot de ondergang gedoodverfd waren zo weinigen uit het voorportaal teruggekeerd dat al die literatuur toch meer nadruppelen blijft.

Het 'literaire' werk van Durlacher, die een jaar of twintig aan de Universiteit van Amsterdam sociologie doceerde, draagt ook al een therapeutisch karakter. Hij had het verleden in zijn geheugen dichtgemetseld; tot na bijna veertig jaar 'de specie het niet meer houdt'. Z o omschrijft hij dat.

Een poging om met eigen ervaringen en bewustzijn in het reine te komen, een hoogst persoonlijke verwerking na zo lange tijd. Maar

er is meer. O p de eerste bladzij lezen wij boektitels: H e t gruwelijke geheim van Walter Laqueur en Auschwitz en de geallieerden door Martin Gilbert. D e witte strepen zijn getrokken door overvliegende Amerikaanse bommenwerpers die op 13 september 1944 enkele bommen (toevallig!) op I.G. FarbenMonowitz lieten vallen. Verder niets. Wel treffen wij een lijstje aan van de uitvluchten om gaskamers en crematoria niet te bombarderen. Die uitvluchten zijn intussen alle weerlegd; de terzelfder tijd nog gestikte slachtoffers blijven allen dood.

Klein monument

lens op doktersadvies sloeg neer in gedichten, waarvan ook ons blad er enkele heeft gepubliceerd. Zij zijn nu gebundeld als 'klein monument' en prachtig geïllustreerd door Aat Breur-Hibma. H e t zijn pretentieloze, directe en diep treffende strofen. Telkens stoot je op een regel die je bijblijft: 'Hoewel met velen zijn we toch alleen'.

Of het kwatrijn 'Bevrijding': De kind'ren trokken zingend door de straten.

Mij waaiden flarden aan van een bevrijdingsfeest.

Nooit ben ik zo verminkt en godverlaten als juist die dag — de vijfde mei — geweest.

Een zuiver geluid dat niet mag ondergaan in het zware gedruis van dit met geschriften volgestouwde jaar. En evenmin daarna.

Hoe lang ook opgekropte gevoelens zoeken een uitweg, gelijk bekend. Niet in de laatste plaats bij psychiaters en andere hulpverleners. Soms is het resultaat waardevol ook voor anderen, behalve de patiënt, een enkele keer voor heel velen. Dit geldt zeker voor A n n e ke Verheul-Hemrika. Een veelzijdig verzetsstrijdster, die de late gevolgen van haar belevenissen te verduren en te verwerken kreeg.

De biografische aantekening achter in haar boekje vermeldt zes verzetsgroepen waarvoor zij als koerierster heeft gewerkt. Haar Joodse vriend en twee vriendinnen verdwenen in juli '42 met het eerste transport 'naar het oosten'.

Later werden tal van vrienden uit haar KP-groep in verband met de overval op het Huis van Bewaring gefusilleerd.

Het opschrijven van haar gevoe-

O p zijn laatst in het voorjaar van 1944 waren alle regeerders van de anti-Hitler-coalite op de hoogte van de volkerenmoord die al miljoenen onschuldigen tot as had doen vervliegen. Onontkoombaar doemt weer de vraag op waarom zovelen die wisten toch zwegen.

Na afweging van enkele verklaringen besluit de schrijver: 'Berichten over 'daarginds' kunnen niet waar zijn, want zij ondermijnen de waarden die wij kennen'. Daarmee is de cirkel rond. Wij hebben de

E.T.

A n n e k e H e m r i k a , klein m o n u m e n t . Octavo, Bergen ( N . H . ) , 1985.

Prijs / 16,50.

ramp ondergaan, begrijpen zullen we het nooit.

Met reden heeft Gerard Durlacher de klemmende en nimmer op te lossen vragen aan het begin van zijn boekje gesteld. Die zullen geen van ons ooit meer loslaten en voor altijd aan de orde blijven.

Z o is het ook met ' D e illusionisten', het verhaal van de film over Theresienstadt, dat werd 'opgeknapt' o.m. door deportatie van 7500 gevangenen naar Auschwitz en de dood. Die opknapbeurt met veel timmeren en verven was indertijd gewenst wegens bezoek van een commissie van het Internationale R o d e Kruis op 23 juni 1944. ' D e Revisor in Potemkin-dorp', smaalt de schrijver.

Hij wilde het 'waarom' en het 'hoe' van onze catastrofe weten en waarom de wereld zich daarbij en daarna blind en doof hield. Heel veel antwoorden deden pijn en een afdoend antwoord is nooit gevonden. Pijn doet dit boek ons ook.

Misschien voor menigeen gevolgd door een gevoel van verbondenheid en een zekere troost. En tegelijk van dankbaarheid.

E.T. G. L. Durlacher, Strepen aan de hemel, Meulenhoff, A m s t e r d a m 1985.

Prijs ƒ 22,50.

Woord gehouden ,,Woord g e h o u d e n " heet het gedenkboek dat de Stichting 19401945, die eigenlijk 41 jaar bestaat, heeft laten samenstellen.

In deze ,,40 jaar Stichting 1940' 4 5 " staat een boeiende schildering van het uiteraard illegale beginjaar. Het verloop van de naoorlogse weldra wettelijke verzorging van de verzetsslachtoffers treedt te voorschijn uit een lange reeks interviews.

Ook de komst van de W U V binnen de Stichtings-activiteiten en de overgang naar het Algemeen Burgerlijk Pensioenfonds wordt behandeld. D e grondleggers van de Stichting voelden nauwe betrokkenheid met de vervolgden. Huisvesten en in leven houden van vervolgde Joden maakte een belangrijk deel uit van het verzet in Nederland.

De Buitengewoon Pensioengerechtigden hebben een waardevol souvenir ontvangen. Het gedenkboek is niet in de handel.

Afscheid dr. J. F. Ph. Hers

Barak Vught

Dr. Hers heeft ons allen jarenlang in 'beschermende bewaking" genomen. Per 1 juli heeft hij zijn werk neergelegd. Het wordt overgenomen door zijn collega E. S. de Loos.

Er is het een en ander georganiseerd.

Dit jaar nog, donderdag 29 augustus 1985, van 14.00-17.00 uur wordt er een grandioze afscheidsreceptie gehouden en wel in de 'Van GhentKazerne', T o e p a d - R o t t e r d a m . (Marinierskazerne). Wij rekenen op uw aller komst. Dokter Hers zal u daar gaarne zien!

Natuurlijk vraagt u: 'Wat kunnen wij d o e n ? ' Terecht vraagt u dat. Want vanzelfsprekend gaan wij D o k t e r Hers een afscheidsgeschenk aanbieden.

En even vanzelfsprekend namens u allen.

U kunt uw bijdrage hiervoor overmaken op giro 278328 t.n.v. A B N bank, onder vermelding van: rek.no. 50.35.71.334. Afscheidsgeschenk Dr. Hers.

Bij voorbaat onze dank hiervoor.

Met vriendelijke groeten, Afscheidscommissie Aart A a r d o o m Max Eikerbout Wim Hoogwerf Hans Teengs Gerritsen Mary Vaders Nico Wijnen

De Stichting Samenwerkend Verzet (waaronder het N . A . C . ) heeft al op 11-4-1984 de minister van Defensie gevraagd tenminste één barak van het voormalige concentratiekamp Vught te b e h o u d e n .

Ook onze secretaresse Eva Furth heeft daartoe opgeroepen.

De Expogé heeft dit verzoek ondersteund en het Comité Nationale Viering Bevrijding gevraagd om een financiële impuls om het museum te realiseren en te exploiteren. Uiteraard sluit het N A C zich weer van harte daarbij aan.

Indien nodig: inlichtingen 010-738621.

De avond na de Februariherdenking, waaraan zij natuurlijk deelnamen, is de familie Rebling in de Kleine Comedie opgetreden met een p r o g r a m m a r o n d o m A n n e Frank. H e t zijn Lin Jaldati, de Amsterdamse Lientje Brilleslijper, haar man, de pianist Eberhard Rebling, hun dochters, de violiste Kathinka en de actrice/zangeres Jalda, die gedeelten uit Het Achterhuis in uitstekend Nederlands voordroeg en alleen en met haar moeder o.a. Jiddische liederen zong.

Wegens groot succes is het familiegezelschap nog meermalen opgetreden in de meidagen en ter opening van tentoonstellingen. Z o luisterden zij ook de plechtige opening van 'De wereld van A n n e Frank' op 14 juni in de Westerkerk op. Het was wederzijds een hartelijk weerzien.

Beeldjes Leids vrouwenverzet

Geconsigneerd geld toegewezen

Van de beeldengroep van Truus Menger ter ere van de Leidse verzetsvrouwen in de Stevenshof zullen kleine, eveneens in brons gegoten kopieën worden gemaakt en binnenkort in de handel komen.

De prijs wordt laag gehouden om velen in staat te stellen zich het monument in klein formaat aan te schaffen.

Jarenlang gehakketak, discussie en bezwaarschriften hebben geleid tot toekenning van geconsigneerde d.z.w. aanwezige, maar nooit opgeëiste tegoeden van Joodse eigenaars aan enige instellingen. Dit zijn Joods maatschappelijk werk en het Joods Historisch Museum, naast zorg voor begraafplaatsen, die twee miljoen te verdelen krijgen. De Tweede Kamer-leden Ed Nijpels (fractievoorzitter van de V V D ) en Harry van den Bergh (PvdA) hebben zich met deze zaak beziggehouden. Er zijn verschillende bedragen en allerlei procedures ter tafel gekomen. De zaak was weer aangekaart door mr. R. A. Kiek te Den Haag.

Herdenking Oranjehotel D e jaarlijkse herdenking in het 'Oranjehotel' in Scheveningen zal dit jaar plaatshebben op zaterdag 14 september.

Toegangskaarten kunnen worden aangevraagd bij het secretariaat van de 'Stichting Oranjehotel', Willem de Zwijgerlaan 114, 2582 EV Den Haag.

A a n alle deelnemers zal een boekje worden uitgereikt over '40 Jaar Stichting Oranjehotel'. Zij die de herdenking niet bijwonen kunnen dit boekje toegezonden krijgen na het overschrijven van ƒ 3 , - voor verzendkosten op giro 82.71.53 t.n.v. W. A . Brug, Den Haag.

Boeken over Auschwitz Bij de 2de penningmeester kan men enige boeken over Auschwitz bestellen. Het zijn de volgende titels: Scènes of martyrdom and fighting of Jews on the Polish land 19391945, prijs ƒ 10,-, ƒ 2.30 verzendkosten KL Auschwitz, foto's met Franse, Duitse, Engelse en Poolse onderschriften, prijs ƒ 22.50, ƒ 5,25 verzendkosten

NAC

Lin Jaldati en familie

KL Auschwitz seen by the SS, KL Auschwitz in den Augen der SS prijs ƒ 18,50, ƒ 4,25 verzendkosten.

De prijs plus de verzendkosten dienen bij vooruitbetaling te worden voldaan op postrekening 4875500 of 293087 t.n.v. N A C , A m s t e r d a m met vermelding van de titel van het boek.

Bestellingen adresseren aan: J. M. W a t e r m a n , Ommerenhof 79, 1105 X M A m s t e r d a m . Tel. 020 964334.