Auschwitz Bulletin, 1987, nr. 01 Januari

v

*

l

•

tf

u

t

I

R T

»

R

I

•• t

r

<•

j

_

n

1

1

*

I <• II

'

.

I) R ;

s

P

!•

I

j

N

** •• 1- J | II I •» •• - I I I H J ' ' *• _ L a

1

t

I

ri

>NI <fl •

j

r

-

„

Diamonds

Nieuwe kollektie v e n o n g d en vernieuwd

ForrnaNatura

Speciaalschoenen

B A B

H

E

N

D

R

I

K

S

E

N

Daar loopt u mee weg met onze geklede Bandschoenen en Pumps in modieuze uitvoering zacht leer in moderne kleurer De schoen die past als maatwerk Die uw levensvreugde verhoogt Ook in Sportieve schoenen zijn WIJ ruim gesorteerd BIJ uitstek geschi beroepen waarbij u zonder voetklachten veel moet lopen of staan Voorkomen is beter genezen Forma Naturaheeft voor iedere voet de juiste leest Dat geldt v o o r d e moeilij voet maar ook voor goede voeten die gemakkelijk willen lopen en i goedeconditn willen blijver

Meer d a n een halve ecu /oetgezondheidsspecidli S M a a n d a g s geslotf

Amsterdam, Den Haag, Groningen, Rotterdam, Hilversum, Utrecht,

torma Weteringschans 209, Noordeinde 18, St Walburgstraat8, W deWithstraat9, 's-Gravelandseweg 33 B, NobelstraatIA,

tel 23 30 12 tel 46 41 81 tel 12 18 97 tel 13 57 37 tel. 4 90 09 tel 31 10 51

[

BANGARAGE VISSER B.V. ( V O L V O )

DEALER AMSTERDAM-Z.

BANSTRAAT 2 1 - 2 7 1 0 7 1 J W AMSTERDAM TELEFOON 0 2 0 - 6 2 3 9 7 9

AB

CARMEL Originele bottelingen „Kosher Lepesach" Afkomstig uit de kelders van de grootste en oudste wyncooperatie in Israël:

Atheneum Boekhandel een tuin in de wildernis

ai •53

JË

U

O) ^ .

c E

T=

00 00

•

•s S 5 o £ h re & 1 0 OJ ia h; S < » 3

o

NIEUWSCENTRUM Atheneum Boekhandel Spui 14-16, Amsterdam telefoon 0 2 0 - 2 3 3 9 3 3 / 2 2 6 2 4 8

J5<nF

Société Coöperatieve Vigneronne des Grandes Caves Rishon le Zion & Zichron Jacob Ltd. in Rishon le Zion in Nederland vertegenwoordigd door Oud Wijnkopers en Hustinx bv (H B. de Beer Anno 1770) Volledig assortiment tafel-, aperitief- en dessertwijnen w.o.-

Cabernet Sauvignon, rode droge tafelwijn Sauvignon Blanc, fruitige, droge witte wyn Sacramental, rode zoete dessertwijn

Petite Syrah, bouqueteuze droge rode wyn Chenin Blanc, fruitige witte tafelwyn

nederlands auschwitz comité

HERDENKINGSNUMMER Oplaag: 25.000 exemplaren 31e jaargang nr. 1, januari 1987 verschijnt 6x per jaar

Secr E Furth, Diemerkade 4 3 , 1111 AC Diemen, tel : 0 2 0 - 9 0 5 3 1 0 Bankrek . AMRO BANK, bijk van Baerlestr 5 8 , 1071 BA Amsterdam, spaarrek. 4 0 . 0 1 . 7 5 . 0 8 8 Postgiro: 293087 en 4 8 7 5 5 0 0 t.n.v. N.AC. Redaktie. Drs. Eva Tas, Amsteldijk 2 3 , tel. 0 2 0 - 7 9 5 7 1 6 , 1 0 7 4 H S Amsterdam Administratie krant: D. v. Geens, Renkumhof 5 0 , 1 1 0 6 JB Amsterdam, tel

020-972869

Alles opschrijven Pensioen voor meineed Nederland heeft weer een brandende kwestie gekend. Weer stonden zij die meer dan veerrig jaar geleden vervolgd o f in verzet waren, onder de schijnwerpers. Middelpunt was de zwarte weduwe, destijds de vrouw van Rost van Tonningen, een van de ergste nazi-zetbazen en landverraders. Vele zeer hoge functies heeft hij bekleed en tot de Waffen-SS behoorde hij ook. Alles nadat hij in 1937 lid werd van de Tweede Kamer - tot 1941, toen Seyss Inquart de Kamers officieel ophief.

Als de in mei 1945 gearresteerde Rost berecht was, zou hij ook zijn Kamerpensioen benevens dat voor zijn weduwe zijn kwijtgeraakt. Hij pleegde echter voordien, o p 6 juni '45, zelfmoord. D e weduwe kreeg en behield haar in de vijftiger jaren aanzienlijk verhoogd pensioen van haar parlementariërechtgenoot. Een meinedige parlementariër: wie durfr beweren dat Rost van Tonningen zich heeft gehouden aan de eed o f belofte die elk Kamerlid bij zijn intrede in het parlement moet afleggen: trouw aan de koningin en trouw aan de grondwet? Koningin Wilhelmina mag na 10 mei 1940 onbereikbaar zijn geweest, men zal moeilijk een grondwetsartikel vinden dat Rost van Tonningen niet heeft geschonden en geschoffeerd.

Voor deze reeks schendingen zo vele jaren een weduwenpensioen toekennen zou rechtszekerheid betekenen! Rechtszekerheid, daarin kan men instemmen met Gusta EleveldKuyken, de voorzitster van de Vrouwen van Ravensbrück, rechtszekerheid bestaat ook daarin de erkende fouten, in het verleden door regering en parlement gemaakt, te herstellen. Waarom deze zaak van belang is? D e

fout is gemaakt tegenover her gehele N e derlandse volk en alleen nadrukkelijk gesignaleerd door de meest betrokkenen, die letterlijk recht van spreken hebben.

D o o r onze tussenkomst, van verzet en vervolgden, van burgers dus, is een hoorzitting gehouden ten dienste van de vaste Kamercommissies van Binnenlandse Zaken. Dit deed de meerderheid van de Tweede Kamer omslaan.

D e regering kon het dossier-Rost van Tonningen niet sluiten, zoals zij had gewild. D e Kamer nam twee moties aan o m wetsvoorstellen uit te werken. Een derde - verworpen - motie-Lankhorst om het hele pensioen onmiddellijk stop te zetten kreeg, kamerbreed, 24 stemmen. Veelzeggend.

Gevoelens en verstand, het is op het Binnenhof herhaald, zijn in deze zaak niet met elkaar in strijd, evenmin als rechtvaardigheid en rechrszekerheid. En hoe denken zij die vanwege de rechtszekerheid het pensioen willen voortzetten, over aanslagen op uitkeringen? O f hebben onschuldigen aan uitkeringen geen behoefte?

"Joodse lobby" "Een Joodse lobby" kreeg van C D A woordvoerder Van den Burg de schuld van het verloop van het Kamerdebat. Z o u hij echt menen dat een verzetsstrijder na vier jaar Sachsenhausen een Joodse lobby nodig heeft o m verder pensioen voor de Rosten af te wijzen? Welingelichte kringen wisten ons te vertellen dat de heer Van den Burg althans in zijn kring niet alleen stond.

Discriminatie en onverdraagzaamheid doen zich dagelijks voor. D e Goeree's geven de

Jan Woikers ontwierp het omslag van dit nummer met in gedachten het psalmwoord: "Mijn tranen zijn mij tot spijze, dag en nacht."

slachtoffers de schuld van hun uitroeiing, bijgevallen door een rabbijn. En zij deelden in 1987 opnieuw een dergelijk schotschrift uit. Er zijn Joodse begraafplaatsen en synagoges besmeurd, vluchtelingen worden nauwelijks erkend en te vaak niet geholpen.

Positieve tekens Anderzijds zijn er positieve tekens in overvloed. Er verrees een "kindermonument" voor de voormalige Joodse markt in de Amsterdamse Gaaspstraat. Er komt een gedenkteken voor het verzet van Joden, terwijl er ook wordt gewerkt aan een Indisch monument en een homonument, alles ter herinnering aan slachtoffers in 1940-'45.

Een voorname rol gaat natuurlijk het nieuw te openen uitgebreide Joodse Historisch Museum spelen, door velen gesteund, ook door het Nederlands Auschwitz Comité.

Overloon trekt toenemend bezoek, verzetsmusea verrijzen, het Amsterdamse museum exposeert materiaal van en over Etty Hillesum.

Onder pedagogen heeft zich een Korczakkring gevormd; Schönbergs A survivor o f Warschau weerklonk weer in het Concertgebouw. "Voor het pensioen" van Thomas Bernhard, jawel, een stuk over een trouwe SS-er, door een Oostenrijks antifascistisch auteur, gaat in Rotterdam.

Het dagboek van Anne Frank is in connectie met 40 jaar bevrijding compleet met alle versies door het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie uitgegeven. Natuurlijk is

Vervolg op pag. J 3

Fvan Lanschot Bankiers S I N D S 1737

Voor al uw bank- en assurantiezaken.

16 vestigingen.

Hoofdkantoor: 's-Hertogenbosch, Hoge Steenweg 29, tel. 15 34 61.

Adem benemend

Israël v o o r e e n vriendenprijsje El Al tickets tegen minimum verkoopprijzen alsmede voordelige hotel prijzen.

G A R A N T I E : o n d a n k s o n z e lage hotelprijzen handhaven w i j de hoogste e i s e n aan s e r v i c e e n a f w i k k e l i n g van u w reis!

Vraag naar de ISRAËL "VRIENDENPRIJS' BROCHURE, naar de speciale SUPERAANBIEDINGEN en ook naar de WEEKENDARRANGEMENTEN van REISBURO OPPENHEIM.

Het Amsterdam D i a m o n d Center heeft de grootste collectie ringen, armbanden, colliers, horloges en siervoorwerpen van Nederland. O o k in de prijsklasse die u in gedachte hebt. We hebben beroemde merken als Les Must de Carrier, Rolex, Ebel. B a u m et Mercier e.a. U kunt bij o n s diamantslijpers aan het werk zien en een film over diamant bekijken. Kortom: het Amsterdam D i a m o n d Center is e e n ademb e n e m e n d e belevenis.

AMSTERDAM D I A M O N D CENTER ZEVEN GENERATIES DIAMANT P H Asscher directeur

Q.

REISBURO O P P E N H E I M Minervalaan 2 6 - 2 8 1 0 7 7 NZ Amsterdam Telefoon 0 2 0 - 7 6 2 0 6 7 .

....omdat

Uw ISRAËL

niet méér hoeft

te

EL7J/ML-7//.Z7

REIS kosten....

Rokin 1-5, 1012 KK • Dam, Amsterdam, 020 24 57 87 Telex 17167 adc (Ook op zondag geopend} Filialen Kalverstraat 56 / Nieuwendijk 140 Damrak 12 (Donderdag tot 21 uur open) ^ ^ ^ /

(

piano zullen zich laten horen.

Verder treedt wederom het ziDe jaarlijkse Auschwitz-her- het gebed voor de doden uit, geunerorkest van Andre'ï Serban op. denking zal plaats hebben op het Kaddisj. zondag 25 januari.

O m 12 uur precies vertrekken De reünie-lunch begint om De eigenlijke herdenking wordt wij in stilte van de ingang van 13.30 uur: de zaal gaat open om gehouden op de Nieuwe Oos- de begraafplaats naar het mo- 13.00 uur.

Vanaf het terrein van de Nieuterbegraafplaats te Amsterdam, nument. waar bloemen zullen worden Ook dit jaar biedt de gemeente we Oosterbegraafplaats vergelegd bij het monument 'Nooit Amsterdam ons de lunch aan in trekken na de plechtigheid exmeer Auschwitz'. het RAI-restaurant, Europa- tra bussen naar de RAI. Inlichtingen zijn te verkrijgen Burgemeester drs. Ed van Thijn plein 8 te Amsterdam. zal een kort woord spreken. De L. Pasztor, cantor van de Libe- bij het secretariaat N A C : rabbijn van de Liberale Joodse rale Joodse Gemeente en J. Diemerkade 43, 1111 AC DieGemeente S.A. Herman spreekt Poolman van Beusekom aan de men. Tel. 020-905310.

Auschwitz-herdenking 1 9 8 7

Geloof, hoop

Gevoel voor elkaar Gesprek m e t Annie Fels-Kupferschmidt

Vervolg van pag. 3

"Onze reis naar Auschwitz ging eigenlijk uit van mensen die ons o v e r s t r o o m d e n m e t vragen en verzoeken o m iets voor h e n te organiseren. D e regering vond die reis zo belangrijk dat zij deed wat wij graag wilden: zij s t u u r d e meest jonge mensen m e t ons m e e o m samen m e t de o u d e r e n te zijn en later h u n i n d r u k k e n bekend te maken.

H e t is ons opgevallen h o e diep de o o r l o g en wat er toen gebeurde heeft d o o r g e w e r k t , ook in de tweede generatie. Bij J o d e n en niet-Joden, bij allerlei mensen die m e t h u n geweten t o t klaarheid zijn g e k o m e n .

O p deze reis sprak uit alles de liefde die de mensen onderling voelden, je was elkaar dierbaar g e w o r d e n . D i e gevoelens werden h e t voornaamste.

Ik ben er gelukkig m e e dat h e t is gegaan zoals h e t is gegaan. D e mensen hebben zich fantastisch g e h o u d e n en wij hebben er heel wat vrienden g e w o n n e n voor h e t Auschwitz Comité.

Sobibor, Treblinka, h e t waren g r o t e belevenissen naast Auschwitz. E n de reünie van de t o c h t g e n o t e n was een samenzijn in dezelfde geest."

E.T.

h e t van belang verantwoording van de b r o n n e n te geven. Maar als m e n meent dat toekomstige nazivrienden H e t Achterhuis nu geen vervalsing meer zullen noemen, dan getuigt dit van overdreven optimisme. Hier en daar heerste de verwachting dat na h e t jaar 1985 (vooral na zijn dikke fïlmstroom) de oorlogsjaren wel uit de openbare aandacht zouden wegglijden. Alleen al de hierna te n o e m e n publicaties wijzen o p h e t tegendeel.

D e Westduitse componist Hans W e r n e r Henze h o o r d e al in 1950 antifascisme d o o r zijn muziekuitgever als afgedaan bestempelen. H e t leven van elke dag leert anders. In elk land is de meerderheid na de o o r l o g geboren. Maar n o g leven wij, die h e t h e b b e n meegemaakt. "Elk van ons voelde zich verplicht te getuigen... Getuigen werd een o b sessie", zei Elie Wiesel. E n Wiesel haalde in zijn d a n k w o o r d voor de Nobelprijs v o o r de vrede de g r o t e historicus Shimon D u b n o v aan. Deze riep o p zijn laatste gang in Riga zijn lotgenoten t o e : "Joden, schrijf h e t allemaal o p ! " Zijn o p r o e p is gevolgd, wij hebben een en ander bijeengebracht.

liefde

en

Ter herinnering aan Malvine Stein geloofwaardig?

Beminnelijk?

O o k dat n o g Toch n o g hoop?

Ach weet u mijn g r o o t m o e d e r zei altijd 'Zolang er leven is is er h o o p ' (Zij werd als heel oude v r o u w naar een vernietigingskamp getransporteerd en vergast) Maar moest zij daar o p h e t allerlaatst toch n o g zien. . .?

Zij hoefde helemaal niets meer te zien want zij was blind Erich Fried

Vertaling M. Mooy

Terug naar Sobibor Tussen mij en Polen bestaat sinds lang een barrière. Het uitspreken van het woord Polen roept al nare herinneringen op. Ik denk dan niet in de eerste plaats aan de Volksrepubliek Polen, een land in Oost-Europa, maar aan een begrip dat in 1941 ontstond.

Toen was Polen synoniem voor het ongewisse, voor de kampen die er waren, voor het ongrijpbare, omdat niemand nog had verteld hoe het er precies toeging, voor het grote onbekende. Later vereenzelvigde ik Polen met vernietigingskampen.

Polen was voor mij Auschwitz en Sobibor; maar voor miljoenen anderen ook Treblinka, Belzec, Cheknno en Majdanek. Ik ben zeker niet de laatste om te zeggen dat niet de Polen, maar de Duitsers de holocaust op hun geweten hebben. Van de vier miljoen mensen die in Auschwitz zijn omgebracht waren anderhalf miljoen niet-Joden, waarvan de meesten Polen. Toch kon het geen toeval geweest zijn de vernietigingskampen juist daar te bouwen. D e Poolse bevolking, overwegend katholiek, was volstrekt passief en zou niet in opstand komen, als ze dat al gekund had. Daarbij was het merendeel antisemitisch.

Het verlangen Toch steeg met het klimmen der jaren het verlangen nog éénmaal terug te keren naar die plaatsen in Polen, waar het onheil zich heeft voltrokken. Maar ik kon de moed niet vinden omdat ik dacht dat het weerzien een bovenmatige belasting voor mij zou worden. Er zouden gevoelens en emoties ontstaan die nauwelijks te beheersen zijn. Desondanks voelde ik mij verplicht, in mijn leven de plaatsen te bezoeken waar mijn eerste vrouw Rachel en haar familie op 4 juni 1943 in Sobibor uit de veewagons werden geslagen, om kort daarna voor altijd van mij gescheiden te worden. Zij werden de gaskamers ingevoerd, terwijl ik door een gril van een SS-man aan diezelfde gaskamers ontkwam.

....Nog 8 kilometer naar Sobibor....

De schok D e bustocht van Warschau naar Sobibor duurt vijf uur. Hoe verder we oostwaarts richting Russische grens reden, hoe minder steden en dorpen we tegenkwamen. Toen we Wlodawa voorbij waren gereden werd het stiller, zowel op de weg als in de bus. Sobibor ligt in een moerasgebied waar nauwelijks nog wegen zijn. Het passeren van een wegwijzer met het opschrift: Sobibor 8 km veroorzaakte even een schok. N o g maar een paar minuten en we zouden op de plaats zijn die nooit uit mijn gedachten wil verdwijnen.

Als enige van het gezelschap zou ik voor de tweede keer in Sobibor zijn. Dat maakte alles nog dramatischer dan het al was. In de bus vertelde ik mijn reisgenoten, dat alleen de spoorrails die in het kamp uitmondden en het uitlaadperron er nog waren, precies in de toestand van toen. Meer was er ook niet van overgebleven, omdat de SS direct na de opstand van 14 oktober 1943 het kamp met de grond gelijk heeft laten ma-

ken. Men gebruikte hiervoor gevangenen uit Treblinka, die hun werk met de dood hebben moeten bekopen.

Gedurende de laatste kilometers was het muisstil geworden in de bus. Men voelde dat een belangrijk moment gekomen was. Mijn hoofd zat vol flarden van gebeurtenissen uit het verleden en heden: de hardhandige ontvangst door het Bahnhofkommando, de selectie en het onverwacht uit elkaar drijven van mannen en vrouwen en de ontkleding om, zoals een SS-man vertelde, naar het badhuis te gaan. Dit alles, nog vermengd met flitsen van het in West-Duitsland gevoerde Sobiborproces, waar alle bijzonderheden omtrent de vernietigingsmachinerie aan de orde kwamen, gingen door mij heen. Ook de confrontatie met een aantal moordenaars van toen in de rechtszaal.

Ik wilde hiervan niets laten merken omdat ik, als ik eenmaal op de plaats van het voormalige kamp zou aankomen, mijn reisgenoten wilde wijzen welke weg de niets vermoedende slachtoffers zijn gegaan.

Ik ging het steeds meer als een noodzaak voelen nog een keer naar Sobibor te gaan, daar waar een kwart miljoen Joden, alleen omdat ze Joden waren, werden vergast.

Maat ik wist tevens, dat ik de reis in groter verband moest maken.

Toen zich de gelegenheid voordeed, samen met een groep van negentig mensen erheen te gaan, dacht ik de confrontatie aan te kunnen. We waren ervan overtuigd dat de overlevenden van de kampen en hun nabestaanden elkaar tot steun zouden zijn in de uren die tot de aangrijpendste zouden worden in ons leven.

Daarom besloten wij ons als deelnemers te melden bij het Nederlandse Auschwitz Comité.

De heuvel van menselijke as in Sobibor, op de plaats waar in 1942/43 werden.

de lijken verbrand

Geschiedvervalsing D e bus hield stil bij een gemetseld muurtje langs de weg met een steen waarop staat, dat hier 250.000 mensen zijn vermoord: Joden, Polen en Zigeuners. Maar in werkelijkheid zijn hier alleen Joden vermoord. In de zestiger jaren stond dat nog zo vermeld op Poolse ansichtkaarten over Sobibor.

Waarom toch deze geschiedvervalsing?

Mijn eerste gang is naar het uitlaadperron, dat er nog net zo bij ligt als toen. Allen die per trein naar hier zijn gebracht, dus ook de 34.000Joden uit Nederland, zijn hier, op de plaats waar ik nu sta, uit de wagons geslagen.

Het was hun eerste en tevens laatste confrontatie met hun begrip van Polen.

Het horloge Ik deed even mijn ogen dicht en zag Rachel daar met haar familie bijna tastbaar voor mij staan. Het duizelde mij even. Ik sta nu hier en zie mijzelf drie en veertig jaar later daar weer met hen op precies dezelfde plaats. Ik zie opnieuw hoe we over een zandpad lopen in de richting van een grote barak. Rachel zei, alsof ze geen andere zorgen had, plotseling: 'Wat zal ik met mijn gouden horloge doen? Het wordt natuurlijk straks afgenomen'. Ik zei: 'Begraven. Het kan later veel geld opbrengen'. Onder het lopen zag ze een kuiltje in het zand, waar ze het vliegensvlug in neerlegde. Mer haar voer schoof ze er nog net een hoopje zand overheen. Ik had het gevoel dat ik nu vlak bij dat horloge was. D e gedachte, er zoveel jaar later zo dicht bij te zijn en dat het daar door een geliefde was neergelegd voor ze de dood inging, overmande mij zo, dat ik mijn tranen niet meer kon bedwingen. Ik deed ook geen poging meer ze tegen te houden. Dat hoefde trouwens niet; ik bevond mij temidden van vrouw en vrienden. Ik zag, dat zij het verdriet met mij wilden delen, voor een deel

Het stootblok tevens eindpunt van de transporten die in Sobibor eindigden. wegnemen. Ik ben er zeker van dat zij die mij getroosr hebben, hierdoor ook troost hebben ontvangen.

Het monument en de heuvel Toen ik weer tot mijzelf kwam, hepen we een pad af dat naar een monument leidde.

Het stelt een menselijke gedaante voor, het kan een man of vrouw zijn, met ogen vol doodsangst. Aan zijn arm probeert een kind hem mee te slepen, het zogenaamde badhuis in. Dat had de SS-man Michel hun zojuist verteld.

Het kind is zich van geen gevaar bewust...

Het pad voert verder naar een open plaats in het bos. Wat zich daar aan het o o g voordoet is niet te begrijpen. Waar toen in Sobibor de lijken verbrand werden, is een immense heuvel van mense端jke as opgeworpen. D e

Een Davidskruis uit Betuws riet, neergelegd aan de rand van de asheuvel.

aanblik daarvan is zo overweldigend dat je adem wordt afgesneden. Hier past alleen zwijgen en herdenken. D e grote stilte werd slechts doorbroken door het zeggen van Kaddisj, het Joodse gebed voor de doden.

Het is onmogelijk ook maar enigszins mijn gevoelens neer te schrijven die ik tijdens de ommegang langs de heuvel met rabbijn Van Voolen had. We hebben elkaar, kijkend naar die enorme heuvel, vastgehouden en af en toe onze hand erop laten rusten, als wilden we nog eenmaal contact hebben. Z o hebben wij tevens, ver van huis, op een waardige manier afscheid van ze genomen. Eindelijk.

Ik werd mij hier meer dan ooit tevoren ervan bewust, dat ik het gebeurde altijd en altijd moet doorvertellen, opdat de volgende generatie zal weten wat er met ons gebeurd is.

Jules Schelvis

Foto's Joop van Vliet

K u n s t is e e n w e l d a a d o p zijn tijd* Het Kleurkatern van Vrij Nederland is eens per maand gewijd aan kunst

Driemaal voor hetzelfde geld: 1. Vrij Nederland, journalistiek het best gemaakte weekblad

2. De wekelijkse VN-Boeken-3. Het VN-Kleurkatern, eens per maand gewijd aan bijlage: met de nieuwe boeken van de week, achtergronden en nieuws

Kunst

"Aldus H L Mencken, nadenkend over A Thing of Beauty is a Joy Forever

Speciale koopjes in de oudste stoffenzaak van AMSTERDAM Eigenaar — Leo Horn

Bewakingsvormen, portiersdiensten etc. (als maatwerk uitvoerbaar in de plaatsen waarin wij zijn gevestigd); alarmeringen (ontvangst/verwerking van alarmsignalen; stil alarmcentrale voor geheel Nederland).

FERD. BOLSTRAAT 69 1072 LC Amsterdam — Telefoon 735403

BEVEILIGING I ^ Ê ^ \ BEWAKING - A L A R M E R I N G

BV

A' 1902

Vestigingen: Amsterdam/Amstelveen, 's Gravenhage, Rotterdam, Alkmaar/Heerhugowaard, 's Hertogenbosch/Tilburg, Nijmegen, Enschede/Hengelo

Ook voor uw

geschenken.

Maasstraat 77 - Tel. 62 70 76 - 1078 HE Amsterdam BLOEMSIERKUNST

Diemen - Harteveldseweg 32, tel. 020 - 90 1 8 30 Kruidenhof 1 2 1 . tel. 020 - 99 89 75

Bloemist van het Auschwitz Comité Vertolkt ook uw gevoelens van waardering en medeleven.

Hoofdkantoor: Vossiusstraat 8, 1071 AB Amsterdam, Tel. 020-712 711

Op het leven Lcchajiem, op het leven! , het Joodse prosit, kenmerkt het best de nagelaten geschriften van Etty Hillesum. D e bewaard gebleven dagboekcahiers, brieven aan huisgenoten en vrienden en enkele brieven aan en over haar zijn in een lijvig deel bijeengebracht. Toegevoegd zijn uitvoerige verklarende aantekeningen, een tweedelige tekstverantwoording, een bibliografie en een register.

D e voor de hand liggende vergelijking met Anne Frank en de wetenschappelijke uitgave van haar dagboek in verschillende versies gaat wel en niet op. Het gaat o m twee begaafde, in Nederland wonende en opgepakte jonge vrouwen, die met hun dagboek de wereld veroverden, beiden schrijfster wilden worden en ten offer zijn gevallen aan de Sjoah. Tot zover de gelijkenis.

D e verschillen zijn vele: de een ontluikend, de ander ervaren en intellectueel hoog ontwikkeld, de ene een Duits emigrantenkind, de ander een karakteristiek vertegenwoordigsrer van een eeuwen in Nederland gewortelde Joodse groep en met een Russisch Joodse moeder. Anne was met ouders en andere lotgenoten ondergedoken, Etty weigerde de vele haar aangeboden duikadressen.

D e in Deventer opgegroeide Etty, meester in de rechten, studeerde in Amsterdam en Leiden Russisch, haar moeders moedertaal, waarin zij ook les gaf. Als zij in maart 1941 haar aantekeningen begint is dat om haar eigen innerlijke groei te markeren tegelijk met die van de nooit gecompleteerde verhouding met de Berlijnse chiro-psycholoog, de hand- en zielkundige Julius Spier, die tweemaal zo oud is als zij.

Zij moet zich welbewust op de eigen levenssfeer hebben geconcentreerd, waarschijnlijk onder invloed van de geliefde man: anders is het onverklaarbaar dat een opmerkzame en overgevoelige slaviste mer geen woord reageert op de overval op de Sowjet-Unie drie maanden nadat zij haar dagboek heeft geopend en daar nooit een enkele maal op zinspeelt.

Te wonderlijker, omdat zij van het begin tot het eind zich opwerpt als middelares tussen het westen en Rusland. Zij voelt zich door afkomst en instelling daartoe geroepen.

Zij heeft in de aanvang het eigen bestaan en de rijkdom van gemoed, waarin zij anderen wilde laten delen, afgeschermd. Zij realiseerde zich haar mogelijkheden en ook dat zij wel niet een van de grootste romanschrijfsters van deze eeuw zou worden.

"Door hem (Etty's beminde) zijn de scheppende krachten in mij een begin van leven gaan vertonen", noteerde zij in mei 1942.

Kort daarop volgt: "Ik ben in mijn leerjaren." Een jaar eerder had zij al aangekondigd de kroniekschrijfster van die tijd te willen

worden.

Intussen volgen de beruchte 'maatregelen' van de bezetter elkaar op en komen nader en nader. O p de welbekende aansporing uit de Duitse klauwen te blijven reageert zij met "ik voel mij alleen maar in Gods armen." en "men kan ons niets doen." Men huivert, temeer omdat Etty op 2 juli 1942, dus na het binnenkomen van de fatale oproepen en voor het vertrek van de eerste transporten naar Westerbork en verder vaststelde: "...het gaat om onze ondergang en vernietiging-" Etty Hillesum heeft het leven, haar eigen leven, volledig en geheel bewust willen doormaken en doorgronden. Met gelijke hartstocht stortte zij zich in liefdesavonturen, vriendschappen en in de studie van de Russische literatuur, maar allereerst van het werk van de Duitse dichter Rilke. Etty, die voor de oorlog had deelgenomen aan de antifascistische studentenbeweging, kwam geheel tot haar recht, toen zij in het kader van de Joodse Raad in Westerbork kon optreden als zorgende engel - naar het getuigenis van overlevende gevangenen. Zij heeft geprobeerd haar ouders in Westerbork en dus in Nederland te houden. Uiteraard ook haar jongere broer Mischa, een uitzonderlijk en labiel pianist, eens een wonderkind, voor wie o.a. Mengelberg - tevergeefs - moeite heeft gedaan.

Zij is met hetzelfde transport op 7 september 1943 meegegaan. Zij is na een eerste kamptijd nog vijf maanden in Amsterdam terug geweest, maar heeft de talloze aanbiedingen om daar onder te duiken afgeslagen,

evenals vlucht uit het kamp.

Via de illegale pers, de Vrije Katheder en het Parool, die zorgden voor publicatie van twee brieven uit Westerbork eind 1943, kort na Etty's deportatie, heeft Etty haar aandeel geleverd aan het geschreven verzet.

N i e t alleen daarom heeft het Amsterdamse Verzetsmuseum een tentoonstelling aan haar en haar werk gewijd.

Er is verband gelegd tussen de dagboekhoudster aan het Museumplein en filosofen uit de Oudheid en Middeleeuwse mystiek.

Zijzelf, die altijd te velde wilde trekken tegen de haat - ook jegens de Duitse overvallers - heeft een gevoel van lotsverbondenheid laten overheersen - tot in de dood toe.

Haar houding is vergelijkbaar met die van de verplegers en verzorgers die uit Apeldoorn met hun geesteszieke pupillen meetrokken 'naar het oosten' en met Korczak, die zijn weeskinderen vergezelde naar Treblinka.

Een apart soort moed achtte zij nodig en "wanneer men de kracht voor de kleine dingen heeft, heeft men ze ook voor de grore."

Men moet een wereld op zichzelf zijn, verklaart zij al in het begin. Uit deze wereld klinkt, een kleine 1000 bladzijden lang, een lofzang op het leven.

E.T.

Etty. D e nagelaten geschriften van Etty Hillesum, 1941-1943 . 874 blz., Uitgeverij Balans, Amsterdam. 1986, prijs / 49,50.

ANNA BIJNS PRIJS

Josepha Mendels Joelika (zojuist verschenen) verhalen Je wist het toch, roman | Alles even gezond bij jou, roman Heimwee naar Haarlem, roman | Welkom in dit leven, verhalen Spel is het leven, romanomnibus (Rolien en Rallen, Als wind en rook en De speeltuin) In de boekhandel verkrijgbaar

MEULENHOFF AMSTERDAM

M

'...Eenmaal heel diep ervaren dat ik vrij ben...'

"Ik heb heel lang geaarzeld om mee te gaan met deze reis", zei een oudere Joodse vrouw, die naast me liep over de kampstraat van het voormalige concentratiekamp Birkenau. "Ik weet immer hoe het eruitziet. Ik loop hier vaak in mijn dromen en nachtmerries. Het is misschien merkwaardig, maar ik ben toch blij dat ik ben meegegaan. Ik moest hier nog één keer zijn. Terug in de hel. En er dan g e w o o n weer uitlopen."

O p 30 en 31 oktober was ik in Auschwitz en Birkenau. Ik maakte deel uit van een groep van ongeveer negentig mensen. Meer dan de helft besrond uit Joden. Een aantal van hen waren overlevenden van de kampen. Anderen gingen mee omdat ze ouders en familie hadden verloren. D e reis was voor hen een onderdeel van een rouwproces en een poging tot verwerking. Een aantal van de deelnemers was afkomstig uit het onderwijs of verbonden aan het herinneringscentrum Westerbork en het Rijksinsdtuut voor oorlogsdocumentatie. Met een aantal andere organisaties had het Nederlands Auschwitz Comité deze reis mogelijk gemaakt.

Het was bepaald geen toeristisch tripje naar Polen. D e kampen Auschwitz-Birkenau, Treblinka en Sobibor werden in enkele dagen bezocht. Voor de gehele groep was het een aangrijpende en emotionele ervaring.

D e confrontatie met de plaats van de grootste misdaad van de twintigste eeuw is harder en directer dan het lezen van boeken en het zien van ftlms als 'Shoa' van Claude Lanzmann. Ik ken vele overlevenden die voor geen miljoen gulden ooit meer een dergelijke reis zouden willen maken. Ik ken anderen, die er in hun verwerkingsproces enorm door zijn geholpen. Mensen zijn verschillend en mensen verwerken ook verschillend.

Verhalen Gedurende de reis kwamen de verhalen los.

En het hield niet meer op. Dag en nacht werd er doorverteld. Er ontstond een wonderlijk hechte band in de groep. In de bus onderweg werd er gepraat en in de hotels tot diep in de nacht. En er werd verteld wandelend over de plaatsen van de verschrikking, zoals de selectieperrons in de kampen.

D e verhalen zijn eigenlijk niet weer te geven. Ze zijn met geen pen te beschrijven.

Misschien dat alleen de pen van iemand als Elie Wiesel iets kan oproepen van de werke-

lijkheid van Auschwitz. Soms zijn de verhalen ook zo persoonlijk, dat ze niet voor publicatie bestemd zijn. Stuk voor stuk verhalen van een onmetelijk menselijk leed, van heldenmoed en van nooit beantwoorde waaroms. "Waarom moest ik overleven en zijn alle anderen omgekomen?" "Waarom ben ik op dar perron uit zovele duizenden geselecteerd?" "Waarom stierf die man naast me in de barak aan vlektyfus en ik niet?" Vragen waarop geen antwoord kan worden gegeven. En de anrwoorden die hier en daar worden gegeven, onder andere door het evangelistenechtpaar Goeree, zijn geen antwoorden, maar de ernstigste vorm van godslastering.

D e vragen stapelden zich op gedurende de reis. Dc aanblik van de kampen riep de vragen op. Ik hoorde van mensen die in de kampen een Godservaring hadden gehad. Ik hoorde anderen, die in de kampen hun geloof in God voorgoed hadden verloren.

Heilig ongeloof, heeft rabbijn Eliëzer Berkovits dat genoemd. Wat ruim veertig jaar geleden is gebeurd, is nog steeds onbegrijpelijker dan ooit. Een overlevende zei over haar eerste dagen in Birkenau: "We hadden gehoord wat er gebeurde. We konden het niet geloven. We zagen het, we roken het zelfs, dagelijks. Maar verdrongen het.

Zoiets kon niet mogelijk zijn. Zoiets doen mensen elkaar nier aan. Zelfs nu kan ik soms nog niet geloven."

Emoties Soms werd het teveel voor degenen die vertelden, maar er was ruimte voor tranen. Gevoelens werden nier verdrongen. Sommigen waren voor het eerst op de plek waar ouders, grootouders en andere familieleden waren omgekomen. Ze hadden hun graven nooit kunnen bezoeken. D e twee minuten op 4 mei zijn voor hen met genoeg. N u was er ruimte voor verdriet.

D e emoties werden in de groep bijzonder goed opgevangen. Het was een heel merkwaardige groep, mensen die elkaar anders nooit zouden hebben getroffen. Joden en niet-Joden, gelovigen en atheïsten, jongeren en ouderen, linkse en rechtse mensen.

Niemand hoefde zich voor zijn tranen en ontroering te schamen. Met rode rozen van het Auschwitz Comité stonden we bij de Nederlandse gedenkplaat bij het monument in Birkenau. Een rabbijn sprak het Kaddiesj uit, het dodengebed dat eigenlijk een lof-

zegging op de levende God inhoudt.

D e overbekende woorden van het gebed klonken op de plaats waar meer dan drie miljoen Joden zijn vergast. Links en rechts van het monument liggen de restanten van de gaskamers en crematoria, opgeblazen door de SS, stille getuigen van een niet geslaagde poging o m de herinnering aan de misdaad uit te wissen. We stonden in de barakken van Auschwitz bij een onoverzienbare berg schoenen, potten, pannen, kunstbenen, afgeschoren haar en koffers. Het was te veel. Het was niet om aan te zien. Midden in een berg koffers zag ik een klein koffertje, met een Nederlandse naam er op en een geboortedatum: Ingrid de Vries, 4 oktober 1940. Die ene naam van dat meisje symboliseert het volstrekt onbegrijpelijke. Die naam staat voor meer dan één miljoen vermoorde kinderen. Ik zal dat koffertje mijn leven lang niet vergeten.

Warschau O p zaterdag 1 november bleven we in Warschau. Eerst gingen we met een groep naar de sabbatdienst in de enige overgebleven synagoge. D e kleine groep aanwezige oude mannen illustreerde wat we de afgelopen dagen hadden gezien. Er is vrijwel niets over van de eens zo grote bloeiende Joodse gemeenschap in Polen. Voor de oorlog was een derde deel van de bevolking van Warschau Joods. Het was op die eerste november in Warschau ook overduidelijk Allerheiligen.

Ik bezocht enkele Rooms-Katholieke kerken. D e diensten waren vol. D e begraafplaarsen waren nog voller, vol met mensen, bloemen en kaarsen. Polen is een diepvroom land. Het is bijna op iedere straathoek zichtbaar.

Ook de trauma's van de oorlog zijn nog overal zichtbaar. Warschau werd voor vijfentachtig procent met de grond gelijk gemaakt en miljoenen Polen verloren het leven. Voor het beroemde monument van Nathan Rappoport in het niet meer bestaande getto staan soldaten op wacht. D e Joodse doden krijgen op het katholieke Allerheiligen een erewacht van de communistische staat. Een wonderlijk vreemde aanblik, die jongens die staan te blauwbekken met hun bajonet in de aanslag.

Schrijnender was echter de rooms-katholieke, nadrukkelijke aanwezigheid in en bij de kampen: een klooster in Auschwitz, een kapel in Sobibor, een kerk met een groot kruis erop bij Birkenau.

Het OJEC protesteerde hiertegen in het afgelopen jaar. Vele anderen ook. Kardinaal Simonis toonde begrip. Maar er verandert niets. D e Rooms-Katholieke Kerk in Polen annexeert de herinnering aan de tragedie van de nazi-misdaad en de kampen worden tot katholieke pelgrimsoorden. D o e n protestanten het zoveel beter? Er zijn ook berichten over een te stichten protestants centrum in Auschwitz. En misschien zijn de aantijgingen van de Goeree's en hun geestverwanten wel het allerergste wat de slachtoffers en de nabestaanden kan worden aangedaan. Ik dacht: stel je voor dat de rechter in Arnhem de Goeree's een alternatieve straf zou hebben opgelegd: een reis naar Auschwitz. H o e zouden ze hebben gereageerd? Zouden ze tot inkeer zijn gekomen?

Ik betwijfel het. Misschien zouden ze alleen maar zijn bevestigd in hun eigen gelijk. H o pelijk ben ik op dit punt te pessimistisch.

Herinneringen Op zondag 2 november gaat de groep uiteen. D e helft gaat naar het indrukwekkende monument in Treblinka, waar in 1942-43 achthonderdduizend joden zijn vergast. D e andere helft reist vier uur heen en vier uur terug naar Sobibor, vlakbij de Russische grens. Naar dit kamp werden 34.313 Nederlandse joden getransporteerd. Vrijwel allen kwamen om. Er is nog één Nederlandse overlevende, Jules Schelvis. Hij nam deel aan onze reis. Hij is een onvermoeibare getuige van wat er gebeurde.

O p het perron van Sobibor vertelde hij: "Hier begroef mijn vrouw haar gouden horloge, opdar het niet in de handen van de SS zou vallen. Weinige meters verder werden we uiteen gerukt. Dat was ongeveer hier.

Het ging alles zo vlug in zijn werk, dat ik mijn vrouw niet meer kon kussen of 'tot straks' toeroepen. Ik probeerde n o g o m te kijken, maar een SS'er riep 'doorlopen' en 'Maul halten'."

Niemand van de groep had droge ogen o p het perron in Sobibor. Iedereen was doordrongen van die woorden, die in vier talen op het monument in Treblinka staan: 'Nooit meer'. Ondanks de herinneringen en emoties had niemand er spijt van deze reis te hebben gemaakt. Die vrouw, naast wie ik wandelde in de kampstraat van Birkenau, vroeg het zich hardop af. "Waarom ben ik eigenlijk teruggegaan naar de hel? Mijn kinderen hebben het me ten sterkste afgeraden.

Maar ik wilde het nog één keer beleven, o m zo maar door die poorr het kamp te kunnen uitlopen. D o o r die vreselijke poort, met 'Arbeit macht frei' erop. Eenmaal heel diep ervaren dat ik vrij ben. Dat ik zomaar de hel uit kan lopen."

Dr. Simon Schoon predikant voor Kerk en Israël

Treblinka Vol piëteit zijn blokken en blokjes van bazalt, vuursteen en beton opgericht. In verschillende grore en kleinere zijn namen uitgehouwen van Europese landen, districten, steden, dorpen en gehuchten waarvandaan de slachtoffers hier aangevoerd en omgebracht werden. Een complex met een oppervlakte van minstens alle Joodse begraafplaatsen van Nederland tezamen, en daartussen magere grasvelden. Men zou zich in de omgeving van de voormalige kampen van Vught en Westerbork kunnen wanen. Een van de foto's toont een spoorbaan van betonnen bielsen en een met kasseien bestraat perron.

Deze bielsen zouden best een dubbelspoor kunnen dragen, maar de Duitse moordenaars hadden slechts één lijn nodig. Voor hun arrestanten was er geen terug.

Indrukwekkend verheft zich het T-vormige monument, een gespleten tors, een open ziel, als een meta-huis, een reinigingshuis temidden van uitgestrekte dodenakkers.

In het verlengde van de spoorbaan liep een met rotsblokken geplaveide lange weg. Tussen de keien waren ook brokstukken van grafstenen verwerkt. Er waren n.1. H e breeuwse lettertekens in te ontcijferen.

Aan het einde van deze weg rechts lagen alleen nog stenen vloeren, waarop de w o o n barakken van het kamp hadden gestaan.

Jacques I. Furth

Naar dia's van Jacques I. Furth.

%

y

Maak van Auschwitz geen museumstuk...

Het PvdA-Kamerlid Hans Alders, 34 jaar oud, woonachtig in Nijmegen, heeft het er moeilijk mee gehad. Als pensioenspecialist van zijn fractie raakte hij deze herfst per ongeluk verzeild in de naweeën van de Tweede Wereldoorlog. Moest de royale oudedagsvoorziening van de weduwe van de Nederlandse nazi-topman Rost van Tonningen worden voortgezet? Voor het jonge Kamerlid uit het Zuiden des lands was dat aanvankelijk geen vraag: wet is wet, pensioen is pensioen. Tot hij tot zijn schrik te maken kreeg met de verbijstering en woede bij de slachtoffers en vervolgden. Dat had Alders niet voorzien. D e afstand tussen hun denken gevoelswereld en de zijne bleek dramatisch en onoverbrugbaar. 'Voogd maakte deel uit van die wereld', bekende hij tegenover het Parool, 'ik nooit. Ik ben die aardige jongen die zich inspant voor de viering van de vijfde mei. Ik wil zien, horen, lezen, maar ik sta niet middenin de oorlog'.

Die cultuurschok bleef niet beperkt tot één socialistische volksvertegenwoordiger, maar was kenmerkend voor de reactie van nagenoeg heel politiek D e n Haag. Sinds een jaar o f vijf telt het Nederlandse parlement geen leden meer die zelf nog aan het verzet tegen de Duitsers hebben deelgenomen. Zij hebben er hoogstens van hun ouders over gehoord, en zelfs dat meestal niet. Maar belangrijker nog is het klimaat dat tegenwoordig op het Binnenhof heerst. Daar lijkt nog alleen ruimre te bestaan voor zakelijkheid, je aan de regels houden, en het bedrijven van hogere boekhoudkunde. Politici zijn een soort veredelde kassiers geworden, die kijken of de rekening klopt. Beslissingen dienen met de koelheid van een personal computer te worden genomen. In die atmosfeer worden herinneringen, emoties en verwijzingen naar een tijd waarin je aan de regels houden neerkwam op collaboratie nier snel serieus genomen. Toch ging de Kamer om onder de indruk van de betogen van oorlogsgetroffenen op de hoorzitting. Verhalen uit een andere tijd, uit een andere wereld, die indruk maakten, ook al begreep men ze misschien niet helemaal. 'Zolang deze oude mensen met hun trauma's en hun gevoeligheden nog in leven zijn, moet je hen een beetje sparen', vertrouwde een op het laatste moment van mening veranderde parlementariër ons na afloop van het Rost van Tonningen-debat toe.

D e oorlog, het fascisme, een dodelijk antisemitisme, de KZ's - ze worden langzamerhand kennelijk gezien als het probleem van een bijna uitgestorven generatie. Als iets wat lange tenen heeft nagelaten, wat men ook wel begrijpelijk vindt. Wanneer het onvermijdelijk is, wordt er nog naar her voor-

malig verzet geluisterd. Maar de vraag dringt zich onverbiddelijk op wat er gaat gebeuren als de laatste leden van het Auschwitz Comité - die er zelfbij waren - er niet meer zullen zijn. Wordt het Shoah-dossier dan definitief gesloten en veilig in de archiefkast opgeborgen?

Oppervlakkig bekeken ontbreekt het in Nederland niet aan zichtbare herinneringstekens aan de oorlog. Monumenten verrijzen: voor het Joods verzet op het Waterlooplem, voor de Joodse marktkooplieden in Amsterdam-Zuid. Iedere zichzelf respecterende provincieplaats lijkt naar zijn eigen verzetsmuseum te streven. Een beetje scenarioschrijver probeert zijn talent uit op 'De aanslag', 'Het bittere kruid' of 'De ijssalon'.

Maar dat biedt op lange termijn geen garantie dat de Tweede Wereldoorlog niet zo iets als de tachtigjarige oorlog o f de slag bij Nieuwpoort wordr. Een episode uit het verleden, goed voor reünies en versteende rituelen. Alleen een diepvoelend en levend anti-fascistisch besef bij de generaties die het zelf met hebben meegemaakt, kan die ontwikkeling keren. Zo'n soort besef gedijt slecht in een tijd waarin het vooropstellen van de eigen carrière, cynisme regenover idealen en ongeloof in de politieke democratie zo de boventoon voeren als nu het geval is.

Wereldverbeteraars Ooit heeft het er met de kansen op een actief anti-fascistisch bewustzijn opwekkender voorgestaan. D e rebellen van de jaren zestig, nu ook al weer veertigers die op de televisie over hun heldendaden mogen vertellen, probeerden destijds op hun manier het 'nooit meer fascisme' een actuele inhoud te geven. Dat verliep nier zonder tegensrrijdigheden. Men keerde zich tegen Apartheid, tegen rechtse dictaturen in Spanje, Griekenland en Zuid-Amerika en vergeleek - nogal overijverig - de Amerikaanse oorlogvoering in Vietnam met het optreden van de SS. Dat de wereldverbeteraars van toen te pas en te onpas het woord 'fascisme' in de mond namen, wilde nog niet zeggen dat zij met veel respect spraken over de manier waarop de ouderen hun oorlog herdachten. Integendeel: de rebelse jongeren hadden weinig op met ouders die hun voorhielden, dat zij de oorlog niet hadden meegemaakt en dus wel een toontje lager mochten zingen (Tn de oorlog waren we maar wat blij met een pond aardappelen, dus eet jij je bord nu ook maar leeg'). Het was hun een gruwel als hoog werd opgegeven van 'onze Amerikaanse bevrijders' - dezelfde Amerikanen tenslotte, die napalmbommen afwier-

pen boven Vietnam. Zij waren bepaald geen bewonderaars van stille tochten naar de Waalsdorpervlakte, bijgewoond door hoogwaarheidsbekleders in vol tenue en rijk van verzetskruisen voorziene veteranen. Die werden als 'hypocriet' ervaren. Het verwijt aan de ouders ging nog dieper: wat hadden zij in de oorlog eigenlijk gedaan en wat deden zij nu tegen onrecht? Weinig tot niets.

Toch kwam die opstandige houding van de jaren zestig dicht in de buurt van de idealen die ook een groot deel van de verzetsmensen van 40-45 hadden geïnspireerd: wantrouwen tegen onderdrukkers en autoriteiten, de droom van een wereld waarin tirannie was uirgebannen. Dus was het geen wonder, dat voormalig verzet en jeugdige nieuwlichters elkaar de jaren daarop zouden ontmoeten bij februari-herdenkingen en bij de protesten tegen vrijlating van (toen nog) de Drie van Breda.

N u ligt dat anders. D e generatie van 1940 en die van 1960 hebben nog iets met elkaar gemeen: de ontgoocheling over wat volgde.

D e vernieuwing die uitbleef. D e recepten die niet werkten. D e gevestigde machten die taaier bleken dan verwacht. Toen liep veranderingswil stuk op het herstel van de positie van gezagsdragers die in de oorlog lang niet allemaal voorop hadden gelopen, maar even later weer onbetwist de scepter zwaaiden.

O p de wederopbouw van een Nederland, waarin iedereen zijn plaats weer moest kennen. O p het conformisme van de Koude Oorlog, waarin de Rus de nazi als hoofd vijand had vervangen. Maar ook op de ontluistering van de held die in het hart van menig verzetsstrijder een warm plekje had ingenomen: J.W. Sralin, die ook een massamoordenaar bleek.

— N u zijn in plaats van de verbeelding de no-nonsense-managers van Ruud Lubbers aan de macht gekomen. D e revolutie werd teruggebracht tot 'een stuk vormingswerk', dat nu door Brinkman ontmanteld wordt.

Idolen uit de jaren zestig als Fidel Castro en H o Chi Minh zijn van hun voetstuk gevallen. Een betere wereld bleek alweer niet makkeüjk te bereiken. En erger nog: de paradijzen die een lichtend voorbeeld leken, ontpopten zich als politiestaten, waar men er ook al niet zeker van kon zijn dat de klop op de deur van de melkboer afkomstig was (met als dramatisch dieptepunt het Cambodja van Pol Pot, dat zelfs de doodstraf o p het dragen van een bril stelde). Geen wonder dat velen op dit moment het radicaallinkse gedachtengoed opnieuw als een God die heeft gefaald beschouwen. Waar nog steeds onbekommerd de barricades worden bestormd (zoals door de krakers in de Amsterdamse Staatsliedenbuurt), sluit men zich

bij voorkeur af voor dit soort ingewikkelde waarheden. In dat milieu strijdt men onverdroten voort, en beroepr men zich met grote gretigheid op het eigen 'anti-fascisme'.

Maar wat in de jaren zestig nog enigszins serieus viel te nemen, is nu verworden tot een karikatuur: zonder enige kennis van de geschiedenis wordt alles wat vies en voos is voor fascisme uitgekreten. Huiseigenaren?

Het zijn vuile nazi's. D e Mobiele Eenheid?

D e SS was er niets bij. Porno? Het is puur fascisme. Burgemeester van Thijn? Dat is een zwijn. Israël? Het doet niet onder voor het Derde Rijk. D e bombardementen op Beiroet? Hét voorbeeld van een nieuwe H o locaust. Zo'n begripsverwarring maakt 'anti-fascisme' tot een loze, inhoudloze kreet, en zelfs tot iets stuitends.

Kater Maar de overgrote meerderheid van de generatie die nu tussen de twintig en dertig is, houdt zich met dit politiek activisme helemaal niet onledig. En met meer weldenkende vormen van politieke activiteiten trouwens ook niet. O p de illusies volgde de teleurstelling - en sociaal gevoel maakte plaats voor het allesoverheersende eigenbelang. D e generatie van nu worstelt met vraagstukken als: hoe krijg ik hogere cijfers dan mijn buurman? K o m ik bij sollicitaties wel zelfverzekerd genoeg over? Levert wat ik doe me wel genoeg geld op? D e helden van tegenwoordig zijn niet degenen, die 's nachts leuzen op de muur kalken of op straat demonstreren, maar de succesvolle jonge carrièremakers die zichzelf weten te verkopen. D e 'yuppies' met een 'leuke job' en verstand van auto's, kleren en een goed glas wijn. Een volkje dat niet uitmunt in medeleven met wie het maatschappelijk moeilijk heeft, o f in het gedrang is geraakt. Een omgeving waar men haast niets erger lijkt te vinden dat te worden vereenzelvigd met de 'underdog'. Geen mensen bij wie je zou durven aankloppen om te vragen o f je bij hen kunt onderduiken (want onderduikers zijn meestal de 'underdog'). Het is een mentaliteit die haaks staat op anti-fascisme.

Er bestaat nog een derde reactie op de kater over de vernieuwingsbeweging. Die komr vooral onder de jongere Joodse generatie voor. Ook daar is het geloof in het 'Alle Menschen werden Brüder' getaand. Ten eerste door het over de hele linie wegebben van het politieke idealisme, maar ook door het vaak felle en onredelijke anti-zionisme in linkse kring. Studentenactivisten van weleer knapten erop af om zich voortdurend het vuur uit de sloffen te lopen voor de bevrijding en emancipatie van de hele wereld, maar intussen bij hun niet-Joodse vrienden nederig o m een beetje begrip te moeten vragen voor het Jodendom en voor Israël. Voor een jongere lichting Nederlands e j o d e n ligt dat allemaal nog veel eenvoudi-

ger: die voelen dikwijls geen behoefte meer om zich nog in te spannen voor niet-Joodse zaken. Ons volk heeft zich lang genoeg laten afslachten, luidt hun redenering, nu zijn we het zat. We komen voortaan voor onszelf op, en de rest zoekt het maar uit. D e speurtocht naar de eigen wortels, die gaande is, heeft ook waardevolle kanten: het op zoek gaan naar de eigen cultuur, de eigen tradities, een eigen sociaal leven (er is weinig tegen kippesoep op vrijdagavond). Maar bij velen leidt ze tot een kritiekloze verafgoding van alles wat het Jodendom op dit moment te bieden heeft: de keppeltjes, de kaarsen, de kracht van het Israëlische leger. Over de Tweede Wereldoorlog wordt niet al te veel gesproken, want men praat liever over de positieve ervaringen uit de Joodse geschiedenis. En als er een conclusie uit het 'Nooit meer Auschwitz' getrokken wordt, is dat een uiterst beperkte: zo iets gruwelijks mag de Joden nooit meer overkomen. Vergeten wordt dan, dat de nazi's hun moordzucht wel vooral op de Joden, maar niet op de Joden alléén botvierden. Vergeten wordt ook dat het Joodse verzet (de opstandelingen in het getto van Warschau én de boksclubs op het Waterlooplein)niet alleen vocht tegen het anti-semitisme, maar tegen het vertrappen van de menselijkheid in het algemeen.

Kosmopolitische opvatting Kamerleden die het anti-fascisme behandelen als iets dat eigen is aan 'zielige oude mensen'. Krakers die gedachteloos alles en iedereen voor fascist aanzien. 'Yuppies' in wier woordenboek slachtoffers - laat staan oorlogsslachtoffers - ontbreken. Vurige Joodse jongeren die zich niet meer om onrecht dat anderen wordt aangedaan, willen bekomme-

ren. Het maakt alles bij elkaar een onbevredigende indruk. Is het echt onvermijdelijk dat teleurstelling over onvervulde idealen uitmondt in gevoelloosheid, apathie of het preken voor eigen parochie? Valt er niet aan te ontsnappen dat voor het verzet nog alleen maar een standbeeld wordt opgerichr dat is ontdaan van zijn actuele betekenis? O f kunnen de bittere ervaringen van de Shoah ook voor degenen die het niet hebben meegemaakt - een aanknopingspunt bieden om op te komen voor mensenrechten, waar ook, voor wie ook, wanneer ook? Dat probleem heeft Elie Wiesel in Oslo trachten aan te snijden bij de aanvaarding van de Nobelprijs voor de vrede: 'Na de oorlog hebben we onszelf ervan verzekerd dat het genoeg zou zijn om te relateren aan een enkele nacht in Treblinka, om te vertellen van de wreedheden, de zinloosheid en het moorden en de gewelddadigheden, geboren uit onverschilligheid. Het zou genoeg zijn om de wereld een gedicht te laten lezen, geschreven door een kind in het getto van Theresienstadt, om er zeker van te zijn dat geen enkel kind, waar ter wereld dan ook, honger of angst zou hoeven te lijden. Het zou voldoende zijn om een selectie in een vernietigingskamp te beschrijven om het menselijk recht op waardigheid voor eeuwig te behoeden voor geweld.

We dachten dat het genoeg zou zijn om te vertellen van de tijdelijke golf van haat, die over het Joodse volk kwam, om mensen van overal te laten besluiten voor eens en altijd een einde te maken aan haat ten opzichte van iemand die anders is dan een ander, zwart of wit, Jood o f Arabier, christen of moslim, hoe ook politieke opvattingen, filo-

vervolg op pag. 17

Het Nederlands Auschwitz Comité bij de hoorzitting. V.l.n.r. Annie Fels-Kupferschmidt, voorzitster, Jacques I. Furth, Eva Furth, secretaresse en redactrice Eva Tas.

Keesings Historisch Archief bundelt nieuws dat d e wereld beweegt.

SDI scheidt Gorbatsjow en Reagan Elke dag: de kranten, de radio, het TVjournaal. Aan het eind van de week gevolgd door magazines en opiniebladen. Een continue stroom van meningen, feiten en achtergronden. Doorspekt met advertenties en het nieuws van alle dag.

U selecteert. U leest. Maar, als u het over een paar maanden nog even wilt nalezen, kunt u het dan nog vinden?

Al meer dan 54 jaar vormt Keesings Historisch Archief een betrouwbaar en objectief oriëntatiepunt in de maalstroom van informatie. Het Historisch Archief verschijnt in wekelijkse afleveringen die in een praktische opbergband kunnen worden opgeborgen.

SPECIAAL AANBOD Als u zich nu abonneert op de jaargang 1987, kunt u gebruikmaken van onze speciale aanbieding, alle verschenen en nog te verschenen wekelijkse afleveringen van 1986, incl. fraaie opbergband, voor slechts

Tezamen vormen ze een waardevolle informatiebron, waarin u moeiteloos het gewenste nieuwsbericht kunt opzoeken.

Politiek, economisch en sociaal. Puur objectief en ter zake. Waar mogelijk met de letterlijke teksten van verklaringen, redevoeringen, rapporten en verdragen. Aangevuld met relevante achtergrondinformatie.

Zo beschikt u over een voortreffelijk naslagwerk met alle feiten waarop een gefundeerde opinie berust.

De regelmatig verschijnende index, en het jaarlijks uitgebrachte namenregister, maken u het raadplegen gemakkelijk.

Keesings Historisch Archief KEESING

R e p r o s p e c t i e f v a n h e t w e r e l d n i e u w s .

BON

voor het nieuws dat de wereld beweegt.

Onderstaande bon in enveloppe, zonder postzegel opsturen naar: Keesing B.V., Antwoordnummer 10001, 1000 PA Amsterdam. Telefoon 020 • 5641222. (s.v.p. invullen in blokletters).

m/v

Naam Adres Postcode/plaats Beroep I I

I

!

Onderwijsinstelling Datum I

I

I

I OZ12

Handtekening Wenst tot wederopzegging, met ingang van heden.

• Een jaarabonnement op Keesings Historisch Archief ad. ƒ 235,- per jaar met ingang van 1987, inclusief opbergband en BTW • of een studentenabonnement ad. ƒ 198,50 per jaar inclusief opbergband en BTW • desgewenst halfjaarlijkse betaling 2 x ƒ 122,50 incl.

• en maakt bovendien gebruik van het aanbod om de gehele jaargang 1986 aan te schaffen voor de speciale prijs van ƒ 79,- inclusief opbergband.

H e t einde van H e t Apeldoornsche B o s c h Herdenkingsrede, uitgesproken o p 4 mei 1983 voor medewerkers van her Sinaï-Centrum te Amersfoort en o p 4 mei 1984 voor de jaarlijkse herdenking door Amnesty International te Apeldoorn

Vandaag herdenkt Nederland vijf jaar Duitse bezetting en nationaal-socialistische terreur, die over geheel Europa beschouwd echter vijftien jaar heeft geduurd en méér slachtoffers heeft gemaakt dan enige terroristische organisatie of regering daarvoor o f daarna. H e t is belangrijk zich daarvan bewust te zijn, want al overtrof deze terreur alles wat zich in de geschiedenis heeft afgespeeld, het was niet nieuw. Wij zien soortgelijke massale misdaden tegen de mensheid ook nu nog o m ons heen en zij zullen waarschijnlijk in de toekomst blijven voorkomen. Voor de Joden is deze herdenking bijzonder smartelijk, want onder de miljoenen slachtoffers werden zij het ergst getroffen en het effect werkt bij hen n o g steeds het sterkst door. Wij zijn hier vandaag bijeen o m in het bijzonder één van de lange reeks van misdaden tegen het mensdom te herdenken; de ontruiming en wegvoering van de patiënten uit het Joodse psychiatrische ziekenhuis 'Het Apeldoornsche Bosch' in 1943.

Wanneer ik dan probeer, voor zover mij dat als mens, als arts, als Nederlander en als Jood mogelijk is, mijn gedachten en gevoelens te uiten, word ik overmand door gevoelens van rouw o m wie wij hebben verloren, door

gevoelens van afschuw over de misdadigheid van de tegelijk perfide en organisatorisch efficiënt uitgevoerde massamoord en de verschillende vormen van medeplichtigheid daaraan die wij hebben gezien. Ik word bekropen door de merkwaardige schuldgevoelens, die zovele overlevenden onder ons hebben.

Waaraan ontlenen wij het dat wij er nog zijn, terwijl zoveel goede, eerlijke, edele mensen zijn vermoord of anderszins geslachtofferd?

Maar wanneer ik dit zeg, komen tegelijk ook naar boven gevoelens van dank voor de offers, die talloos velen hebben gebracht, bewondering voor het verzet dat velen hebben geboden, voor de hulp die zij aan hun medeslachtoffers hebben verleend, voor het voorbeeld dat zij daardoor aan de overlevenden hebben nagelaten en het vertrouwen dat een vooralsnog belangrijke meerderheid der mensen zozeer verlangt naar vrede en rechtvaardigheid, dat men uiteindelijk een herhaling zal weten te voorkomen.

Rouw, maar ook verzet Dit laatste zeg ik met nadruk. Wanr het heeft mij in vele herdenkingen van de 'holocaust', zoals men het noemt, getroffen dat daarbij wel de rouw o m de verliezen, de afschuw over de misdadigheid, collaboratie en

Kantorowicz en Labsowski, die omdat zij in Polen geboren waren,vanuit Westerbork vrijwillig op transport gingen, omdat zij meenden in dat land meer voor patiënten te kunnen doen. En zowel Rosalie Wijnberg, Spanier als Salomon, die toen de Joodse artofferende hulp en medemenselijke naastenlief- sen in Westerbork opgedragen werd de de er ook door de slachtoffers aan elkaar gemengd-gehuwden te steriliseren, zelfs onis gegeven. der bedreiging met transport weigerden en Her is ook te weinig bekend hoeveel Joden, daardoor een voorbeeld gaven van trouw half-Joden en echtgenoten van Joden hebaan hun medische en menselijke roeping. En ben gedaan in het verzet, zowel in het geook verder is er in Westerbork, in Auschwelddadige als in het niet-gewelddadige. Ik witz, in Bergen-Belsen en zoveel andere noem Leo Frijda, die generaal Seyffart heeft kampen naast angst, lijdzaamheid, colloboterechtgesteld, omdat hij, ofschoon Nederratie onder dwang en rivaliteit, veel meer lands hoofdofficier, een Nederlandse afdeonderlinge steun en zelfopoffering geweest ling voor de strijd aan het oost-front in het dan bekend is geworden. kader van de Duitse weermacht organiseerde. Leo werd, o m de heldhaftigheid waarOngeloof aan massa-misdaad mee hij trots martelingen tot het ogenblik dat hij door het vuurpeleton werd neergeUit alle kringen zou ik ze u verder kunnen schoten weigerde, de namen te noemen van noemen, Joden en nier-Joden, die o p velerlei zijn medestrijders, in het Duitse communiwijzen, openlijk of heimelijk, o p allerlei niqué speciaal vermeld! Ik noem Gerhart Baveaus geweldloos verzer hebben gepleegd, drian, de rechterhand en later opvolger van medemensen hebben geholpen, soms met Gerrit van der Veen, die letterlijk met de resucces, soms zonder, tegen de grote overvolver in de hand in een vuurgevecht met de macht waarvan velen het slachtoffer zijn geGestapo gestorven is, nadat hun groep beworden. Zij zijn helden geweest van het gewonderenswaardig heldhaftig gewapend weldloos verzet. Z o zie ik ook wat Lobstein verzetswerk had gedaan. Ik zou u meer en zijn medewerk(st)ers hebben gedaan.

Joodse helden uit het gewapend verzet kunVolgens de beschrijving van D e Jong en wat nen noemen: toen bijna geheel Polen voor wij erover hebben gehoord, was hij gewaarde Duitsers had gebukt, waren het de Joden schuwd voor wat Aus der Fuenten en Gemuit het getto van Warschau die tegen deze meke in opdracht van nog grotere misdadiovermacht, gelijk eens Jeruzalem tegen het gers, maar in elk geval volledig op grond van Romeinse Rijk, in opstand durfden komen. hun eigen nationaal-socialisme, van plan waren met de Joodse patiënten van het Apeldoornsche Bosch te doen: zij moesten worGeweldloos den uitgeroeid. Trouwens, eerst door geruchten en later met zekerheid, hebben wij Maar ik wil vandaag voornamelijk over her gehoord, dat tijdens 'Het Derde Rijk' duigeweldloze verzet spreken en de rol die Joden zenden psychiatrische patiënten in Duitse daarin hebben vervuld: Mr. Leo Visser, de ziekenhuizen 'eugenetisch' zijn vermoord. president van de Hoge Raad, die weigerde Het schijnt dat directeur Lobstein dat niet zijn persoonsbewijs met een J in ontvangst heeft kunnen geloven en ik kan uit ervaring te nemen, terwijl alle andere rechters hun zeggen, dat velen in Nederland ook niet niet-Jood-verklaring accepteerden, was een hebben kunnen geloven, dat zulk een vorm even moedig man als Cleveringa, die in Leivan massaal-efficiënte misdadigheid mogeden protesteerde tegen het discriminerend lijk was, dat er mensen bestonden die in staat ontslag van de Joodse hoogleraren. waren zich op zulk een schaal en o p zulk een Voorts Henri Polak, strijder voor vrijheid en wijze onmenselijk tegenover hun medemendemocratie, die trots gevangenschap en versen te gedragen. Zelfs psychiaters hadden nedering in zijn waardigheid pal bleef staan, geen ervaring met dergelijke vormen van Leo Polak, de wijsgeer, en B.A. Kahn, de zwaar misdadige collectief-sadistische sociozionist, die bij hun verhoor weigerden met pathie o p zulk een schaal. hun 'Sachbearbeiter' te spreken, omdat hij geen recht had in dit land een functie bij de rechtspraak uit te oefenen, en die daarvoor met deportatie en dood moesten boeten.

Uit onze medische kring noem ik de artsen de gevoelens van machteloze agressie, omdat men het niet verhinderd heeft naar voren zijn gekomen, maar dat er onvoldoende wordt beseft hoeveel verzet in allerlei vorm, lijdelijk en gewelddadig, er is geweest, zowel van Joden als niet-Joden en hoeveel zelfop-

Verbondenheid Indien Lobstein en zijn medewerker(st)ers het geweten hadden, hadden zij misschien anders gehandeld. Maar toen o p die 20ste januari 1943 h e t Psychiatrische Ziekenhuis Apeldoornsche Bosch omsingeld werd en zij zagen wat er m e t h u n patiënten g e b e u r d e (als vee werden zij in goederenwagens geleid) zijn een aantal, vooral jonge mensen, bewust m e t de patiënten meegegaan. D i t wil ik h u n martelaarschap en h e l d e n d o m noemen. H u n verbondenheid m e t h u n patiënten, als mens, als arts en verpleegkundige was zo sterk, dat zij hen niet in de steek wilden en k o n d e n laten. Zij wisten niet, dat zij in Auschwitz niets v o o r h e n zouden k u n n e n doen, maar zij wilden wat zij m e e n d e n te k u n n e n d o e n niet nalaten. M e n kan m e t mij twisten over de definitie van h e l d e n d o m . Ik denk, dat wij h e t er wel over eens zijn, dat h e l d e n d o m in h e t geweldloze verzet niet minder m o e d vereist en niet minder bewonderenswaardig is dan h e l d e n d o m o p h e t slagveld. W i e waren die dag van de 20ste januari 1943 helden, de gewapende SS- en Gestapo-misdadigers of de ongewapende leden van de medische verpleegkundige en verdere staf van h e t Apeldoornsche Bosch?

En vooral, wie h e b b e n er een beter voorbeeld gegeven aan h e t nageslacht? Is h u n gang niet minstens zo heldhaftig geweest als die van Schweitzer naar h e t oerwoud?

D i t is h e t laatste aspect dat ik m e t u wil bespreken en dit geldt vooral v o o r ons, werkers in h e t Sinaï-Centrum, die t o t o p zekere h o o g t e h u n opvolgers zijn en de beheerders van h u n geestelijke nalatenschap. W a t k u n n e n wij leren van h u n voorbeeld? W a t k u n n e n wij doen o m een zin te geven aan h e t offer van h u n voortijdige dood, die o p h e t eerste gezicht nutteloos üjkt, o m d a t zij geen gelegenheid kregen de hulp die zij aan h u n patiënten wilden geven en waarvoor zij meegingen, te geven?

Hadden de offers zin?

H e b b e n in h e t algemeen de offers die tijdens de nationaal-socialistische t e r r e u r zijn g e bracht, een zin gehad? D e vraag is niet nieuw, daar o o k vroeger in de geschiedenis mensen tegen onrechtvaardige tirannie in opstand zijn g e k o m e n . In de N e d e r l a n d s e geschiedenis is h e t de vraag naar de zin van de offers die in de 80-jarige bevrijdingsstrijd zijn gebracht en waarvan de v e r m o o r d e leiders van onze vrijheidsstrijd, E g m o n d , H o o r n e en Willem van Oranje, de I n d r u k wekkendste voorbeelden h e b b e n gegeven.

In de J o o d s e geschiedenis w o r d t de vraag naar de zin van de offers tijdens de Assyrische en Babylonische oorlogen en ballingschap, tijdens de verdediging van Jeruzalem en de Massada, tijdens de opstand van BarK o c h b a tegen de R o m e i n e n , en van de

onschuldige slachtoffers van de kruistochten, de inquisitie en de p o g r o m s iedere keer opnieuw nadrukkelijk gesteld.

Wat voor nut, wat voor zin voor de vooruitgang van de mensheid en ons vaderland hebben de offers, heeft de d o o d van zovelen gehad, van de onschuldigen evenals van de helden, de besten onder ons? Voor velen die m o e t e n aanzien dat racisme in velerlei vorm, o o k antisemitisme, terrorisme en dictatoriale regeringsvormen, verdwijningen zonder rechtsgrond, martelingen en vooral voorbereiding voor nieuwe oorlogen ons omringen, is die vraag beklemmend en her a n t w o o r d onzeker. U kent h e t a n t w o o r d dat de profeet Jesaja heeft gegeven, toen 2500 jaar geleden de J o o d s e staat d o o r heidense dictatuur werd overweldigd en dat n o g altijd onze overdenking waard is. In zijn profetie voorspelt hij in de eerste plaats de ondergang van alle regeerders, h u n steden en h u n macht, die zich aan het recht, h e t J o d e n d o m en de mensheid hebben vergrepen. Zij zullen vernietigd worden. Maar uit h e t J o o d s e volk zal een rest b e h o u d e n blijven en na h u n terugkeer zal h u n land t o t schoner bloei k o m e n dan ooit tevoren.

" H e b t U w naaste hef gelijk Uzelve" en " E é n recht zult Gij hebben, zowel v o o r Uzelf als voor de vreemdeling, die binnen U w p o o r ten is." Deze w e t werd meer dan drieduizend jaar geleden aan het J o o d s e Volk o p de Sinaï gegeven, t o e n n o g geen enkel volk r o n d o m t o t deze graad van universeel rechtsbesef was g e k o m e n . H e t is de tragedie van h e t J o o d s e Volk geweest, dat juist t o e n de J o d e n als vreemdelingen t e m i d d e n van andere volkeren leefden, inplaats van gelijk recht, onrechtvaardige discriminatie zo vaak h u n deel is geweest. Z o heeft zoals Jesaja zegt h e t J o o d s e Volk, als knecht van G o d , de zonden van de wereld m o e t e n dragen, opdat

later alle volkeren, door deze gruwelijke les bekeerd, tot universele naastenliefde zouden

komen: "Dan zullen zij h u n zwaarden omsmeden t o t ploegscharen en h u n speren t o t sikkels en zij zullen h e t oorlogsbedrijf niet meer leren." Z o staat h e t n u o p h e t g e b o u w der Verenigde Naties in N e w York geschreven. Inderdaad, wij vragen ons af h o e lang h e t n o g zal d u r e n eer de volkeren der aarde deze wet zullen toepassen en verstaan. Maar het is een toekomstvoorspelling die niet alleen h o o p geeft maar o o k een praktische richtüjn v o o r geloof en naastenliefde, zoals ik in h e t begin van mijn h e r d e n k i n g al zei, al De vreemdeling binnen uw is de wereld n o g vol van o o r l o g en t e r r o poorten risme. E n al m o g e n wij nauwelijks h o p e n Jesaja's profetie in onze dagen in vervulling te zien gaan, er k o m t in onze generatie allerMaar vooral zal het, zowel de Joden als de omringende volkeren, juist d o o r deze misdaden wegen een t o e n e m e n d e v o r m van verzet t o t uiting, die hoewel geweldloos, h e t geweld duidelijk w o r d e n war de ware wet is volgens van h e t onrecht gaat overwinnen. Amnesty welke mensen dienen te leven. Die Wet, dat International is daarvan een i n d r u k w e k is de T h o r a in Exodus en Leviticus, die zegt: kende manifestatie. E n van dit geweldloos verzet tegen de onrechtvaardige macht van het geweld zijn o o k Lobstein en zijn medewerker(st)ers voorbeelden geweest.

Idealen leven voort H o e k u n n e n wij dus o o k aan h u n dood, h u n offers en h e t h e l d e n d o m een zin geven? Sta mij t o e dit te zeggen m e t de w o o r d e n die mijn b r o e r o p een briefje schreef dar hij uir de trein wierp o p w e g van W e s t e r b o r k naar Auschwitz en dat mij als zijn laatste b o o d schap heeft bereikt: "Ik maak mij geen enkele illusie over h e t lot dat mij wacht, maar ik zal doorgaan te helpen wie mijn hulp nodig h e b b e n . E n ik ga rustig o m d a t ik weet, dat v o o r mijn v r o u w en kinderen gezorgd zal w o r d e n . En de idealen waarvoor ik in mijn leven h e b gestreden zullen d o o r anderen worden overgenomen en verwezenlijkt."

Ik kan mij geen betere v e r w o o r d i n g voorstellen van de gevoelens en daden waarmee Max van Dam, Portret van dr. Jaap Hemelrijk, wij o o k Lobstein en zijn m e d e w e t k e r ( s t ) e r s stadgenoot en beschermheer van de schilder. k u n n e n h e r d e n k e n . H u n onmiddellijke doel Hemelrijk was rector van het gymnasium te Alkmaar en overleefde Bergen-Belsen. Het meeste hebben zij zelf niet verwezenlijkt, v o o r h u n werk van Max van Dam behoort tot zijn patiënten h e b b e n zij niets k u n n e n doen. nalatenschap.

Maar de idealen waarvoor zij h u n leven heb-

ben gegeven, zijn niet vergaan, doch d o o r h u n voorbeeld versterkr en zullen d o o r ons en volgende generaties w o r d e n voortgezet.

D e geschiedenis, indien wij haar lessen willen verstaan, kan ons een leidraad zijn. Ter wijl N e d e r l a n d zijn onafhankelijkheid verwierf is h e t Spaanse wereldrijk ten o n d e r gegaan, zoals Assyrië, Babyion, het Romeinse Rijk, h e t Heilige R o o m s e Rijk en h e t tsarend o m vergaan zijn, terwijl aan de kruistochten en de inquisitie n o g slechts m e t schaamte kan w o r d e n gedachr. Terwijl HitIers rijk en Mussolini's en Franco's fascistische machten vergaan zijn, is d o o r de b e h o u d e n rest van het J o o d s e volk de staat Israël h e r b o u w d , die zich, trots oorlog, terrorisme, economische en politieke moeilijkheden, ontplooit en, al is het in een niet zo nabij verschiet, in vrede zonder wapengeweld temidden van zijn buurlanden zal w o n e n . En zo zal her, indien wij dat slechts willen, uiteindelijk m e t alle volkeren der aarde gaan, indien zij als werkelijk Verenigde Naties zich willen h o u d e n aan wat Jesaja heeft voorspeld. Wij zullen daarvan geen getuigen zijn, zoals de helden en slachtoffers van deze holocaust er geen getuigen van waren. Maar wij zullen trachten h u n werk én h u n geweldloos verzet in die geest v o o r t te zetten zoals dat hier in het symbolisch g e n o e m d e 'Sinaï'-Centrum samen d o o r ons, niet-Joden en J o d e n , geschiedt. En dit geldt voor de wereld o m ons heen, en zeker ook voor de moedige, geweldloze strijd van Amnesty International. Wij zullen trachten, ieder o p eigen wijze en o p onze beurt, dit aan volgende generaties over te dragen.

M a x van D a m

de voorstudies v o o r zijn Prix de R o m e . Tegelijk verscheen 'Max van D a m , J o o d s kunstenaar 1910-1943' d o o r Edna H e r u t h y Waisvisz, W . Scholts e.a. Een aangrijpend verzamelwerk over een begaafd schilder en b e w o g e n mens, wiens leven de tragedie van de twintigste eeuw omvat. H e t boek brengt heel veel materiaal over Van D a m en een royaal aantal uitstekende reproducties. Enkele ervan ziet u in dit blad.

Max van D a m , de schilder die in Sobibor is v e r m o o r d k o r t voor de opstand en na het schilderen van het p o r t r e t van de SS-chef Frenzel, k w a m uit Winterswijk.

Daar is in h e t M u s e u m Freriks een overzichts-tentoonstelling g e h o u d e n van zijn p o r t r e t t e n en landschappen. O o k hangen er

Wk ÊÊÊÊÊ

vervolg van pag. 13

sofie of sexuele geaardheid zijn. Een naïeve veronderstelling? Natuurlijk. Maar niet zonder enige logica'.

Z o ' n kosmopolitische en humanistische o p vatting van o o r l o g en verzet zal zeker in deze tijd van nieuwe zakelijkheid niet overal even enthousiast w o r d e n onthaald. Maar er blijft wel een dringende behoefte aan bestaan. H e t is een credo dat nauw aansluit bij de benadering van het Auschwitz Comité, dat - anders dan sommige oud-verzetsorganisaties - nooit een h o u d i n g heeft aangenom e n in de trant van: 'Jullie zijn er niet bij geweest. Jullie begrijpen er toch niets van'.

D a a r o m zou juist h e t Auschwitz Comité een blijvende bijdrage k u n n e n leveren aan het wakker h o u d e n van de anti-fascistische geest, als h e t erin zou slagen meer leden van de volgende generaties bij zijn werk te betrekken. D e recente Auschwitz-reis v o o r mensen uit o n d e r meer het onderwijs is daar

Max van Dam, Somber zelfportret, 1935. Ets.

^

•

•

^

•

•

•

^

H

i

M

B

B

een voorbeeld van. 'Wie van ons de kracht heeft kan met kleinkinderen m o n u m e n t e n en kampterreinen bezoeken', schreef h e t bulletin van h e t Nederlands Auschwitz Comité k o r t geleden. Dat is goed, o o k al is h e t niet gezellig. Maar hoe moet het over twintig jaar, als de g r o o t o u d e r s er wellicht niet meer zullen zijn? H o e valt te verhinderen

B

^

M

H

H

B

a

i

^

B

a

^

B

a

M

dat het 'herdenken o m te v o o r k o m e n ' m e t de overlevenden van de Shoah verdwijnt?

D a t is iets o m over na te denken. D e tijd dringt.

Anet Bleich

Max van Weezei

Bram slaat een roffel Verbanning en terugkeer

Tante Roosje is met haar kind het raam uitgesprongen. Waarom ze het nog gedaan heeft, zo op het laatste ogenblik, dat heb ik nooit begrepen. Het grootste gevaar was toen immers al voorbij, de Duitsers hadden nu langzamerhand wel aan hun eigen leven re denken, zodat ze dat van een ander (noodgedwongen) met rust lieten.

Ik veronderstel dat Tante Roosje een zenuwcrisis heeft gehad. We hadden het toch zo goed allemaal met elkaar. Weliswaar woonden we met zijn zessen in twee zolderkamertjes, maar ze ging roch ook vaak naar beneden in de huiskamer van de familie Boomstra wat bijpraten. En dat werd eigenlijk met de dag beter. Ze was dan ook helemaal op de hoogte van alles wat er zoal gebeurd was, ze begreep ook dat er van haar grote familie niet veel meer was overgebleven.

Ik heb mij er vaak mee bezig gehouden de dag van haar dood van uur tot uur, ja, van minuut tot minuut na te gaan. Onmogelijk om er ook maar iets bijzonders van te vertellen. Ik weet nog wel dat we een klein stukje vlees in zessen hebben verdeeld, en dat er over haar portie het zoutvaatje viel. Natuurlijk gaven wij haar toen wat van ons bord, maar ze weigerde dit: Dat is de moeite niet meer waard, zei ze. N u weet ik dat dit niet met wel of geen trek te maken heeft gehad.

Jacob, haar kind, was die dag wat hangerig.

Hij wilde weer naar school toe en wij zeiden hem dat dit heel spoedig zou gebeuren. Ik wil mijn vriendjes weer zien, dreinde hij.

Zijn moeder liep opeens van tafel weg. Ze dacht er natuurlijk aan hoe het jongetje zijn eigen leven had gered. Want op de middag dat de kinderen in plaats van door de moeders door de groene politie werden afgehaald, was hij schoolziek geweest. Hij heeft er een voorgevoel van gehad, heeft ze toen gezegd. O f jij bent het geweest, zeiden wij, want meestal stoor je je toch niet aan zijn grillen.

Jacob wist er niets van dat al zijn kleine vrienden weg waren. Later wilde zij met hem verhuizen, naar het Oosten van het land toe, waar zij geboren was. Later, zei ze, maar hoe lang nog? N i e t lang meer, antwoordde ik. Dat was april 1945. Ze wist toch ook dat we nu gauw bevrijd zouden worden.

En toch is Tante Roosje met haar kind het raam uitgesprongen. Ik heb het zelf gezien.

Maar voor ik hen kon grijpen waren ze verdwenen. Alles wat ik er van weet is, dat het

in de vroege ochtend was, de dag nadat Jacob hangerig is geweest.

D e hele buurt was ervan ondersteboven. En toch moesten we meejutchen toen eenmaal de bevrijding kwam. En we deden het, met Tante Roosje, met Jacob en met duizenden anderen nog zo vers in het geheugen. We konden roepen, ja, zelfs schreeuwen, al brandde het dan ook nog zo achter onze ogen om dat wat we voor die herwonnen vrijheid hadden moeten geven. Ik dacht natuurlijk vooral aan mijn land, zo vreemd was het, ik zag aldoor de grenzen voor me, en voor de eerste maal in mijn bestaan voelde ik lust om te tekenen, die grenzen te tekenen, en ik deed het ook, heel nauwkeurig, hier op een muur en ja, daar zelfs midden op straat.

Mijn land, Nederland!

Maar dan opeens weer bleven mijn gedachten steken bij alle Joden, en uitsluitend bij die Joden, want tussen hen was ik immers grootgebracht. O p het laatst kwamen dan de verzetslieden, die stonden het verste van mij af, ik was nog maar een jongen van juist twaalf, met een heel kleine wereld om zich heen. En die vijfde mei 1945 was eigenlijk de eerste dag dat ik met vele andere landgenoten in aanraking ben gekomen. Een vreemde ontdekking, mijn volk rondom me te zien, mijn volk dat mij zonder meer in zich op nam.

Dat is nu negen jaar geleden. Ik ben in die tussentijd een man geworden. Daar ben ik blij om, ik zou geen stap meer terug willen.

Al die soesah van mijn jeugd ligt nu ver achter me. Ik heb alles losgelaten, op één ding na, op één dag na, ook al hebben ze er aan getrokken naar alle kanten, ervan afgenomen in plaats van erbij te doen, al wilde ze ook maar het liefste dat ik die vergeten zou.

Dat is die bevrijdingsdag: het roepen en schreeuwen en al die woorden, al die beloften die ik gehoord heb uit de monden van die mensen tussen wie ik gelopen heb, bij wie ik behoorde zonder het geweten te hebben, van die mensen die ik nog nooit gezien had en nooit meer zou ontmoeten, terwijl ze mijn vrienden waren. Maar het is met die dag gegaan als met een sneeuwbal: eerst is hij groot en gaaf, maar reeds spoedig is de sneeuw op, de dooi treedt in. En zo werd deze ook ieder jaar kleiner en weker en vertoonde zelfs gaten. Hoe ik ermee rolde, er was nergens sneeuw meer, begrijp je, en ik ben heus niet alleen geweesr die dit gedaan heeft, anderen rolden hem ook, maar die liefhebbers van de dooi die bleken uiteinde-

Beminnelijk, hoffeüjk, fijnzinnig - zo herinnert menigeen onder ons zich nog Eli Dasberg. Z o kennen hem nu ook zijn medebewoners van Beth Juliana in Herzlia, Israël.

Daartussenin ligt Bergen-Belsen en zijn ellende.

'Verbanning en terugkeer' heet de poëziebundel, waarin Eli Dasberg zijn gevoelens heeft neergelegd en opgeschreven in Jeruzalem en Amsterdam, de appèls in het kamp in acht sonnetten. Hij vat dat samen: Het laatste appèl waar nooit één aan ontbrak dat was de dood.

Wie dit boekje leest, wordt altijd diep geraakt; meer dan eens is het je uit het hart gegrepen. Twee gedichten over de terugkeer publiceren wij hier.

Deze gelovige treft door zijn zuivere toon ook wie niet, zoals hij, gelooft.

Kopen, lezen en herlezen.

E.T. Eli Dasberg, Verbanning en terugkeer, Uitgeverij Balans, Amsterdam 1986.

Prijs ƒ 19,50.

lijk zo sterk, en in plaats dat ieder jaar de nationale bevrijdingsdag machtiger en aangrijpender werd, juist door de tijd - Jacob zou nu al een H.B.S.-er zijn en hij had kunnen leren dat kan ik je verzekeren, en al die bewaarschoolkinderen, grote jongens en meisjes waren dat nu al geweest - in plaats hiervan is het een slappe boel geworden, ik schaam me ervoor.

Vandaag is het dan weer vijf mei, vijf mei 1954, en ik zou de straat op willen gaan en als een dorpsomroeper de betekenis van deze dag willen verkondigen. Ik zou willen?

N e e n , ik ga...

Boven tussen het speelgoed van zijn broertje ligt een oude trommel van O o m David, die muzikant was. Met de stokken zelfs erbij. Bram heeft hem genomen en is ermee naar buiten gegaan. Het avondetensuur is reeds voorbij. D e meeste mensen zijn thuis met thee en krant.

Bram slaat een roffel.

Ja, Bram slaat een roffel!

Hier wordt een gordijn opzijgeschoven, daar een raam geopend. En zijn stem wordt h o o g als hij begint te roepen. Want het is

Het huis waar ik geboren ben Als kind keek ik uit 't raam van 't kleine kamertje, naar 't voorplein van de sjoel aan d'overkant en zag de mensen die naar sjoel toe gingen, het Choemasj en het tallit in de hand.

Wij moeten ons wenden tot het Joodse kind met onze vrees, onze hoop en onze liefde om onze weg te vinden.

Elie Wiesel

Als kind keek ik uit 't raam van 't kleine kamertje.

Ik was te klein o m zelf naar sjoel te gaan, maar ik kon alles zien, als ik het waagde gevaarüjk op de tafel te gaan staan.

H o e lang leeft vaag en ver van 't kleine kamertje het beeld van het verleden in herinnering?

D e markt, de straat, de sjoel, de mensen, de jeugd, het ouderhuis dat ik bezing.

D e straat is weg. D e sjoel is afgebroken, er zijn geen Joden meer die naar 't gebed toe komen en geen rabbijn en geen gemeente is er meer.

Er staan geen kindertjes meer voor de ramen.

Het huis is onveranderd blijven staan en geeft nu uitzicht op een saai en somber plein.

Men noemt het in de buurt 'het huis van de rabbijn', maar diens gemeente is verbannen in de dood gegaan.

Trekt het mij nog, een keer daar weer te keren naar d'oude stad en naar de oude straat.

O p de begraafplaats staan twee oude stenen, als een herinnering aan wat niet meer bestaat.

Yad-La-Yeled is een studiecentrum, tevens gedenkteken, voor de anderhalf miljoen in de Sjoa vermoorde kinderen. Het wordt gebouwd in de kibboets van de Gettostrijders, Lochamej Hagettaot, in Israël. In het bouwwerk komen vijf glas-in-lood ramen, naar de in Theresienstadt gemaakte kindertekeningen. Dit is er één van. Een kind schreef in het kamp: "Een vlinder heb ik hier niet gezien."

Weerzien van Amsterdam zijn jongensstem van negen jaar geleden die nu kan spreken. Hij weet niet wat hij zegt, de woorden zijn de gedachten voor. Hij zegt eerst: Tante Roosje is met haar kind het raam uitgesprongen. Ik heb het zelf gezien.

En dan nog veel meer. Alles wat hij geschreven heeft, maar sterker, driftiger is het gesprokene. Mensen dringen zich om hem heen en luisteren. N u is het genoeg in deze straat, nu moet hij verder. Wat verder? vraagt een agent. Bram kijkt op. D e ogen van de agent liggen diep, ze lijken op de weggegooide sneeuwbal. Wat verder? vraagt hij nog eens (maar nu zachter).

H o e stil zijn die vele mensen met Bram meegelopen, zo stil kunnen mensen toch zijn als ze hetzelfde voelen. En de agent heeft alleen maar een fiets verzet die anders misschien de gracht was ingerold.

Josepha Mendels

Ik dwaal door Amsterdam. Is dit het weerzien dat in de jaren der verbanning ik mij dacht?

Zijn dit de beelden van het zo vabij verleden?

Is dit de schoonheid van een zon-beschenen gracht?

Is dit de stad waar vroeger elke straathoek het blij begroeten van een vriend mij bracht?

Waar is de zon? D e vreugde van de terugkeer?

Waar is het lichte weerzien na de nacht?

Ik dwaal door Amsterdam. Het is gestorven, mijn oude vrienden zijn er niet meer bij.

Een donkere schaduw schuifelt somber mede, de doden lopen mee in eindeloze rij.

D e doden lopen mee in eindeloze rijen, er is geen straathoek waar de dode vriend niet wacht.

Hier heeft hij vroeger vaak met mij gesproken, tot deze gracht heeft hij mij weggebracht.

D e doden lopen mee in eindeloze rijen, uit dc gesloopte huizen staart nog hun gelaat.

Er is geen plein, geen straat zonder herinneringen, omdat de eindeloze rij steeds met me gaat.

Amsterdam, juni 1985

Eli Dasberg

dagelijks dicht-bij-de

ook voor het vervangen van uw oude gas- of olieketel. Met en zonder warmwater voorziening.

Nieuwendijk I75,tel. 244078 Leidsestraat 76, tel. 271900 Reguliersbreestraat 19, tel. 242994

SEDERT 1967

D. DRUKKER & Zn. N.V

VISHANDEL.-

Sarphatikade 12,1017 WV Amsterdam

Ruwe-

en geslepen

diamant

Al onze gerookte rabbinaal

vis is

toegestaan

MAASSTRAAT 27 AMSTERDAM -

TELEFOON 641072

SCHNABEL O FFC IA IL CttZd') service u < J T < t

Een goed 1987 A l onze adverteerders en uiteraard alle lezers wensen wij een gelukkig en voorspoedig 1987

MORRIS AUSTIN

Uitdeuken - spuiten - moffelen Autoreparaties - revisie - doorsmeren Tevens: financieringen, alle verzekeringen

'N LAAT ONS UW X AUTO VERZORGEN

Nederlands Auschwitz Comité

Schnabel - 2e Boerhaavestr. 17 - A'damTel. 020-653126

STENELUX Met de complimenten

van

Mineralen - Fossielen Sj.C. Mulder

J. MEERSCHWAM B.V.

AMSTERDAM-ROTTERDAM-BRUSSEL

AMSTEL D I A M O N D S

Amstel 208 1017 A H

Amsterdam

le J a c . v. C a m p e n s t r . 2 1072 B E A m s t e r d a m Tel. 020 - 62 14 90 Privé 86 08 93

Een mooie dode Zes miljoen is een statistiek. Eén geval is een tragedie. Een uitspraak van Simon Wiesenthal. Ongeveer midden april 1943 werd in het gehele concentratiekamp in Vught een ontluizing georganiseerd. Bij ons, mannenen vrouwengevangenen, werden toen de haren van oksels en schaamdelen weggeschoren. D e al onthaarde schrijnende plaatsen werden nog eens extra met lysol ingesmeerd. Het werd allemaal in de vroege voorjaarskou uitgevoerd.

In een niet afgebouwde barak voltrok zich het proces. Een onherbergzaam onderkomen, waar op de vloer grote plassen van het inregenen lagen. O p de spiralen stapelbedden dienden strodekjes, keurig op maat, tot beddegoed. Gloednieuw alles, het kamp was nog geen drie maanden in gebruik, maar wij prefereerden de ernaastgelegen eetzaalruimte. Daar brandde tenminste de kachel, waar wij ons praktisch de gehele nacht rondom verdrongen. Terug in de uitgegaste barakken vonden wij er onze achtergelaten kleren weer bruikbaar en van alle smetten gezuiverd. Oude afgedragen Nederlandse uniformen zonder knopen, die ter vervanging hadden gediend, konden weer opgeborgen worden. Onze dekens, wij hadden ze zo node gemist, ontvingen ons met intieme warmte en de kachel kon ons weer dienen.

D e Haftlinge van het zgn. Schutzhaftlager, uitgeteerd en veelal gewond tengevolge van honger en mishandeling, ondergingen als het kon nog een erger behandeling. Zij waren van het beruchte concentratiekamp Amersfoort naar Vught overgebracht. Zij werden eind januari '43 de eerste 'ingezetenen' van het kamp, dat toen nog niet gereed was. In die beginperiode stierven er dan ook dagelijks een o f meerdere aan de mishandelingen die zij in Amersfoort hadden ondergaan.

N u , weinige maanden later, waren zij nog weinig aangesterkt. N o g zie ik ze teruggaan, naar hun gerepareerde barakken. Twee aan twee marcheerden zij in de kou met hun lange magere benen als staken in hun klompen gestoken, het ranrsoen brood in de handen en, als zij die hadden, mer hun broekriem.

Maar al deze drastische maatregelen werden tot ons heil, onze zegen en bescherming uitgevoerd.

Polen ter vergelijking In Auschwitz ondergingen wij nog wredere behandelingen. (Tot aan de dood was erger mogelijk). Toen wij in maart '44 met een groot transport vanuit Vught via Westerbork in Auschwitz aankwamen, moesten wij de in Westerbork nieuw verworven kleren afleggen naast de sneeuwhopen en naakt het

badhuis instappen. Wij, de Vughtenaren, waren minder verrast. Wij hadden eerder een geringere voorbereiding meegemaakt.

Boven de wasbakken in barak 2 van het Auschwitz-stamlager stond met Vi meter grote letters geschilderd: "Ein Laus Dein Tod!!" en bij de kranen hing een waarschuwing tegen het drinken van het leidingwater (wegens dysenterie en buiktyfus). Bij het onderzoek van dit water in februari 1941 door dr. Zunker in opdracht van Himmler stelde deze vast, dat het zelfs voor het mondspoelen niet te gebruiken was. Ook de lucht was er zeer ongezond. Het waren factoren waardoor Auschwitz uitermate geschikt werd geacht om hun moordplannen uit te voeren. D e S.S.-(Schutzstaffel) bezetting daarentegen werd eerst gewaarschuwd en kreeg bevel zich tegen malaria en de diverse soorten tyfus te laten inenten.

D e enige maatregelen voor de Haftlinge tegen vlektyfus waren de ontluizingen. Daarom moesten zij (wij) naakt door het kamp gaan, ongeacht de weersgesteldheid, meestal door de dikgevallen sneeuw en bij vele graden vorst, 's Zomers moest je zelf proberen vlooien en wantluizen van je lijf te houden.

En dan de grote angst of je bij de selectie door de S.S.-keurmeesters niet aangewezen werd o m tot prooi voor de gaskamers te worden. Dat wilde zeggen, o f niet het moment gekomen was dat je, uitgeteerd tot een zgn. Muselman, gelijk slachtvee uitgezocht werd. Het Zyklon-B-gas (leverancier het I.G. Farbenconcern), had tweeërlei doel, waarbij de ontluizing een ondergeschikte functie had.

Het levensgevaarlijke in kartonnen bussen verpakte spul bestond uit gekristalliseerde op carbid lijkende korrels. Het hoefde maar aan de buitenlucht blootgesteld te worden om het dodelijke gas te ontwikkelen.

Weg voorlopig van de luizige toestanden Half juli stonden wij, Joodse mannen, voor ontluizing onwennig in Vught op de appèlplaats bijeen. Onwennig omdat wij de civiele kleren hadden moeten afleggen. Wij hadden de gestreepte synthetische stoffen plunje ervoor in ruil ontvangen.

N u hadden wij koper, fietsen, radio's, meubels, buren, naaste en verdere familieleden afgestaan en onze laatste burgerkleren op een hoop gegooid. Auschwitz overtrof Vught in deze ook weer. D e vrouwen werd er het haar afgeschoren, Duitse textielfabrikanten kochten het voor een haarzacht prijsje op, o m het tot stof te verwerken. Onze gouden tanden, voor zover wij die beza-

ten, werden geregistreerd, om ze er na ons sterven te kunnen uittrekken. Wij behielden nog slechts de H o o p van het Leven.

Het was die dag heerlijk zomerweer. Wij wachtten geduldig tot het gas uit de barakken weggetrokken zou zijn. We bekeken elkaar. Aan onze nieuwe kleren waren niet bepaald paskamers en kleermakers te pas gekomen. Lehman, de Lagerschreiber van het Joodse kamp (later zou hij het van het gehele kamp worden) had er in burger, met een ouderwets brilletje voor op zijn neus, als een intellectueel, beschaafd uitgezien. Met het eerste transport, eind januari '43, was hij van Westerbork naar Vught gekomen. Ik geloof dat hij bij uitzondering langzamerhand de S.S. enig respect heeft kunnen afdwingen. N u zag hij er in veel te grote kleren, die hem als grove zakken langs z'n kleine lichaam hingen, armetierig uit.

Enigszins uit protest ging Lehman vóór Saathoff, de S.S. Oberscharführer staan, om hem zijn lompen te tonen, zoals een kind een nieuw kostuumpje zou hebben laten bewonderen.

Saathoff de verschrikkelijke Lehman, een uitgeweken Duitse Jood, voelde wel aan hoe ver hij bij hen kon gaan, omdat hij hun taal sprak en contact met de kampoverheid had. Hij wist dat hij, gelijk 'De Jood van Rome' van Feuchtwanger moest optreden. En in het bijzonder met deze op en top in de arbeidsdienst opgeleide nazimilitair. Want deze na de oorlog gezochte en nooit gevonden oorlogsmisdadiger kon alleen maar grijnzen. Met zijn bedpissersbleke gelaatskleur, waardoor het leek o f hij nooit een sprankje zonneschijn gekregen had, werd hij door het gehele kamp gehaat en vervloekt.

O p een ochtend heel in het begin stonden wij ons te wassen in het waslokaal. Saathoff stond er plotseling middenin, sprong op een van onze mensen af en scheurde hem zijn interlock van achter finaal doormidden. Dat was 'n hardhandige les want de krabben over 's mans rug logen er niet om. Hij had zich naar de regel mer bloot bovenlichaam moeten wassen. O p een nacht had ik, ingedeeld bij de treindienst, meegeholpen een transport van nieuwkomers van de trein af te halen en na zeker twee uur meegelopen te hebben hen in een daarvoor leegstaande barak binnen te loodsen. D e tocht was zeer vermoeiend voor volwassenen en kinderen van alle leeftijden geweest, met bagage door bossen en mulle zand-sluipwegen. Saathoff had de leiding over de karavaan gehad en wachtposten hadden ervoor gezorgd dat die voltallig zou binnen komen.

Uit belangstelling en hunkerend naar nieuws uit Amsterdam zocht ik met nog enige jon-

tfohnfëettichb.v Suède- en Nappakleding

Showroom: Confectie C e n t r u m , 3e t o r e n , B e g . g r o n d K o n . W i l h e l m i n a p l e i n 29, A m s t e r d a m - W .

Telefoon 0 2 0 - 174364

KELTUM GOUD

PLEET &

ZILVER

a^drukkerij / ~ ( d e n o o r d s t e r b.v.

Dir. H. Van Heuvelen

UURWERKEN OPTIEK

Drukker &Vaal M A A S S T R A A T 33 - A M S T E R D A M - TELEFOON 793388

"afgesproken...

ELKE ZONDAG CHAMPAGNE BRUNCH van 1 1 . 3 0 - 1 4 . 3 0 Een riant b u f f e t m e t een rijke keuze uit w a r m e en koude g e r e c h t e n S m u l zoveel u w hartje begeert f 4 5 , 0 0 p.p.

Amsterdam

Voor al uw Handels Kantoor Reklame Familie 'Sinds 1905

drukwerk

Amsterdam-O. Schollenbrugstraat 22 Telefoon 020-65 52 01

Tteklantblijft bij

""Kalief

Con&Verdonck

Con & Verdonck heeft een uitstekende naam hoog te houden in de Perzische tapijtenwereld. Daarom, wat er ook gebeurt, de klant blijft kalief. En natuurlijk doen W I J er alle moeite voor om u goed te adviseren. Hoeveel perzen wilt u zien'' Tien, twintig, vijftig?^ Con & Verdonck ziet u graag komen.

Gonc\4fdonck Amsterdam-Den HaagRotterdam- ArnhemEindhoven

Vervolg van pag. 21 gens van de transportdienst de volgende ochtend de nieuwkomers op. O p hun beurt overstelpten zij ons met vragen. Moeders zaten hun kleintjes in hun armen te wiegen.

D e meeste mensen hadden geprobeerd wat te slapen o f zaten apathisch weggezakt o p de ruwe houten banken. Wij kwamen in gesprek met een net gekleed echtpaar. Ik meen mij te herinneren dat de Joodse raad van Amsterdam hem niet langer als functionerend medewerker had kunnen handhaven.

O m ze een weinig op hun gemak te stellen, belichtten wij het kampgebeuren van een kwasi optimistische kant en deden het voorkomen alsof wij de perikelen makkelijk aan konden. Ons gepraat scheen ze een weinig op te kikkeren. Wij raadden hun aan hun schoenen uit te trekken. Zittend deed de man ook zijn donkere colbertje uit en begon aan zijn witte gesteven boord te morrelen.

O p dat momenr kwam Saathoff, bij dag en bij nacht o p pad leek het, met orkaankracht binnenstormen. In een oogwenk had hij de situatie overzien en plantte zich voor onze vriend. Toen gaf hij hem een striemende pats in het gezicht. Vervolgens scheurde hij met één ruk zijn witte overhemd open, trok hem overeind en schreeuwde met een van drift overslaande stem: "Kun je niet eerbiedig in de houding gaan staan als er een militair binnen komt?" Vlugger nog dan hij verschenen was, stoof Saathoff weer w e g o m elders op zijn manier orde te scheppen. Vertwijfeld zonk zijn slachtoffer op de bank terug, zijn vragende ogen o p ons gericht houdend. Het bloed sijpelde uit de striemen in zijn gezicht o p zijn overhemd, als strengen bloedkoraal. Zijn hing als vleugels van een aangespoelde dode meeuw over beide schouders naar voren.

Wij van de ordedienst hadden onze plicht schromelijk verzaakt. Een der eerste orders van het kampreglement luidde: "Bij het verschijnen en binnentreden van een militair moet de dichrstbijzijnde Haftling in de houding springen en luid roepen: "Achtung!"

D e zich in lokaal o f nabijheid bevindenden moeten dan ogenblikkelijk een stramme militaire houding aannemen. Pas wanneer het bevel gegeven wordt: "Weiter machen", moeten zij doorgaan met waar ze mee bezig waren. Wanneer wij dat de nieuwkomers direct verteld hadden, zouden wij pas goede voorlichting hebben gegeven. Een verontschuldiging in de richting van de mishandelde man stamelend dropen wij beschaamd af.

in Arbeits-lager."

Met donderend geweld kwamen honderden vliegtuigen, n.b. op klaarlichte dag, ongehinderd overvliegen. Her leek wel een enorme grote zwerm ooievaars, zoals deze zich wel boven de N e g e v nabij Bersheba ophouden. Trots tuurden wij in onze pookjes (vodden jasjes) omhoog. D e verdwijnende planes hadden ons een enorme kick gegeven. Wij voelden ons niet meer hopeloos verlaren. Deze aanblik was realireit. Steeds hadden wij op vage berichten geteerd. Zij gaven ons weer het vertrouwen dat onze ellende tijdelijk was. Het kon n o g maar een poepie dagen duren. Naar de hemel wijzend riep Saathoff uir: "Dat zijn de onzen!" en stapte w e g naar de Kommandantur.

Meer dan drie en veertig jaar terugdenken Geen dagboekverslag dus. Ik meen dat voor de mannen die over het algemeen de vrijgegeven barakken betrokken hadden het leven van alle dag voortging. Bij de Joodse vrouwen was ook de civiele kleding voor de gestreepte gevangeniskledij verwisseld. Al vroeg de volgende morgen werd ik uit de barak gehaald. Ik moest de wacht betrekken bij barak 2 o f 3, waar het gas n o g niet uitgewerkt was, naar het scheen. D e bewoners waren n o g op het werk. Het waren mannen van de nachtdienst, textielwerkers. Mijn wachtcommandant (een groor woord) zette mij bij een der ramen aan de achterkant van de barak af en verdween weer naar die van ons. Een smalle regengreppel scheidde m i j van de muur. D e met dauw bedekte struiken tussen de gebouwen verspreidden frisse geuren. Stil verlaten stond er de barak. Ik keek naar binnen, waar ik alleen het erachter gelegen tweede en derde van de stapelbedden kon zien. Ik schrok mij ongeveer een

'Jullie zullen n o g op je blote knieën danken dat je deze kleren hebt gekregen", pareerde Saathoff Lehmann's optreden. "Het Durchgangslager is bij deze voor jullie veranderd

Twee S.S.ers en Lehmann kwamen op het raam af, kennelijk om een rapport op te maken. Ter plaatse hief Lehmann zijn been op tegen de pui en schuifelde met zijn schoen tegen de stenen onder het raam. Hij probeerde dat open te rukken. Het lukte tot op een kier. Toen wees hij de militairen op de krassen die hij zelf gemaakt had en riep: "Kijk, hier is hij erin geklommen." Een van de twee S.S.ers, hij had steeds met het gas in het kamp gewerkt, deed een gasmasker voor en rukte het raam verder open. Aan zijn robot-uiterlijk was zo niet te zien o f hij onder de indruk van het ongeluk was geraakt.

Wist hij overigens, dat misschien dezelfde dag zijn rotgenoten het transport van 2209 Nederlandse Joden naar Sobibor gevoerd en ter dood gebracht hadden met het ZyklonB-gas? O f wist hij van een transporr dar mogelijk om die tijd door zijn doodskoppenbrigade naar Birkenau gevoerd werd, waar de capaciteiten van de gaskamers vele malen groter was.

Ik werd naar mijn barak teruggestuurd. D e

Vervolg op pag. 25

Politie te Amsterdam

Voigno. , , • J

r

Door de Politie is mbealaggettomeu. ingevolge d e H h e t r e i i e n d e verordening, het radio-ont%üTY»foe*tel. toebehoord hebbende ÏTM\ • \uain.

'-

?

y_

Voornamen,;

r

v

' *V ~ ^ "

Ueboorteplnatu en «lattiui Adres. •

;

{< "*-, ( i , v -

, <» ^ - <--\ \ >„ i.- i„

Bijzonderheid van het toestel Fabrieksmerk

v

Xunimer.

Ander werk wachtte onze bevrijders

hartstilstand, want boven, op het derde bed, ontwaarde ik een mensenhoofd. Wild wreef ik mijn ogen uit. Waakte o f droomde ik? Ik stond daar alleen en onwetend.

Diep geschokt begreep ik de betekenis van het ongeluk, dat zich de afgelopen nacht o f reeds daarvoor voltrokken had. Toch lag de jongeman van rond twintig jaar daar zo te zien heerlijk rustig te slapen. Hier echter lag een van ons, door gas verstikt. Het was onvoorstelbaar dat de levensgeesten zijn lichaam hadden verlaten. Alleen het hoofd was zichtbaar buiten de strak getrokken deken. Zijn als bellefleuren blozende wangen hadden een verhoogde onnatuurlijke rode gloed, verdoezeld tot een matte lichtroze pasteltint. Een roonbeeld van lieflijkheid en rust. Er was geen enkel teken van geweld te onderkennen.

Type

*j } /

O

j v >

?;

T

ƒ

• •'*""*'. C 1 <• > • % 5 "V * {

* •'_*''!*.'*

v

>.< A %'

*,) '--**

• <u

?\'

1

y «1 AMSTERDAM.

v April 1041.

\.1J. Het apparaat moet, m otibesrliadtgden toestand weiden ingeleverd. Het herstellen \NN beschadigde apparaten moet op kosten van den bezitter geseliieden.

VERZETSMUSEUM AMSTERDAM Het is alweer een jaar geleden dat het Verzetsmuseum Amsterdam aan de Lekstraat 6 3 geopend werd. In het museum wordt een overzicht gegeven van het verzet tijdens de Duitse bezetting van 1 9 4 0 - 1 9 4 5 in al z'n verschijningsvormen. Hiertoe wordt gebruik gemaakt van een groot aantal authentieke voorwerpen en foto's, alsmede van video- en geluidsmateriaal. Zo zijn videofilms te zien van een marconist in actie en van een overval op een distributiekantoor. Op geluidsband vertellen onder andere deelnemers aan de aanslag op het bevolkingsregister in Amsterdam en aan de overval op de gevangenis aan de Weteringschans hun verhaal. Gebeurtenissen van vóór de oorlog worden door in de tentoonstelling opgestelde diapresentaties belicht. Veel aandacht krijgt de Februaristaking uit 1 9 4 1 , die gericht was tegen de jodenvervolging.

Het verloop hiervan wordt van uur tot uur weergegeven door middel van lampjes op een grote kaart van Amsterdam. Centraal punt in de tentoonstelling is de nagebouwde onderduikschuilplaats. Hieromheen is veel materiaal over hulp aan onderduikers verzameld, zoals vervalste persoonsbewijzen en bonkaarten. De illegale pers wordt uitgebreid getoond. Naast ruim 1 2 0 authentieke krantjes, is er onder andere een stencilmachine te zien, die wordt aangedreven door een fiets. Ook is er aandacht voor het "kleine" verzet, zoals voor de vele uitingen van trouw aan het koninklijk huis.

Op de bovenverdieping staan computers, waarmee bezoekers gegevens over het verzet kunnen opvragen. Even ver-

der kan men een kijkje nemen bij de tijdelijke tentoonstelling. Tot en met 4 januari staat hier de tentoonstelling "Etty Hillesum, Leven en Werk". Tot slot is er op de bovenverdieping een bibliotheek en een koffiehoek.

Het Verzetsmuseum Amsterdam is gevestigd aan de Lekstraat 6 3 in Amsterdam-Zuid. Het is geopend van dinsdag tot en met vrijdag van 1 0 . 0 0 - 1 7 . 0 0 uur en op zaterdag en zondag van 1 3 . 0 0 - 1 7 . 0 0 uur. Op Eerste Kerstdag en op 1 januari is het museum gesloten. Op Tweede Kerstdag geopend van 1 3 . 0 0 - 1 7 . 0 0 uur.

Toegangsprijzen: volwassenen f 3 , 5 0 / kinderen tot 1 6 jaar en houders van Pas-65 f 1,75 / museumjaarkaarthouders gratis.

Pegasus

voor b o e k e n t e g e n f a s c i s m e e n racisme Hansje G a l e s l o o t / S u s a n Legêne

Partij in h e t verzet D c C P N in d c t w e e d e w e r e l d o o r l o g }81 pagina's, incl niet e e r d e r g e p u b l i c e e r d e en d o c u m e n t e n

ƒ

foto's

35,35

het b e r o e m d e epos in drie delen van

Dé specialist

T h e u n de Vries: Februari

ARCHIEFVERNIETIGING

ƒ 105,-

J O BLIK OUD-PAPIERHANDEL Vliegtuigstraat 8 Telefoon 155358-

overal in d e b o e k h a n d e l

O

Kraan/J

Brasser

W i t t e K o , herinneringen uit h e t g e w a p e n d verzet ƒ25,O v e r a l in de b o e k h a n d e l

Uitgeverij Pegasus Leidsestraat 25, 1017 NT Amsterdam

Hoorzitting Wegens "onvaderlandslievend gedrag" werd de diensrrijd van Rost van Tonningen vanaf 15-09-1941 tot 6-08-1945 niet bij zijn pensioenberekening betrokken.

Wegens ""onvaderlandslievend gedrag" van zijn weduwe waren we met 22 organisaties aanwezig op 24 november j.1. bij de hoorzitting van de Tweede Kamer.

Iedereen had een ander verhaal, maar eigenlijk verschilde het niet zoveel van elkaar. We streefden immers naar hetzelfde: het stopzetten van het pensioen van mevrouw Rost van Tonningen.

Sommigen van ons noemden de feiten, anderen gaven de emotionele achtergronden

Amsterdam-Zuid in oorlogstijd Ter gelegenheid van de onthulling van het monument "Markt voor Joden" in de speeltuin Gaaspstraat op 3 november j.1., maakte de schrijver Dick Walda een aantal interviews met oud-buurtgenoten van "de speeltuin", later "Markt voor Joden". Aangrijpende gesprekken met enkele Joden die de

uit de oorlog tot en met vandaag.

We probeerden het inlevingsvermogen van de grotendeels jongere kamerleden te stimuleren. En dat is gelukt. Doordat alle sprekers op waardige wijze de misstanden ten aanzien van mevrouw Rost van Tonningen en vaak ook de misstanden nu ten aanzien van mensen die in de oorlog hebben geleden, aantoonden, ging er een wereld open voor sommige volksvertegenwoordigers.

Daarom is het zo goed, dat de hearing er was, omdat nu glashelder naar voren werd gebracht waarom het pensioen van mevrouw Rost van Tonningen moet worden gestaakt. N i e t alleen om haar verderfelijke

oorlog overleefd hadden en andere oudbewoners uit de Rivierenbuurt.

Ikzelf woonde er ook, ik heb het drama van terreur en vervolging op de voet gevolgd en aan den lijve ondervonden. Al wil men het verleden verdringen o f vergeten, dat is onmogelijk. Elke keer opnieuw bij een onverwachte ontmoeting met lotgenoten o f een korte wandeling door de buurt herleeft het verleden alsof het gisteren was.

Dick Walda heeft de sfeer voortreffelijk weergegeven evenals dat het geval is op de indringende foto's van MattheĂźs Engel. Een

Vervolg van pag. 23 drie mannen hebben natuurlijk een diepgaand onderzoek ingesteld, hoe het ongeluk had kunnen gebeuren. Intens moest er naar de oorzaak en ook naar schuldigen worden gezocht. Diep getroffen beleefden wij die dag het door het gehele kamp bekend geworden drama.

B., een kleine Joodse Duitser, een gezien en beminnelijk man, had in Amsterdam een confectieatelier gehad. Vanwege zijn kennis van zaken, denk ik, had hij hier in Vught leiding gegeven op een atelier in de Werkstatt.

Daarna werd hij in het ongelukshuis als barakleider aangesteld. D e sympathieke man werd als de schuldige aangewezen. Hij zou een hem fataal geworden fout hebben gemaakt, bij het aftellen van zijn mannen, toen zij de barak voor de verkleedpartij hadden verlaten.

Met het eerstvolgende transport naar Polen werd hij als strafgeval meegestuurd. Uiteindelijk zijn wij Joden daar allemaal terecht gekomen en gestraft.

Het concentratiekamp Vught was weer Durchgangslager geworden.

Jacques I. Furth

Treblinka, naar dia van Jacques I. Furth

invloed op sommige mensen van vandaag, niet alleen o m haar historische vervalsingen.

Maar vooral, omdat er honderden onaangehoorde verhalen zijn, onverwerkt verdriet, onverwerkte woede. We zijn immers alle maal zo flink. Als je in het verzet zat, hoef je daarvoor niet beloond te worden. Als je in het kamp niet doodging, moest je verder gelouterd en flink door het leven gaan.

Maar zo zit het niet in mekaar. We leven.

Met alle vreugde en met alle onuitwisbare pijn. Het enige dat de regering, in welke vorm dan ook, positief kan bijdragen is recht en rechtvaardigheid.

Wij stelden onze kamerleden in staat tot oordelen. O p de uitkomst tot nu toe kunnen we trots zijn. Met z'n allen!

Frieda Menco, december 1986

boek vol herinneringen voor diegenen die getuigen waren, een boek voor jeugdigen over een verschrikkelijke periode in ons land. Voor jonge lezers tevens een waarschuwing "opdat het nooit meer gebeure...."

'Amsterdam-Zuid in oorlogstijd' wordt uitgegeven door de werkgroep "Markt voor Joden" en kost Ć&#x2019; 14,95. Het is verkrijgbaar in talrijke boekhandels en in de speeltuin, Gaaspstraat 8 Amsterdam-Zuid, telefoon 020-440866.

Eva Furth

Tot z i e n s in Jerusalem

ISRAËL Het land van 1001 gezichten Rome?

Neen Israël. Een van z'n meer dan duizend gezichten.

Je moet er de weg weten. De weg langs de surf- en duikplaatsen.

De weg langs de Joodse, Christelijke en Mohammedaanse heilige plaatsen.

De weg weten langs de bloemen en de beken. Langs de moderne beeldenparken.

NearEast Tours weet de weg. Is dan ook al meer dan 30 jaar aktief, je mag wel zeggen gespecialiseerd op het gebied van reizen naar Israël. Groepsreizen, tours met Nederlandse gidsen maar ook op maat gesneden bezoeken aan het Heilige Land.

Een land met veel oude kuituur en traditie maar ook bruisend, dynamisch jong en expansief.

Net als wij van NearEast Tours.

Wij weten er écht alles van. Vraag onze kleurrijke en informatieve gids bij uw reisbureau of bel direct.

NET, de operator met duizend-en-één mogelijkheden.

020-24.33.50

Auschwitz en Israël 1 9 4 5

1 9 8 6

Verslag van het tweejaarlijks symposium over de vende dichters en de niet-Joodse N e d e r geschiedenis van de Joden in Nederland, dat af- landse auteurs schijnt er niet geweest te wisselend in Nederland en in Israël plaats vindt zijn. binnen het kader van het Cultureel Accoord tussen Dr. R o b e r t C o h e n van de Universiteit van Nederland en IsraU. Haifa hield een uiterst boeiend referaat over H e t is symbolisch, een verhaal v o o r h e t herd e n k i n g s n u m m e r geschreven in Tel Aviv.

Twee en veertig jaar geleden, begin december 1945, was de ellende n o g steeds o p haar h o o g t e p u n t . D e crematoria in Auschwitz hadden juist o p g e h o u d e n te werken, maar in Auschwitz en de satellietkampen deden de bewakers alsof h e t Duizendjarig rijk van Hitler werkelijk b e g o n n e n was.

de economische achteruitgang van de J o d e n in Suriname in de 18e eeuw, een eeuw waarin veel plantage-eigenaren h u n bezittingen verloren en naar de hoofdstad Paramaribo verhuisden o m aldaar beroepen te gaan uitoefenen die geacht werden typisch J o o d s te zijn.

Sefardisch en Asjkenazisch O p 8 december 1986 spreekt prof. Katz uit Tel Aviv over H e n r y Jesse, die in de 17e eeuw in Engeland over een ander duizendjarig rijk sprak, n.1. een zoals beschreven in de O p e n b a r i n g van J o h a n n e s .

Hieruit blijkt al onmiddellijk h o e veelzijdig dit symposium geweest is, v o o r sommigen zelfs te veelzijdig en te overladen.

D e drie en een halve dag die we in Tel Aviv doorgebracht hebben, lieten ons - de ca. 100 d e e l n e m e r s - weinig tijd v o o r andere activiteiten. H o o g s t e n s tussen de middag even het 'Museum voor de Diaspora binnen wippen.' ( E é n van de mooiste musea van Israël.)

H e t begon al de eerste avond m e t de welkomsttoespraak van de Nederlandse ambassadeur in Israël, die aan de b e t r o k k e n h e i d van de eerste Nederlandse J o d e n bij de 80 jarige o o r l o g refereerde, gevolgd d o o r dr. J. Michman (Melkman) die sprak over de J o o d s e i n h o u d van het vooroorlogse N e d e r landse J o d e n d o m .

H e t J o o d s e aandeel in de Nederlandse politiek - vooral de linkse poliriek - was g r o o t .

Toch verliep de culturele - en sociale assimilatie, zelfs in h e t tolerante Amsterdam, langzamer dan b.v. in h e t antisemitische Berlijn van na de eeuwwisseling. Hoezeer o o k geassimileerd, er w e r d besneden, vrijwel iedere J o o d kreeg een Choepa en er werd J o o d s begraven.

D e eerste volle dag werd een aantal inleidingen g e h o u d e n over de contacten tussen de J o d e n in A m s t e r d a m en de J o o d s e gemeenschappen in Saloniki en Venetië.

Prof. van der Heide uit Leiden sprak over Hebreeuwse poëzie in de 17e eeuw, een poëzie die twee v o o r n a m e aspecten had: liturgische en poëtische. Hierbij werd opgemerkt, dat de H e b r e e u w s e poëzie niet alleen de schoonheid diende, maar zeker o o k religieuze waarde had.

Veel contact tussen de Hebreeuws schrij-

H e t h o o g t e p u n t van die dag was echter prof. Kaplan (Jeruzalem) die een voordracht hield over de verhouding tussen de Sefardische en de Hoogduitse J o d e n in de 17e eeuw in Amsterdam. H e t is de Portugese J o d e n gelukt o m de Amsterdamse stadsbestuurders w e t t e n te laten uitvaardigen die tegen de veel armere Hoogduitse J o d e n waren gericht. Er was een verbod o m te bedelen van kracht, en bovendien een b e p e r k i n g van h e t aantal Asjkenazische J o d e n dat v o o r ondersteuning in aanmerking k o n k o m e n .

H e t lukte onze Portugese v o o r o u d e r s eveneens de immigratie van Asjkenazische J o d e n in N e d e r l a n d te beperken, terwijl tegelijkertijd geld werd ingezameld o n d e r de welgestelde Portugezen o m de emigratie van H o o g d u i t s e n vanuit Nederland te bevorderen.

G e m e n g d e huwelijken - tussen Asjkenaziem en Sefardiem - waren d o o r de parnassiem verboden o p straffe van in de ban g e daan te worden.

D e ochtend van de tweede dag was gewijd aan de h o u d i n g van koning Willem I (18151840) t.o.v. de J o d e n . Interessant is h e t waar te nemen dat tijdens zijn regering de J o o d s e o r t h o d o x i e zich verzette tegen de d o o r N a poleon ingevoerde gelijkberechtiging; m e n was bang dar hierdoor de assimilatie zou toenemen. E é n van de conclusies van deze d o o r mevr. O . Vlessing (Gemeente-Archief Amsterdam) gehouden lezing trok de aandacht: de liberale politiek van Willem I t.o.v. de J o d e n was deel van een Masterplan; alle geloofsgemeenschappen zouden gereorganiseerd m o e t e n worden teneinde ze volledig o n d e r staatscontrole te brengen.

Drs. Selma Leydesdorff hield een interessanr b e t o o g over de politiek van de G e m e e n t e Amsterdam t.o.v. het J o o d s e proletariaat in de dertiger jaren. Deze bevolkingsgroep, die vooral rond de eeuwwisseling g e k e n m e r k t

werd d o o r vuil en lawaai, heeft in h e t begin van deze eeuw een stormachtige ontwikkeling doorgemaakt en mede leiding gegeven aan de m o d e r n e arbeidersbeweging.

H e t onbegrip vóór en de onwetendheid óver de cultuur van deze g r o e p was verbluffend, vooral in de kring van sommige ambtenaren.

'Deze mensen m o e t e n rijk zijn, ze eten kip o p vrijdag, en wie kan het zich permiteren kip te eten o p een g e w o n e werkdag'? Aldus een onderzoeksambtenaar van Sociale Zaken Zaken.

Later hield dr. H e n r i ë t t e Boas een verhaal over de wijze waarop de Shoah in N e d e r l a n d herdacht werd en w o r d t .

Drs. J o e l Cahen 0oods Historisch M u s e u m ) besprak de komst van O o s t - J o d e n uit België naar Scheveningen in 1914, en de J o o d s e gemeenschap van Scheveningen 'die haar eigen Mikwa, de N o o r d z e e had'. Een mikwa is een ritueel bad.

Voor ons van h e t grootste belang waren uiteraard de verhalen van prof. Hans Blom (Amsterdam) over de Nederlandse J o d e n als slachtoffers in de concentratiekampen, en van prof. J . Bastiaans (Leiden) over 'Isolatie en Mentale Bevrijding'.

Meer Nederlandse slachtoffers In prof. Blom's voordracht was h e t v o o r de zoveelste keer treffend en o n t m o e d i g e n d o m wetenschappelijk o n d e r b o u w d te m o e ten beluisteren h o e onverschillig de N e d e r landse bevolking in het algemeen t.o.v. de J o d e n v e r v o l g i n g stond, van een afstand (Londen) en van dichtbij ( D e n Haag) voorgegaan d o o r een onderdanige en ulrracorrecte, onverschillige lagere en hogere overheid.

Blom zette uitvoerig h e t verschil tussen België, Frankrijk en N e d e r l a n d uiteen, waarbij Nederland voor wat betreft h e t verzet tegen de Duitsers er betrekkelijk slecht af kwam. M e t b e h u l p van grafieken werd ook n o g eens aangetoond dat zowel in percentage als in reële cijfers o n d e r de N e d e r l a n d s e j o d e n meer slachtoffers zijn gevallen dan in de overige bezette landen.

In N e d e r l a n d verliep de deportatie zo gladjes dat Eichmann eens o p g e m e r k t heeft: 'Vanuit Nederland rijden de (deportat i e t r e i n e n zo regelmatig dat h e t een genoegen is het gade te slaan'.

D e Belgen boden veel meer verzet, misschien o n d e r invloed van de in 1914-1918 opgedane ervaringen m e t de Duitsers.

H e t traditionele respect van de N e d e r l a n d e r voor zijn overheid is hier ongetwijfeld van invloed geweest. Daarboven speelde een rol dat de Belgische regering in ballingschap zich veel vaker en veel heftiger heeft uitgesproken dan de Nederlandse regering in Londen. ( H e r i n n e r d w o r d t aan het feit dat

Huiskapsters opgelet!

V o o r al u w p r o f e s s i o n e l e h a a r p r o d u k t e n

Thilène

•

Permanent produkten

•

Haarverfprodukten

•

Haarherstellende produkten

•

C o u p d e Soleil p r o d u k t e n

DORITA'S

BOETIEK

Kinkerstraat 178 Tramhalte 7 - 17

Beethovenstraat 30 — Amsterdam Winkelcentrum, Binnenhof 35 — Amstelveen

Tel.: 020 - 1 6 4 0 5 8

Amsterdam

T E I D E M B.V. Import beenbekleding voor dames-heren en kinderen PRODUCTIEWEG 52

TEL. 071 - 8 9 9 2 4 5

Bekouw Mendes.

Assurantiemakelaars voor Nederland en de wereld.

Bekouw Mendes G e b o u w Amstel Poort, Mr. Treublaan 7, 1097 DP A m s t e r d a m Postbus 3863, 1001 AR Amsterdam. Tel • 020-5556911 Telex: 11699 b e m g nl. Telefax. 020-681940

ZOETERWOUDE - RIJNDIJK

O P P E N H E I M SPEZIAL II INTERNATIONAL INVESTORS INCORPORATED ENZ.

P e r s o o n l i j k e A d v i e z e n aan Beleggers, o o k voor bescheiden bedragen

A . v a n d e Rhoer Hortensiastraat 1 2 4 8 1 8 G M BREDA Tel. 0 7 6 -

135749

vervolg van pag. 27 de toenmalige minister-president Gerbrandy desgevraagd heeft toegegeven dat het lot van de Nederlandse Joden in de kampen nooit in de ministerraad in Londen aan de orde is geweest. N o o t van de schrijver) Blom's eigen conclusies waren dat: - zijn lezing meer vragen opwierp dan antwoorden gaf; - de Duitse burgerregering in Nederland zeer bekwaam was; - zowel de bevolking als ambtenaren braaf en gehoorzaam aan de uitvoering van de Duitse maatregelen hebben meegewerkt; - de Joodse gemeenschap in Nederland té geassimileerd en té geïntegreerd in de samenleving was, en eveneens in het algemeen te volgzaam en te gehoorzaam. Dit ondanks het feit dat het Joodse verzet in percentage groter is geweest dan dat van de andere bevolkingsgroepen. n.b. Vastgesteld is, dat dit Joodse verzet moeilijk is te kwantificeren omdat er nauwelijks specifiek Joodse verzetsgroepen zijn geweest, de Joden maakten deel uit van 'gemengde' verzetsgroepen; - veel Joden dachten dat de Joodse Raad een beschermende factor zou zijn.

Een van de vele vragen die in het boeiende betoog van prof. Blom onbeantwoord bleven was: Waarom was de sterfte onder de Nederlandse Joden in de kampen groter dan bij anderen?

Trauma en therapie Prof. Bastiaans zei hierover later: Zowel de integratie, die in Nederland veel groter was dan b.v. in Polen, maar ook ons gebrek aan fantasie kunnen hier een rol hebben gespeeld.

In een voor leken begrijpelijke taal, met behulp van voorbeelden uit zijn praktijk (een enkele misschien herkenbaar) en met dia's zette hij uiteen wat het betekent in een staat van traumatisering te verkeren, een situatie waarin de patiënt door een groor gevoel van onmacht beheerst wordt, waarin hij gefixeerd is en bovenal een situatie waaruit hij zich zelf niet kan bevrijden.

Bastiaans gaf gelijktijdig het doel van de psychiatrische hulp aan: de onmacht van de patiënt omzetten in een gevoel van welbevinden. Ook de stadia waarin een patiënt zich kan bevinden werden vermeld: - toestand van shock; - alarmtoestand; - aanpassing, gevolgd door vechten tegen de ontstane situatie; - aanpassing, aanvankelijk gevolgd door 'vechten', maar daarna 'vluchten'; - aanpassing door vlucht in de ontstane situatie; Dan: uitputting, gekenmerkt door een verhoogde behoefte aan veiligheid, bescher-

Naar foto van verloren gegaan werk van Max van Dam ming en 'dichtbij' zijn.

Tenslotte: hysterie, waarin de patiënt aanhoudend en doordringend 'schreeuwt' o m hulp.

Vanzelfsprekend werd ingegaan op het eventuele -spaarzame- gebruik van bepaalde chemische hulpmiddelen bij de behandeling, waarbij duidelijk werd gemaakt dat door het gebruik van deze middelen de behandeüngstijd soms tot 50 uur teruggebracht kan worden. Bij conventionele analyse zou ca. 600 uur nodig zijn.

Prof. Bastiaans merkte op dat het K.Z.syndroom doorgaans een accumulatie is van ervaringen opgedaan tijdens de Tweede Wereldoorlog en ervaringen uit de kindertijd.

D e slachtoffers-patiënten volharden ofwel in hun rol van slaaf o f ze werden (en bleven) overheersers, 'meesters'.

Alleen Bastiaans mocht de vastgestelde spreektijd met meer dan 50% overschrijden.

Bij gebrek aan tijd werd de volgende dag een vragenuur voor belangstellenden ingelast.

Uit dat vragenuur enkele sleutelwoorden: levensverwachring (in kampen) kon verhoogd worden door 'Fighting Spirit'; 'herdenken is deel van de therapie'.

Dit laatste brengt mij terug bij mijn uitgangspunt: In 1986. Auschwitz en Israël.

Twee en veertig jaar geleden werd getracht de Joodse geestkracht te breken en vormden de Joden de meest vertrapte groep in Europa. Uit die ongelijke strijd is een land geboren waar elke stap, ook wanneer hij vooi het eerst gezet wordt, vertrouwd is, waar elk bezoek je méér ontroert. Een land dat een van zijn zonen, ook al woont hij in het buitenland, eert omdat hij de Nobelprijs voor de Vrede heeft gekregen.

Twee en veertig jaar na de selecties, de gaskamers, de crematoria, de dodenmarsen en

de vernederingen ontroert het enorm o m het Cardo in Jeruzalem, het hart van de oude Jodenbuurt, te zien. O m bij de Westelijke Tempelmuur een stil gebed uit te spreken.

Twee en veertig jaar na dato komen Joodse en niet-Joodse wetenschappers en geïnteresseerden in Israël bijeen om over de geschiedenis van de Joden in Nederland te praten.

Deze oorlog, de oorlog van de geest heeft Hitier N I E T gewonnen.

Het Volk Israël Leeft, mét en dóór zijn geschiedenis.

Tel Aviv/Uithoorn, december 1 9 8 6 .

Ab Caransa

Menswaardig bestaan een grondrecht Vier federaties van oorlogsveteranen, krijgsgevangenen, verzetslieden en oorlogsslachtoffers zijn met delegaties uit 25 landen van 1-3 december 1986 te Wenen bijeen geweest. Opening en slotzitting werden voorgezeten door onze landgenoot W.Ch.J.M. van Lanschot.

Men drong aan op stopzetting van de wapenwedloop, vermindering van kernwapens en het uitbannen van chemische en biologische wapens.

Menswaardig bestaan is een grondrecht, aldus de slotverklaring.

Succes door energie

Wereld's g r o o t s t e speciaalzaak v o o r N a p p a en suﾃｨde k l e d i n g

Dinkgreve

HANDELSOPLEIDING

Boekhouden M.O. S.P.D. M.B.A. Marketing Informatica

Praktijkdiploma's Boekhouden Talen Typen, Steno Middenstandsdiploma Ondernemersdiploma's (Erkende I.M.O.-opleiding)

Exclusieve

en

kleuren

133-143

HET DUMPPALEIS Nieuwendijk 153 - Nieuwendijk 71

NIEUW: Secretaresse notuleren KANT.: WILLEMSPARKWEG 31,1071 GP AMSTERDAM

761176

AMSTERDAM

D e g r o o f s f e en gesorteerde

best

speciaalzaak

voor

vrijetijdskleding

LES-ADRESSEN IN * * * * * * *

modellen

NIEUWENDIJK

AMSTERDAM ZUID AMSTERDAM WEST AMSTERDAM NOORD AMSTELVEEN PURMEREND HOORN ZAANSTAD Lid van de V.B.M.O. - vraag prospectus - lid van V.P.O.

H.H. Emigranten 1 0 % korting

GEDIPLOMEERDE

OPTICIENS

drukkerij H e i e r m a n n Van Hallstraat 685

1051 H G Amsterdam

Tel. 840505

TELEFOON 020-166927

O o k de drukkers van dit blad

SIMON SPEYER N.Y.

MICHAﾃ記 PAPPIE MAKELAARDIJ O.G.

Hogeweg 10, 1098 C B Amsterdam. Tel. 020-655606*

Alphen aan de Rijn IMPORT窶｢EXPORT

De les van Auschwitz n Fatale gevolgen van uitschakelen van de Tien Geboden In h e t n u m m e r van m e i 1986 v e r s c h e e n mijn eerste stuk o v e r dit o n d e r w e r p .

E e n h e r i n n e r i n g aan d e g e d a c h t e

die

daaraan t e n g r o n d s l a g lag, m o g e hier volgen.

D e oorzaak van alle g e l o o f s v e r v o l g i n g is door

de e e u w e n h e e n dezelfde:

een

m a c h t h e b b e r , e e n p e r s o o n o f e e n instelling, verklaart zich t o t G o d o p aarde o f althans m e t g o d d e l i j k g e z a g

bekleed.

H i e r u i t w o r d t h e t recht afgeleid o v e r de g e w e t e n s van de o n d e r d a n e n te heersen, h e t e n i g e m i d d e l o m zich van h u n v o l strekte g e h o o r z a a m h e i d te v e r z e k e r e n .

Zij m o g e n n i e t z e l f d e n k e n , er w o r d t v o o r h e n g e d a c h t . W a t zij te d e n k e n e n te g e l o v e n h e b b e n , verschilt naar tijd e n plaats, maar d e m e t h o d e o m die g e e s t e lijke g e h o o r z a a m h e i d te b e r e i k e n is altijd d e z e l f d e : d r e i g e n m e t d w a n g m a a t regelen en uitroeien.

Van z o ' n s y s t e e m h e b b e n de J o d e n vano u d s h e t m e e s t g e l e d e n , o m d a t zij, als e n i g e m o n o t h e ï s t e n te m i d d e n van p o l y theïstische v o l k e n , g e e n andere

God

m o c h t e n a a n b i d d e n dan de G o d van Israël. H e t

Oude

Testament

vermeldt

daarvan duidelijke v o o r b e e l d e n , die in mijn artikel in h e t n u m m e r van januari 1986 g e n o e m d zijn.

D e christelijke K e r k b e g o n m e t d w a n g en

geloofsvervolging,

nadat

Keizer

Constantijn zijn residentie in de vierde e e u w van R o m e naar

Constantinopel

v e r l e g d had. D e Paus, b i s s c h o p van R o m e , b e d u c h t v o o r verlies v a n zijn gezag, verklaarde de S t o e l van Petrus heilig; w i e daarop plaats nam, k r e e g goddelijk gezag.

De

keizer

in

heim gehouden. Deze wordt schuldig geacht, tenzij hij zijn onschuld bewijst. D e wereldlijke overheden moeten de vonnissen van de Inquisitie kritiekloos ten uitvoer brengen als sterke arm van de Kerk. D e straffen waren: levend verbranden, levend begraven, in een zak in een rivier gooien o f gevangenisstraf.

Luther bestreed de goddelijkheid van het kerkelijk gezag en stelde gehoorzaamheid aan zijn persoonlijke, aan de Heilige Schrift gebonden geweten boven gehoorzaamheid aan de Heilige Stoel. Daarom werd hij in 1 5 2 1 geëxcommuniceerd. Een van de stellingen waarom hij veroordeeld werd, luidde: "Verbranden van ketters is tegen de wil van de Geest." De wereldlijke overheid moet het kwaad met straf bestrijden, anders worden de schapen door de wolven verslonden. Maar in geloofszaken mag de wereldlijke overheid geen dwang aanwenden, want men kan niet dwingen tot geloven, alleen tot huichelen. Hij kende Kerk en Staat twee functies toe, doch beide zijn onderworpen aan de Tien Geboden. D e eerste tafel betreft de verhouding tussen God en de mensen, de tweede de verhouding van de mensen onderling in de maatschappij. Deze constructie zou meebrengen, dat een wereldlijke overheid meer dan één geloof zou kunnen tolereren, maar dat g e l o o f zouden de aanhangers dan zelf moeten organiseren.

Daartoe bleek het Duitse volk niet in staat.

D e organisatie werd daarom aan de wereldlijke overheden opgedragen, wat geleid heeft tot de landskerken. D e vorst bepaalde het geloof; wie het daarmee niet eens was kon vertrekken.Wiens rijk, diens geloof, werd de regel, ook in vele andere landen.

Het was tegen de oorspronkelijke bedoeling van Luther, maar het voorkwam brandstapels.

Constantinopel

s c h r e e f naar h e t v o o r b e e l d van alle O o s terse d e s p o t e n zijn o n d e r d a n e n

voor

w a t zij te g e l o v e n h a d d e n . D i t leidde ert o e , dat de paus t e v e n s keizer w e r d o v e r h e t "Westen e n d e keizer t e v e n s paus over het Oosten.

In het Westen leidde de vergoddelijking van de Stoel van Petrus tot de leer: de Kerk bepaalt wat waarheid is. Alleen de waarheid heeft rechten. D e dwaling heeft geen rechten, zelfs geen recht van bestaan en moet uitgeroeid worden. Dat kan alleen door de dwalers uit te roeien. D e Inquisitie spoort de dwalers op. Iedereen is verplicht daaraan mee te werken door beloeren en afluisteren.

Aanbrengers worden ruim beloond en de namen worden voor de aangebrachte ge-

Oranje tegen brandstapels In de Nederlanden, onder Spaans bestuur, bleven de brandstapels knetteren. Hiertegen heeft de Prins van Oranje hevig gefulmineerd in zijn beroemde rede op oudejaarsdag 1564 in de Raad van State. Hij sprak geheel in de geest van het genoemde geschrift van Luther, soms letterlijk. D e invloed van zijn moeder, die haar zonen inprentte: nooit het beginsel van gewetensvrijheid prijsgeven, deed zich gelden. Met gewetensvrijheid als doel begon hij de strijd tegen Spanje. Aan hem is het te danken dat de noordelijke Nederlanden een veilige haven werden voor wie vervolgd werden o m hun geloof; ook voor de Joden, die elders

werden weggejaagd o f daar geen leven hadden, vervolgd o f getreirerd werden, omdat men hun de dood van Jezus bleef verwijten en omdat zij zich niet bekeren wilden. Algehele godsdienstvrijheid kon niet ingevoerd worden, omdat de paus elke steun aan de opstand tegen de koning van Spanje had verboden. Daardoor waren niet alle R.K. Nederlanders te vertrouwen. Dat waren de Joden wel, zij mochten hun synagogen bouwen. Alleen leden van de Volkskerk mochten bestuursambten bekleden, maar een wettig bestaan als burger hadden ook alle anderen. Het belangrijkste recht van de mens, de gewetensvrijheid, was gegarandeerd, en wel reeds sinds de Unie van Utrecht van 1579, waarvan artikel 13 de Inquisitie afschafte. Toen kort vóór de Franse revolutie ook hier te lande geroepen werd om een grondwet, gebaseerd op de rechten van de mens, en Patriotten zich over het stadhoudersambt gingen beklagen bij de Franse revolutie-voorman Mirabeau, bracht deze hun in een geschrift onder ogen: "dat uw land het enige van Europa is, waar een nieuwe wetgeving niet noodzakelijkerwijs gefundeerd moet worden op vroegere dwalingen." Inderdaad had men hier bij de Bataafse omwenteling slechts de privileges van de Volkskerk af te schaffen en huwelijkssluiting op het gemeentehuis voor iedereen verplicht te stellen om de gelijkheid van de burgers voor de wet in te voeren.

Rechten van de mens en Tien Geboden Aan de rechten van de mens lag de bijbelse gedachte ten grondslag, dat alle mensen gelijkwaardig zijn als schepselen Gods, maar alle verschillend. D e Franse verklaring van de rechten van de mens en van de burger was hoofdzakelijk opgesteld door de Hugenootse advokaat en predikant Rabaut-SaintEtienne. Hij vergeleek de verklaring met het evangelie: het goede nieuws voor de nederigen en een dwaasheid volgens de wereld. D e rechten van de mens zijn echter bij gelovigen in opspraak gekomen, omdat zij aan het begin van de Franse grondwet bleven staan toen de revolutie tot terreur was gedegenereerd. Maar dat zegt niets over de waarden van die rechten op zichzelf. Toen de terreur voorbij was, stond aan het begin van de constitutie van 5 fructidor an III ( 2 2 augustus 1795): Verklaring van de rechten en de plichten van de mens en van de burger." In de afdeling plichten luidt artikel 2:

"Alle plichten van de mens en van de burgers vloeien voort uit deze twee beginselen, door de natuur in alle harten gegraveerd: D o e een ander nier wat gij niet zoudt willen dat een ander

ECHT WAAR V O O R JE GELD

Diamonds Direct Herman Schipper BV

Waar uw sieraad een belegging en uw belegging een sieraad is.

Official Omega-, Juvenia- and Ebel dealer.

Heiligeweg3.Tel 020-236572 RokinlI.Tel 020-237869 Amsterdam

HEMA M E U L E N H O F F Fotografie Roman Vishniac A Vanished

See

morris u

World

E e n i n d r u k w e k k e n d beeld van de joodse samenleving v o o r de Holocaust.

before you buy your real sheepskin coat.

Uitgebreide sortering dames- heren-en kinder suedenappa-en lamsvacht jassen.

ca 2 0 0 foto's in duotone, groot formaat, Engelstalig, paperback f59,50/bfrll90

Met een voorwoord van Nobelprijswinnaar voor de vrede Elie Wiesel.

Haarlem: Barteljorisstraat, TeL (023) 312655 Amsterdam: Leidsestraat, (bij Koningsplein), Tel. (020) 22 35 96

In de b o e k h a n d e l verkrijgbaar.

MEULENHOFF AMSTERDAM

M

Overspoeld In de stilte van rekkende nachten als de zinnen schrap staan tegen de rand van de slaap dan trekt het heimwee mij terug en herleef ik het land waar regen aan de ruiten weent en waar het groen fluweel zoomt aan drachtigzware koeienlijven Ieder voorjaar krimpt daar weer de afstand tussen mens en bloem de geur van verse mest stijgt er dan aarzelend uit de dikke klei en vogels vliegen pikkend af en aan ondanks het verre wielgezoem op de betonnen weg

Bevend in het bewustzijn van verglijding ruist daar de tarwe van het alledag door zandlopers van heden en verleden en huizen zijn er overvol vervuld van rust en van berusting met het lot In de schrijnpijn van dat heimwee wanneer ik tussen droom en waak mij aan mijzelf beken dan groei ik één met mijn verloren land dat aan mij rekt en trekt en brandt tussen de plooien van mijn ziel Dan krimpt de tijd en word ik overspoeld door de verraderlijke golven van de zee rondom het land van gisteren

Ik droom dan dat de aarde weer gestrekt ligt als een paspoort voor verkenning van het ideaal

Margot H. de Hartog

Vervolg van pag. 31 u deed; doe voortdurend aan anderen het goede dat gij van hen zoudt willen ontvangen."

Dit artikel is vrijwel letterlijk vertaald opgenomen in de Bataafse Staatsregeling van 1798; maar de in alle harten gegraveerde beginselen zijn vervangen door: "deze heilige wet." (art. 6)

Geweten, een Joodse uitvinding Klinkt hier niet de echo van de uitspraken van Hillel, Jezus en Paulus? D e plichten van de mens en van de burger zijn re vinden in de samenvatting van de rweede rafel van de Tien Geboden! Het is te betreuren dat deze plichten niet meer in onze grondwet staan.

Tegenwoordig weten velen niet meer dat de rechten van de mens niet onbegrensd zijn, wat b.v. bij her recht op vrije meningsuiting hinderlijk kan zijn. D e rechten van dc mens hebben de normen van de Tien Geboden nier afgeschaft. En het uit de Tien Geboden voortkomend geweren heeft een ereplaars in de Universele Verklaring van de rechten van de mens van 10 december 1948: Art. 1: "Alle mensen worden vrij en gelijk in

waardigheid en rechten geboren. Zij zijn begiftigd met verstand en geweten, en behoren zich jegens elkander in een geest van broederschap te gedragen."

Hitier wilde zowel de Tien Geboden als het persoonlijk geweten van zijn onderdanen afschaffen. Hermann Rauschning heeft in zijn boek "Gesprache mit Hitier" (Europaverlag Wien) onthuld, wat Hitier in kleine kring onder oplegging van geheimhoudingsplicht openbaarde. In het duizendjarig rijk dat hij ging stichten, wilde hij verzekerd zijn van de absolure gehoorzaamheid van zijn onderdanen, wat alleen te bereiken is door aller denkwijze en geweten te beheersen. O p zijn bevel moesten zij zonder gewetensbezwaar moorden, roven etc. "Befehl ist Befehl!" Het geweten is een Joodse uitvinding, aldus Hitier, voortkomend uit de Tien Geboden. Die wetgeving moet dus afgeschaft worden, maar dat zou niet lukken zolang er Joden in zijn rijk waren. Die moesten dus uitgeroeid worden, en daarna het Christendom. Het Germaanse Heidendom moest herleven, met de oorlog als godsdienst. In plaats van de deemoedige mens, die zich afhankelijk weet van God, moest de vrije

mens komen, die zichzelf god voelt, door geen scrupules geremd in machtswellust.

Als Haman Deze geestesgesteldheid van de krankzinnige Hitier heeft geleid tot de massale vernietiging van de Joden. Origineel waren zijn gedachten niet. Hij praatte precies als Haman en hij nam het uitroeien van de Armeniërs als voorbeeld. In de vergadering van zijn stafofficieren op 22 augustus 1939, waarin hij aankondigde dat hij het Poolse ras ging uitroeien en daarna de Russen, merkte hij op: "Wie praat er nog over het uitroeien van de Armeniërs?" N i e u w was alleen, dat door de 'vooruitgang' van de techniek de mogelijkheid bestond duizenden mensen op één dag te vermoorden.

Men hoort wel beweren dat het na Auschwitz onmogelijk is in het bestaan van God te geloven. Dit is een misverstand. D e les van Auschwitz is: zie wat er gebeuren kan als een gewetenloos mens als een god wil regeren en zich niets aantrekt van de Tien Geboden.

J.C. de Meyere

F r T X R f F l T ,

Het werk van Clara de J o n g kwam t o t stand tussen herfst 1982 en begin 1985. D e serie omvat 19 tekeningen (techniek Krijt, formaat 65 x 50 cm) en 16 schilderijen (techniek olieverf, formaat 60 x 80 cm).

In deze uitgave zijn r e p r o d u k t i e s van alle tekeningen en in kleur vier schilderijen opgenomen.

Verkoopprijs Ć&#x2019; 25,Uitgave Heiermann & Co CV Van Hallstraat 685 1051 HG Amsterdam Tel: 020-84 05 05

FIRET bv, Postbus45,3900AA Veenendaal,Holland

Boetiek Tric mode voor jonge mensen Kinkerstraat 2 4 5

U en ik weten wat een bril kost.

Wi| zijn misschien NIET het goedkoopst maar WEL het zuinigst op uw ogen 1

't Is maar wat je het belangrijkst vindt.

Omdat het beste voor uw ogen pas goed genoeg is.

Hoofddorpplein 12-14 1058 PD Amsterdam Telefoon (020) 170431

Amsterdam T e l e f o o n 18 6 2 0 3

(HERGOJ EEN SLAGER MET 'N KOKSMUTS

BEETHOVENSTRAAT 4 9 - TEL. 713098 BUITENVELDERTSELAAN 4 0 - TEL. 4 2 3 9 7 0 BUITENVELDERTSELAAN 4 0 6 - T E L 4 3 3 9 7 3 OLYMPIAPLEIN 154 - T E L 731696 MAASSTRAAT 53 - TEL. 6 4 1 0 1 0 PARTY SERVICE - CANTER TRAITEUR TEL. 02977-40390

Aangeboden door

G. A. K. 0 . Mister Groep

Ik draag een hoed vol dode lijven O n d e r mijn schedel blijven de gezichten leven van alle o o m s en tantes, g r o o t o u d e r s , nichten en neven.

En vooraan, boven mijn ogen, mijn vader.

Als ik h e m groet, dagelijks N e e m ik mijn hoed met dode lijven en nader h e t raam....

Ik n o e m ze allen bij h u n naam Ik h o u d appèl, dagelijks En tel weer o p mijn vingers mer hoevelen wij waren....

R o n n i e van Cleef Voorgedragen door Fneda Menco op de hoorzitting.

Bij onze bijeenkomsten en herdenkingen w o r d e n er d o o r ministers en andere autoriteiten prachtige w o o r d e n gesproken. Aan mooie en waarderende w o o r d e n hebben verzets- en oorlogsslachtoffers niets, als er m e t h u n rechtvaardigheidsgevoel gesold w o r d t . Overigens is het niet alleen een zaak van het voormalig verzet en de oorlogsvervolgden, maar een zaak van het gehele N e derlandse volk. Dat de oorlog nier geheel verleden tijd is, bewijzen de nieuwe enquêtes. Daaruir blijkt dat 77% - men spreekt zelfs van 80% - van de N e d e r l a n d e r s vindt dat het pensioen m o e t w o r d e n stopgezet. U, als onze vertegenwoordigers, heeft de taak om h u n wil uit te voeren."

Centrum 4 5 D e psychiater J . N . Schreuder te Heiloo zal samen mer de huidige directeur J. Peters vanaf 1 februari 1987 de directie voeren van het C e n t r u m '45 te Oegstgeest. D e mogelijkheid voor dagbehandeling, evenals klinische en poliklinische behandeling, zal worden verruimd. N u prof. Bastiaans in 1987 zijn werk o p h e t terrein van Endegeest zal beëindigen, gaat C e n t r u m '45 in de loop van '87 na het gereed k o m e n van de nieuwbouw o o k onderdak bieden aan diens patiëntenzorg.

D e komst van de psychiater-psychotherapeut Schreuder b e t e k e n t een ruimer behandelaanbod voor het C e n t r u m .

Uit de rede van Eva Furth op de hoorzitting van Sjalhomo 24-11-'86

AMCHA jouw volk Gedreven d o o r de gedachte: " Z o r g voor de overlevenden, de d o d e n gedenken is niet voldoende." werd in de maand november 1986 de oprichtingsvergadering g e h o u d e n van: A M C H A - H e t Nationale Israëlische C e n t r u m v o o r psycho-sociale hulp aan overlevenden.

H e t is aangetoond dat in de Israëlische samenleving er een taboe rust o p de vraag of overlevenden van de S H O A , 40 jaar na dato, d o o r de S H O A ontstane problemen kunnen hebben en of er voor deze mensen de mogelijkheid g o p e n d m o e t worden, gespecialiseerde psychologische hulp te vragen.

H e t is ook aangetoond dat bij een belangrijk deel van de overlevenden vaak klachten v o o r k o m e n als slaapproblemen/nachtmerries, psychische en psychosomatische aan-

doeningen, gevoelens van eenzaamheid en depressiviteit etc.

Reeds in 1979 werd de Stichting E L A H opgericht, teneinde uitsluitend voormalige Nederlandse J o d e n in Israël te helpen. H e t is niet langer verantwooord aan selectieve hulpverlening te doen. En daarom is nu naast ELAH, A M C H A opgericht ten behoeve van de overlevenden van vele andere nationaliteiten.

O n d e r de 25.000 mensen die dit lezen zullen er velen zijn die deze initiatieven óók nodig vinden en solidair willen zijn met de vele overlevenden in Israël.

Aanvullende informatie w o r d t u graag verstrekt d o o r de heer M a r t C o h e n , Egelantiersgracht 512, 1015 R R Amsterdam, telefoon: 020 -268 548. Hij vertegenwoordigt beide Stichtingen.

DROM

Sinds negen jaar bestaat de Stichting Sjalhom o , een g r o e p J o o d s e homosexuele mannen en vrouwen in Nederland. Deze tracht binnen en buiten de J o o d s e gemeenschap voor oordelen te bestrijden, zowel tegen h o m o ' s als tegen J o d e n . In het bijzonder wil m e n de herinnering levendig h o u d e n aan hen die d o o r de nazi's als J o d e n en als h o m o s e x u e l e n o m het leven zijn gebracht en aan alle t o e n vervolgden. Sjalhomo is ook internationaal bij vergelijkbare g r o e p e n aangesloten.

Anne Frankwijk in Diemen D e gemeenteraad van Diemen heeft besloten de nieuwe wijk 7 in D i e m e n - Z u i d de naam A n n e Frankwijk te geven. Er k o m t in deze wijk ook een Anne Frankstraat.

Namen in Praag In de Pinkas-synagoge te Praag staan o p de wanden de namen van de 77.000 d o o r de nazi's v e r m o o r d e Tsjechoslowaakse J o d e n .

Wegens langdurige resrauratie is de synagoge gesloten en kan men de namen van familie of vrienden niet nagaan. O n s comité heeft samen met de Anne Frank Stichting, C I D I en O J E C in een brief de ambassadeur van Tsjechoslowakije in D e n Haag gevraagd te verzoeken om een tijdelijke plaatsing van de naamlijsten t o t deze weer h u n oude plaats k u n n e n innemen in de gerestaureerde synagoge.

N o g geen WUV-nieuws D R O M , tijdschrift over zigeuners, heet het vergrote blad van de Lau Mazirel Stichting, als opvolger van 'Heidens'. D R O M , inmiddels al nr 2, december 1986, behandelt o p vele manieren het beeld van zigeuners, dat maar al te vaak een cliché en dan nog vals blijkt te zijn.

D e Lau Mazirel Stichting is te bereiken via Postbus 16875, 1000 RJ Amsrerdam, tel.

020-221305.

O o k over de (reizende) tentoonstelling ' R O M = Mens' over zigeuners in Nederland van de 15de eeuw tot heden kan m e n zo inlichtingen verkrijgen.

Er is n o g geen nieuws te vermelden over de W U V of de met de uitkeringen v o o r vervolgden verbonden vergoedingen. Verschillende besprekingen worden gevoerd.

Binnenkort hopen wij onze lezers verder te k u n n e n inlichten.

Denkt U aan onze gironummers 293087 en 4875500? De penningmeester dankt U!

NAC

't B e s t e h o e f t i n de Bijenkorf niet altijd't m e e s t e te kosten. Als je m a a r iets uit de Bijenkorf Huis Collectie koopt. °

f@

\

B i j e n k o r f s n e l

BIJENKORF ÖIHUIS^;

u i t b r e i d e n d

a r t i k e l e n

d o o r

B i j e n k o r f

h e e n .

v e r g e l i j k b a r e d a n k w e l

e v e n

v o o r d e

p e r f e c t B i j e n k o r f

D e n k d a n

d e

k r i j g e n .

v a n

m e r k

d e

d e

a s s o r t i m e n t

a l l e

a f d e l i n g e n

D i e

m i n d e r

p r o d u k t e n . s t r e n g e

k w a l i t e i t

d a t

H u i s

I n t e g e n d e e l . is

zij

C o l l e c t i e :

z i j n .

e e n v a n v a n

k o s t e n

M a a r

z i c h

d e d a n

d i e ,

B i j e n k o r f - n o r m e n , E n

v e e l a l

e x c l u s i e f

v e r v a a r d i g d . n i e t

B i j e n k o r f

C o l l e c t i e e e n

n u

H u i s

k e u s

b i n n e n k o r t

C o l l e c t i e

M e t i n

u

d e

d e

in

d e

n i e t s

B i j e n k o r f

B i j e n k o r f

B i j e n k o r f

a n d e r s

m e t

H u i s n o g

k u n t rf*^

yl

1

t o e g e n o m e n .

Bij de Bijenkorf ben je beter af.