Auschwitz Bulletin, 1988, nr. 01 Januari

]f£RZElSMUSEUMVerzetsmuseum Amsterdam, Lekstraat 63, 1079 EM Amsterdam, tel. 020 -44 97 97.

Het Verzetsmuseum Amsterdam is gevestigd in een voormalige synagoge in Amsterdam-Zuid. In de per manente tentoonstelling wordt door middel van een groot aantal authentieke voorwerpen, foto's video- en geluidsmateriaal een overzicht gegeven van het verzet in Nederland tijdens de Duitse bezetting, 19401945.

Van 24 februari tot en met 26 juni is de tijdelijke tentoonstelling 'Perscensuur in Zuid-Afrika en de strijd daartegen' te zien. Deze censuur wordt duidelijk gemaakt door middel van het vergelijken van de berichtgeving rond bepaalde gebeurtenissen in de officiële, de gecensureerde en de illegale kranten.

Bovendien zal er een complete 'Radio Freedom'zender nagebouwd worden. Met behulp van authentieke video- en geluidsopnamen, die simultaan vertaald zijn, zal duidelijk gemaakt worden welke rol deze zender in de Zuidafrikaanse nieuwsvoorziening speelt. Deze rol zal ook vergeleken worden met de functie die Radio Oranje voor het bezette Nederland vervulde.

Openingstijden: maandag tot en met vrijdag van 10.00 -17.00 uur zaterdag en zondag van 13.00 17.00 uur.

VERZAMELT U AL DE POSTZEGELS VAN ISRAËL? ISRAËL 'Het Land van de Bijbel' is een nieuwe staat met een oude geschiedenis.

De Bijbel vertelt over ISRAËL en de postzegels van ISRAËL vertellen over de Bijbel.

Die geschiedenis wordt verhaald in prachtige kleurrijke beelden, maar ook het hedendaags gebeuren vindt U op haar postzegels terug.

Ter gelegenheid van 40 jaar ISRAËL verschijnt er een ANNE FRANK postzegel; een postzegel ter herdenking aan de gevallen strijders; een postzegel en een soevenierblok voor Onafhankelijkheidsdag alsmede een soevenierblok voor de postzegeltentoonstelling te

Jeruzalem van 19-26 april 1988 'Independence 40' genaamd.

De postzegelhandel kan U dit alles leveren; ook op fraaie eerste dag brieven.

Voor inlichtingen.

Israël Filatelistisch Agentschap voor de Benelux, Postbus 11, 4255 ZG NIEUWENDIJK NB Tel. 01834-2254.

Uitgeverij Pegasus Platonov: Dzjan Pers unaniem: 'schitterende roman'.

136 blz. f 22,90

Kadare: De generaal van het dode leger Albanese literatuur van wereldniveau.

264 blz. / 25,-

Dé specialist ARCHIEFVERNIETIGING

JO BLIK

Dickey: Bij de contra's een onthullend verslag Spannend, feitelijk: Hoe de CIA de Nicaraguaanse contra's schiep, betaalt, en inzet tegen M-Amerikaanse vrede.

Pegasus/Novib / 25,ln de goede boekhandel.

OUD-PAPIERHANDEL

Vliegtuigstraat 8 Telefoon 0 2 0 - 1 5 5 3 5 8 Amsterdam

Pegasus Leidsestraat 25, Amsterdam

nederlands auschwitz comité

HERDENKINGSNUMMER Oplaag: 25.000 exemplaren 32e jaargang nr. 1, januari 1988 verschijnt 6x per jaar

Secr : E. Furth, Diemerkade 43, 1111 AC Diemen, tel." 020-905310 Bankrek.: AMRO BANK, bijk. van Baerlestr. 58, 1071 BA Amsterdam, spaarrek. 40.01.75.088 Postgiro: 293087 en 4875500 t.n.v. N.AC. Redaktie- Drs Eva Tas, Amsteldijk 23, tel. 020-795716, 1074 HS Amsterdam.

Administratie krant: D. v. Geens, Renkumhof 50,1106 JB Amsterdam, tel 020-972869

Iedereen in de wereld is gelijk 'Wij willen leven zoals wij zijn', schreef omstreeks 1980 een elfjarige onder een tekening. Wij namen dat over in ons herdenkingsnummer.

Aan een b o r d in het Herinneringscentrum Westerbork hangen tekeningen van kinderen uit Hooghalen en Laaghalerveen, die daar de replica van het Nederlandse paviljoen in Auschwitz hebben bezocht. Een van die kinderen schreef: 'Iedereen in de wereld is gelijk' op een velletje.

O o k dit nemen wij over. O p n i e u w d r u k t een schoolkind precies uit wat ons en blijkbaar ook kinderen bezielt.

'Zwart, blank, jood, indiaan, christenen, iedereen is gelijk',luidt de toelichting van datzelfde kind.

H e t klopt p r e d e s met de o p m e r k i n g waarmee NAC-voorzitster Annie Fels de tentoonstelling van de foto's van Eduard Bergman opende. Wat in Auschwitz, Sobibor en Treblinka gebeurde, gaat elke misdaad teboven, zei zij. 'De nazi's achtten een volk niet goed genoeg om te leven' Zij handelden daarnaar en roeiden dat volk zoveel zij k o n d e n uit. N o o i t meer mag het gebeuren dat een volk (of liever een Führer-kliek) mag beslissen of enig volk mag blijven leven. D a t is ons levensdoel, dat betekent het ' N o o i t meer Auschwitz', in glas gegrift op ons m o n u m e n t en in het hart van de velen die met ons zijn en naast ons staan.

Heel velen zijn dit er, steeds meer en zij k o m e n van overal. Er zijn ook anderen. J a n Wolkers vertelde vorige maand ( NE.CHandelsblad 24-12 '87) hoe hij in N e w York een Duitser zich hoorde beklagen over zijn

Omslag: G.J. Staller('1880-1956) Uilenburgsteeg te Amsterdam, 1924 olieverf op doek. Foto J.H.M.

mensonterende huisvesting als krijgsgevangene in de V.S. in 1944. Die Duitser had deelgenomen aan de inval in Nederland in mei 1940. Wolkers zegt dan 'dat je moeilijk kan verwachten dat, als je R o t t e r d a m en Londen platgebombardeerd hebt en over heel Europa, van Moskou tot Dieppe, een spoor van dood en vernietiging hebt getrokken, ze je in de bruidssuite van het Waldorf-Astoria Hotel onderdak zullen verschaffen'. D i t besef ontbreekt sommigen.

Oude nazirakkers Zelden zien de huidige nazi-sympathisanten de werkelijke verhoudingen. FrühschoppenHöferf, geprezen presentator van een zondags internationaaal journalisten-forum, moest opstappen. Wegens nazi-schrifturen.

Toch was al sinds jaar en dag op hem en zijn werk niets aan te merken. Een andere oudgediende, K u r t Waldheim, roept steevast dat hij Oostenrijks president wenst te blijven. D e rijzende stroom ongure activiteiten die achtereenvolgens aan het licht zijn gekomen, zouden gewoon betekenen: hij deed zijn plicht.

Wel waren die activiteiten allemaal vastgelegd n o g voor Waldheim zijn vorige, nog veel hogere funktie kreeg, n.1. secretarisgeneraal van de Verenigde Naties. Hij loog over zijn wandaden of betrokkenheid daarbij op de Balkan. Deze moeten dan met de mantel der liefde zijn bedekt door de mogendheden van oost en west, de overheden van de slachtoffers.

O o k Nederland kent zijn achterstallige verplichtingen aan het oorlogsverleden. N a veel vijven en zessen is een wetsontwerpStoffelen geformuleerd, dat een einde zou k u n n e n maken aan het schandaal van het door niets te rechtvaardigen doorbetaalde kamerpensioen van de zwarte weduwe.

Indirecte weerslag Hierbij hebben wij met een direct oorlogsgevolg te maken - of liever met het uitblijven daarvan.

Maar je k o m t ook een indirecte weerslag tegen. In Frankfurt a / M . zijn fundamenten van de beroemde Judengasse aan het licht gekomen op een plek, waar de gemeente een gebouw voor openbare werken wilde zetten.

Voordien hadden de democratisch gezinde Frankfurters met instemming enige van h u n medeburgers zien optreden tegen stuitende tirades in het in hun stad spelende, inmiddels befaamde Vuil, stad en dood van Fassbinder. D e zeer teruggetrokken J o o d s e Frankfurters vertoonden zich, tot op de planken toe.

Wij behoeven niet op de recente beroering over dit vuil etc. te R o t t e r d a m terug te k o m e n o m positief te beoordelen dat J o o d s e jongeren zich kantten tegen het verkondigen van antisemitische clichés in welke v o r m dan ook.

H e t taboe op antisemitisme of ook wel J o d e n schijnt weg te zakken. Le Pen in Frankrijk noemde de Sjoah een incident.

O n d a n k s een ongelukkig incident behoeven de mensen in Nederland zich niet ongerust te maken.

H e t stuk in kwestie is in D e n e m a r k e n zonder incidenten opgevoerd. Maar daar zijn ook dank zij tijdig ingrijpen van de omgeving en de nabijheid van Z w e d e n vrijwel alle J o d e n in veiligheid gebracht. Overigens betrof het in Nederland wel twintigmaal meer potentiële slachtoffers en ook een veelvoud van helpers, vergeleken met de 'menskracht' die was ingeschakeld o m alle Deense bedreigden naar het veilige Z w e d e n te loodsen.

Vervolg op pag. 7

Lezen is denken m e t andermans hoofd Kijken m e t a n d e r m a n s o g e n . Luisteren m e t a n d e r m a n s oren. Dat geeft n i e u w e i d e e ë n , i n z i c h t e n , indrukken.

D e b l a d e n o p d e z e pagina b i e d e n die m o g e l i j k h e i d in overvloed.

Profiteer van h e t a a n b o d dat z e u d o e n v o o r e e n v o o r d e l i g e k e n n i s m a k i n g . Of n e e m m e t e e n e e n a b o n n e m e n t .

OPZIJ uw eerste keus U KIJKT UW OPIR IN, U

CKBLAD KO I L.UNFORNU OOK \ROUV •IDC DO.

bh

L UT U II. CT OP/I] ZET TUI DOOR TEN MAATSCHAPPIJ DIE NOG ILTIJD I N U VROUWVRIENDELIJK IS KUS VOOR OPZIJ ALS STEUN IN DC RUI; (.~>PZIJ HET OPMICIII I MDBL ID VOOR \ ROUW TN DIE VER INDE RING U ILLCN OPZIJ GECTT ELKE NI TAND IN U PORT IT^CS, UITCRV IE WS CN ANALV SCS DC 11 ITSTC ONTWIKKELINGEN IN DC \ ROUWE NBCWE T^INS^ DE NIA.ITSTTNPPI] EN CK POLITNK HET HOUDT U OP DI HOOGTE M HCC IT PR ÏKTIST LIC IIIFNNN UIC, DIE U ELDERS N LUU CHJKS VINDT ECU HL LD DUS OM ELKE MAAND M DE BRIEVENBUS TE KRIJGEN GEBRUIK DA.UVOOR DC BON ONDER AIN DEZE PAGINA

Vrij Nederland bestaat uit drie kranten

Neem of geef een abonnement, nu met ƒ 10,50 korting

OPZIJ

vi X Vrij Nederland Journalistiek het best gemaakte weekblad. Met de actualiteit van de week, reportages, interviews.

De artikelen die iedereen gelezen wil hebben.

De wekelijkse boekenbijlage, elke week de nieuwe boeken. Recensies, achtergronden, en nieuws over alles wat met lezen en boeken te maken heeft.

Het vernieuwde, gevarieerde VNmagazine. Eigen reportages en boeiende, gedocumenteerde dossiers.

Geïllustreerd door de VN-fotografen.

Neem een abonnement met ƒ 1 5 , - korting.

Of neem een proefabonnement

POP, MODE, FILM EN KUNST

(10 nummers voor ƒ 25,— i.p.v. ƒ 45, — )

BON

0% \RI! VCKTBRU] IK KI I|» 1.1 N CCNRVLILIGC

v i NYU

onzeWereM

KOFIIU E'U- F 4 I P > F ^4 V

L E D E R E E N D I E G E Ï N T E R E S S E E R D I S I N D E D E R D E W E R E L D WIL O P D E H O O G T E BLIJVEN V A N D E O N T W I K K E L I N G E N . V A N H E T W E L E N W E E V A N D E M E N S E N D A A R , V A N O N Z E RELATIE M É T D E DERDE WERELD. VOOR D E Z E BETROKKEN NEDERLANDERS IS ER MAANDELIJKS E E N B O E I E N D E N TOEGANKELIJK M A G A ZINE: ONZEWERELD. E V E N V E E L Z I J D I G ALS D E DERDE W E R E L D ZELF. D I E P G R A V E N D E N B R E E D G E O R I Ë N T E E R D .

G O E D E A C T I E B E G I N T BIJ G E D E G E N I N F O R M A T I E . E N A A N D E LEESBAARHEID B E S T E E D T O N Z E W E R E L D VEEL A A N D A C H T .

• U . I I ' . u U I 47

Het c o m p l e t e d e r d e w e r e l d m a g a z i n e O N T M O E T D E DERDE WERELD. E L K E M A A N D

ABONNEER IK BCTD.IL RUI MMANGV \AN MUUR DI_ JJEIULE BON N M N UNTLOPPC MAR \(\T\\OORP\L_ M M I R ' 1 0 0 0 P \ AMMF-RDWL

KMN DE

U! ƒ 1 0 , -

I N ONZEWERELD.

KORTING!

CK '

EEN CADEAU IDEE?

Bel dan gratis: 0 6 - 0 2 2 0 6 6 0

( t i j d e n s kantooruren )

Auschwitz-herdenking 1988 O p zondag 24 januari 1988 w o r d t de Auschwitz-herdenking gehouden. Voor de 43ste maal.

Zoals steeds k o m e n wij voor het herdenken zelfbijeen o p de N i e u w e Oosterbegraafplaats, ingang Kruislaan te Amsterdam. O m twaalf uur precies trekken wij in stilte naar het spiegelm o n u m e n t ' N o o i t meer Auschwitz' o m daar bloemen te leggen. Oud-burgemeester W i m Polak zal een kort woord spreken.

Rabbijn A.S. H e r m a n n van de Liberaal J o o d s e G e m e e n t e zal Kaddisj, het gebed voor de doden, zeggen. N a afloop vertrekken exrra-bussen naar de RAI. O m 13-30 uur gaat het RAI-restaurant, Europaplein, open voor de jaarlijkse re端nie. D e lunch w o r d t ook dit jaar weer aangeboden d o o r het gemeentebestuur van Amsterdam.

Tot ons aller verdriet kan Lex Goudsmit, die dadelijk klaarstond om voor ons o p te treden, die niet doen wegens ziekte van zijn vrouw. Wij wensen haar volledige beterschap.

Muzikale medewerking verlenen: Ana N u n g , zang en gitaar en het D u o Sjasjtil, H u b e r t v.d. Burg, accordeon en percussie, David van Aalderen, viool, zang, klarinet en percussie. H e t damesorkest Nostalgia o.l.v.

Hanny Parrera zal de re端nie muzikaal opluisteren. Er zijn geen toegangskaarten meer te krijgen.

Blauw schaaltje, opgegraven op het Waterlooplein, Portugees aardewerk.

Overstelpende dank!

Tweede generatie

weest, waarvan er 37 zijn afgewezen, een zeer klein deel dus. Wel een bewijs dat de overheids-instanties vinden dat de overg r o t e meerderheid van de aanvragen terecht is gedaan.

D e regering heeft haar mening gegeven over het rapport-van Dijke, over de vraag hoe het verder moet gaan met de behandeling van oorlogsgetroffenen.

Wij hebben daarop gereageerd met een brief aan de vaste (Tweede) Kamercommissie van W V C . Enkele p u n t e n daaruit willen wij n o g eens onderstrepen. Natuurlijk zijn en blijven kinderen die tijdens de oorlog geboren zijn, terecht b e t r o k k e n bij de W U V . Zij waren destijds immers vervolgden en liepen direct gevaar. Zij behoren tot degenen die de gevolgen van de oorlog m e d e te dragen hebben gekregen.

N u is er een helaas kleine g r o e p mensen overgebleven die de vervolging hebben overleefd en na de oorlog een gezin hebben gesticht. Al deze gezinnen ondervinden gevolgen van de oorlog. D e meeste kinderen zullen nooit een beroep o p enigerlei bijzondere wet doen en niet behoeven te doen.

Een klein deel van hen voelt die behoefte, soms noodzaak, wel. Voor hen dient de mogelijkheid open te blijven een beroep o p de W U V te doen. D i t is immers de wet v o o r uitkeringen aan Vervolgingsslachtoffers.

Evenals J o o d s Maatschappelijk Werk hebben wij dc ervaring dat 'er in veel gevallen sprake is van onnoemelijk leed (en) de deur voor de tweede generatie o p een .. kier open m o e t blijven staan.'

Volledige uitsluiting van die tweede generatie achten wij dan ook volstrekt onjuist. Wij zullen hier zeker o p terugkomen. O n s standpunt hebben wij al bij herhaling in gesprekken met minister Brinkman uiteengezet. Tevens hebben wij dat besproken met vertegenwoordigers van enige fracties van beide Kamers. Wij zullen dat ook verder doen.

Eveneens volgens gegevens van J M W zijn er van 1983 t o t en met '86 227 W U V aanvragen van de 'tweede generatie' ge-

A.S. Fels-Kupferschmidt

Regelrecht overstelpend waren de bewijzen van medeleven sinds bekend werd dat ik ziek was. Brieven, kaarten, telefoontjes stroomden binnen, ik werd echt bedolven onder de bloemen en moest vragen er niet meer te sturen. Vrienden van overal lieten van zich horen, oud-kampgenoten, verzetsvrienden en zoveel anderen.

Veel te veel o m ze allemaal persoonlijk te bedanken, al gaat het me nu ook wat beter.

Daarom langs deze weg: heel, heel hartelijk dank voor de overstelpende belangstelling.

Eva Furth

Aan alle adverteerders!

Aan alle lezers!

Import van dames- herenen kinderkleding Touwbaan 38 P.O.Box 180 2350 AD Leiderdorp Holland

H e t N e d e r l a n d s Auschwitz C o m i t é wenst u een goed 1988 in vrede en voorspoed. Aan onze adverteerders, o m d a t zij in belangrijke mate ons werk mogelijk maken.

Aan onze lezers, speciaal de nieuwe en jonge, die nu k u n n e n zien waar wij v o o r staan: voor allen en voor h u n toekomst.

tel.071-899245 telefax 071-896353 telex 39265 teidw nl

Bekouw Mendes.

Assurantiemakelaars voor Nederland en de wereld.

Bekouw Mendes G e b o u w Amstel Poort, Mr Treublaan 7, 1097 DP Amsterdam. Postbus 3863, 1001 AR Amsterdam. Tel • 020-5556911 Telex: 11699 b e m g nl. Telefax: 020-681940.

NAC

Wie er meewerkten Een tiental oud-gevangenen, m e e r dan ooit tevoren, heeft aan dit n u m m e r meegewerkt.

N A C - v o o r z i t s t e r Annie Fels, secretaresse Eva Furth, Gerard Durlacher, Ab Caransa, de dichter Peleg, David van Geens en dr. Eli A. C o h e n zijn oud-Auschwitzers, evenals de overleden psychiater dr. Eddy de W i n d , die w o r d t geciteerd.

M a r g o t H . de H a r t o g overleefde Theresienstadt, de tekenaar W e r n e r Löwenhardt Westerbork. D e o n b e k e n d e fotograaf die de orkestbak in W e s t e r b o r k 'nam' is in Auschwitz of Sobibor o m g e k o m e n . D e beeldend kunstenaar H . N . W e r k m a n werd eveneens een nazi-slachtoffer.

Prof. dr. H e r m a n Musaph is psychiater; J o h a n van M i n n e n is oud-lid van het parlem e n t van E u r o p a en journalist; Ida Vos publiceerde poëzie en enige kinderboeken; Bep N o f is een bewoonster van Beth Juüana, Israël.

D r . Eli A. Cohen, arts, is g e p r o m o v e e r d o p de Duitse concentratiekampen.

D r . Simon Schoon is gereformeerd predikant bij K e r k en Israël en voorzitter van het O J E C , het Overlegorgaan J o d e n en Christenen.

H e t J o o d s Historisch M u s e u m stelde fotomateriaal ter beschikking. Wij m o c h t e n illustraties kiezen uit de kleine catalogus Faenza Portuguesa van het Amsterdamse Historisch M u s e u m .

Vervolg van pag. 3

De oorlog houdt nooit meer op.

D e oorlog h o u d t nooit meer o p . In alle toonaarden is het herhaald. J o n g e r e n verzuchten het of stellen vragen, wij voelen het, van het tv-scherm straalt 'de' oorlog ons tegemoet, want ook intussen is er plenty oorlog geweest en nog. Maar de processen Barbie en Demjanjuk, de dood van Hess(83)... als de dag van gisteren, maar het slaat o p 45 jaar geleden. En meer.

Bijzonder belangrijk vonden wij al dadelijk het gereed maken van Lanzmann's Sjoah voor schoolgebruik. D e negen en een half uur durende film werd ingekort tot twee en een half uur.

O n s comité heeft zich altijd ingezet voor de inrichting van een Nederlands paviljoen in Auschwitz. Bevriende instanties hebben het mogelijk gemaakt precies dezelfde expositie dichtbi) het terrein van het kamp Westerbork te gaan zien.

In 1986 organiseerden wij samen met C I D I ( C e n t r u m voor Informatie en Documentatie Israël) en het APS (Algemeen Pedagogisch Studiecentrum) de inmiddels veel besproken reis naar Polen. In januari w o r d t een uitgebreid symposium in Noordwijkerh o u t g e h o u d e n naar aanleiding van deze reis en wat eraan vastzit, speciaal o p educatief gebied. Vandaar de aanwezigheid van de ministers van Onderwijs en Wetenschappen en W V C .

In de herfsr van dit jaar zal weer een gezelschap uit Nederland Auschwitz en andere kampen gaan bezoeken. Een aantal deelnemers heeft zich al (voorlopig) gemeld.

Natuurlijk vinden wij dit, ons werk, van het grootsre belang. In de eerste plaats o m de sterke interesse onder de jeugd. En dat niet alleen om o p een buitenlandse excursie te gaan. Een kring van jonge mensen, die allen sympathiek staan tegenover ons comité, is in wording. Deze jonge mensen willen op een of andere manier ons werk steunen en als de tijd k o m t (en die tijd lijkt niet zo ver af) dit werk o p eigen wijze voortzetten.

Frans Masereel, Houtsnede bij de 10-delige roman Jean-Christophe door Romain Rolland, die daarmee wederzijds begrip tussen Frankrijk en Duitsland nastreefde.

Het onvoorstelbare.

oorlog. H e t kon hier en in het grootste deel van Europa alleen gebeuren, omdat onze landen bezet waren en wel d o o r m o d e r n e barbaren, de Duitse nationaal-socialisten, geholpen door Nederlandse handlangers.

Schokkend is daarom het bericht dat Duitse verzetsmensen, een G c r t r u d Muller, voorzitster van het kampcomité Ravensbrück, terecht moesten staan, omdat zij hadden meegedaan aan een zitblokkade tegen plaatsing van kernraketten. En wanneer? Half december, dus na de ondertekening van het accoord ReagamGorbatsjow te Washington.

Men kan nog zoveel herinneringen en studies publiceren of symposia houden: het blijft moeilijk, neen , het w o r d t steeds moeilijker jongeren te laten begrijpen dat wij indertijd geen idee hadden wat er 'in het oosten' na de 'Auswanderung', de zogeheten emigratie, gebeurde. Dat niemand zich dat ook maar in de verste verte kon voorstellen.

N u weet immers ieder kind wat genocide, volkerenmoord inhoudt en dat die verre plaatsen waar treinen voor werden volgeladen letterlijk doodsfabrieken waren.

H e t kwaad is ons allen overkomen tijdens de

Een belangrijke overeenkomst, omdat voor het eerst sinds 1945 enige soort bewapening w o r d t verminderd. Iets wat allen die d o o r de oorlog hebben geleden, sterk aanspreekt.

Washington wijst een richting aan. H e t betekent niet dat er nergens w o r d t gevochten. Geweld viert hoogtij. Tegen personen: wij beleven de langste en ernstigste ontvoering t o t n u t o e . Er zijn oorlogen, grensincidenten, bloedige onderdrukking en burgeroorlogen woeden, er w o r d t gevochten in hele regio's. Vooral in het Midden-Oosten.

Steeds is Israël in het nieuws.

Dagelijks horen wij verontrustende berichten over alle media. In het N I W van 18/12 lezen wij: 'De opstand in de bezette gebieden t o o n t aan dat de Israëlische leiders, mogelijk zelfs zonder overeenstemming met Jordanië, genoodzaakt zullen zijn een oplossing aan te dragen.' En verder: 'De jongeren in de bezette gebieden zijn in opstand gekomen, gevoed d o o r nationalistische gevoelens. Uit vrijheidsdrang.

Men moet er niet aan denken wat te wachten kan staan als de Arabische gevoelens nog eens religieus w o r d e n getint. Gevraagd w o r d t een J o o d s leider met de moed van een David Ben G o e rion, die tegen alles in tot stichting van Israël besloot. Een man met de moed van Menachem Begin die tegen alles in de Sinaï afstond, ongeacht J o o d s e stadjes als Yamit.'

In het rondrazende geweld is althans een rustpunt ingetreden door het accoord van Washington. Onze vurigste wens is dat dit een keerpunt in de hele bewapening zal betekenen. Pas als de mensheid nier meer met uitroeiing wordr bedreigd, is er een kans o p de wereld waar iedereen gelijk is.

fotn\a llatura

Nieuwe kollektie verjongd en vernieuwd

Speciaalschpenen Daar loopt u mee weg

met onze geklede Bandschoenen en Pumps in modieuze uitvoering zacht leer in moderne kleuren De schoen die past als maatwerk Die uw levensvreugde verhoogt Ook in Sportieve schoenen zijn WIJ ruim gesorteerd Bij uitstek geschikt voor die beroepen waarbij u zonder voetklachten veel moet lopen of staan Voorkomen is beterdan genezen Forma Naturaheeft voor iedere voet de juiste leest Dat geldt v o o r d e moeilijke voet maar ook voor goede voeten die gemakkelijk willen lopen en goedeconditie willen blijven

BANGARAGE VISSER B.V.

( V O L V Ă– )

1

DEALER AMSTERDAM-Z.

BANSTRAAT 2 1 - 2 7 1 0 7 1 J W AMSTERDAM TELEFOON 0 2 0 - 6 2 3 9 79

Xttt YS nood

r Meer dan een halve e e u w voetgezondheidsspecialis' s M a a n d a g s gesloten

Amsterdam, Den Haag, Groningen, Rotterdam, Hilversum, Utrecht,

Weteringschans 209, Noordeinde 18, St.Walburgstraat8, W.deWithstraat9, 's-Gravelandseweg 33 B, NobelstraatIA,

tel 23 30 12 tel 46 41 81 tel 12 18 97 tel. 13 57 37 tel 4 90 09 tel. 31 10 51

AB

Gcldcrkndplein

M O D E H U I S

Athenaeum Boekhandel een tuin in de wildernis

NIEUWSCENTRUM Athenaeum Boekhandel Spui 1 4-1 6, Amsterdam telefoon 0 2 0 - 2 3 3 9 3 3 / 2 2 6 2 4 8

Dames-, heren- en

kindermode

UITHOORN

Boerlagelaan 5-1 Tel 02975-61353 Vrijdag Dames- en

koopavond

herenmode

AMSTERDAM-BUITENVELDERT

Gelderlandplein 15 Tel 020-462656 Donderdag

koopavond

Requiem

D e harde beugel van de gereedschapskist plet de pijnlijke blaren o p de kussentjes van mijn scholierenhanden. In de paar weken als duvelstoejager in de metaalbewerkplaatsen is er n o g geen beschermende eeltlaag gegroeid ondanks vijlen, boren en zagen van hoekijzers en staalband waarmee ik, samen met voormalige boekhouders, leraren, ingenieurs en ambachtslieden, stapelbedden repareer. O p het modderige terrein achter de smidse staan tientallen van deze roestige geraamtes, die d o o r overbelasting met teveel slapers en bagage in elkaar gezakt zijn.

len vertelt over Bauhaus en Rilke, over Shakespeare en Goethe, over Mann en Schnitzler, over Mozart en Bach. Een verzonken, haast onbekende wereld gaat voor mij open en hij vergeet het sombere leven in de strafbarak als zijn gedachten naar het verleden reizen. O p een koude voorjaarsdag w o r d t onze eentonige werkroutine door de kale, bittere voorman van de bankwerkerij verstoord. In de grote zaal van de registratiebarak moeten reparaties worden uitgevoerd en leidingen worden gelegd o m hem in gereedheid te brengen voor een concertuitvoering.

N a elke transportnacht groeit het leger van deze wrakken, die d o o r vier puffende en zwerende mannen in overalls vanuit de barakken hierheen gesleept worden.

H e t hoofd van de werkplaats, een brede man met roodaangelopen gezicht en knetterende sergeantenstem, stampt o p de drassige grond, hitst ons aan, w o r d t boos als hij gereedschap o p de g r o n d ziet liggen en maakt banale grappen als hij goed geluimd is. Mijn vriendelijke maat, in zijn mager, zorgelijk gezicht grote donkere ogen die met slecht verholen afkeer de man volgen die in de kamphiĂŤrarchie zo h o o g geklommen is, m e r k t op, dat jaren o p de Drentse hei een mens niet beter maken.

O n d a n k s regen en natte sneeuw, ondanks werk dat hard cn vreemd is, lig ik 's nachts tevreden in mijn stapelbed. O v e r d a g vergeet ik veel van de ellende om mij heen als O t t o , de vaderlijke kameraad o p het wrakkenerf mij onder her spannen van bedspira-

O t t o en ik, samen met andere metaalbewerkers, timmerlieden en electriciens, klossen over de modderige Boulevard des Misères naar h e t nieuwe karwei. Ik moet de kist met het gereedschap dragen alsof er gildewetten in het k a m p bestaan, tot O t t o ziet dat ik de last haast niet meer tillen kan en mij zijn hulp aanbiedt. U r e n sleep ik h o u t e n banken aan, repareer ze, zo nodig, met brandijzer en schroeven en sjouw faureuils naar de eerste rij voor het podium, waar G e m m e k e r met zijn hofhouding en de genodigden vanavond plaats zullen nemen.

In groepjes of alleen komen musici de zaal binnen. H u n kleding is kreukelig en afgedragen net als die van alle andere barakkenbewoners die hun stromatras als strijkijzer gebruiken. D e instrumenten h o u d e n zij liefdevol vast als waren het tere kinderen.

Verstoord kijken zij naar de stoelen en muziekstandaards, die nog ongeordend d o o r elkaar staan. Heinz N e u b e r g , de diri-

gent, fronst kwaad als hij mij de banken ziet verschuiven en met een stem die hol terugkaatst in de lege zaal wijst hij naar de deur en beveelt tijdens de repetitie de werkzaamheden te staken.

Ik voel mij betrapt en verjaagd, want oh zo graag had ik stil in een hoek van de zaal willen luisteren naar iets waar ik wel over had horen spreken, maar wat ik n o g nooit van nabij had gehoord: een echt symfonieorkest.

Veertig musici in halve cirkels o m de dirigent heen met violen, altviolen, bassen en violoncelli, zelfs enkele blazers en een paukenist.

Verdreven uit het paradijs zwerf ik over de gang en loop o p mijn tenen om toch maar iets o p te vangen. Iedereen is weg behalve O t t o , die met de vinger o p zijn lippen, krakende planken vermijdend, o p mij t o e k o m t .

Aan mijn elleboog voert hij mij naar een opening in de h o u t e n wand waar ik kan zien en horen zonder gezien en g e h o o r d te worden. Als in een d r o o m kijk ik in de betoverde tuin van de muziek. H e t kamp is verdwenen, de kou is verdwenen, de honger is weg en de pijn is vervlogen. Van de gezichten der musici straalt vrede en rust, die zelfs niet verstoord kan worden d o o r het aftikken tijdens het spel. Veertig vrije mensen zitten o p het podium. H u n angst is opgeschort net als de mijne.

M e t open m o n d en tranen in de ogen luister ik naar de muziek en verheug mij als een stuk herhaald wordt, al ken ik naam noch componist. N a uren die m i n u t e n lijken bergt iedere speler de zelfgeschreven muziek o p en neemt zijn instrument in de arm.

D e hoofden buigen weer, de ogen zijn weer dof. D e kleren lijken weer g e k r e u k t als ver voordien.

N a z o e m e n d en zwijgend gaan wij naar onze barakken. Wij proberen de n o t e n n o g even vast te houden. O t t o geeft h u n een naam: Schubert's Onvoltooide en Mendelssohn's Midzomernachtsdroom. Enkele maanden en vele transporten later, als symfonische muziek mijn opium is geworden, h o o r ik het gefluit van de dinsdagtrein in de verte wegsterven. H e t Requiem voor bijna alle musici.

Drs. G.L. Durlacher

rokin 9 - 1 5 , 1012 kk amsterdam - holland, telefoon 020 - 243350

Auschwitz-herdenking 1988 Zomaar een beschouwing

Voor mijn gevoel heb ik het herdenkingsn u m m e r van 1987 nog maar nauwelijks opgeborgen wanneer ik achter mijn tafel ga zitten om mijn gedachten voor de kranr van januari 1988 o p papier te zetten.

Waarover zal ik schrijven? D e onderwerpen dringen zich aan mij op.

Toen wij in de eerste jaren na de oorlog eindelijk weer eens aan andere dingen dan alleen aan onszelf konden denken, werden Displaced Persons (lees: o.a. J o d e n uit landen die niet meer naar h u n land van herkomst t e r u g k o n d e n of wilden) wanneer zij naar Palestina wilden emigreren, teruggestuurd naar kampen in Duitsland waar ze voorheen ook gevangen hadden gezeten.

D i t jaar vieren wij het veertigjarig bestaan van de staat Israël. Wij demonstreren elk jaar o m voor hen die dat wensen het recht te verkrijgen het land waar zij zich niet thuis voelen en dat hen als tweederangs burgers beschouwt, te m o g e n verlaten.

Drie en veertig jaar geleden beschouwden velen van ons datzelfde land als onze g r o t e bevrijder.

In de nazomer van 1987 o n t m o e t t e ik een o u d - k a m p g e n o o t die ik sinds mijn terugkeer in Nederland niet meer gezien had. Hij herkende mij direct, ik hem niet. Toen we eenmaal in gesprek raakten, was het weer 'gisteren'. H e t gaat niet altijd zo.

In verband m e t de uiterst trage, beschamende voortgang - of liever gezegd het gebrek aan voortgang - bij de restauratie van een J o o d s e begraafplaats in Polen waar o.a. Nederlandse J o d e n begraven liggen die in Duitse kampen zijn omgekomen, trachtte ik de hulp, en vooral het geheugen te mobiliseren, van een oud mede-gevangene, die meer dan twintig jaar ouder is dan ik.

J e k u n t h e m rustig bellen' werd me gezegd, 'hij kan erover praten zonder geëmotioneerd te raken.'

Gelukkig had ik mijn telefoontje d o o r goede vrienden van mijn oude vriend laten voorbereiden. Hij k o n er niet meer over praten. J a m m e r , maar respectabel en begrijpelijk.

Z o een gesprek, ook als het niet doorgaat, stemt t o t nadenken. Gesteld dat h e t wel door was gegaan, wat is zijn getuigenis, wat is mijn getuigenis na twee en veertig jaar n o g waard?

Ditzelfde probleem is vandaag in Israël aan de o r d e ; wetenschappers van Nederlandse universiteiten worden erover geraadpleegd.

H o e selectief denken en G E d e n k e n we?

In 1987 promoveerde de J o o d s e historica dr.

Selma Leijdesdorff o p een proefschrift over het J o o d s e proletariaat van Amsterdam, getiteld: 'Wij hebben als mens geleefd'. H e t boek is in dit blad en in vele andere bladen besproken. Recensies van J o o d s e kant waren over het algemeen kritischer dan van nietJ o o d s e zijde.

D e wijze van geschiedschrijving - d o o r middel van interviews - staat ter discussie. K u n je een evenwichtige geschiedenis schrijven over een zo emotioneel geladen tijdperk, dat je zelf niet beleefd hebt?

K a n het wel over Napoleon en niet over het vooroorlogse J o o d s e proletariaat? K u n je objectief zijn wanneer je probeert je te identificeren met een groep waar je eigenlijk geen affiniteit mee hebt? Waar je sociologisch en economisch niet bij h e b t gehoord?

Ik ken eigenlijk maar twee mensen die dat echt konden, Meyer Sluyser en prof. M. H. Gans.

D e eerste misschien alleen maar anecdotisch, de tweede zowel historisch-wetenschappelijk als anecdotisch. Maar beiden met h u n hart, en doordringend t o t de kern.

H o e ervaren we de geschiedschrijving? Wat laten we meewegen? Gaan we alleen o p getallen af? Betrekken we ontwikkelingen die later hebben plaatsgevonden ook in onze beschouwing?

K o r t geleden heb ik het voorrecht gehad een aantal leden van het presidium van het Internationaal Auschwitz Comité te m o g e n o n t m o e t e n . Mijn directe gesprekspartners kwamen respectievelijk uit Brussel, OostBerlijn en Katowice.

Bijna 6.000.000 Poolse burgers zijn tijdens de tweede wereldoorlog in Polen d o o r de Duitsers vermoord. Hiervan waren 3.000.000 J o d e n . 1) Waarom zitten er geen J o d e n in het Poolse Auschwitz Comité? M o e t ik blij zijn dat er een Pools Auschwitz Comité bestaat, of m o e t ik met professor Lucy S. Dawidowicz 2) verontrust en verontwaardigd zijn over her feit dat sinds 1946 in O o s t - E u r o p a de J o d e n stelselmatig uit de Holocaust worden weggeschreven?

Waar m o e t e n we n o g meer verontwaardigd over zijn? Over Waldheim, of over de traagheid waarmee de feiten over hem boven water komen? Volgens een recent bericht in een Amerikaanse krant bestaat er een geheim rapport van de Verenigde Naties

volgens hetwelk Waldheim al in 1947 voor misdaden tegen de Mensheid terecht had kunnen staan.

Over de tegenstellingen tussen o r t h o d o x e en n i e t - o r t h o d o x e J o d e n in Israël en daarbuiten?

Over het rapport van de Commissie-Van Dijke?

Dat we over bovenstaande onderwerpen discussiëren is misschien wel een bewijs dat we ons ondanks alles tot normale mensen ontwikkeld hebben.

Drie en veertig jaar geleden liepen we in de sneeuw, zaten we n o g in de diepste ellende in een kamp of waren we n o g ondergedoken.

Voor velen waren de jaren na 1945 n o g moeilijker dan de jaren daarvoor, d o o r de geleden verliezen, door de onverschilligheid van de wereld om ons heen en door ons eigen geheugen.

Dat geheugen zal ons blijven achtervolgen tot het einde der dagen. Maar ons geheugen helpt anderen eraan te denken wat gebeurd is en nooir meer mag gebeuren.

Vandaag zijn we een zelfbewuste g r o e p die meetelt, waar regering en parlement niet omheen kunnen.

Vandaag staan meer jongeren dan ooit tevoren bij het m o n u m e n t ' N O O I T M E E R A U S C H W I T Z ' , en zijn velen van die jongeren bereid ons te helpen en het werk later van ons over te nemen.

In dat licht wens ik ons allen, en allen die na ons het werk zullen v o o r t z e t t e n N O G VEEL J A R E N .

Ab Caransa

1 + 2; 'The Holocaust and the Histonans' geschreven door Prof. Lucy S. Dawidowicz, uitgegeven door de Harvard University Press in 1981.

dagelijks didit-bij-de

OOK VOOR HET VERVANGEN VAN U W OUDE GAS- OF OLE IKETEL. MET EN ZONDER WARMWATER VOORZE INN IG.

Nieuwendijk I75,tel. 244078 Leidsestraat 76, tel. 271900 Reguliersbreestraat 19, tel. 242994

SEDERT

1367

Al onze gerookte rabbinaal

vis is

toegestaan

MAASSTRAAT 27 AMSTERDAM - TELEFOON 641072

SCHNABEL official service

C'^Zw) ¥J™^

KRUKZIENERS REISBUREAU

bent u voordeliger uit in Israël

officieel APK keurstation

Speciale winteraanbieding

'N LAAT ONS UW X AUTO VERZORGEN

in samenwerking met E L Z L M L T / V - Z T 1 week Moriah Plaza *****

Schnabel - 2e Boerhaavestr. 17 - A'damTel. 020-653126

Tel Aviv Inclusief vlucht met E L " Z L M L * 7 i V - Z " lijndienst

v.a. f 1.289,-

STENELUX

- ~

Mineralen - Fossielen

R

verlenging per nacht v.a. T D Z f

_

Sj.C. Mulder

KRUKZIENERS REISBUREAU

AMSTELDIJK 166 G ( EBOUW RIVIERSTAETE) - 1079 LH AMSTERDAM TELEFOON: 020-426133. TELEX: 10847

le J a c . v. C a m p e n s t r . 2 1072 B E A m s t e r d a m

Tel. 020 - 62 14 90 Privé 86 08 93

Over economische en andere wonderen

D e kaart, die mij dezer dagen in handen viel, stamt uit 1919. Een uitgave van de ' D e u t sche Liga für Völkerbund. D e 'Friedensforderungen der E n t e n t e ' staan e r o p afgebeeld.

Als afschrikwekkend voorbeeld, en beslist niet o m aan te geven waartoe eigen wandaden k u n n e n leiden, maar om het wanbegrip te bejammeren dat de toenmalige geallieerden jegens het rijk toonden. D o n k e r ingekleurd wat 'von unserem Gebiet sofort abzutreten sei', iets lichter gearceerd wat 'bis auf weiteres von feindlichen Armeen besetzt bleibr'. Let wel, de wapenstilstand o p het slagveld was reeds van kracht.

D e woorden, waarmee kanselier K o h l dezer dagen het volk bewerkt, horen bij 1987. D e wapenstilstand is meer dan vier decennia van kracht. D e w o o r d e n zijn, uiteraard, heel anders getoonzet dan de weerklank van de Hetze. Z e passen, kun je wel zeggen, in de goedburgerlijke b e t o o g t r a n t van de C D U .

Maar of ze daarmee nu ook zonder meer in de hoek der onbelangrijke uitlatingen kunnen w o r d e n weggezet? 'Wij weten' - dat veronderstelt K o h l dus te weten - 'dat wij Duitsers slechts één gemeenschappelijke en v o o r t d u r e n d e geschiedenis hebben' - en afgezien van de vraag, of 'wij Duiters' inderdaad een geschiedenis kunnen 'hebben', stelde hij vast dat het onoirbaar is 'uit die geschiedenis uitsluitend en willekeurig een stukje te lichten', waarna iedereen duidelijk kan zijn welk willekeurig stukje de kanseher o p h e t o o g had.

Kohl, die in dit verband vooral spreekwoordelijk is geworden toen hij bij zichzelf verrassenderwijze 'de genade van een iets te late g e b o o r t e ' constateerde, blijkt steeds sterker d o o r de nieuwe tijdgeest te worden bevleugeld. D e concrete aanleiding was de eerstesteenlegging voor een 'Duits Museum', waarvan naievelingen dachten dat het er in M ü n c h e n reeds was en o p verschillende plaatsen elders ook feitelijk voorhanden, maar waarvoor dus in Berlijn (West) een open ruimte voor nieuwbouw is gereserveerd. Een 'geschenk van de Regering aan het Duitse Volk', meende Kohl, die het K u r a t o r i u m van de nieuwe Museumstichting (waarin naar de beste tradities geen enkele v r o u w is opgenomen) als startbijdrage verblijdde met een eerste d r u k van het in 1848 gecomponeerde 'Deutschlandlied'.

Achter de concrete aanleiding steekt de nieuwe filosofie. Die van de vraag, wat straks de episode van de nazitijd nog betekent in het ritme van de eeuwigheid. Is rela-

tiveren niet de hoogste graad van wetenschapsbeoefening? Dat de a r g u m e n t e n hierbij zijn voorgeselecteerd, w o r d t duidelijk wanneer je (wat iedereen van harte kan worden aangeraden) niet alleen naar K o h l luistert. Wanneer je de even briljant als pregnant geformuleerde gedachten o p je laat inwerken, waarmee de deze dagen Tachtig jaar geworden Sebastian Haffner óók de continuïteit in de Duitse geschiedenis onderstreepte: een staatsbestel waarin zich, onder Bismarck, Hitiers g e b o o r t e testamentair aankondigde, een Rijk, dat zich midden in Europa met 'bufferzones' omringde en daardoor al in zijn ontstaan griezelig abnormaal moest worden genoemd. (De opfrissing van Haffner heeft publicitair het smartelijke verlies van een andere g r o t e analist wat weggewerkt: Eugen K o g o n is o p Kerstmis gestorven.)

Andere taal dus dan Kohls gesjacher met de 'identiteit van een natte welke zo plotsklaps (en zo onverdiend) verloren is gegaan'.

Gelukkig dat K o h l ook in eigen land d o o r intellectuelen, die er tegen de verdrukking in blijven groeien, weersproken w o r d t .

Zoals in de open society, waartoe de Bondsrepubliek zich heeft ontwikkeld - het virus van de informatiestop heeft er goddank n o g geen vat o p - de briefwisseling aan de kaak k o n w o r d e n gesteld, waarin K o h l (als C D U voorzitter ditmaal) met enkele geestverwanten de interessante vraag behandelt, wié er nu wel als leden van het Duitse verzet verdienen te worden aangemerkt. O o k hier weet men de geesten o p een wonderlijk simplistische manier te scheiden: communisten k u n n e n onmogelijk verzetsmensen zijn geweest, want zij streefden immers geen democratie o p de grondslag van de traditionele lijn van het avondland na - en zij verdienen dus, want daar ging het in dit geval concreet om, geenszins zo'n p r o m i n e n t e plaats aan de wand van het herdenkingsmon u m e n t in Plötzensee.

N i e t verwijderd, zo u dit al mocht hebben durven veronderstellen, is dr. Rainer Reinhart, de plaatsvervangende stafchef uit het district Beieren van de Bundeswehr. In het instructieblad voor de administratieve dienst, waar het thema 'Spaarzaamheid' centraal stond, prijst hij voor een generatie die m e t de Einsatz ervan n o g niet zo direct te maken heeft gehad, en natuurlijk 'even afgezien van de barbaarse doeleinden', het middel van de gaskamers als 'im G r u n d e gesehen ein Sieg des Wirtschaftlichkeits-

prinzips' aan, veel efficiënter dan individueel doodschieten. H e t moet onvertaald blijven. H e t bleef helaas onverklaard.

H e t ministerie van defensie n o e m d e het geschrijf weliswaar 'dom en smakeloos', maar pas nadat voorzitter Heinz Galinski van de J o o d s e gemeente in West-Berlijn er de aandacht o p had gevestigd - uit eigener inzicht was het ten departemente kennelijk als bijzondere uitlating allerminst opgevallen. En er k o m t 'een onderzoek' - maar naar wat eigenlijk? D e individuele aberratie van dr. Rainer Reinhart is n o g niet eens het meest verontrustende, hoe gruwelijk ook zoiets in letters v o o r je te m o e t e n zien - het is de weerslag, het formeel afhandelen naar ambtenarenrecht, het kil-afstandelijke in de omgeving, het zelfs maar durven o p r o e p e n van het verweer dat zulks toch beslist niet officieel geschreven stond - wat je in blinde woede doet ontsteken en dus m e t mateloze onrust vervult.

Johan van M i n n e n

Blauw bord, opgegraven op de Zwanenburgwal, Ponugees aardewerk.

Miep Gies HERINNERINGEN AAN ANNE H a werk van Clara d e J o n g k w a m lot stand t u s s e n h e r t s i 1 9 8 2 cn bcdin 1 9 S S [)<.- s e r i e o r m u 19 t u k m i n i ^ n ( t e J i n K ' k k i i | t , l o i m a a t f i ï \ S C 1.111 j t n lf> s c h i l d e r i j e n ( t e c h n i e k o h e \ e r 1 , t o i m a . i t 60 \ 80 t i n ) I n d i v e uil^.n i zijn i v p r o d u k m s \ a n alle tekeningen en m k l m r \ i a s j n l d a i j u i opgenomen

Verkoopprijs ƒ 25,U i t g a v e H e i e r m a n n & Co CV V a n Hallstraat 685 1051 H G A m s t e r d a m Tel 020-84 05 05

FRANK

'Indrukwekkend opgeschreven herinneringen' Martin Ruyter in de Volkskrant

Paperback f 24,90 Gebonden f 34,90 f j

J

uerkfjjqhaar in de boekhandel

UITGEVERIJ BERT BAKKER BLOEMSIERKUNST

Palai? dej; Parfurr^ Diemen - Kruidenhof 1 2 1 , tel. 0 2 0 - 99 89 75 Van Baerlestraat 74 1071 BA Amsterdam Telefoon: 020 • 625781

Bloemist van het Auschwitz Comité Vertolkt ook uw gevoelens van medeleven.

schoonheidssalons van alle grote merken

waardering

en

Bewakingsvormen, portiersdiensten etc. (als maatwerk uitvoerbaar in de plaatsen waarin wij zijn gevestigd); alarmeringen (ontvangst/verwerking van alarmsignalen; stil alarmcentrale voor geheel Nederland).

BEVEILIGING l BEWAKING-ALARMERING B V

A 1902

Vestigingen; Amsterdam/Amstelveen, 's Gravenhage, Rotterdam, Alkmaar/Heerhugowaard, 's HertogenboschAilburg, Nijmegen, Enschede/Hengelo Hoofdkantoor: Vossiusstraat 8, 1071 AB Amsterdam, Tel. 020-712 711

polak roodhart uylings makelaars in assurantiën financieringen hypotheken pensioenen

Bi|dorp2 - 1 1 8 1 M Z Amstelveen Postbus 6 0 8 - 1 1 8 0 AP Amstelveen

Tel ( 0 2 0 ) 4 3 7 1 1 1 * Telex 15715 pruas

EXCLUSIEVE HERENKLEDING EN -MODE Kalverstraat,

141-145,

Amsterdam

In Memoriam Eddy de Wind

O p 27 september 1987 is na een betrekkelijk k o r t ziekbed overleden de Amsterdamse psychiater Eddy de W i n d . Een g r o o t verlies voor alle mensen, die strijd voeren tegen o n d e r d r u k k i n g en racisme.

Eddy werd o p 6 februari 1916 te D e n Haag geboren in een gezinnetje dat m e t h e t verkopen van serviesgoed de kost moest verdienen.

Toen hij 4 jaar was, overleed zijn vader aan een hersentumor. Eddy was enig kind. N a de middelbare school ging hij medicijnen studeren in Leiden, waar hij zich specialiseerde als zenuwarts. Hij ging in analyse bij D r . Landauer, een emigrant, die in 1942 werd opgepakt en in Bergen Belsen is overleden. Eddy is n o g enige tijd na zijn arrestatie als J o o d in Westerbork geweest, waar hij met Friedl is g e t r o u w d . Samen zijn zij naar Auschwitz d o o r g e s t u u r d en samen overleefden zij de hel. Zijn moeder en stiefvader zijn er o m g e k o m e n . In april 1945 werden zij bevrijd d o o r de Russen en via Odessa naar Nederland gestuurd. Over deze periode heeft hij een boek geschreven: 'Eindstation Auschwitz'.

Terug in Nederland vestigde hij zich als zenuwarts in wat toen n o g de Stalinlaan heette en w e r k t e hij enige maanden als assistent bij D r . Van E m d e Boas. In de Stalinlaan heb ik h e m voor h e t eerst o n t m o e t . E e n kleine, stille jongen, die moeilijk k o n lachen, een rusteloze werker m e t een k o p m e t krullen, die mij sterk deed denken aan het zelfp o r t r e t van Chagall.

Confrontatie met de dood Zijn leven na Auschwitz is een zware gang geworden. Zijn huwelijk liep o p de klippen, zoals van zoveel eerste-generatie oorlogsslachtoffers. Misschien is de herinnering aan het samen beleefd hebben van de oorlog voor geen mens te verdragen. Misschien heeft h e t te maken m e t h e t onvermogen elkaar dag in dag uit te troosten.

In de jaren na de oorlog heeft Eddy heel hard gewerkt, terwijl hij bij dr. Le Coultre in analyse was. N a de scheiding had hij h e t geluk een nieuwe levensgezellin te vinden, Sonja, die h e m ongelooflijk goed heeft opgevangen. Z e kregen twee zoons en een dochter, een b r o n van liefde voor h e n bei-

den. Zijn J o d e n d o m was eerder een fatum voor h e m dan h e t vreugdevol beleven van een cultuurbezit. Pas in de laatste jaren heeft hij een positief gevoel ten aanzien hiervan ontwikkeld. H e t uitte zich vooral in zijn streven iets te doen voor de psychiatrische inrichting Kfar Sjaoel bij Jeruzalem.

Als m e n naar Eddy's wetenschappelijke prestaties kijkt, k o m t m e n onder de indruk van zijn werkkracht en doorzettingsvermogen. Vooral zijn publicaties in de International J o u r n a l of Psychoanalysis van 1968, 1972 en 1984 hebben internationaal waardering gekregen. H e t artikel uit 1968: 'The confrontation with death' w o r d t veel aangehaald.

Hier noemt hij voor het eerst de passieve en masochistische houdingen o m psychisch overeind te blijven, die zich ontwikkelden bij hen, die niet de kogel kregen of vergast werden. p. 304: 'The ability t o deal with aggression is of t h e utmost importance for t h e exprisoner. Suppressed aggression gives rise either t o psychosomatic illness o r t o chronic depression; externalized aggression leads t o what H o p p e called 'hate addiction'.

(De vaardigheid o m te gaan m e t agressie is uiterst belangrijk voor de oud-gevangene.

O n d e r d r u k t e agressie leidt t o t psychosomatische ziekte of t o t chronische depressie.

Naar buiten tredende agressie leidt t o t wat H o p p e n o e m t 'verslaving aan haat'.) p . 305: 'While the survivor syndrome may sometimes be evoked o r reinforced by t h e t h o u g h t of ageing, the survivor, in contrast t o other people, has never been w i t h o u t t h e image of death; he cannot rid himself of it and therefore can no longer face t h e future'.

(Terwijl het overlevende-syndroom soms kan worden opgeroepen of versterkt door de gedachte aan ouder worden, is de overlevende, in tegenstelling t o t andere mensen, nooit zonder het beeld van de dood geweest; hij kan dat niet kwijtraken en daarna niet langer de toekomst o n d e r ogen zien.)

In h e t artikel van 1972 werkt hij dit nader uit aan de hand van enige ziektegeschiedenissen. Van belang lijkt mij zijn statement o p pag. 176: ' T h e success of psychoanalysis depends largely upon the patiënt's ability t o m o u r n t h e lost love objects, and t o express realty-adapted non-destructive aggression

after getting appropriately timed interpre tations of the connection between the survivor guilt and his infantile guilt feelings'. ( H e t succes van psycho-analyse hangt grotendeels ervan af of de patiënt kan rouwen om de verloren objecten van liefde en nietagressie kan uitdrukken, nadat hij vrijwel juist getimede interpretaties heeft gekregen van h e t verband tussen de overlevingsschuld en zijn kinderlijke schuldgevoelens.)

In de later verschenen studie van 1984 vindt men deze opvattingen t e r u g in de uitwerking van opmerkingen over de techniek. Bij de verwerking van de massale traumatisatie is het d o o r w e r k e n van de pre-traumatische persoonlijkheid van g r o o t belang. D e W i n d wees erop, dat de meeste slachtoffers als psychisch gezonde mensen h e t concentratiek a m p ingingen en de chronische traumatisatie moesten ondergaan.

D e conspiracy of silence, de zogenaamde samenzwering van het zwijgen, die in de relatie m e t h u n sleutelfiguren na de oorlog ontstond, werd opgeheven in de analyse of psychotherapie. D e problemen van overdracht en contra-overdracht waren vooral van masochistisch-passieve-paranoïde aard. Het doorwerken van deze problemen vereist veel tijd en energie.

SOPO Tot slot wil ik de Stichting Onderzoek Psychische Oorlogsgevolgen ( S O P O ) noemen, die o p Eddy's initiatief is opgericht en waarin hij onnoemelijk veel tijd en energie heeft gestoken. Hij was er zo d o o r bezeten, dat elke frustatie, bijvoorbeeld o m d a t iemand niet de tijd wilde opbrengen die hij verlangde, t o t een kwelling voor h e m werd.

N i e t t e m i n is de uitstraling van S O P O nu al groot, o o k internationaal gezien. O p het 34e IPA-congres in H a m b u r g organiseerde Eddy een workshop, evenals o p h e t 3 5e congres in Montreal, enige maanden geleden.

Hij correspondeerde m e t ccn aantal collega's in Amerika en Israël, die aan hetzelfde onderwerp werken.

D e volgende zaken heeft Eddy ons g e leerd: 1. Hijzelf m a g als een voorbeeld van Het Wonder der Herrijzenis gelden. Als men beseft

Fvan Lanschot Bankiers S I N D S 1737

Voor al uw bank- en assurantiezaken.

16 vestigingen.

Hoofdkantoor: 's-Hertogenbosch, Hoge Steenweg 29, tel. 153461.

Adem benemend BARBIZON RESTAURANT

Barbizon Brunch

In de smaakvolle ambiance van het Barbizon Restaurant, tegenover het Leidseplein, kunt u zondags genieten van de Barbizon Brunch.

Tussen 12 00 en 15.00 uur worden de heerlijkste warme en koude gerechten geserveerd a Ć&#x2019; 49,50 p.p , inclusief live music en een bruisende champagne cocktail Reserveringen: 020-851351

Het A m s t e r d a m D i a m o n d C e n ter heeft d e grootste collectie ringen, a r m b a n d e n , colliers, horloges e n siervoorwerpen van N e d e r l a n d . O o k i n d e prijsklasse die u i n g e d a c h t e hebt. We h e b b e n b e r o e m d e m e r k e n als Les M u s t d e C a r tier, Rolex, Ebel, B a u m et M e r cier e.a. U k u n t bij o n s diamantslijpers a a n h e t werk zien en e e n film over d i a m a n t bekijken. K o r t o m : h e t A m s t e r d a m D i a m o n d C e n t e r is e e n a d e m b e n e m e n d e belevenis.

AMSTERDAM D I A M O N D CENTER ZEVEN GENERATIES DIAMANT P H Asscher directeur Pokin1-5 1012 KK / Dam, Amsterdam, 020-24 57 87 Telex (Ook op zondag geopend) ilialen Kalverstraat 56 / Nieuwendijk 140 / ,\ Damrak 12 (Donderdag tot ft uur open)

GOLDEN TULIP BARBIZON CENTRE Stadhouderskade 7,1054 ES Amsterdam.

Telefoon 020-851351.

in welk een o n t r e d d e r d e toestand hij terugkeerde uit Auschwitz en hoe zijn g r o e p is opgevangen - of beter gezegd: niet is opgevangen - dan verwondert m e n zich over h e t feit, dat deze man normaal is gaan functioneren. Hij was terecht in Amsterdam bekend als een van de beste psychiaterspsycho-analyrici.

Veel heeft hij in deze te danken aan de analytische opleiding en in h e t bijzonder aan Le Coultre. Toch heeft ook deze h e m niet kunnen afhelpen van chronische angsttoestanden, waaraan hij t o t zijn dood heeft geleden.

2. Eddy heeft o p h o o g niveau een poging

gewaagd t o t verbalisatie van onzegbaar leed en onuitsprekelijk verdriet, in moderne psychoanalytische t e r m e n metaforisatie genoemd, d.i. uitdrukking in beelden.

Ilse Grubrich-Simitis uit Frankfurt a.M. schreef hierover in 1984 een artikel, waarin zij Eddy aanhaalt. In h e t concentratiekamp treedt een beschadiging o p van de Ikfunctie van de metaforisatie en de daarmee verbonden psychische mogelijkheid de tijd te structureren in verleden, heden en toekomst. H i e r d o o r ontstaat een tijdeloos concretisme in psychisch funktioneren.

H e t bestaan onder de permanente bedreiging van de d o o d heeft ongetwijfeld een desymboliserend effect. O f Eddy deze metaforisatie geheel heeft bereikr, weet ik niet.

3. In de jaren vijftig waren wij optimistisch gestemd ten aanzien van de verwachting dat wonden, d o o r de oorlog geslagen, geheeld zouden kunnen w o r d e n als we tijd van leven hadden. N u , die tijd hadden we, maar vandaag, levend in een no-nonsense maatschappij, beseffen w e dat oorlogswonden, zowel bij de eerste als bij de tweede generatie, niet altijd kunnen w o r d e n geheeld. Wat Sonja en de kinderen de laatste jaren hebben gedaan o m die pijn en dat verdriet bij Eddy te verzachten, kan alleen d o o r grote liefde worden opgebracht. Eddy heeft hiervan gew e t e n en wij allen hebben hiervan geprofiteerd.

Zijn aandenken zij t o t zegen.

Herman Musaph

H.N. Werkman (1882-1945),

De drie aartsvaders.

Joods Historisch Museum.

Voor Moeder Vergast in Auschwitz, 31 oktober 1944 Is het God die je verschijnen doet? het is nu al zo lang voorbij toch is soms plots je geest rond mij die zacht omsluiert mijn gemoed Ik zie je ranke schaduw aan smal en verhongerd zoals toen; het kwelt nog dat ik niets kon doen dat je alleen je weg moest gaan Spierwit verschijnt mij je gelaat in angst vertrokken door het gas symbool van ons vervloekte ras zo je daar trillend voor mij staat Margot

H, de

Hartog

Kleine

Anne

Kleine Anne ben je boven?

Lieve Anne ben je thuis?

Mag je niet te voorschijn komen?

Ach, de wereld is abuis Anne, wees toch lief en antwoord Anne kom je leeft toch nog Men heeft het me net verteld: De Auschwitz-zaak is maar bedroe Margot

H. de

Hartog

't Gesicht van de Portugese en Hoogduytse lodenkerken tot Adam doorA. van der Laan, ca. 1710. Deze bekende prent is ook gebruikt voor h Nederlandse paviljoen in Auschwitz en het Herinneringscentrum Westerbork. De prent is in het bezit van het Joods Historisch Museum.

Sprookje Er was eens... een kampkindje dat haar blikken bordje niet leeg wilde eten.

'Als je niet eet', zei de moeder van het kampkindje, 'Ga je dinsdag op transport.'

En toen begon het kindje te eten...te eten... aardappels met zwarte ogen, want het kindje wist al dat op transport gaan héél héél erg was.

Toen het dinsdag werd hoefde het kampkindje geen aardappels met zwarte ogen meer te eten en toen het woensdag werd ook niet.

De zangpedagoge Paula Lindberg, zelf een beroemde zangeres, is 90 jaar geworden. Zij heeft al het werk van haar stiefdochter Charlote Salomon aan het Joods Historisch Museum geschonken. Als hulde aan deze even aktieve als innemende vrouw publiceren wij dit portret, dat Charlotte bijna een halve eeuw geleden van Paulinka maakte.

In de trein waren geen aardappels en er waren geen blikken bordjes en ook geen glazen water.- God, nee water was er niet-

De man in

winterjas

Ik zag hen voor mijn vader aan, de man in winterjas.

Keek hij mij ook even aan en versnelde hij zijn pas?

En donderdag, de derde dag, droomde het kampkindje van zoete melk zoete melk met brokken.

Kindertjes mogen met schrokken

Ida Vos

Zou hij zijn dochter zoeken zo als ik mijn Vader deed en diep inwendig vloeken over verdriet en leed?

Zijn ze soms saam gestorven zijn dochter en mijn Pa? Wij, zoekend en verzworven, kijken steeds mensen na.

Bep

Nof

%ohn ^Rettich b.v Suède- en Nappakleding

Showroom: Confectie Centrum, 3e t o r e n , Beg. grond Kon. Wilhelminaplein 29, A m s t e r d a m - W .

Telefoon 0 2 0 - 174364

KELTUM GOUD

PLEET &

ZILVER

DRUKKERIJ DE NOORDSTER B.V. Dir. H. Van Heuvelen

UURWERKEN OPTIEK

Drukker (srVaal M A A S S T R A A T 33 -

AMSTERDAM -

TELEFOON 793388

"afgesproken..."

ELKE ZONDAG CHAMPAGNE BRUNCH van 1 1.30 - 14.30 Een riant buffet met een rijke keuze uit w a r m e en koude gerechten Smul zoveel u w hartje

Voor al uw Handels Kantoor Reklame Familie *Sinds 1905

drukwerk

Amsterdam-O. Schollenbrugstraat 22 Telefoon 020-65 52 01

IJeklanthlijft bij

'Kalief

Con&Verdonck

Con & Verdonck heeft een uitstekende naam hoog te houden in de Perzische tapijtenwereld. Daarom, wat er ook gebeurt, de klant blijft kalief. En natuurlijk doen wij er alle moeite voor om u goed te adviseren. Hoeveel perzen wilt u zien?

Tien, twintig, vijftii Con & Verdonck ziet u graag komen.

begeert f 4 5 , 0 0 p.p.

-Imsterdam

] 4 IrtiMhoiist tortc Hotel

Amsterdam-Den HaagRotterdam- ArnhemEindhoven

De twee jassen 1945-1987 Een veertig jaar later k o m ik t o t mijn g r o t e schrik erachter dat ik mijn regenjas kwijt ben. W a t in deze tijd helemaal niet zo e r g is: je gaat nu naar een zaak en k o o p t een jas. D a t kan in elke prijsklasse.

Ik ga t e r u g naar februari 1945, in h e t concentratiekamp Langestein. D a t was een k a m p in de omgeving van het Harzgebergte.

Ik had al meer dan twee jaar enkele kampen overleefd, Vught, Auschwitz (MonowitzBuna), Buchenwald en van daaruit dan Langestein. Daar werden wij tewerkgesteld in de Harz o m in de bergen gangen aan te leggen die dan konden dienen als werkplaats o m munitie te maken. W a t een werkers, gevangenen die uitgemergeld waren, die pas de hel van Auschwitz uitkwamen o p w e g naar de dood, de grootste uittocht uit de wereldgeschiedenis.

Enkelen die geluk hadden, overleefden die reis o m na vele dagen aan te komen in Buchenwald, dat al weer erger was dan alle voorafgaande kampen. D e paar h o n d e r d J o d e n kwamen allen 'onder in Buchenwald' terecht. N a enkele dagen stierven ze dan als ratten. D e laatsten die dan n o g o p h u n benen stonden, mochten w o r d e n tewerkgesteld in h e t Harz-gebergte o m daar als stenensjouwers of metselaars te werken.

In Buchenwald werden wij naar gereedstaande rreinen gebracht o m naar Langestein te gaan. Wij werden in de wagons geperst en in iedere wagon zat een Duitse soldaat. D e trein zette zich in beweging en weer gingen wij o p reis.

N a enkele uren rijden kwamen er vliegtuigen over, wat voor de gevangenen toch even een beetje h o o p bracht. H e t waren Engelse of Amerikaanse of Russische vliegtuigen, wij wisten het niet precies. In ieder geval geen Duitse, want even later begon h e t b o m b a r d e m e n t o p de trein. In k o r t e tijd stond de trein stil, de locomotief stond in brand, de wagons werden beschoten. D e Duitse soldaten sprongen eruit, vele gevangenen ook en verspreidden zich over h e t grasveld.

Toen de piloten ons zagen, hield het bombarderen o p . Z a g e n ze de gevangenen? Als makke schapen ging de rest weer terug naar de kapotgeschoten wagons. W a t een ravage!

Tientallen kapotgeschoten mensen. Ja, zelfs Duitse soldaten lagen onder de trein, doorzeefd m e t kogels. H a d d e n wij weer geluk!

Enigen wel, want wij moesten toch n o g een martelgang gaan. Later h o o r d e je enkelen dan zeggen: 'Was ik toen maar geraakt, dan was m e veel leed bespaard gebleven'.

Terug in de wagons, nee, dat k o n niet. H e t beetje leven werd opgehaald d o o r vrachtauto's: de doden namen wij o o k maar mee, al was er van velen niet veel meer over. Z o

Westerbork 1944. Tekening van Werner Löwenhardt. Herinneringscentrum Westerbork. kwamen wij toch in Langestein aan. Vuil en onder het bloed kregen wij andere kleding en ik, h o e bestaat het, als muzelman een nogal dikke overjas. Z o werd h e t zwakke lichaam onder deze jas verhuld.

H e t kamp was niet zo groot, misschien twintig barakken, o p een heuvel gebouwd. Uitgerekend de zwaksten moesten de bovenste barakken bemannen, terwijl de keuken en de Appellplatz beneden lagen. Weer een uitgekiende afmatting van de zwakken, want de eerste avond moesten de J o o d s e gevangenen naar beneden o m een gamel soep te halen voor de barak waar ik was ondergebracht. Naar beneden ging wel, maar bij de keuken kregen wij twee stokken en m e t twee man moesten wij die gamel, een g r o t e ijzeren bak, naar boven dragen.

O m de paar minuten stopten wij. D o o r ondervinding, die wij in de loop van de jaren van honger en uitputting hadden opgedaan, slurpten wij uit die gamel zoveel mogelijk soep. O o k dat liep wonderlijk af. Z e hadden er niets van gemerkt, ja zelfs kregen de soepdragers n o g een extra schep.

Wij werden toen tewerkgesteld in h e t Harzgebergte en als slavenarbeiders gingen wij het zware beroep van bouwvakkers uitoefenen. D e gangen die wij daar maakten, die dienst moesten doen als opslagplaatsen voor munitie en die elk bombardement konden doorstaan, moesten wij bekleden m e t een stenen muur. Ineens waren wij metselaars.

Er werden stenen, cement en zand aangedragen. M e t wat water mengden wij dat d o o r elkaar en zo ontstond wat de Duitsers n o e m d e n messing, een mengelmoes.

Enkele burgers die erbij waren (Duitsers) schreeuwden o m h e t hardst: 'Messing maken!", wat m een h o o g t e m p o werd gedaan. E n dan maar metselen. Er werd niet zo naar gekeken of het wel recht was, als h e t maar o p iets leek.

Dag in dag uit werd het zware werk gedaan en als je dan 's avonds in je barak kwam, was er niet veel meer van je over. J e leefde onbe-

wust, je liep, je sliep, je at, alles ging zo als bij een afgerichte os, die rondjes moet lopen o m een waterput.

Maar één ding had ik, mijn dikkere jas die mij beschermde tegen k o u . H e t was mijn deken en hij beschermde h e t uitgeputte lichaam. Maar plotseling, midden in de nacht, overkwam mij een geweldig verdriet: mijn jas werd gestolen. Was er dan een die het een stuk minder had dan ik, was er dan een die dacht: 'Wat is dat een goeie jas?' N e e toch? O f was het een civiele arbeider, die hem o p den d u u r voor iets w o u gebruiken?

H e t liep tegen de nederlaag van Duitsland.

Maar o p dat m o m e n t , die nacht Ik voel nu weer die doffe ellende, mijn jas, oh razende pijn! Huilend van verdriet, als een geslagen kind, zat ik o p mijn schamele slaapplaats, verdoofd en geschokt.

M e t droefheid maakte ik toch plannen: ik zal die jassendief pakken en ik zal zoeken.

Die nacht was er geen slapen meer bij. 's Morgens o p het appèl bleef ik staren: waar is hij m e t die jas? Maar nee, die was weg.

Langzaam v e r d r o n g ik het, want al gauw had ik een andere jas. Er waren toch meer jassen dan mensen.

Bijna veertig jaar later moet ik dit schrijven, omdat h e t me nu weer is o v e r k o m e n - niet zoals in het kamp, maar alles kwam mij weer voor de geest, net of h e t gisteren was gebeurd. D e schok o m mijn regenjas die ik zondag 8 mei 1983 kwijt was, bracht mij geheel terug naar februari 1945 in h e t kamp Langestein.

D o n d e r d a g 12 mei 1983, vijf dagen later.

Telefoon, half twaalf. Sal Arbeid kwam t o t de ontdekking dat hij een verkeerde regenjas in zijn auto had. Hij d o o r z o c h t de zakken en ja, er zat een wikkel in van h e t N I W m e t mijn naam en adres. (Ik schrijf de boodschappen altijd o p een bij de hand liggend papierrje.)

David van Geens

Een Hamburgs drama in Eindhoven Z a t e r d a g 15 januari 1944 in het concentratiekamp V u g h t : 9 1 vrouwen w o r d e n uit wraak o p bevel van de toenmalige commandant Grünewald in twee kleine cellen geperst, 74 in de ene, 17 in de andere. Actief aanwezig de Schutzhaftlagerführer Arnold Strippel. 'Eigenhandig d u w d e hij de slachtoffers achter slot en grendel', aldus latere getuigen, o.a. wijlen de Arnhemse N o n Verstegen, ex-verzetsstrijdster en d o o r een bepaalde daad oorzaak van wat in de vaderlandse oorlogsgeschiedenis beschreven zou worden als h e t b u n k e r d r a m a van V u g h t : 1 0 vrouwen waren na de urenlange opsluiting bezweken, 'martelingen voor een nationale zaak', schreef Lou de J o n g in een van zijn delen.

Vrijdagavond 2 0 april 1945 - de oorlog zou in N e d e r l a n d n o g maar 14 dagen d u r e n reed een d o n k e r g r o e n e vrachtwagen het concentratiekamp N e u e n g a m m e binnen.

H e t was tien uur 's avonds. D e chauffeur had opdracht gekregen een g r o e p van twintig J o o d s e kinderen o p te halen en ook h u n verplegers en artsen. Er was een bevel uit Berlijn g e k o m e n o m de tien jongens en tien meisjes en het medische personeel naar een andere plaats over te brengen en hen daar van het leven te beroven. O p de kinderen waren tbc-proeven uitgevoerd en dat mocht niet bekend worden. E r waren behalve twee jongetjes uit Eindhoven, E d o en Lexje H o r nemann, ook twee Nederlandse verplegers bij: D i r k D e u t e k o m uit Amsterdam en A n t o n Hölzel uit D e n Haag, g e b o r e n in Deventer. Zij waren als verzorgers van de kinderen van de onmenselijke experimenen o p de h o o g t e geweest en moesten daarom ook sterven.

Strippel H e t bevel t o t excecutie k w a m uit de nazihoofdkwartieren in Berlijn, maar het werd in H a m b u r g geëffectueerd d o o r Arnold Strippel. Hij gaf ondergeschikten de o p dracht de volwassenen en de kinderen o p te hangen in een school in H a m b u r g . H e t was die dag de verjaardag van Hitler. Arnold Strippel was dezelfde SS-er als die in Vught b e t r o k k e n was geweest bij de d o o d van tien vrouwen en dezelfde als die in Buchenwald 2 1 J o d e n had laten doodschieten: ' O p de vlucht'.

Arnold Strippel, thans woonachtig in een fraaie woning in de Talstrasse 1 0 in Frankfurt, loopt ondanks zijn misdaden weer o p vrije voeten, alhoewel hij er een lange gevangenisstraf o p heeft zitten voor het laten neerschieten van die 'vluchtelingen' in Buchenwald. Tot levenlang werd hij daar-

voor zelfs veroordeeld, maar hij kwam na twintig jaar o p vrije voeten, na revisie van het vonnis. Een nieuw proces in dezelfde zaak leverde h e m slechts zes jaar gevangenisstraf op. O m d a t hij er al twintig achter de rug had kreeg hij ook nog eens een schadevergoeding van 121.500 mark.

Veel later moest Strippel rerechtstaan voor zijn wandaden en mishandelingen van J o d e n in kamp Majdanek. Hij kreeg er drieëneenhalf jaar gevangenisstraf voor. Maar deze veroordeling is nog steeds niet geëffectueerd en het ziet er niet naar uit dat dat ooit zal gebeuren. D e verklaring: Strippel heeft een hartkwaal en mag - zo vinden dokters o m gezondheidsredenen niet worden o p gesloten.

'Ik ga weg, hoe vind je dat? Daag, ik k o m terug', schreef Lexje H o r n e m a n n (6) o p 20 augustus 1943 in een vluchtig briefje aan zijn tante. Samen met zijn moeder Bets H o r n e m a n n - D o c t e r s en zijn broertje E d o (10) werd hij die dag naar Vught afgevoerd.

Vader H o r n e m a n n (43) was al 2 dagen eerder naar het Judendurchgangslager gebracht.

Flip H o r n e m a n n was voor zijn overbrenging naar V u g h t inkoper bij Philips geweest.

Hij was g e b o o r t i g uit Vlissingen, maar had in R o t t e r d a m eindexamen H B S gedaan. In Eindhoven leerde de schuchtere vrijgezel o p de J o o d s e club Bets Docters kennen. Zij t r o u w d e n o p 30 mei 1930 en b e t r o k k e n een huis aan de Staringstraat. Daar werden E d o (1933) en Lex (1937) geboren. N a de Duitse inval h o o p t e Flip H o r n e m a n n met al zijn J o o d s e collega's dat het machtige Philipsconcern h u n veiligheid k o n garanderen.

Dat bleek nier het geval, hoewel het er aanvankelijk o p leek dat die verwachting wel bewaarheid zou worden. M e t de overbrenging naar V u g h t sloop de angst de J o o d s e gezinnen weer binnen. Vergeefs probeerde Philips de J o o d s e werknemers te beschermen. O p 3 juni 1944 ging de gehele J o o d s e Philips-groep o p transport met onbekende bestemming. Mannen en vrouwen werden gescheiden. Flip H o r n e m a n n zag zijn gezin hooguit n o g 1 keer bij h e t uitstappen, ofschoon hij in een ander gedeelte van hetzelfde k a m p Auschwitz-Birkenau verbleef.

Kindertransport In februari 1945 stierf hij van honger en uitp u t t i n g tijdens een gevangenentransport naar Sachsenhausen. Inmiddels was Bets H o r n e m a a n al in september 1944 bezweken aan buiktyfus. E d o en Lex stonden sindsdien alleen o p de wereld, omdat de overgebleven

Philips-vrouwen niet bij machte bleken hen o p te vangen. Zij scharrelden o p eigen hourje d o o r h e t kamp. E d o ving iets o p over een speciaal kindertransport en meldde zich met zijn broer daarvoor aan, in de h o o p vrij te komen. D a t bleek een illusie. D e g r o e p kinderen was v o o r b e s t e m d o m in N o o r d Duitsland, in N e u e n g a m m e , te w o r d e n gebruikt als proefkonijn bij medische proeven. Samen met 18 Poolse, Italiaanse en Franse kinderen w e r d e n ze eind n o v e m b e r 1944 naar h u n bestemming overgebracht.

M e t een vreemd mengelmoesje werd de taalbarrière beslecht, en E d o en Lex sloten vriendschap m e t de Franse kinderen Jacqueline M o r g e n s t e r n en G e o r g e K o h n . In barak 4a in N e u e n g a m m e kregen de kinderen een eigen bedje, een o n b e k e n d e luxe. Z e werden opgevangen d o o r o.a. 2 Nederlandse ziekenbroeders, D i r k D e u t e k o m uit Amsterdam en A n t o n Hölzel uit D e n Haag.

D e graficus D e u t e k o m was in 1941 wegens illegaal werk uit zijn huis gehaald en in april van het volgend jaar zonder proces naar Buchenwald gestuurd. A n t o n Hölzel was tegen de lamp gelopen als bezorger van D e Waarheid. N a zijn arrestatie in september 1941 kwam hij via het Scheveningse Oranjehotel eveneens in Buchenwald terecht. H o e beide mannen m e t elkaar in aanraking waren g e k o m e n en waarom ze naar N e u e n g a m m e waren overgebracht is niet te achterhalen.

Wel is bekend dat D e u t e k o m k o n masseren en Hölzel in D e n Haag wel eens achter het stuur van een ambulance had gezeten.

Proeven en Kerstcadeautjes Vrijwel machteloos moesten zij en twee Franse professoren toezien hoe de lichamelijke toestand van de kinderen achteruit ging. D a t was h e t gevolg van de medische experimenten van dr. K u r t Heissmeyer, die m e e n d e een anti-tbc-stof te k u n n e n ontwikkelen, d o o r zijn proefpersonen met tbcbacillen in te spuiten. In plaats van immunisering en genezing d o o r de tbc-injecties werden de kinderen steeds zieker.

Opmerkelijk was echter de solidariteit van het hele k a m p m e t het lot van de lijdende kinderen. M e t Kerstmis b r a n d d e n de koks uit suiker caramelbonbons en bakten biscuits. Gevangenen maakten primitieve geschenken als h o u t e n paardjes, auto's en een wieg met p o p . Van h u n karige porties voedsel werd n o g gespaard v o o r de kinderen van barak 4a. O n d e r t u s s e n experimenteerde Heissmeyer verder. M e d i o januari '45 besloot hij t o t verwijdering van de okselklieren o m vast te stellen hoe die o p de tbc-infectie hadden gereageerd. Terwijl de

oorlog zijn laatste maanden inging w e r k t e de nazi-arts aan zijn waanzinnig project verder. Zijn slachtoffers waren inmiddels allemaal bedlegerig geworden en raakten volkomen afgestompt voor wat er buiten de barak gebeurde.

Onverwachts kwam voor hen het einde, toen o p 20 april uit Berlijn h e t bevel kwam de kinderen door gas of gif o m het leven te brengen. H e t was duidelijk dat de oprukkende geallieerde legers de sporen van de onmenselijke praktijken niet m o c h t e n vinden. O n d e r leiding van Majoor Arnold Strippel, die ook in kamp Vught zijn bloedig 'handwerk' had verricht, werden de kinderen met h u n begeleiders in de nacht van 20 o p 21 april 1945 in de kelder van een verlaten schoolgebouw aan de Bullenhuser D a m m verdoofd en daarna opgehangen.

Voor hen kwam de bevrijding te laat.

Eindhoven actief Aan het eind van de jaren zeventig is de gruwelijke k i n d e r m o o r d opnieuw in de publicitiet g e k o m e n . Nederlandse en Duitse weekbladen en kranten schreven er over.

O m het lot van de twintig jongens en meis-

jes niet te vergeten en h u n nagedachtenis te eren is er in H a m b u r g een vereniging opgericht: 'Kinder v o m Bullenhuser D a m m ' .

Deze heeft verder als doel vooral aan jongeren informatie te verstrekken over de zo afschuwelijke gevolgen van fascisme en discriminatie.

Tevens probeert de organisatie het zover te krijgen dat de SS-er Arnold Strippel voor zijn daad in H a m b u r g alsnog verantwoording m o e t afleggen. Alle pogingen om een proces te bewerksrelligen zijn tot nu toe achter stukgelopen o p formeel juridische g r o n d e n en redeneringen. Maar de vereniging blijft hardnekkig doorgaan.

H o e staat het in de Bondsrepubliek Ăźberhaupt m e t de vervolging van oorlogsmisdadigers als Strippel? W o r d t er wel effectief aan gewerkt? O f bestaan er wettelijke, politieke en prakrische belemmeringen? En hoe zit het in ons eigen land? Heeft de Officier van Justitie belast met opsporing van oorlogsmisdadigers wel werk o m handen?

W o r d t zijn taak door politiek en samenleving nog serieus genomen en ondersteund?

Deze en andere vragen zullen aan de orde k o m e n tijdens een symposium in Eindhoven, o p 20 april 1988, ter gelegenheid van de

herdenking van de K i n d e r m o o r d in H a m burg. D e vereniging 'Kinder vom Bullenhuser D a m m ' heeft gemeend deze plechtigheid - die tot nu toe steeds in H a m b u r g is gehouden - dit jaar in N e d e r l a n d te laten plaatsvinden. Dit om de Nederlandse nabestaanden, die t o t het emotioneel niet kunnen o p b r e n g e n naar Duitsland te gaan, in de gelegenheid te stellen daarbij aanwezig te zijn en mee te kunnen discussiĂŤren over het thema: waarom lopen moordenaars als Strippel anno 1988 n o g steeds vrij rond? Is dat recht en gerechtigheid?

Albert Eikenaar

W i e deze bijeenkomst wenst bij te wonen, kan contact o p n e m e n met: Albert Eikenaar, Postbus 1 9 , 6666 Z G H e t e r e n , Tel.: 0830622687.

Er spreken politici, historici, juristen, auteurs, ex-gevangenen, ex-verzetsstrijders uit binnen- en buitenland.

*i

K

ik Is

'Portret van een slechte rabbi' Tekening van Harry Visser. Houtskool, o.i. inkt, 1986.

Voorstudie voor een serie schilderijen met dezelfde titel.

HERLEVEND BEWAARD Aren lezen in joods Amsterdam door dr. Henriëtte Boas

Een bundel artikelen over vele aspecten van vooral het vooroorlogse joodse Amsterdam.

Dr. Henriëtte Boas, autoriteit op dit gebied, behandelt in deze bundel een grote verscheidenheid van onderwerpen.

Amsterdams-joodse gebruiken, Amsterdams-joodse buurten en synagogen, en onvergetelijke joodse persoonlijkheden in het vooroorlogse Amsterdam worden deskundig en boeiend beschreven.

wÈm lui

m

Het boek telt 248 blz., is geïllustreerd en kost f27,50. Het is verkrijgbaar bij de boekhandel of bij Keesing Uitgeversmaatschappij B.V., Hogehilweg 13,1101 CA Amsterdam. Telefoon: 020-5641177/5641176.

D. DRUKKER & Zn. N . V Sarphatikade 12,1017 WV Amsterdam

Ruwe-

en geslepen

J. MEERSCHWAM B.V.

diamant AMSTERDAM-ROTTERDAM-BRUSSEL

AVONDVERKOOP

D0Ck€tl e M.

Met de complimenten van

AMSTEL DIAMONDS

ELKE DAG TOT MIDDERNACHT Amstel 208 1017 A H

Amsterdam

Een lezing in Duitsland

N o g nooit had ik in Duitsland een lezing gehouden, de afstand tussen Duitsland en mij bleef te groot, t o t mij een paar maanden geleden gevraagd werd dit in Mönchengladbach te willen doen. H e t g e h o o r zou bestaan uit psychiaters, artsen, theologen, rechters en andere belangstellenden.

H e t is een feit dat ik, toen ik niet lang geleden naar Amsterdam reed o m aldaar een lezing te houden, veel minder gespannen was dan voor deze Duitse lezing. Waarom?

N i e t omdat ik denk wat onlangs iemand mij vertelde: als ik een oudere Duitser o n t m o e t denk ik automatisch: ' H e b jij mijn ouders vermoord?' D i t denk ik niet, maar wel vraag ik mij bij zulke o n t m o e t i n g e n vaak af: 'Wat heb jij in de o o r l o g gedaan?'

Deze lezing had v o o r mij een extra emotionele lading. Ik had mij een overwinnaarsgevoel, een gevoel van: het is je niet gelukt, dit had je nooit gedacht dat ik in plaats van verm o o r d te zijn bij jullie een lezing zou houden, en dan n o g wel dichtbij het bij Mönchengladbach ingelijfde Reydt, de geboorteplaats van de Reichsminister für P r o paganda dr. J o s e p h Goebbels.

D e ontvangst bij de organiserende psychiater was heel vriendelijk. Hij was, zoals ze dat in Duitsland zeggen, van de jaargang 42. We bespraken het p r o g r a m m a voor de volgende dag, we aten met zijn vrouw, waarna ik bij het hotel werd afgezet. D e ontvangst aldaar was gewoon, vriendelijk. H e t valt me o p dat ik dit steeds uitdrukkelijk vermeld. H e t is alweer jaren geleden, dat ik o p doorreis naar Praag een m a n k e m e n t aan de auto bij een benzinepomp liet verhelpen. Mijn v r o u w zat verder op. Larer vertelde ze dat ik o m de haverklap bij haar kwam en steeds weer zei: die man is zo vriendelijk tegen mij. H e t is duidelijk; ik verwacht van Duitsers geen vriendelijk o p t r e d e n tegen mij; blijkbaar is het wrede Duirse o p t r e d e n er zo ingehamerd dat het n o g steeds zijn werking niet heeft verloren.

gesproken w o r d t dit in het Duits dient te geschieden want dan h o u d t alles m.i. zijn emotionele lading. Bij voorkeur noem ik de Endlösung ook niet Final solution, ook niet Shoah, niet Genocide. We m o e t e n de voor ons zo beladen Duitse uitdrukkingen niet p r o b e r e n te vertalen. D e Endlösung is d o o r Duitsers ontworpen, door Duitsers geregeld en uitgevoerd, Duitsers hebber er ter camouflage een speciale Sprachreglung voor o n t w o r p e n . Z o spraken ze over Umsiedlung, Arbeitseinsatz en bedoelden deportatie; ze spraken over SB, Sonderbehandlung en bedoelden vergassing, en de vergassings-

Ooggetuige Behalve in enkele g r o t e steden, Berlijn, Frankfurt, München ziet men in Duitsland weinig J o d e n meer. H e t is moeilijk voor jonge mensen zich voor te stellen dat dit anders geweest is. Z e hebben er geen idee van wat er zich heeft afgespeeld, hoe de J o d e n zijn behandeld, en ik meen dan o o k dat er een onoverbrugbare kloof tussen hen en mij bleef bestaan.

Tenslotte wat voor hen het allerbelangrijkste was en wat ook uitgesproken werd: nu zagen ze een overlevende van Auschwitz, nu h o o r d e n ze en spraken met een ooggetuige, nu h o o r d e n ze ervaringen van iemand die het had meegemaakt. Dit is voor mijn gevoel van uitzonderlijk belang geweest en zal, zo was de algemene verwachting, lang blijven nawerken. Ik ben benieuwd.

Endlösung In de volle zaal was zeker 80% van de aanwezigen beneden de 45 jaar. H e t was tijdens de lezing doodstil. N u was alles wat ik vertelde nieuw voor hen en dus schokkend. Belangrijk vond ik dat ik Duits sprak; ik vind dat als er over de Endlösung der Judenfrage

auto's n o e m d e n ze Entlausungswagen, of Sonderwagen of S-Wagen. In zijn statistisch bericht over het aantal per 1 januari 1943 gedode joden m o c h t dr. K o r h e r r , inspecteur voor de statistiek bij de ReichsführerSS, niet spreken over Sonderbehandlung maar moest hij de w o o r d e n Transportierung en Durchgeschleust gebruiken.

N a afloop van mijn lezing o n t s t o n d een uitvoerige discussie; opvallend was dat de o u d e r e n er niet aan deelnamen, hetgeen ik als een teleurstelling heb ervaren. N a het avondeten ging het gesprek in kleinere kring, toch altijd nog zo'n vijftig man, verder. M e n kwam er niet uit; verwijten gericht tegen de ouders die nooit over deze kant van de oorlog spraken, o o k niet over de rol die zij gespeeld hadden, werden geuit. O o k de scholen kwamen er niet ongeschonden uit te voorschijn. N i e m a n d o n t k e n d e de verantwoordelijkheid van Duitsland, niemand deed een poging de Duitse daden goed te praten, niemand zei een w o o r d ter verdediging van het Duitse antisemitisme.

Ik ben te oud om zendingswerk in Duitsland te verrichten, maar ik heb de indruk overgeh o u d e n dat het n u t t i g zou zijn o m dergelijke bijeenkomsten o p meer plaatsen in Duitsland te houden.

Kijkje in een deel van het Joods Historisch Museum.

Foto: Han Singels

E.A. C o h e n

Succes door energie

Wereld's g r o o t s t e speciaalzaak v o o r N a p p a en suède k l e d i n g

Dinkgreve HANDELSOPLEIDING

Boekhouden M.O S.P.D. M.B.A. Marketing Informatica

Exclusieve

Praktijkdiploma's Boekhouden Talen Typen, Steno Middenstandsdiploma Ondernemersdiploma's (Erkende I.M.O.-opleiding)

kleuren

133-143

Nieuwendijk 153 - Nieuwendijk 71 AMSTERDAM

KANT.: WILLEMSPARKWEG 31,1071 GP AMSTERDAM

761176

D e g r o o t s t e e n best gesorteerde

speciaalzaak

voor

vrijetijdskleding

LES-ADRESSEN IN AMSTERDAM ZUID AMSTERDAM W E S T AMSTERDAM NOORD AMSTELVEEN PURMEREND HOORN ZAANSTAD Lid van de V.B.M.O. - vraag prospectus

en

HET DUMPPALEIS

NIEUW: Secretaresse notuleren

* * * * * * *

modellen

NIEUWENDIJK

HM. Emigranten 1 0 % korting

lid van V.P.O. GEDIPLOMEERDE

O P T I C I E N S

3Lc

TELEFOON 020-166927

SIMON SPEYER N.V.

MICHAEL PAPPIE MAKELAARDIJ O . G .

na

^

Hogeweg 10, 1098 C B Amsterdam. Tel. 020-655606*

v

Alphen aan de Rijn IMPORT - EXPORT

Judengasse O p de Frankfurter Bórneplatz zijn, vóór het begin van nieuwbouw voor de gemeentelijke Openbare Werken, resten van het aloude g e t t o aan het licht gekomen. Een historisch getuigenis, enig in zijn soort, van de toestand van de J o d e n in een Europese g r o t e stad sinds de 15de eeuw, aldus een g r o e p leden van het Europa-parlement.

'Een open wond, n o g niet eens een litreken o p het stadsbeeld', vond de publicist Loewy.

D e Judengasse was een steeg. In de slechts twee m e t e r brede huizen w o o n d e n de Frankfurter J o d e n eeuwenlang opeengedrongen. H e t was een o o r d van verschrikking, 'een station o p weg naar de volk e r e n m o o r d ' . H e t bespotte tegelijk de mythe van de rijke Jood...

D e CDU-minister-president van Hessen, Walter Wallmann, daarentegen verklaarde: 'Niet het Christelijke, middeleeuwse antisemitisme draagt schuld aan Auschwitz, maar de verkeerde weg die dit land sinds de Verlichting (18e eeuw) is ingeslagen'.

In 1827 noteerde de dichter Heinrich Heine een uirspraak van zijn collega Börne: 'Waar de dode mensen zwijgen, spreken de levende stenen', o p het plein dat later naar Börne is genoemd.

Midden jaren '80 begonnen de werkzaamheden o p het g e t t o t e r r e i n en de protesten.

Z o m e r '86 riepen 130 professoren o.a. van de universiteit van Frankfurt o p om niet o p dit plein te bouwen. O p het parlementaire vlak hielden de G r ü n e n zich ermee bezig.

D e J o o d s e gemeente betreurde de plannen, waardoor 'onvervangbare gedenkstukken

van J o o d s leven voorgoed ontoegankelijk worden gemaakt. 'Toen in augustus ' 8 7 een mikwe, een ritueel bad, werd gevonden en volgens de burgemeester met andere fundam e n t e n onzichtbaar zou worden, werd de bouwplaats bezet, gevolgd d o o r een demonstratie o p het plein.

N a een week werd het plein d o o r de politie ontruimd. Een aanklacht wegens 'huisvredebreuk' bleef niet uit en er verrees een schutting o m het gettoterrein. Dit alles heeft de solidariteit van de mensen van allerlei richting, die de Judengasse willen behouden, alleen maar versterkt.

Oud-verzetsstrijders verzochten de Bondspresident om hulp voor het behoud van de opgravingen o p het plein teneinde 'de herinnering aan de vervolging van de J o o d s e medeburgers levend te houden.'

D e bekende psychiater Margarete Mitscherlich schreef naar aanleiding van de kwesrieJudengasse: 'Als o p de delen van de J o d e n b u u r t die n o g behouden zijn een gedenkteken w o r d t opgericht, dan hebben wij de mogelijkheid ons v o o r t d u r e n d dingen te herinneren die tenslotte tot pogroms en v o l k e r e n m o o r d hebben geleid. En activiteit van h e t geheugen is nodig o m ons van valse idealen te bevrijden.

R o u w zijn wij onze slachtoffers verschuldigd.

R o u w zijn wij onszelf verschuldigd. M e t behulp van r o u w en gedenken d.w.z. met behulp van confrontatie met ongelukkige, negatieve gebeurrenissen in onze geschiedenis, zouden wij dan in staat zijn herhalingen te voorkomen, een stuk 'Wiedergutmachung' o p te brengen en een eindweegs ons zelfrespect te herwinnen.'

W i e vergeet, d o o d t opnieuw, zegt een oud J o o d s spreekwoord.

Demjanjuk N a a r aanleiding van de brief van de heer A. Gerritsen te Apeldoorn in 'de schrijvende lezer' Elsevier van 2 januari 1 9 8 8 zou ik gaarne het volgende opmerken.

M e t de teneur van het stuk kan ik h e t bijna eens zijn, maar de geachte schrijver overziet één p u n t - dat is dat wij J o d e n - en naar ik aanneem, ook vele niet-Joden - in h u n ziel en in h u n rechtvaardigheidsgevoel zó gekwetst zijn door de ellende en d o o r de afgrijselijke dood van zovele onschuldigen, waaronder miljoenen kinderen, dat de misdaden, door de Nazi's en h u n trawanten gepleegd, nooit verjaren, nooit verjaren kunnen. G'ds molens malen langzaam, maar zij malen.

Federico Garcia Lorce. Muchacho (jongen)

H e t J o d e n d o m dat lijdt, lijdt niet voor zichzelf alleen, maar voor de gehele mensheid.

Portugees prato-bord, gevonden op de Zwanenburgwal te Amsterdam.

Samen met de drie J o o d s e gemeenten, de Anne Frank-stichting, het J o o d s Historisch M u s e u m en andere organisaties en persoonlijkheden hebben wij o p 2 - 1 1 - 1 9 8 7 een telegram gestuurd aan Oberbürgermeister W .

Brück van Frankfurt. Wij deden een beroep o p zijn verantwoordelijkheid, opdat de complete vondsten o p de Börneplatz zoveel mogelijk ter plaatse behouden blijven.

O p g r o n d van haar geschiedenis is de stad Frankfurt wel verplicht een dergelijke maatregel, alle moeilijkheden ten spijt, d o o r te voeren.

Prof. Bastiaans en de heer Gerritsen vergissen zich, wanneer zij ons wraakzucht verwijten. O n s bezielt iets geheel anders: met het doden van Demjanjuk - wiens identiteit natuurlijk dient vast te staan - doen wij onze plicht tegenover de onschuldig vermoorden. O n z e historische plicht! Dat er een waarschuwing voor toekomstige m o o r d e naars van J o d e n en niet-Joden van uitgaat is juist, al hebben de beulen sinds H a m a n zich daar nooit iets van aangetrokken. D e heer Gerritsen kan gerust zijn, de strafvoltrekking aan Demjanjuk geeft inderdaad geen enkele J o o d een gevoel van opluchting.

Maar wel zien wij er een verlaat uitgevoerde plicht in. Een plicht, die de Staat Israël moet volvoeren, na een uitgesproken vonnis natuurlijk.

E.A.M. Speijer

Een weekend in Polen 'Joden blijven bidden tot ze verdwenen zijn'

'Groetjes uit Oswiqcim' staat er o p een ansichtkaart uit het Poolse stadje Oswiexim.

Waarom zouden inwoners van dit Poolse stadje geen kaarten van h u n plaats m o g e n verkopen? Toch moet je er niet aan denken, dat je zo'n kaart toegestuurd zou krijgen.

Oswiqcim is de naam van h e t stadje dat de Duitsers Auschwitz noemden. Een schriller tegenstelling is nauwelijks denkbaar: ontspannen vakantiebeeldjes uit Auschwitz, de naam die in heel de wereld bekend staat als het symbool van onmenselijkheid en verschrikking.

Vanaf de camping in K r a k a u reden we o p zaterdag 1 augustus naar Oswigcim: eerst naar het twee kilometer verder gelegen Birkenau, daarna naar h e t voormalige hoofdkamp Auschwitz. D e kinderen wilden mee.

K o n d e n we dat h u n in de vakantie aandoen?

Z o u d e n ze het k u n n e n verwerken? We hebben lang geaarzeld, maar uiteindelijk hebben we samen bloemen gekocht o m die te kunnen meenemen en neerleggen. Z e hadden de behoefte o m iets te doen, al leek het een machteloos gebaar. H u n vragen hielden niet op. Soms was het even stil, maar dan barstten ze weer los. D e h o o f d t o o n was steeds: Waarom? Waarom? Zes uur lang hebben we o p die zaterdag rondgelopen in Auschwitz en Birkenau. We h e b b e n het m o n u m e n t gezien, de executieplaats, de gaskamers, de barakken, het Nederlandse en het J o o d s e paviljoen en nog veel meer. Teveel o m o p te noemen. Vier miljoen doden zijn teveel o m te bevatten.

Vrijdag Daarom p r o b e e r d e n we t e r u g te denken aan de verhalen, die we de avond tevoren gehoord hadden, concrete verhalen waar een gezicht bij h o o r d e . O p vrijdagavond hadden we de Jodenwijk Kazimiersz in Krakau opgezocht, tenminste dat gedeelte van de stad waar vroeger de Jodenwijk was.

N u is er n o g een museum, ingericht in de O u d e Synagoge uit de l ó e eeuw. D e kleine Remo-synagoge, g e n o e m d naar de legendarische schriftgeleerde Moses Iserless (15301572) was nog in gebruik. Iserless' grafzerk o p de oude begraafplaats trekt n o g vele pelgrims en bezoekers.

Bij de Remo-synagoge werden we bijzonder

hartelijk ontvangen door een paar oude mannen. D e sjabbat was bijna aangebroken.

N a een paar minuten hadden we al een diepgaand gesprek in een mengsel van hebreeuws, Jiddisch en Duits. Vóór de oorlog w o o n d e n er van de 3 en een half miljoen Poolse J o d e n ruim 60.000 in Krakau. D e stad was sinds de 14e eeuw een bloeiend Joodse centrum. O n d a n k s veel vervolgingen bloeide het J o o d s e leven telkens weer op. D e nazitijd heeft de gemeenschap weggevaagd.

Armzalig Wat overgebleven is, is een armzalige rest.

D e mannen vertelden ons, dat de dienst doorging zodra er tien mannen zouden zijn.

O m half achr k o n de dienst beginnen. Uiteindelijk waren er nog 17 oude mannen gekomen, sommigen stokoud. H e t was 'de zwarte sjabbat', de naam van de sjabbat vlak vóór de gedenkdag van de Verwoesting van de Tempel. D e verhalen, die we hoorden, waren een bevestiging van het karakter van deze sjabbat. Eén man was aan de dood ontsprongen, doordat hij Russisch soldaat was geweest, maar zijn hele gezin was omgekomen. Een andere man had drie jaar in de kampen gezeten en was toen met zijn broer ontsnapt. Anderhalfjaar had hij in de bossen rondgezworven, nauwelijks meer kleren aan zijn lijf.

En zo gingen de verhalen door. Waarom kwamen ze n o g samen, vroeg we. 'We blijven doorgaan met bidden, tordat er niemand meer over is,' was het antwoord. D e verhalen uit de Remo-synagoge droegen we met ons mee, toen we over de kampstraten en door de barakken liepen. Onze kinderen bleven vragen stellen: 'Hoe konden ze dat doen?' 'Hebben die mensen in Oswiqcim alles gezien?' 'Heeft niemand er iets tegen gedaan?' 'Moesten de kinderen ook in de gaskamers?' 'Hadden die SS'ers zelf geen kinderen?' 'Waarom? Waarom? Waarom?'

We wisten geen antwoorden. We hebben bloemen gelegd bij de poel, waarin de as van twee miljoen mensen is geworpen. Zal er ooit een dag komen, waarop rechr gedaan zal worden aan deze onschuldig vermoorden? Waarom heeft G o d gezwegen in Auschwitz? Waar zwijgt Hij zo vaak?

D e kerk in Polen zwijgt overigens niet, ook niet in Auschwitz en Birkenau. H e t klooster met de kruiswegstaties aan de m u u r van Auschwitz zal, volgens de toezegging van de Poolse bisschoppen, verplaatst worden.

Maar dat is n o g niet gebeurd. En de kerk in het omgebouwde voormalige SS-bewakingsgebouw van Birkenau is inmiddels voltooid.

Eind o k t o b e r '86 was ik daar ook, m e t een groep van het Nederland Auschwitz Comité, waaronder een g r o o t aantal overlevenden van de kampen. We spraken toen met enkele nonnen. Z e begrepen de vragen en de emoties van de Nederlandse J o d e n niet. Er waren toch ook vele Polen o m g e k o m e n in de kampen? E n de zalige pater Maximiliaan Kolbe dan en Edith Stein? En de J o d e n waren toch ook Poolse burgers geweest?

Over heel Birkenau is het h o o g opgerichte kruis o p de kerk te zien. H e t zou een herinnering k u n n e n betekenen aan het psalmw o o r d dat de J o o d Jezus vertwijfeld riep: 'Mijn G o d , mijn G o d , waarom h e b t Gij mij verlaten?' Maar het lijkt meer bedoeld te zijn als een teken van t r i o m f van de kerk. Als een a n t w o o r d o p de plaats waar vragen m o e ten blijven staan.

Zondag D e rooms-katholieke kerk is in Polen trouwens alomtegenwoordig. Een bastion van vroomheid en devotie. Indrukwekkend, maar soms ook huiveringwekkend. O p de zondag na ons bezoek aan Auschwitz zijn we vanuit Krakau 135 kilometer noordelijk gereden naar de g r o o t s t e bedevaartplaats van Polen, naar Czestochowa.

Daar, in de kathedraal o p de berg Jasna Gora, waar de b e r o e m d e 'zwarte madonna' bewaard w o r d t , klopt het hart van het Poolse katholicisme. Duizenden mensen verdrongen zich. Al zijn we bijna plat gedrukt, h e t is ons gelukt o m een glimp van de miraculeuze 'zwarte madonna' o p te vangen. D e kerk heefr een zeer bijzondere positie in Polen. Zij is een bolwerk van het nationale gevoel, een toevluchtsoord, weg uit de grauwe werkelijkheid van alledag, en ene plaats waar de weerstand tegen het regiem duidelijk gemaakt kan worden. D a t dwingt respect af. Maar we k o n d e n die zondag de verhalen van vrijdagavond niet ver-

geten. Was de kerk ook niet het bolwerk van h e t Poolse antisemitisme geweest?

Bespreekbaar Langzaam w o r d t dit verdrongen verleden in Polen bespreekbaar. Moeizaam, want Polen heeft meer dan welk Westeuropees land ook geleden onder het naziregiem. Zes miljoen Polen zijn omgekomen, waaronder 3 miljoen J o d e n . Meer dan 40 jaar heeft het geduurd, maar nu ontstaat er langzaam een discussie. D o o r de schok van de, weliswaar gecensureerde, Sjoa-film van Lanzmann o p de televisie. En d o o r de internationale opwinding over het klooster in Auschwitz.

In n o v e m b e r zal er een congres van Polen en J o d e n gehouden worden in Krakau over de Sjoa. EĂŠn van de mannen in de R e m o synagoge vertelde ons over het n o g steeds bestaande antisemitisme in Polen. N a 1945 durfden de J o d e n in het openbaar geen Jiddiesj meer te spreken. En de gewapende p o g r o m van 4 juli 1946 in de stad Kielce, waarbij 42 J o d e n werden v e r m o o r d , is een t o t v o o r k o r t doodgezwegen hoofdstuk uit het recente Poolse verleden van na de oorlog.

Heilig ongeloof

Zilveren siertorens om op de wetsrollen te plaatsen, 19de eeuw. Deze kostbare stukken zijn geĂŻnspireerd door Nederlandse, vooral Amsterdamse torens.

D e hoogmis in Czestochowa was barok en overweldigend. Maar het gebed m e t die paar oude mannen in de synagoge in Krakau heeft toch meer indruk o p ons gemaakt dan de massale dienst in de kathedraal. En het heilige ongeloof van die ene oude man in de sjoel, die ons de vreselijkste herinneringen vertelde, ontroerde ons meer dan de opvallende devotie van de duizenden pelgrims in Czestochowa. Hij vertelde ons: 'Sinds mijn vertrek in Auschwitz kan ik niet meer geloven. H o e kan er een G o d bestaan? Maar ik blijf J o o d . G o d komr niet zomaar van me af.

Elke vrijdagavond en zaterdagmorgen blijk ik hier komen. Als J o o d , verder niet.' D e J o o d s e denker Eliezer Berkovits n o e m t dat 'heilig ongeloof. Voor ons is hij een getuige.

We moesten de groeten uit Krakau van hem overbrengen.

Herinnering Vroeg in de zomer van het weerkundig zo natte 1987, werd ik er weer ten diepste bij bepaald. Terwijl ik de deur van het huis achter de synagoge van binnenuit opende, passeerde buiten een heer met een zoekende blik in zijn ogen. Hij wenste vriendelijk goed e m o r g e n en keerde o p zijn schreden t e r u g om een blik d o o r de ramen van de synagoge te werpen, haalde zijn schouders o p en keerde n o g eens o p zijn schreden terug. Stil wachtte ik o p wat onvermijdelijk zou komen, de vraag: 'Mevrouw, wanneer was hier voor het laatst een sabbatsdienst en hoelang is het wat het nu is?' Z o n d e r te weten wie daar voor mij stond, gaf ik het a n t w o o r d dat ik al duizenden keren heb gegeven. A n t w o o r d dat ik kan en mag geven uit hoofde van mijn werk als conservator/ informatrice/auteur, in de synagoge van Bourtange. Ongeveer een half u u r nadien o n t m o e t t e ik dezelfde heer in de synagoge, nu in gezelschap van twee dames. Voor mij stonden het echtpaar F u r t h en m e v r o u w Fels. Een emotionele o n t m o e t i n g was het wel en vanzelfsprekend ging het daarna d o o r ons gevoerde gesprek over het geb o u w waarin we stonden.

D e sjoel, die eens het middelpunt was van het J o o d s e leven in de kille Bourtange. Een medienekille, aan h e t eind van de 17de eeuw gevormd door J o o d s e vluchtelingen uit Polen. N a veel omzwervingen vonden deze J o d e n een nieuw bestaan en huisvesting in de 'fortresse' Bourtange. M e t toestemming van het toenmalig c o m m a n d o werd het onderoffierenblok 119 h u n nieuwe onderdak en vond men ook ruimte voor synagogale oefeningen. H u n bestaan als traditionele J o d e n , h u n leefwijze en gebruiken, het h o o r d e o p den d u u r bij de Bourtangers als een deel van het eigen leven. 'Brieshamiele, choepa, bar mitswa' (besnijdenis, huwelijksinzegening, religeuze meerderjarigheid) werden d o o r bijna iedereen net zo vreugdevol ervaren als dat bij de J o o d s e inwoners het geval was. Een 'lewaje' naar een van de J o o d s e begraafplaatsen buiten de vestingwallen betekende gemis voor alle inwoners van het dorp. D a n werd er een uit de eigen bevolking weggedragen en niet zomaar een J o o d .

N e r g e n s ter wereld echter verloopt altijd alles in pais en vree. O o k in de kille (Joodse gemeente) B o u r t a n g e / V l a g t w e d d e , niet. Er o n t s t o n d e n spanningen binnen de eigen kring, toen in 1841 het g e b o u w te bouwvallig werd voor verder gebruik en nieuwbouw in overweging moest w o r d e n genomen.

Maar hoe feestelijk was daarna o p 21 mei 1842 de inwijding van dat nieuwe g e b o u w d o o r rabbijn Mozes CohĂŠn. N a die inwijding t r o k er veel over h e t gebedshuis heen.

Z o m e r z o n en winterstorm, regen, sneeuw en blauwe luchten, restauratie en opnieuw inwijding. N o g zie ik in gedachten, met mijn kinderogen van toen, in de herfst van 1938, Rabbijn Dasberg uit G r o n i n g e n in ons goede d o r p k o m e n om daar, na een restauratie, de synagoge te wijden met een tekst uit de Megilla, de Rol van Esther.

O o k het afgrijselijkste dat gebeuren kon, viel over de sjoel. Bloedrood ware de vlaggen met de onheilspellende zwarte kruisen, die zich spanden boven van haat vertrokken opzichten. Waren de o n t d e k k e r s van het Zyklon-B g e w o o n wetenschappers of onbewust potentiĂŤle moordenaars? Ik weet het niet, zo als ik ook niet weet waar Roosje en Tineke gescheiden werden van Mozes en Bertha. Chawwa ging o p naar haar eeuwig huis, vlak voor de grote vernietiging maar o p welk perron moest Chaiem uitstappen?

G r o o t v a d e r Jacobson, 92 jaar oud met zijn 87 jarige Roossie, Meijer en Rosa Salomons, ze hadden de leeftijd der zeer sterken bereikt, toen ze o p transport moesten. D e familie Frank, Simon, Mozes, Ella, de kinderen Frank, de familie Kosses, de familie Sachs, we kunnen nog even doorgaan, zonder dat het zin heeft evenwel. Uit Bour-

tange 21 J o d e n , uit Vlagtwedde in aantal wat meer en maar een enkeling overleefde.

D e oude sjoel staat er nog, na 1974 in gebruik g e n o m e n als informatiecentrum voor de gereconstrueerde vesting Bourtange. H e t zou eigenlijk een pleisterplaats m o e t e n zijn o p een weg naar bezinning en herinnering, want nooit werd hier een m o n u m e n t geplaatst voor hen die werden weggevoerd naar een afgrijselijke vernedering en vernietiging. Z o u onze oude synagoge ook ingericht kunnen w o r d e n als m u s e u m en zo de herinnering levend houden aan medienekilles, J o o d s e g e m e e n t e n in de provincie, waar zoveel bijzondere J o o d s e figuren woonden? Toch een zaak o m over na te denken, lijkt me. Voelden Jacques en Eva F u r t h en Annie Fels iets van wat de oude m u r e n ons te zeggen hebben? Toen ze vert r o k k e n waren, vond ik in de synagoge voor mijn eigen 'channeke'/chanoeka, een boeket versgeplukte veldbloemen. Ik ben er nog dankbaar voor.

Bourtange o k t o b e r 1987.

Geeske. S. Koeman-Poel.

Romeyn de Hooghe (1645-1 708): Begrafenis der Joden. Ets. Een begrafenis met de trekschuit op de Portugees-Joodse begraafplaats te Ouderkerk.

Ontboezeming van de penningmeester

H e t zal niemand verbaasd hebben dat de redaktie van onze krant aandacht besteedde aan de gebeurtenissen rond het omstreden toneelstuk H E T VUIL, D E STAD E N D E D O O D van de overleden Duitse schrijver Rainer Werner Fassbinder.

Er mag immers van ons Comité verwacht worden dat het duidelijk en direkt reageert o p aktuele gebeurtenissen waaraan aspekten van anti-semitisme, racisme en andere vormen van diskriminatie te signaleren zijn.

N u kan men nog van mening verschillen over de vraag of het stuk o p zichzelf als antisemitisch is te beschouwen en ook over de wijze waarop het protesr tegen een eventuele opvoering tot uiting is gekomen.

Terecht heeft ons Comité daadwerkelijk van zijn solidariteit blijk gegeven. O o k al kunnen we uit het vervolg van de affaire concluderen, dat veel angst o n g e g r o n d is geweest, toch m o e t e n we waakzaam blijven, want de Goerees en andere hele en halve fascisten zijn nog wel degelijk ons ons.

drukking te brengen.

Wees ervan overtuigd dat uw geld goed d.w.z. zoals u dat bedoelt - zal worden gebruikt en wees er ook zeker van dat deze penningmeester h o o p t volgend jaar weer

met hetzelfde verzoek bij u te komen.

H e t ga u in 1988 goed...

mogen

Nico Boeken

Boekhouder, maar N u zou iemand k u n n e n roepen dat de penningmeester van het Comité zich als de spreekwoordelijke schoenmaker bij zijn leest moet houden, de penningen goed moet blijven beheren en het uitdragen van standp u n t e n beter aan zijn kollega's kan overlaten. Ten dele heeft zo iemand gelijk; deze penningmeester doet inderdaad zijn best o m de inkomsten van het Comité groter te doen zijn dan de uitgaven....

Ten dele, want zonder zijn inspanningen om de eindjes aan elkaar te knopen te plaatsen tegen de achtergrond van de doelstellingen van het Comité, samengevat in de slagzin N O O I T M E E R A U S C H W I T Z , zou hij een volgzame administrateur en - naar hij h o o p t - een nauwkeurige boekhouder blijven.

M e d e gezien de gebeurtenissen waarnaar hiervoor verwezen is, meent uw penningmeester het recht te hebben opnieuw een dringend beroep te doen o p de financiële offervaardigheid van talloze vrienden en sympathisanten. Geef alstublieft zoveel u k u n t missen opdat het Comité d o o r kan gaan met zijn werk. Ik voel geen enkele schaamte u dus te vragen zo diep mogelijk in uw beurs te tasten en het resultaat daarvan o p onze giro- en bankrekeningen tot uit-

ï J.l f

H.N. Werkman (1882-1945), Joods Historisch Museum.

Sabbat der Eenvoudige. Sjabloon op papier.

PRIMO LEVI

'Ik beschouw Primo Levi als een van de belangrijkste Italiaanse schrijvers' - Umberto Eco

\

Het periodiek systeem

Verhalen van een leven Een autobiografie in poĂŤtische, wijsgerige verhalen, van holocaust tot welvaartstaat. Kleurig en schokkend als de chemie van het leven, met alle bijbehorende explosies, rook en mysteries Vertaling Frida De MatteisVogels.

Derde druk, 240 blz., f 34,50, gebonden f 49,50.

Is dit een mens Het verslag van de ervaringen van Levi in Auschwitz, direct na zijn bevrijding opgetekend.

In deze indrukwekkende en sobere getuigenis laat Levi de menselijkheid spreken over het onmenselijke.

Vertaling Frida De MatteisVogels.

Derde druk, 212 blz., f34,50 gebonden f49,50

HEMA

In de boekhandel verkrijgb

M

MEULENHOFF AMSTERDAM

B (

) B d V T C ) S c : c >t T

I^V LEER BONT

See

morris

LAMSVACHT

m

before you buy your real sheepskin coat.

Uitgebreide sortering dames- heren-en kinder suedenappa-en lamsvacht jassen.

Confectiecentrum 3.01.28 Koningin Wilhelminaplein 29, 1062 HJ AMSTERDAM (Holland) Telefoon 020 - 15 60 14*

DE B I J Z O N D E R E L.P.

* MIR LEBN EJBIK* POEMS FROM THE VANISHED WORLD * GEZONGEN DOOR JACQUELINE REISEL VERSCHIJNT MEI 1988

Haarlem: Barteljorisstraat, TeL (023) 312655 Amsterdam: Leidsestraat, (bij Koningsplein), Tel. (020) 2 2 3 5 9 6

U KUNT NU REEDS INTEKENEN, D.M.V. EEN BRIEFKAART MET NAAM, ADRES, TELNR., AAN: YILADI KRUITLAAN 21a 9711 TW GRONINGEN / 25,- incl. porto. Tevens teksten.

Van Plato tot Aus-tauschwitz Wiesenthal vertelt van een SS-er die lachte: hoe de oorlog ook afloopt, jullie zullen h e m verliezen. En als er een van jullie overleeft, zullen ze hem niet geloven.

Al het werk dat wij en onze vrienden doen, dient o m die w o o r d e n te logenstraffen. Alle versies van de Auschwitz-Lüge berusten o p de onvoorstelbaarheid van de Endlösung.

Primo Levi kende Wiesenthals SS-er uit eigen ondervinding. Zijn eerste boek, 'Is dit een mens', d r o n g pas na jaren d o o r in Duitsland, waar h e t het nodigst was.

D e chemicus Levi k o n dank zij zijn vak Monowitz overleven, schreef zijn belevenissen en overdenkingen o p en werd een van de belangrijkste Italiaanse schrijvers. Hij heeft zich vergeleken met zijn lotgenoot Hans Mayer, die als Jean Améry in België verzet heeft gepleegd, nadien publiceerde en zelf zijn leven beëindigde. Hetzelfde heeft vermoedelijk ook P r i m o Levi vorig jaar gedaan.

In zijn laatste boek (De verzonkenen en de geredden) bespreekt P r i m o Levi naast veel andere aspecten het 'overbodige geweld'.

D e nazi's wilden de dood van de J o d e n en verlaadden ze naar de gaskamers. Stervenden konden zij rustig laten liggen, aangezien zij immers h u n dood wilden. Toch versleepten zij die ook. O v e r b o d i g geweld. D e Italiaan en de Belg geworden Duitser, die over h u n kampjaren schreven, waren intellectuelen, mensen met een brede en grondige opleiding. D e Nederlander Philip Mechanicus was eveneens gewend zijn gedachten o p schrift te stellen. Hij was immers redacteur buitenland van het Algemeen Handelsblad en is er zelfs in Westerbork in geslaagd een dagboek bij te h o u d e n dat onder de titel Tn dépot' in d r u k is verschenen.

Mechanicus kwam uit een milieu van Amsterdamse J o o d s e diamantbewerkers.

Hij leerde zichzelf m o d e r n e talen, ook Russisch, om voor zijn reportages uit de SowjetUnie met de mensen te kunnen praten.

In Westerbork schreef Mechanicus brieven aan zijn dochter R u t h uit zijn tweede huwelijk met een niet-Joodse vrouw. Dit zou een 'privilegierte Mischehe' zijn geweest en de J o o d s e partner in Nederland hebben kunnen houden, maar het paar was gescheiden.

Er is veel moeite gedaan o m die scheiding ongedaan te maken, zodat de journalist weer een gemengd gehuwde J o o d zou worden en mogelijk een geredde en geen verzonkene.

H e t heeft niet mogen lukken. In maart 1944 is Philip Mechanicus naar Auschwitz gestuurd en daar m e t honderdnegentien anderen doodgeschoten.

D o c h t e r Ruth, inmiddels naar Canada geëmigreerd, heeft nu 24 brieven van haar vader, aan haar en soms aan haar moeder gericht, gepubliceerd. Mechanicus was al ernstig mishandeld in het Drentse k a m p

aangekomen. Hij heeft daar van half december 1942 t o t maart 1944 het leven langs de Boulevard des Misères en het vertrek der transporten meegemaakt, steeds h o p e n d dat zijn 'bijzonder geval' zou worden erkend.

Tevergeefs, weten wij.

W i e de kampen in Polen heeft gekend, zal het vreemd te m o e d e zijn bij de verzoekjes o m en de bedankjes voor allerlei lekkernijen. In de correspondentie is o.m. sprake van de Griekse filosoof Plato, want gevangenen konden boeken ontvangen en lezen.

D e opmerkelijkste brief is die van 25

Verantwoording Sinds b i n n e n k o r t twee jaar kennen wij D e dagboeken van Anne Frank, verschenen bij de Staatsuitgeverij en Contact. Inleiding, commentaren, samenvattingen van rapporten, handschrift-, papier- en andere expertises staan erin. En uiteraard de tekst, sinds 1947 bekend als 'Het Achterhuis', goed te zien onder de beide versies die in haar handschrift werden gevonden. Verder bevat de foliant een imposant notenapparaat en tegen de 100 foto's en foto-copieën. In totaal 716 pagina's, plus een katerntje doorhalingen en toevoegingen.

Een deskundig team tekstverzorgers staat garant voor een uiterst nauwkeurige weergave van de oorspronkelijke aantekeningen van Anne's hand in één dagboek en twee schriften en haar ook geschreven copieën o p losse vellen. In augustus '86 verscheen de derde druk, bij elkaar zijn dat t o t n u t o e 20.000 exemplaren. In h u n nawoord verklaren de heren B. Barnouw en G. van der Stroom, die de uitgave verzorgden: 'De inhoud van de volledige teksten van Anne Frank geeft geen ander beeld van haar dan Het Achterhuis in 1947, slechts een wat vollediger, een wat verder gedetailleerd beeld, zowel van haar groei van 13-jarig tot 15-jarig meisje als van haar gedachtenleven en van haar ontwikkeling tot schrijfster.

Anne Frank is gebleven wie zij was, ook na ons onderzoek, ook na onze publikatie van haar dagboekteksten. Wij hebben gemeend met deze publikatie een afdoend a n t w o o r d te k u n n e n geven o p alle in de loop van vele jaren gerezen vraagpunten. Haar dagboek als historisch document is thans voor ieder toegankelijk gemaakt. Wij hebben daarbij de steun o n d e r v o n d e n van de minister van Onderwijs en Wetenschappen, dr. A. Pais, die in 1981 in zijn slotzin bij het beantwoorden van in het parlement gestelde vragen een ander, niet minder belangrijk element benadrukte: 'Publikatie van het Dagboek

n o v e m b e r 1943. Men had het toen over een eventuele uitwisseling van gevangenen tegen Duitsers die zich in Palestina zouden bevinden. M e n sprak van Aus-tauschwitz, tekent Mechanicus aan; de fatale naam was dus bekend... W i t z betekent in h e t Duits, zoals m e n weet, m o p . D e woordspeling klopte niet.

E.T.

Philip Mechanicus, Tk woon, zoals je weet, drie hoog'. Brieven uit Westerbork. Uitgeverij Balans, Amsterdam 1987.

Prijs ƒ 19,50.

beschouw ik stellig ook als een e e r b e t o o n aan A n n e Frank en de meer dan een miljoen andere J o o d s e kinderen die in de Tweede Wereldoorlog zijn vermoord.'

Geredigeerd Heel waardevolle gegevens zijn bijeengebracht over de familie Frank en de - k o r t e levensloop van de acht gearresteerde bewoners van het Achterhuis.

Veel aandacht is besteed aan de aanvallen o p de echtheid van het dagboek. D e hele wetenschappelijke uitgave is eigenlijk o n t staan uit de wens de aantijging te weerleggen dat Anne Frank niet de aureur en dat het dagboek fictie zou zijn.

Zij die H e t Achterhuis vervalst noemden, hadden (en hebben) het meestal ook over de Auschwitz-Lüge.

Lezers van dit boek (een van de bestverzorgde van 1986) verbazen zich nogal eens over de uiteenlopende versies.

Anne, die zich als toekomstig schrijfster zag, is zelf begonnen haar dagboeken (met wijzigingen, b.v. van de namen) o p losse vellen over re schrijven.

D e uitgave van H e t Achterhuis, gemaakt naar de overgetypte en d o o r O t t o Frank geselecteerde brieven, is voor de d r u k 'geredigeerd'. Ieder weet dat dit bij elke boekuitgave gebeurt. Vaak verwijten critici de uitgevers dat zij dit niet of onvoldoende hebben gedaan. H e t is dus niets bijzonders dat dit in 1947 bij Contact ook gebeurde.

Latere nazivrienden zullen er wel niet d o o r w o r d e n bekeerd, maar voor de historie heeft de wetenschappelijke editie g r o t e waarde. H e t k o m t de nijvere medewerkers van het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumenrarie dan ook toe, dat helpster M i e p Gies haar herinneringen heeft gepubliceerd en dat wondcrlijkewijze o p het Warerlooplein brieven van tandarts Dussel/Pfeffer zijn gevonden.

E.T.

R

I

S

SALAMANDER

voor u w modische en toch gemakkelijke

L A N T O R BV, Postbus 4 5 , 3 9 0 0 A A Veenendaal-Holland, Telefoon: ( 0 8 3 8 5 ) 371 I I.

Middenweg 77 Tel. 0 2 0 - 9 3 8 4 7 7 1098 AE Amsterdam Ruime

parkeergelegenheid

Boetiek Tric

U en ik weten w a t een bril kost.

m o d e voor j o n g e m e n s e n

Wij zijn misschien NIET het goedkoopst maar WEL het zuinigst op uw ogen' 't Is maar wat je het belangrijkst

vindt.

Kinkerstraat 245 Amsterdam

schoenen

Omdat het beste voor uw ogen pas goed genoeg is.

p

OPTIEK HOOFDDORPPLEIN 12/14 1 0 5 8 PD A M S T E R D A M

T e l e f o o n 18 6 2 0 3

Aangeboden door

EEN SLAGER MET 'N KOKSMUTS. • BEETHO VENSTRAAT 49 - 713098 • • MAASSTRAAT 53 - 641010 • • BUITENVELDERTSELAAN 40 - 423970 • • BUITENVELDERTSELAAN 166 - 420973 • • OLYMPIAPLEIN 154 - 731690 • • BINNENHOF 54. AMSTELVEEN - 455622 • • FARTYSERVICE - CANTER TRAITEUR - 02977-40390 •

^?

G. A. K. O. Mister Groep

't B e s t e h o e f t i n de Bijenkorf niet altijd't m e e s t e te kosten. Als je m a a r iets uit de Bijenkorf Huis Collectie koopt. '>4Ă&#x2C6;

L Bijenkorf Huis Collectie: een zich snel uitbreidend assortiment van artikelen door alle afdelingen van de BIJENKORF Bijenkorf heen. Die minder kosten dan er HUIST; vergelijkbare produkten. Maar die, dank zij de strenge Bijenkorf-normen, wel even perfect van kwaliteit zijn. En veelal exclusief voor de Bijenkorf vervaardigd.

Denk nu niet dat u binnenkort niets anders dan de Bijenkorf Huis Collectie in de Bijenkorf kunt krijgen. Integendeel. Met de Bijenkorf Huis v<frN^ Collectie is de keus in de Bijenkorf met nog Lf J een merk toegenomen.

Bij de Bijenkorf ben je beter af.