Auschwitz Bulletin, 1989, nr. 05/06 November December

nederlands auschwitz comité

32e jaargang nr. 5/6, november/december 1989. Verschijnt 6x per jaar.

Secretariaat Nederlands Auschwitz Comité: A. Caransa, Postbus 90438, 1006 BK Amsterdam, tel. 02975-62962.

Bankrek.: AMRO BANK, bijk. van Baerlestr. 58, 1071 BA Amsterdam, spaarrek.: 40.01.75.088.

Postgiro: 293087 en 4875500 t.n.v. NAC. Redaktie: Drs. Eva Tas, Amsteldijk 23, tel. 020-795716, 1074 HS Amsterdam.

Administratie krant: D. v. Geens, Renkumhof 50, 1 106 JB Amsterdam, tel.. 020-972869.

Sterker dan brons 'Het is net of je jezelf bekroont, zo dicht staan wij bij elkaar', zei een medewerkster van de Anne Frank Stichting na het uitreiken van het kleinood en het knippen van de camera's. Dicht bij elkaar; voorbeelden hoeven wij niet te zoeken. 'Als Anne Frank overleefd had, zou zij met het Auschwitz Comité meewerken.' denkt directeur Hans Westra.

Overbodig zijn de bemoeiingen van de Anne Frank Srichting en het Nederlands Auschwitz Comité niet. Helaas.

In ons Herinnermgscentrum Westerbork wordt in het kader van de tentoonstelling 'Het menselijk gezicht' een voorstelling 'Het lege huis' gegeven. Onderwerp: het vluchtelingenvraagstuk. Op 10 september kon die voorstelling niet doorgaan, omdat voor de twee hoofdrolspelers - vluchtelingen - verwijdering dreigde. Een schrijnende annulering, nu terecht aandacht werd gevraagd voor mensen die vaak individueel in vergelijkbare omstandigheden verkeren als wij destijds.

Laat, maar nooit te laat zijn gedenkstenen voor Nederlandse Joodse slachtoffers op begraafplaatsen in Polen onthuld. Jammer is het dat de Nederlandse ambassadeur Semeijn de Vries van Doesburgh zich daar wel heel ongelukkig heeft uigedrukt. En dat voor iemand die in het verre Bytom de Nederlandse overheid en ons allen vertegenwoordigde.

Aanleiding vormde de kwestie van het klooster in Auschwitz. Intussen heeft ook de - Poolse - paus zich geuit ten gunste van verplaatsing van het Carmelitessen-klooster.

Na antisemitische uitlatingen van kardinaal Glemp heeft de Katholieke Universiteit Nijmegen een eerdere uitnodiging voor deze Poolse prelaat ingetrokken. Zulks op aanraden van prof. Hans Bloemendal e.a. en

tot woede van des kardinaals secretaris en stellig ook van deze zelf.

Het bewuste gebouw in Auschwitz is overigens nog steeds als klooster in gebruik.

Nieuw op WVC De verkiezingen van 6 september leverden een centrum-links kabinet op. Ons interesseert allereerst hoe de post van W V C wordt beheerd. Dat gebeurt door Hedy d'Ancona, een vrouw van wie wij ongetwijfeld begrip voor alle oorlogsgetroffenen mogen verwachten - plus een blik op de toekomst.

Dezelfde verkiezingen brachten echter weer een racist in de Kamer, een schaduwplek.

Die ontstond na de successen van Le Pen in Ftankrijk en van de Republikaner in de gemeenteraden van de Bondsrepubliek.

Daarenregen schijnt Spanje dc erfenis van Franco te boven te zijn gekomen. Grote veranderingen alom. De grootste, gevaarlijkste tegenstelling in de wereld met gevaar van ontploffing, die tussen Oost en West, lijkt afgezwakt. Met de val van de Berlijnse muur zijn hele nieuwe vergezichten geopend.

Niemand kan nog voorspellen hoe ver.

Het kroondomein van de rassenwaan, dc apartheid in Zuid-Afrika, wordt serieus aangevochten. In Europa klinkt de roep om democratie op pleinen en straten waar tot voor kort slechts politie-knuppels heersten.

Verward is nog steeds de toestand in het Midden-Oosten, al lijkt daar een klein, flakkerend lichtje van overeenkomst te dagen.

Toch noopte een PLO-uitnodiging waarop een (niet erkende) Palestijnse staat ook heel Israël omvatte een oud-minister en een

Auschwitz-herdenking 1990 Let op! De Auschwitz-herdenking valt dit jaar op zondag 21 januari 1990.

U kunt u al opgeven voor de lunch en de middagvoorstelling, beide in de RAI, Europaplein, Amsterdam.

Maak gebruik van de aanmeldingsstrook op pagina 8 van dit nummer.

En tot ziens in de RAI. NAC

Tweede Kamerlid van de Haagse receptie weg te blijven.

Uitzicht op dc wereld brengt ons weet thuis, terug bij onszelf. Ons werk, op bescheiden schaal, vindt hoe langer hoe meer weerklank.

Niet alleen bij aanverwante instellingen en groeperingen, getuige de bronzen penning en ontvangst in het centrum Westerbork.

Weerklank bij onze generatie, zeker. Bij de nieuwe generaties niet minder. Eerder meer.

Wij hebben niet alleen een fikse steungroep om ons heen. Onder veel jongeren op afstand wordr uitgekeken naar de mensen die nu de enkele resten zijn van de tijd der verschrikkingen. De belangstelling is onvergelijkbaar veel dieper en breder dan een dertig jaar gelden. Wij voelen ons verantwoordelijk voor onze boodschap. Samen met de jongeren die kwamen en komen dragen wij die verantwoordelijkheid. Het bindt ons, het is nog sterker dan het brons van de penning.

Naar Bytom en Pyskowice Vol spanning zag ik na 47 jaar dc rcrugkeer naar mijn geboortestreek tegemoet.

D e reis naar Polen was georganiseerd door de Oorlogsgraven Stichting. Aanleiding was de onthulling van een gedenksteen op enkele begraafplaatsen waar Nederlandse burgers, in dit geval J o o d s e nazi-slachtoffers zijn begraven.

Voorafgegaan waren diverse vergaderingen van de Stichting Begraafplaats Pyskowice cn een drietal vergaderingen bij J M W over lijsten met namen, die door de Oorlogsgraven Stichting voorgelegd waren van mensen die in de drie plaatsen in Silezie (Polen) begraven werden in de jaren '40-'45.

O p de vergaderingen verzochten de heren van de O G S aan vertegenwoordigers van de Kerkgenootschappen om eventuele nabestaanden o p te zoeken in h u n archieven. D e datum voor het vertrek naar Polen werd vastgesteld o p 16 o k t o b e r 1989.

H e t doel van de reis was de plechtige onthulling 'an de d o o r de O G S geplaatste twee m o n u m e n t e n (in Bytom en in Szczedrzyk) bij te wonen, evenals de onthulling van het m o n u m e n t dat door de Stichting Pyskowice geplaatst was. D e deelnemers aan de Polenreis zijn met een militair toestel van de legerbasis Soesterberg vertrokken. Via het vliegveld van Krakau kwamen we laat in de middag in ons hotel in Katowice aan.

Tijdens onze tweede kosjere maaltijd (uit doosjes) heeft de Algemeen Direkteur van de O G S , de heer D e Haan, een welkomstwoord gesproken.

D e volgende ochtend zijn we vroeg vertrokken naar dc J o o d s e Begraafplaats in Bytom, waar de voorzitter van de O G S , de heer Bischof van Heemskerk, de aanwezigen (Nederlandse ambassadeur in Polen, leden van de Poolse overheid, vertegenwoordigers van de J o o d s e gemeenten in Polen en de deelnemers aan de reis) toesprak.

Daarna volgde het J o o d s e gedeelte van de plechtigheid, dat aangrijpend en emotioneel was. D e rabbijn en plaatselijke chazzan spraken de J o o d s e gebeden uit ter nagedachtenis van de overledenen d o o r het o p n o e m e n van de namen die in het m o n u m e n t gegraveerd staan.

N a de lunch werd n o g een bezoek gebracht aan Auschwitz, waar opviel dat vele schoolklassen hier voorlichting kregen.

D e volgende ochtend zijn professor van Hulst en ik v e r t r o k k e n naar Pyskowice o m met de plaatselijke gemeenteraad het monument aldaar te onthullen. D i t vond plaats door het uitspreken van twee psalmen d o o r de heer Van Hulst, het kaddiesj zeggen d o o r mij, en aansluitend richtte ik een dankwoord tot de gemeenteraad voor de hulp en medewerking. Daarna werd de terugreis naar Krakau aangevangen en o m middernacht vlogen wij naar Soesterberg terug.

David Mandelbaum

Op de begraafplaats van Pyskowice

De directeur van de Oorlogsgraven Stichting en de ambassadeur van Nederland in Bytom.

Graven in Pyskowice.

Foto's: D. Mandelbaum

D e Anne Frank-penning Wanda wil bij het verzet Veel fotografen, veel leden van ons comité zagen o p 11 o k t o b e r o p de Prinsengracht hoe de Anne Frank-penning in ontvangst werd genomen door het Nederlands Auschwitz Comité. D e penning is ontworpen door dc Naardense kunstenares B. Sturm-van den Bergh en werd door Hans Westra, directeur van de Anne Frank-Stichting ter hand gesteld aan voorzirster Annie FelsKupferschmidt.

Burgemeester Ed van Thijn sprak in enkele w o o r d e n recht uit het hard zijn verbondenheid uit met het Nederlands Auschwitz Comité (hij maakt deel uit van de steungroep) en met het veelzijdige werk van de Anne Frank-Stichting. Hij wees o p nieuwe vormen van rassenhaat, die 'ogenblikkelijk g r o t e golven van verzet over zich heen kregen'. Hij prees de 'gezag hebbende stem van ons comité'.

Annie Fels dankte o p haar eigen wijze voor de onderscheiding voor het comité en zegde toe dat men zal d o o r w e r k e n zolang het ons gegeven is en dat jongeren, de steungroep, klaarstaan om het 'nooit meer Auschwitz' te blijven uitdragen.

Men bleef nog een poosje informeel bij elkaar.

K o r t en krachtig: Wanda wil bij het verzet.

Z o heet de video-documentaire van Leen Holthuizen, die door de stichting-met-de lange-naam is uitgebracht (Stichting Educatieve Beeldvorming Vervolging O n d e r drukking en Verzet, verder tc noemen S E B V O V ) . O o k wel aangeduid als de werkg r o e p van Tineke Wibaut.

Aangezien vrouwengeschiedenis 1929-1969 een onderwerp is voor het eindexamen geschiedenis in 1990 bij het voortgezet onderwijs, heeft de SEBVOV een videofilm laten maken van verzet van vrouwen in en o m Leiden. D e 14-jarige Wanda ziet Truus Mengers beeldengroep voor de Leidse verzetsstrijdsters in de nieuwbouwwijk die geheel naar deze vrouwen is vernoemd en stelt vragen. Zij krijgt a n t w o o r d van drie p r o m i n e n t e cn niet eens zo bekende verzetsvrouwen. H e t zijn Jobien van der LaanBoelens, Hilde te Vclde-Bekker en Atie Ridder-Visser. Juist de sobere verhalen van her drietal maken de film tot een onvergan-

kelijke getuigenis.

'Was u niet bang?' vraagt het meisje. 'Dag en nacht was ik bang, maar h e t moest.' En 'als ik niet zo druk was met iets anders, had ik meer J o d e n kunnen helpen,' zegt een ander. H e t beeld van deze lieve oma's die het o n m o g e lijke hebben gedaan of g e p r o b e e r d - 'het ergste was als je vrienden wegvielen, doodgeschoten' - zal blijven, als alle nu n o g overlevenden zullen zijn verdwenen.

Uitstekend werk van de SEBVOV, die onder bovenstaande titel ook een zeer instructief boekje bij de film heeft uitgegeven dat evenals deze het verband legt met de mensen die nu d o o r o n d e r d r u k k i n g thuis vluchtelingen zijn geworden en ook bij ons aankloppen.

Een literatuurlijst (26 titels) is een goede hulp. D e hele o n d e r n e m i n g is een hoogst waardevolle steun bij het onderwijs. In de scholen en daarbuiten.

E.T.

Annie Fels-Kupferschmidt, voorzitster van het Nederlands Auschwitz Comité, met de aan het NAC toegekende Anne Frank-penning.

Enkele weken tevoren had zij persoonlijk uit handen van burgemeester van Thijn het zilveren ereteken van de gemeente Amsterdam ontvangen.

Brinkman over W U V D c Dag van het Verzet ( 3 1 augustus) als steeds georganiseerd d o o r de Stichting Samenwerkend Verzet 1 9 4 0 - 1 9 4 5 te N u n speet is ook dit jaar uitstekend geslaagd.

Geconstateerd is dat er gelukkig weinig is overgebleven van de v o o r g e n o m e n wetswijzigingen voor uitkeringsgerechtigden. Uit de rede van de inmiddels afgetreden minister van W V C Brinkman citeren w i j : D e immateriële hulpverlening zal m e t extra geld geïntensiveerd worden. Via school en museum w o r d t een basis gelegd o m ook in de toekomst de boodschap over oorlog, verzet en vetvolging te k u n n e n doorgeven.

Wetsvoorstellen zijn bij de Tweede K a m e r ingediend inzake ambtelijke grondslagen W U V en W U B O , burger-oorlogsslachtoffers en gelijke behandeling van mannen en vrouwen daarin.

D o o r een wetsvoorstel is naar de mening van de heer Brinkman een belangrijk begin gemaakt met vereenvoudiging van o.m. de W U V en van coördinatie met w e t t e n voor

N i e t blind voor het heden ' H e t gaat er niet o m m e t het verleden in het reine te komen. Dat kan men helemaal niet.

H e t verleden kan immers niet achteraf veranderd of ongedaan worden gemaakt. W i e echter de ogen voor h e t verleden sluit, w o r d t blind voor het heden. W i e niet aan onmenselijkheid herinnerd wil worden, loopt het gevaar opnieuw te w o r d e n besmet. Het J o o d s e volk h e t i n n e r t zich, en zal zich steeds herinneren. Juist o m d a t wij zoeken naar verzoening, m o e t e n wij begrijpen dat verzoening zonder herinnering onmogelijk is. Elke J o o d , waar ook ter wereld, heeft de ervaring van de miljoenvoudige m o o r d verinnerlijkt, niet alleen omdat mensen zoiets afschuwelijks niet kunnen vergeten; maar ook o m d a t de herinnering bij het J o o d s e geloof h o o r t .

'Het willen vergeten verlengt de ballingschap, en het geheim van de verlossing is de herinnering (...)'

andere getroffenen.

D e huidige fractievoorzitter Brinkman achtte het nodig dat elke regeling 'blijft toegesneden o p de aard van de problemariek.

Hij wees o p de ziekmakende, onaanvaardbaar lange procedures cn o p het overleg ter versnelling en vereenvoudiging in dc uitvoering; veel moet worden gedaan om hardnekkige achterstanden weg te werken. Er is besloten tot herstructurering. Daartoe is de voormalige chef defensicstaf Huyser benoemd. Hij moet uitvoering van de W U V overhevelen naar wat o p den duur een uitvoeringsorganisatie voor alle wetten inzake oorlogsgetroffenen moet worden.

Afgesproken is dat de heer Huyser met alle betrokken organen overleg zal plegen.

D c vrijlating van de Twee heeft geleid tot in aantal en intensiteit ongekende reacties, meent de heer Brinkman. W V C stelde aandacht voor slachtoffers van oorlog en geweld en extra geld voor hulpverlening aan de na-oorlogse generatie in het vooruit-

zicht. Extra geld ook voor organisaties van vrijwilligers en het I C O D O .

Tegen het slot van zijn b e t o o g zei de minister: 'De na-oorlogse generatie kan naar mijn mening niet voldoende worden d o o r d r o n gen van het feit dat dc huidige verworvenheden te danken zijn aan diegenen die daarvoor het grootste offet hebben gebracht.

H e t zal u bekend zijn dat aan het Nationaal Comité 4 en 5 mei de activiteiten o p het tetrein van de jcugdvoorlichting zijn overgedragen. H e t Comité en de Stichting Februari ' 4 1 (Adopteer een m o n u m e n t ) werken goed samen.

W V C is bezig contact te leggen tussen verzetsmusea, herinneringscentra en 'een aantal externe financiers'.

D e heer Brinkman noemde 'gezien de (toen) demissionaire status van het kabinet de verwezenlijking van (zijn) voornemens enigszins onzeker'. Waarvan acte.

In h e t A n n e F r a n k h u i s Leden van het NedcrLic.d» Auschwitz Comité zien toe, als de voorzitster de penning voor het comité in ontvangst neemt.

Naar een dia van Jacques I. Furth.

Wanner wij van onze kant zouden willen vergeten wat er is gebeurd in plaats van ons te herinneren, dan zou dat niet alleen onmenselijk zijn, maar zouden wij tevens afbreuk doen aan het geloof van overlevende J o d e n en h e t begin van verzoening vernietigen. Wij dienen in ons innerlijk, in ons denken en voelen, een herinneringsteken o p te tichten.'

Richard von Weizsacker, Duitse Bondspresident, in een rede voor het Duitse Parlement, 8 mei 1983.

Antisemitisme Een geschiedenis in beeld

Dit bock stemt droef. Het is een schitterende uitgave van de SDU, de Staatsdrukkerij en -Uitgeverij in een nieuw jasje. Het is de catalogus van een tentoonstelling bij de onvolprezen Anne Frank Stichting, een zorgvuldig samengesteld fotoboek. De tekst werd geschreven door dr. Hans Jansen, die zijn sporen heeft verdiend met een studie over de rol van de kerk in het propageren van Jodenhaat.

Eigenlijk zegt het omslag al genoeg: 800 jaar oud is de verdrijving van de Joden uit Frankrijk door koning Louis Philippe op een iets jonger miniatuur. Een inzetje, een foto van een gezin bij aankomst in Westerbork. Achterop lezen wij: 'Wat een Christen doet moet hijzelf verantwoorden, wat een Jood doet valt op alle Joden terug.' Een citaat van Anne Frank. Wat een Jood niet doet trouwens ook, kan men aanvullen.

Het antisemitisme is zeer oud. De eerste schriftelijke gegevens stammen uit Egypte, uit een Griekse kolonie daar en dateren nog van voor Christus. Een kwart eeuw na diens vermoedelijke kruisiging had in Alcxandrië de eerste bekende pogrom plaats. De eerste in een eindeloze rij. In het Romeinse keizerrijk werden de Joden, die immers de keizer noch enige andere godheid naast de ene God wilden erkennen, vervolgd als atheïsten.

Maar al een eeuw later noteerde een bisschop, Melito van Sardcs, de mythe van de godsmoord, die eeuwenlang een moordende bedreiging van de wijdverspreide Joden zou blijven.

Kerkvaders als Origencs en Chrysostomos hebben gehamerd op de schuld van alle Joden en de vloek die zij volgens dc evangelist Mattheüs over zich en hun nakomelingen zouden hebben afgeroepen. Nog steeds een geliefd thema, ook van onze Goerec's, zoals men weet.

De Spaanse stad Toledo, die nu nog twee synagoge-gebouwen bezit, liet Joodse kinderen van zeven jaar van hun ouders wegnemen. Even weerzinwekkend zijn de begeleidende teksten.

In diezelfde zevende eeuw stichtte de Arabier Mohammed zijn versie van het monotheïsme, het geloof in één God. De Joden verklaarde hij de Jihad, de heilige oorlog. In de nu ontstaande islamitische landen kwam ook ccn antisemitische anti-Joodse stemming te heersen.

Kruistochten en J o d e n h o e d Berucht zijn de slachtingen van Joden tijdens de kruistochten. Die waren immers

lijk de Dreyfus-zaak. Hoogst belangrijk is gericht tegen niet-Christenen (van ongeevenwel dat hoe bedreigend de 'affaire' ook veer 1100 tot 1300). Niet-Christenen vonden de ridders al dicht bij huis in de Joden in was, de schrijver Emile Zola met zijn Tk de Rijnsteden. Uit die tijd dateren ook de beschuldig' en zijn aanhang tenslotte het Jodenhoed en dc gele vlekken op de kleding pleit heeft gewonnen.

- hoe zouden de vromen anders hun buit herkennen?

Ook in Spanje vielen Joden als slachtoffers van christelijke geloofsijver om de Moren O o k na het Duitse rijk (islamieten) te verdrijven.

Ook het nazirijk ging onder, maar pas na een De latere middeleeuwers zagen op de brandvijftig miljoen doden, onder wie zes miljoen srapels zowel de aanhangers als de boeken Joden, de ergste, verst doorgevoerde en best van Mozcs in vlammen opgaan. Tegelijk georganiseerde pogrom aller tijden. werden allerlei mythen over Joden en Dc hier besproken uitgave toont de alomteJodendom in omloop gebracht. Het begenwoordigheid van het antisemitisme nog ruchtst zijn de sprookjes van de rituele weer eens aan. Direct na de Russische moord en van het schenden van de hostie, Oktober-revolutie heeft Lenin het per het schijfje brood dat bij de (katholieke) grammofoonplaat ten scherpste veroorcommunie aan de gelovigen wordt uitgedeeld. Van die veroordeling was weinig over deeld. Een derde hardnekkig en boosaardig in de zg. anti-zionistische campagne, vooral sprookje was dat van de bronncnvergiftina dc oorlog van 1967. Terwijl in 1948 de ging. Men vermoedt dat de strengere Sowjet-Unie als eerste Israël had erkend. hygiëne die volgens de religieuze voorBijzonder schokkend is het te zien dat men schriften door de Joden werd nageleefd ook na Hitlcrs moord- en rooftocht naar het bij epidemieën het sterftecijfer drukte. Dat Oosten zich daar niet ontzag even walgelijke kan een aanleiding tor het wrede sprookje caricaturen te produceren als de inmiddels zijn geweest. opgedoekte Stürmer. Zelfs de Protocollen van de Wijzen van Zion, een beruchte door Wij weten het allemaal: na de duistere Midde tsaristische politie gemaakte vervalsing, deleeuwen met hun kruistochten en pestewerd door het volgende bewind niet te smepidemieën is het antisemitisme niet afrig bevonden. Ook in enige Arabische langenomen. Beroemdheden als Erasmus, de den meende men zich van dit vod te grote Nederlandse humanist, noch twee mogen bedienen. eeuwen later Voltaire, voorvechter van de Franse Verlichring en bestrijder van gods- De plaatjes van de nazi-wandaden voor en in de oorlog zijn ons uiteraard maar al te verdienstig fanatisme, deinsden terug voor het trouwd. Bomaanslagen in Joodse wijken, smerigste geraaskal tegen de Joden. De geschonden graven, hakenkruisen op een componist Richard Wagner laten wij dan Haags monument voor Joodse inwoners e.d. maar rusten. zijn ook na 1945 gesignaleerd.

In de 19e eeuw komt een nieuwe toonzetting van het oude antisemitisme op: de Er zijn zelfs twee antisemitische hoofdstroracistische. Een rationalisatie kan men het mingen aan te wijzen. De ene maakte van dc moeilijk noemen. Er zit weinig redelijks in Davidster een hakenkruis, de andere ontkent dat er gaskamers bestonden om ook zo dc rassenleer die opduikt cn in deze eeuw de nazi-misdaad te vergoelijken. tot volle, gruwelijke bloei is gekomen.

Wij zeiden het al: dit boek ziet er prachtig uit, geeft de waarheid en stemt droef.

Zuiverheid van het bloed Nieuw is het rassenthema eigenlijk niet.

Zes, zeven eeuwen voor Hitiers leermeesters hadden Spaanse theologen al de 'Limpicza de sangre', de zuiverheid van het bloed, bedacht. Kinderen en kindskinderen van de Marranan, Joodse (schijn)katholicken, werden door de inquisitie vervolgd, vaak tot op de brandstapel toe. Ook gedoopte Joden vervolgde de kerk.

De grootste uitbarsting van antisemitisme in Frankrijk voor 1933 was natuur-

E.T.

Antisemitisme, een geschiedenis in beeld. Anne Frank Stichting. Red.: Janrense Boonstra, Hans Jansen, Joke Kniesmeyer.

SDU uitgeverij, 's Gravenhage 1989. Prijs ƒ 27,50. '

Een pleister o p vele w o n d e n Twee jonge vrouwen hebben in Nederland een geschreven m o n u m e n t van de Sjoah achtergelaten, dat vervolgens wereldberoemd en een menselijke en historische mijlpaal werd. K o r t na 1945 bekend geworden begon Anne Franks dagboek toen zijn bittere triomftocht.

Etty Hillesum zou een dame van middelbare leeftijd zijn geweest, als zij de veeltalige en fabelachtige oplagen van haar aantekeningen had kunnen meemaken.

Veel is er gemijmerd over de verschillen b.v. 15 jaar in leeftijd - en overeenkomsten.

Beider lot: de dood in een vernietigingskamp. Beiden leggen h u n overpeinzingen in Nederland in het Nederlands vast. Anne is een kind van Duitse J o d e n , Etty de dochter van een Russische Jodin. D e weerklank o p beider schriftenvelletjes is enorm. Kasten zijn te vullen met de boekdelen over elk van haar geschreven.

'Het verstoorde leven', een keuze uit Etty Hillesums dagboeken, verscheen pas in 1981. Eind '88 werd er zelfs te R o m e een symposium aan haar nalatenschap gewijd.

Toen was intussen al het nagelaten werk verschenen. D e hierdoor uitgelokte publiciteit bracht de tekstbezorger en uitgever J . G .

Gaarlandt ertoe een bundel reacties o p de dagboeken en brieven van Etty Hillesum het licht te doen zien.

'Men zou een pleister o p vele wonden willen zijn'. Z o heet het boek, naar een karakteristieke uitlating uit een btief van de schrijfsrer zelf. Psychologen cn theologen hebben de schrifturen uiteengerafeld. D e jonge v r o u w o p het Museumplein w o r d t vergeleken met dc Romeinse filosoof Seneca, met zijn Deense collega Kierkegaard en met allerlei belijders van mystiek, de leer van eenwording met het goddelijke. Er zijn haar ook p o s t u u m ernstige verwijten gemaakt. Menige lezer is opgevallen dat het dagboek dat tien dagen na de Februaristaking begint daar niet van rept. O o k verder nemen de g r o t e gebeurtenissen van die dagen geen grote plaats in. Voorzichtigheid met conclusies blijft geboden. Er leven nog mensen die Etty Hillesum hebben o n t m o e t in de vooroorlogse antifascistische studentenbeweging, zoals ondergetekende. Uit een artikel in deze bundel blijkt dat zij tot het einde toe duidelijk en ondubbelzinnig stelling heeft g e n o m e n en o.m. aan anderen de rol van de J o o d s e raad heeft uitgelegd: een apparaat om de 'sinaasappeljoden' uit te leveren.

Waarom dook zij ondanks allerlei herhaalde aanbiedingen niet onder? Natuurlijk betekende onderduiken het negeren en dus bestrijden van de nazi-maatregelen en -bedoelingen. Een aantal mensen heeft anderen niet in gevaar willen brengen.

Anderen wilden hoe dan ook samen met partner, familie of mede-Joden blijven. Dat heeft de Duitsers een massa 'vrijwillige' slachtoffers opgeleverd. Zij speculeerden o p diepe menselijke gevoelens o m h u n beulswerk te completeren.

H e t past ons die o n t k w a m e n of anders redeneerden niet o m deze lotgenoten iets voor de voeten te gooien, laat staan ze aan te klagen. Buitenstaanders past dit al evenmin.

Zoals de titel van dc bundel reacties zegt (cn ook menige getuige) werd Etty Hillesum gedreven d o o r de behoefte om hoe dan ook mensen te helpen. Al zag zij ook in dat de ondergang van de hele J o o d s e groep het nazidoel was.

Z o m i n als iemand anders kende zij de eindbestemming van die treinladingen die Westerbork verlieten. O o k zij wist niet dat zij de kleine bijbel noch het werk van Dostojewskimet-woordenboekje die zij meenam nooit zou k u n n e n inzien.

Eva Tas

Men zou een pleister op vele wonden willen zijn.'

Reacties op de dagboeken en brieven van Etty Hillesum. Uitgeven] Balans, Amsterdam 1989.

Prijs: f 27,50.

Hannie Schaftplein in Oostzaan

Een schoolklas bij de plaquette op het Hannie Schaftplein.

6

De beeldhouwster Truus Menger-Oversteegen bij haar werkstuk.

Westerbork en zijn historie In februari van 1939 besloot de ministerraad tot de b o u w van het kamp in de gemeente Westerbork, midden 'in een barre, troosteloze vlakte, wel een van de meest deprimerende stukken die er in ons land te vinden zijn'. Deze streek werd aangewezen omdat hiet de integtatie van Duits-Joodse vluchtelingen in de Nederlandse gemeenschap niet mogelijk zou zijn. D e overheid wilde voork o m e n dat de uitgewekenen in de economie en o p de arbeidsmarkt concurrent zouden worden van de Nederlandse bevolking. In dc gehele jaren dertig werd het beleid met name door dit soort sociaal-economische bezwaren bepaald.

Reeds k o r t na het aan dc macht komen van Hitler en zijn nationaal-socialistische aanhang verlieten de eerste Duitsers hun vaderland. Hitler beschouwde de J o d e n als een minderwaardig ras en nam al snel onderdrukkende maatregelen tegen deze g r o e p mensen. Maar niet alleen joden waren slachtoffer van de nazi's. Politieke tegenstand werd niet getolereerd en communisten, socialisten en anderen werden vervolgd of verjaagd. Wetenschappers en kunstenaars moesten zich conformeren aan de wensen van Hitler. Velen zochten in het buitenland nieuwe mogelijkheden om geest en goed te ontplooien. Nederland was als buurland een voor de hand liggende wijkplaats. Als de nazi's verdreven zouden worden, was een snelle terugkeer mogelijk.

Z o ' n 30.000 vluchtelingen, waarvan 22.500 J o o d s , kwamen vanaf begin 1933 naar Nederland. In mei 1940 verbleven hier rond de 20.000 uitgewekenen.

In eerste instantie liet de Nederlandse overheid alle vluchtelingen toe, maar na 1934 werd het beleid steeds strikter. In mei 1938 besloot de Minister van Justitie dat in het vervolg 'ccn vluchteling als een ongcwenschte vreemdeling te beschouwen zal zijn, die derhalve aan de grens geweerd, en, binnenlands aangetroffen, over de grens gebracht zal moeten worden'.

In theorie betekende die een sluiting van de grenzen. In praktijk werden er nu en dan wel vluchtelingen toegelaten. N a de Reichskristallnacht' van november 1938, waarin een uitbarsting van jodenhaat in Duitsland plaatsvond, kwamen zo'n 10.000 J o d e n al dan niet legaal naar Nederland. O n d e r druk van de publieke opinie moest de overheid dit wel toestaan. G r o t e groepen hiervan werden in speciale kampen ondergebracht.

O m de veelheid van kampen terug te brengen - o p een gegeven m o m e n t waren er enkele tientallen - werd besloten tot de oprichting van één centraal kamp: Westerbork. Dc joodse gemeenschap moest de kosten voor inrichting van deze kampen dragen. In september 1939 werden dc grenzen voor alle vluchte'i'.gen gesloten.

D e vluchtelingen werden niet door dc overheid geholpen. Eenmaal in Nederland toe-

gelaten moest men zichzelf redden of werd men geholpen door een van de vele hulpcomités. Elk kerkgenootschap of politieke partij had z'n eigen organisatie. J o o d s e vluchtelingen konden terecht bij het Comité voor Joodsche Vluchtelingen dat in 1933 werd opgericht. Dit Comité hielp mensen met raad en daad maar bleef altijd binnen de kaders van de wet. Communistische asielzoekers werden geholpen door de al langer bestaande Internationale R o d e H u l p . O m dat communisten vrijwel altijd werden uitgewezen, moest de I R H haar werk vooral ondergronds doen. Veel van hen moesten onderduiken o m uitwijzing te o n t l o p e n .

Al dan niet met hulp van comités of verwanten wist een behoorlijk aantal Duitsers zich ondanks allerlei beperkende maatregelen van de Nederlandse overheid zelfstandig te vestigen. Met name in Amsterdam onstonden tal van bedrijfjes die d o o r vluchtelingen waren opgezet. Cabaret- en toneelgezelschappen toerden langs de Nederlandse podia. Vrijwel geen enkele Nederlandse speelfilm werd geproduceerd zonder inbreng van Duitse vluchtelingen.

Maar of men nu ondersteund werd, in een kamp zat of als het ware een normaal leven leidde: men bleef vluchteling, uit h e t vaderland verdreven. Buitenlander, vreemdeling.

O n g e n o d e gast in Holland. En thuis een landverrader, een 'Untcrmensch'.

Twee boeken herdrukt en uitgereikt in Westerbork Een halve eeuw na de inrichting van het kamp Westerbork ter internering van J o o d s e vluchtelingen had in het Herinneringscentrum een karakteristieke bijeenkomst plaats. Daar werd o p 22 september j.1. tweemaal het eerste exemplaar van een herdruk uitgereikt.

H e t ene was de herziene uitgave van 'Trompettist van Auschwitz', de door Dick Walda opgetekende herinneringen van Lex van Weren. Deze ging naar dr. O t t o von der Gablentz, de ambassadeur van de Bondsrepubliek, die ook het v o o r w o o r d schreef.

Een voorproefje van de nieuwe oplage van zijn boek 'Achter de poorten' droeg Jules Schelvis over aan Catherine Keyl, die een wel heel bewerkelijke en welsprekende documentaire met beide hoofdpersonen had gemaakt. D e meesten van de talrijke bezoekers hadden dit programma de avond tevoren o p de AVRO-rv gezien. D e heer Mulder en zijn staf van het C e n t r u m vert o o n d e n dit nogmaals. Wie dat wenste kon (bij uitzondering) per auto naar het voor-

Diezelfde 22ste september ging in het kader van de Nederlandse filmdagen te Utrecht de film 'Dc opstand van Sobibor' in première.

Lily van den Bergh cn Pawel K o g a n hebben, in weerwil van die titel, vijf overlevenden van die opstand (oktober 1943) meer dan veertig jaar later in beeld gebracht. Slechts een van hen is niet vet weg van zijn land van herkomst getrokken.

Dat is Alexander Petsjerski, destijds een krijgsgevangen luitenant van het Rode Leger en leider van de opstand. Hij verschijnt met zijn vrienden en zijn jiddisje m e m m e van een v r o u w in Rosrow aan de D o n .

Claude Lanzmann, dan weer blijkt juist een andere visie.

D e film zal komend jaar d o o r de VARA o p tv w o r d e n uitgezonden. M o g e n wij een suggestie doen? Laat er enige voorlichting over het d o d e n k a m p Sobibor en de opstand die er een eind aan maakte aan deze film voorafgaan. Jongeren kunnen er meestal weinig van weten en veel ouderen, zelfs nabestaanden van de ruim 34.000 alleen al N e d e r landse slachtoffers zijn ook vaak slecht o p de hoogte.

Een van de zeer weinige Nederlandse overlevenden, de drukker (en nu ook publicist) Jules Schelvis heeft in het proces tegen enige SS-moordenaars van Sobibor, te Hagen in Westfalen, getuigd. Hij levert ook in deze film een markante bijdrage.

H e t geheel is een grootse prestatie, ook als samenwerking van o.a. een Nederlandse en een Sowjet-filmer.

D e filmers hebben dit onvoorstelbaar ingewikkelde karwei verbluffend helder geklaard.

Soms herinnert deze rerugblik aan Sjoah van

E.T.

malige kampterrein met de omgebogen rails, het gedenkteken, rijden.

De opstand van Sobibor

2 1 januari 1 9 9 0 :

45ste Auschwitzherdenking Let wel: wij herdenken het feit dat Auschwitz 4 5 jaar geleden bevrijd is wat vroeger dan gewoonlijk. Als gebruikelijk w o r d t de eigenlijke herdenking g e h o u d e n o p de N i e u w e Oosterbegraafplaats met het zeggen van het Kaddisj-gebed en de toespraak van de burgemeester van Amsterdam. O m 12 uur begint de stille tocht van de ingang Kruislaan van de begraafplaats in Amsterdam-Oost naar het Spiegelmonument N o o i t meer Auschwitz van J a n Wolkers. Aansluitend vertrekken wij, eventueel m e t speciale gemcentebussen naar het RAI-restaurant voor de lunch, die ook ditmaal d o o r de gemeente Amsterdam zal w o r d e n aangeboden. Als laatste onderdeel krijgt u een middagvoorstelling aangeboden in de g r o t e toneelzaal van de RAI. Vanaf 1 5 . 0 0 uur treden daar op: Cabaretgroep Galle met Jiddische liedjes en muziek; de mimekunstenaar R o b van Reyn en Marjol Flore, die onder meer liedjes zal zingen uit het repertoire van Sophie Tucker. Anita Löwenhart presenteert het programma. Onze vriend J a n Kassies hebben we gevraagd te spreken.

U behoeft noch het een noch het ander te betalen - afgezien natuurlijk van uw vrijwillige bijdrage of storting o p een van onze rekeningen. H e t enige wat u behoeft te doen is onderstaande strook precies invullen met wat u wenst en deze insturen naar J o o p Waterman, O m m c r e n h o f 79, 1 1 0 6 X M Amsterdam.

Wat doet ICODO? Hebt u vragen over uw uitkering of over mogelijke hulpverlening bij lichamelijke, psychische of sociale moeilijkheden, dan kunt u u wenden tot I C O D O .

Informatie- en Coördinatieorgaan Dienstverlening Oorlogsgetroffenen.

Spreekuur, maandag, dinsdag en donderdag van 10 tot 12 uur of na telefonische afspraak.

Willem Barcntszstrait 31c 3572 PB Utrecht Telefoon 030 - 73 08 11

N i e u w en opnieuw Speciale aandacht vragen wij voor een viertal nieuwe uitgaven die in ons volgend nummer onzerzijds die aandacht zullen krijgen.

Zomaar een vrijdagmiddag, verhalen door Chaka Polak, verschenen bij Amber, Amsterdam Prijs / 2 2 , 9 0 .

Trompettist in Auschwitz door Dick Walda: de herinneringen van Lex van Weren, uitgeverij De Bataafsche Leeuw, Amsterdam.

Prijs ƒ 2 2 , 5 0 .

Bij dezelfde uitgeverij verscheen van Jules Schelvis: Binnen de jxiorten, eveneens ccn tweede druk, prijs eveneens ƒ 2 2 , 5 0 .

Dansen op de brug .an Avignon heet een jeugdboek van Ida Vos dat het licht zag bij Leopold tc Amsterdam en ƒ 2 2 , 9 0 kost.

Alle vier deze boeken zijn in 1989 verschenen, en in de boekhandel verkrijgbaar.

Internationaal Auschwitz Comité H e t presidium van het Internationaal Auschwitz Comité (waarvan de voorzitster van het N A C deel uitmaakt) is te Frankfurt a / M bijeen geweest: voor het eerst in de Bondsrepubliek, o p 5 cn 6 oktober.

Er werd opnieuw gesproken over verplaatsing van het inmiddels befaamde Carmelitessen-klooster.

N a d e r e besluiten k o n d e n niet worden genomen, daar de Poolse leden van het presidium wegens visummoeilijkheden niet aanwezig konden zijn.

Er werd opnieuw bepaald dat o p 2 1 januari 1 9 9 0 in West-Berlijn een plechtigheid zal w o r d e n g e h o u d e n en een o p r o e p gedaan o p de plek waar in 1 9 4 2 de Wannsee-conferentie de 'Endlösung der Judenfragc' vaststelde. Men zal zich dan tot alle regeerders richten tegen het inzetten van gifgassen.

Aanvraagstrook voor plaatsen voor reünie-lunch e n / o f middagvoorstelling in de RAI, Europaplein, Amsterdam Ondergetekende verzoekt toezending van kaarten voor de lunch in de RAI | | de middagvoorstelling in de RAI. Wenst u beide, kruis dan beide vierkantjes aan.

Wenst u een kosjere lunch, vul dan het cirkeltje in, O Alleen invullen, indien gewenst.

Deze strook sturen naar: J o o p Waterman, Ommerenhof 79, 1 1 0 6 XM Amsterdam Z.O. Naam:

-

.

Adres: Plaats en postcode: Tel:

Aantal plaatsen: