Auschwitz Bulletin, 1990, nr. 03 Augustus

34e jaargang nr. 3, augustus 1990. Verschijnt 6x per jaar

nederlands auschwitz comité

Waarnemend secretaris, drs. Nico Boeken, Raphaelstraat 12hs, 1077 PS Amsterdam. Tel 79 06 43. Postbus 53142, 1007 AC Amsterdam.

Penningmeester J.M. Waterman, Ommerenhof 79, 1106 XM Amsterrdam Tel. 96 43 34 Bankrek.: AMRO BANK, bijk. van Baerlestr. 58,1071 BA Amsterdam, spaarrek.: 40.01.75.088.

Postgiro: 293087 en 4875500 t.n.v. NAC. Redaktie: Drs. Eva Tas, Amsteldijk 23, tel. 020-795716, 1074 HS Amsterdam.

Administratie krant: D. v. Geens, Renkumhof 50,1106 JB Amsterdam, tel.' 020-972869.

Voor het gordijn opgaat D o o r 'Wende' land H e t IJzeren Gordijn hangt er nog - nog even. D e metershoge lampen, de b e t o n n e n muren, de wachtposten van dc Oostduitsc 'Volkspolizei': ze hebben hun functie verloren, maar zij nog niet uit het landschap verwijderd. Ik kan me dc weg van Braunschweig naar Berlijn ook nauwelijks voorstellen zonder dat bizarre decor. D e 'Vopo's' zijn wel veranderd: minder grimmig dan vroeger, vriendelijk haast.

O n d e r w e g -op de Autobahn- heerst de omgekeerde wereld. Westduitse Volkswagens en B M W s zoeven de trage Oostduitse Trabants voorbij. D e Bondsrepublikeinse achterruiten zijn voorzien van stickers met opschriften als 'Geef fascisten geen kans' en 'Vrede'. D e automobilisten uit voorheen de eerste vredesstaat o p Duitse b o d e m huldigen een andere moraal: 'Wij zijn één volk'.

'Stem C D U ' . D e radio meldt dat de 'Volkskammer' - het parlement van de D D R vandaag excuses heeft aangeboden aan Israël en de J o d e n die de Tweede Wereldoorlog hebben overleefd. Beter laat dan nooit.

We nemen de afslag Magdeburg om wat te drinken. Er staat een rij voor de bakker.

Kooplustigen lezen geduldig een boek. In de binnenstad steekt hotel Moskwa overal bovenuit. Een wervend reclame-opschrift vestigt de aandacht o p de Cubaanse specialiteiten in de Juanita Bar ('Hier waait een frisse wind d o o r de stad'). Maar als Gran Canaria en Tcnerife eenmaal bereikbaar zijn, zal Cuba ook wel snel zijn vergeten. De suikerklontjes die bij de Oostduitse bonenkoffie w o r d e n geserveerd, zijn onverwoestbaar als altijd. J e k u n t cr je tanden op stukbijten.

Nog meer bossen Een paar dagen arriveren we bijna weer in M a g d e b u r g - ditmaal onbedoeld. De 'Vopo' bij Checkpoint Charlie (dan ook nog niet gesloopt) heeft meegedeeld dat ons reisdoel via die grensovergang niet kan worden bereikt. D a t reisdoel is Polen. We moeten

Berlijn weer uit om een andere grenspost te vinden. Geallieerde voorschriften niets aan te doen. N a enige omzwervingen belanden we i n Cottbus, vlak bij de Poolse grens. Er wapperen veel vlaggen. Westduitse. Bij de douane staan wéér lange rijen.

Dc oorzaak blijkt een Poolse beambte te zijn. terwijl aan D D R - k a n t legers 'Vopo's' de zaken geroutineerd afhandelen, heeft het buurland slechts één functionaris ingezet.

Waar hij precies is, kan niemand vertellen.

In elk geval zit hij niet achter zijn loket. D e Oostduitse grenswachters lachen schamperend om h u n afwezige collega. Tussen de Duitsers cn dc Polen zal het wel niet snel goedkomen.

Bossen. N o g meer bossen. Plaatsnamen als Gozdnica, Luboszow en Lukaszow schieten voorbij. Aan de kant van de weg vindt levendige handel plaats. Bewoners van de streek verkopen eigengemaakte honing en jam. Via rood-wittc borden -opgesierd met een adelaar- laat de overheid haar onderdanen weten dat zij t r o t s o p Polen mogen zijn.

De communisten plachten dat ook te doen.

Solidarnosc heeft die traditie gehandhaafd.

Medegevangenen D c eerste grote stad is Wroclaw, vroeger Breslau en toen een bolwerk van Duits nationalisme. Tegen het eind van de oorlog bleven eenheden van de Hitier J u g e n d de stad verdedigen tot er geen steen meer o p de andere lag. Breslau mocht niet in 'vreemde' handen vallen. N u staan er moderne flats - zoals overal in O o s t e u r o p a in de eenheidskleur grijs uitgevoerd. We overnachten in een hotel dat ook de naam Wroclaw draagt. Een bejaarde kruier heet ons van harte welkom. Nederlanders? Hij heeft nog samen met Nederlanders in krijgsgevangenschap gezeten. In Duitse krijgsgevangenschap uiteraard. Hij zal die periode niet gauw vergeten. Vertederd geven wc ccn fooi. Pas later horen we dat de kruier zijn levensverhaal dagelijks aanpast aan de toeristen die het hotel bezoeken. Als er Fransen komen, heeft hij samen met Fransen in dc gevangenis gezucht. Dat zal óók waar zijn. N ó g meer vertcdcrends: in

het restaurant brengt het dansorkest een n u m m e r van de Canadese J o o d s e troubadour Leonard Cohen ten gehore. Maar zouden de musici weten dat het een J o o d s e componist betreft? O f spelen ze zijn werk alleen omdat het zo Slavisch klinkt?

Joods cultureel festival Plaatsnamen. Steeds nieuwe plaatsnamen.

Gliwice. (Gleiwitz volgens de Duitsers).

Bytom. Chorzow. Katowice. Hier in de buurt zijn dc kolenmijnen van O p p e r Silezië. H e t moet één van de meest ongezonde streken van de wereld zijn. Mensenlevens duren hier jaren korter dan elders.

Z o ziet het er ook uit. Z w a r t . Roetzwart. In het enige luxe-restaurant van C h o r z o w nuttigen we borsjt en veel te vette worst.

Tegen de tijd dat de gedeprimeerdheid onrustbarende vormen begint aan te nemen hebben we gelukkig K r a k o w bereikt. N i e t dat het hier schoner is dan in de mijnstreek van Silezié. D e uitlaatpijpen van het indutriële complex Lenin (de mare gaat dat de Polen zelfs geen geld hebben om nieuwe naambordjes voor h u n fabrieken aan te schaffen) voorzien de stad van een hardnekkige grauwsluier. De meeste huizen liggen er desolaat bij. Toch straalt de stad iets optimistisch uit - iets waar je in de rest van het land lang naar moet zoeken. K r a k o w is mooi. O p het marktplein -de Rynek Glowny- flaneren de toeristen alsof ze d o o r hartje Florence wandelen. N e r g e n s ter wereld zijn zoveel begels te k o o p . Bovendien heeft K r a k o w een bijzondere attractie te bieden: volgende week zal het J o o d s e culturele festival plaatsvinden. Er w o r d t een symposium gehouden over de relatie tussen Polen en Israël. Er treden Joodse musici o p (van de Jiddisje zangeres Golda Tencer uit Warschau tot de Klezmer Conservatory Bands uit Boston, USA). Er w o r d e n films vertoond ('De Dybuk', maar ook 'Charlotte' van J u d i t h Herzberg en Frans Weisz).

Er zijn toneelvoorstellingen. D e opbrengst is bestemd voor de restauratic van Kazimierz, de vooroorlogse J o o d s e wijk van Krakow. Het straatbeeld loopt al o p de g r o t e gebeurtenis vooruit. Posters in het Jiddisj zijn aangebracht o p bijna elke hoek.

Toch lijkt dat o p surrealistisch theater. H e t

W i e ons ontvielen Eva Korper Uit de eigen kring van het Nederlands Auschwitz C o m i t é heeft Eva KorperEjsensztat ons verlaten, 88 jaar oud. Zij was een voorbeeld voor velen. H a a r lot, hoe zeldzaam ook, was toch kenmerkend voor de levensgang van ongetelde O o s t e u r o p e s e Joden van deze eeuw. G e b o r e n in Lodz, in het toen tsaristisch Russische deel van Polen, maakte zij als kind hardhandig kennis met het heersende antisemitisme. Uitgeweken kwam zij via Antwerpen in Nederland terecht en trouwde met Simon Korper, die toen al actief was in de arbeidersbeweging.

Belden waren zij als actieve communisten sinds mei 1940 diep in het verzet b e t r o k k e n .

Zij hadden al moeten onderduiken, toen begin 1941 de persoonsbewijzen moesten worden afgehaald en zij hebben dus nooit een papier met een J of een ster bezeten.

Eva en Simon Korper werkten illegaal elk op een ander gebied. Zij hebben dan ook elk een ruimschoots verdiend buitengewoon pensioen ontvangen.

Eva Korper was een even toegewijde als gastvrije, in alles belangstellende vrouw.

Poëzie had haar grote liefde. In vijf van de zes talen die zij in een lang en bewogen leven had leren beheersen k o n zij uit het hoofd ook langere gedichten voordragen. Strijdbaar is zij t o t het einde toe gebleven. Z o zal zij ook voortleven.

Paul Veerman O p 17 juni adopteerden de leerlingen van de scholengemeenschap Maimonides het m o n u m e n t voor de Joodse verzetsstrijders vlakbij het Muziektheater. Een plek naast het toenmalige Joodse jongensweeshuis, waar eeuwenlang de Amsterdamse J o d e n wijk begon.

Diezelfde nacht was een van de hier geëerde voorvechters overleden. Paul Veerman heeft het niet gelaten bij zijn veelzijdige verzetswerk tijdens de Duitse overheersing: hij bleef al deze jaren in actie, h e t laatst als secretaris van Samenwerkend Verzet, het overkoepelend verband waar o o k ons comité toe b e h o o r t . Ten gunste van zijn oude vrienden uit de jaren '40, maar vooral opdat de wereld en nieuwe genersaties verschoond zullen blijven van de ellende die wij hebben gekend.

Paul Veerman was een even beminnelijk als bescheiden en energiek man. Wij zullen hem blijven missen, zo goed als zijn naaste omgeving dat doet. Wij hadden hem graag langer behouden, maar zijn dankbaar voor alles wat hij zo gul heeft gegeven.

Dick Elffers De grote belangstelling bij de crematie van de oud-verzetsman, schilder en ontwerper van affiches en exposities Dick Elffers verwees al naar de vele kanten van een welbesteed leven. Voor ons blijft hij uiteraard bovenal de vormgever van het Nederlands paviljoen in Auschwitz en dus ook van de replica daarvan in het Herinneringscentrum Westerbork.

Alleen wie volledig is doorgedrongen in en doordrongen van de tragedie die zich met de onzen heeft afgespeeld had het lot van de J o d e n van Nederland zo kunnen zichtbaar maken. Voor nu en de komende geslachten.

De laatste jaren was Elffers' gezondheid ernstig aangetast, zijn mobiliteit ook. Maar men kon hem toch op tentoonstellingen in het Stedelijk Museum o n t m o e t e n .

Kort voor zijn dood, tijdens het Holland Festival, waren de affiches die hij voor vroegere festivals had gemaakt, geëxposeerd. Affiches o.m. met de tekst ' V o o r k o m t Oorlog!' heeft Dick Elffers al in de dertiger jaren gemaakt. Zij zijn samen met zijn schilderijen bij de brand van R o t t e r d a m in mei '40 verloren gegaan. De herinnering aan een nog immenser r a m p heeft hij voor altijd kunnen vastleggen. Alleen al daarmee blijft de herinnering aan Dick Elffers.

Dag Paul Je ging de grote stilte in - en even valt ook voor ons de hele wereld stil.

Je dood staat vlijmscherp m ons hoofd geschreven maar 't is ons hart dat het niet wéten wil.

Je hoort bij ons, je bent de as, de spil, het warme en vertrouwde middelpunt.

Dat je nu uitrust wordt je zo gegund maar 't is ons hart dat het niet aanvaarden wil.

We zien de toekomst met betraande ogen Ons blijft jc grote hart, je moed, je strijd, je sterke voorbeeld en je vastberadenheid.

Zo'n leven Paul, is niet voorgoed vervlogen.

Wij zien je staan, je fijne kop cn zonder woorden neem je' onze hand, zoals je altijd dee . .

Draag - nu je opgaat naar de stille oorden, de warme gloed van onze vriendschap mee. namens allen Anneke

Esther Onverwacht overleed op 16 juli Esther van Geens-Flora.

Slecht ter been als zij was bleef zij van meet af aan en jaar in jaar uit een vast p u n t in ons comité, in persoon of per telefoon. Zij straalde warmte en hartelijkheid uit, betrok die op man, kinderen en kindskinderen en verder op het hele mensdom. Helemaal bovenaan stond haar toewijding aan het Auschwitz C o m i t é . Z i j onderhield het contact van ons comité met Jan Wolkers en het hele gezin Wolkers was dan ook bij haar begrafenis. Wie haar gekend heeft kan haar niet meer uit de herinnering wegdenken. Misschien zal dat een t r o o s t zijn voor de haren.

E.T.

Mirjam Novitch Een dag voor Pesach overleed Mirjam N o vitch, een welhaast legendarische figuur in onze en zeer ruime kring. G e b o r e n in Polen studeerde zij Slavische letteren in Parijs. Via een verblijf in het k a m p Vittel kwam zij in Israël en wel in de kibboets van de g e t t o strijders, Lohameh H a g e t t a o t . H a a r levenswerk werd de oprichting en u i t b o u w van het m u s e u m daar in Noord-Galilea. Maquettes t o n e n er het leven van de J o d e n in O o s t - E u r o p a , het getto van Warschau en van d o d e n k a m p e n , maar vooral een veelzijdige collectie werk van vermoorde J o o d s e kunstenaars. Daarnaast zijn er zalen vol schilderijen, sculptuur en grafiek van mannen en vrouwen die de Sjoa overleefden en er is werk dat aan de catastrofe is gewijd.

Bezoekers van overal bekijken de permanente verzamelingen en de geregeld ingerichte tentoonstellingen.

De laatste toevoeging aan het museum waarvoor Mirjam N o v i t c h zich heeft ingezet in Jad-La-Jeled, een educatief complex ter herinnering aan de meer dan een miljoen kinderen die ten offer vielen aan het nazimoordbedrijf. H e t ambitieuze plan kreeg aanbevelingen mee van Elie Wiesel en de Britse beeldhouwer H e n r y M o o r e , die inmiddels ook overleed.

Een zinvol besluit van een leven dat geheel gericht was o p de herinnering aan wat nooit meer mag gebeuren.

Mirjam N o v i t c h stelde een kunstboek samen dat zij als het geestelijke en artistieke verzet in de kampen aan het publiek voorlegde, het eerst in Italië. Zij publiceerde verder over Treblinka en een uniek boek over de uitroeiing van de zigeuners.

Zij leeft voort in haar werk.

Blijvende vraagtekens

Altijd die Joden

Jacques Furth. Foto: Ger Dijkstra.

Jacques Furth, vanaf het allereerste begin lid van het Auschwitz C o m i t é , is iemand die vooral opvalt door zijn fijnzinnige, je zou bijna zeggen ouderwetse Joodse grapjes en door de vele verhalen en anekdotes die hij kent. Vaak weet hij over de meeste gebeurtenissen toch ook nog iets vrolijks tc vertellen. Z o vertelde hij in april aan het Brabants Dagblad het volgende verhaal over het concentratiekamp Vught, waar hij op 11 tebruan 1943 d o o r de Duitsers naar toe werd gestuurd: Tn het begin mochten we op zondagmiddag nog wel eens op familiebezoek in het vrouwenkamp. Toen werd er ook nog gevoetbald. Ik ging dan voetballen.

Mijn vrouw zat er toch niet. We voetbalden met een groepje J o d e n tegen de Schutzhaftlinge. We hadden altijd veel publiek van de K o m m a n d a n t u r . O p een keer, ik stond in het doel, k o m t Oberscharfuhrer Saathof aanwandelen, terwijl de wedstrijd al bezig was. Hij vraagt aan mij hoeveel het staat.

1-0, zeg ik. Voor die anderen zeker, zegt hij. Nee, zeg ik, voor ons. Toen liep hij schreeuwend weg: 'Immer die Juden, immer die J u d e n . ' Dit verhaal staat opgetekend in een speciale bijlage van het Brabants Dagblad ter gelegenheid van de onthulling op 18 april 1990 door koningin Beatrix van het Nationaal M o n u m e n t Kamp Vught. In deze dikke journalistieke documentaire worden in vele artikelen alle aspecten van het leven in dit concentratiekamp op Nederlandse bodem uitgebreid belicht. H e t zijn verhalen van droefenis en verzet. In Vught kwamen zowel verzetsstrijders ale ordinaire zwarthandelaars terecht. Maar het was ook een werkkamp, waar degenen die voor Philips werkten nog enigszins bevoorrecht waren. In totaal hebben bijna 30.000 mensen in Vught gevangen gezeten, waaronder 12.000 Joden.

Voor hen was Vught erger dan voor de anderen, vooral omdat het voor hen slechts een doorgangskamp was naar de vernietigingskampen in het oosten. Jacques F u r t h vertelt in het interview over het tragische kindertransport vanuit Vught van 6 en 7 juni 1943. Alle kinderen beneden de zestien moesten het land uit. Een van beide ouders mocht mee. Dat dit niet veel goeds betekende begrepen de achterblijvenden wel.

Voor Jacques Furth was het de aanleiding om op illegale wijze een dringende boodschap naar zijn vrouw in A m s t e r d a m te sturen dat zij hun zoontje in veiligheid moest brengen. Dat is gelukt, en Dave heeft dc oorlog overleefd, maar: 'Ik ben alleen een grote stommeling geweest, want ik had niet geschreven dat mijn vrouw ook zelf moest onderduiken'.

Jacques Furth kwam na Vught in Westerbork, Auschwitz, Glciwitz, M o n o w i t z en Dachau terecht. Hij was doodziek, fcjen hij op 1 mei 1945 werd bevrijd. De trouwe lezers van dit blad hebben verschilende malen zijn herinneringen aan die tijd kunnen lezen. Vele tientallen jaren is Jacques Furth nu al actief in het Nederlands Auschwitz Comité, tot haar dood samen met Eva Furth, met wie hij na de oorlog trouwde en die hij in Vught had leren kennen. Maar we waarderen Jacques niet alleen om het vele werk dat hij altijd voor het comité verricht, maar ook om de milde h u m o r en de wijze opmerkingen waarmee hij in gespannen situaties of moeilijke ogenblikken voor vrolijkheid en opluchting weet te zorgen. Jacques F u r t h werd onlangs tachtig jaar. We wensen hem nog vele jaren in goede gezondheid en nog veel goede grapjes.

Max Arian

De wereld verandert. Half Europa en daarmee heel Europa staat o p zijn k o p . De twee Duitslanden, de herkenbare rest van de Tweede Wereldoorlog versmolten. Met alle bedenkingen en bange voorgevoelens vandien. Gevoelens niet alleen bij ons. De door de Keulse tv ondervraagde Nederlandse twintigers bleken allen weinig 'Deutschfreundlich' en met te smachten naar het verenigde buurland. Puttenaren evenzo.

Regeringen, partijen, meerder- en minderheden vallen om of verschuiven geheel. Maar één verschijnsel blijft permanent: het antisemitisme. De glasnost heeft in M o s k o u en omstreken in de kortste keren de grofste nsjes, kwaadaardig gedoe, in de openbaarheid gebracht. Met inbegrip van de zg.

Protocollen van de wijzen van Zion uit eigen opa's tijd. Die werden mede weer afgekondigd door enkele bekende auteurs. Andere bekende persoonlijkheden konden daar nu gelukkig wel krachtig tegen protesteren. De expositie 'De wereld van Anne Frank' is nu eindelijk ook in de Sowjet- Unie, nadat over de Sjoa, het noodlot van de J o d e n , daar een halve eeuw was gezwegen.

Inmiddels heeft ook de Prawda de toeneming van het antisemitisme als onrustbarend erkend en gehekeld. H e t blad voorzag een verdrievoudigde emigratie van J o d e n .

H e t richtte zich ditmaal niet tegen hen maar tegen de antisemieten.

Aan de andere kant van de aarde en in het andere kamp is het van het zelfde laken een pak. Daar treedt een ' N a t i o n of Islam' op.

De zwarte moslim-leider en Hitler-fan Farrakhan windt er geen doekjes om: J o d e n hebben Hollywood en media in handen.

'Weinig zwarte politieke leiders durven zijn antisemitische uitlatingen te veroordelen' schrijft Martin H u y g e n ( N R C - H a n d e l s b l a d 7-7-'90). Daar tussenin: jeugdige neo-nazi' die in Oost-Berlijn zo nodig H e t goud van de Mannschaft moeten verdienen, met racistisch geweld natuurlijk. De tegenstelling O o s t - W e s t is afgezwakt. H e t M i d d e n - O o s ten is in deze O o s t noch West en hier leeft vijandschap voort. Voor de BBC zei de beroemde Israëlische romanschrijver en essayist Abraham Yehoshua: 'De Joden willen de wereld veranderen; ik wil de J o d e n veranderen.' In het N I W van 6 juli konden wij lezen dat Abba Eban en de auteur A m o s O z het regeringsbeleid van Jeruzalem fataal achten, maar geïsoleerd staan. En hoe anders dan om een tafel valt er iets te regelen? De vraagtekens blijven.

E.T.

Eva Tas 75 jaar in de strijd voor de vrede 'Pas achteraf kon je weten hoezeer we gelijk hadden met onze antifascistische acties'

Eva, gefotografeerd

bij drukkerij

Heiermann

Eva Tas is al bijna dertig jaar hoofdredacteur van dit blad, dat officieel geen naam heeft, maar d o o r iedereen Auschwitz Bulletin w o r d t genoemd. O p 7 augustus w o r d t zij 75 jaar en je hebt de neiging de gelukwensen om te draaien; je zou iedereen toewensen zó 75 te worden: zo midden in het leven, zo open van geest, zo geïnteresseerd in alle aspecten van politiek en cultuur. Zij is altijd en overal te vinden: bij concerten, toneelvoorstellingen, discussies over J o d e n d o m , politiek en wereldvrede. En dat al bijna zestig jaar. Al in de jaren dertig was zij, als studente, actief in alle mogelijke clubs die tegen het fascisme waren. Al k o n je, zegt zij nu, ook als je actief bezig was, niet weten hoezeer je toen gelijk had.

Vooral over die vroege, vooroorlogse antifascistische acties wilde ik met haar praten, zonder dat zij weet dat het voor haar eigen bulletin is. H o e k o m t een jong meisje uit de gezeten burgerij - haar grootvader was diamantair, haar vader vertegenwoordiger van een tapijtenfabriek - in de actieve strijd tegen het fascisme terecht? H e t milieu waar zij uit voort kwam was meer cultureel dan politiek geïnteresseerd en eerder liberaal dan links, al wekte de o p k o m s t van H i t i e r in Duitsland zelfs de ongerustheid van haar grootmoeder, die o p vrijdagmiddag als de familie bij haar langs kwam begon met een korte inleiding over de politieke toestand 'en die vond zij niet mooi'.

In 1933 zat Eva Tas, zeventien jaar oud, in de hoogste klas van het Vossius Gymnasium in A m s t e r d a m . Zij kreeg geschiedenis van de latere hoogleraar J. Presser en ook aan haar is zijn invloed niet ongemerkt voorbij gegaan. Hij bracht haar liefde bij

verkeerd en zij heeft tijdens de bezetting een half jaar geen D u i t s k u n n e n lezen. H e t was net zoiets als de lerares Latijn, die Mussolini zo'n aardige man vond o m d a t hij de Romeinse fora weer toegankelijk heeft gemaakt.

Ik vond het verschrikkelijk dat het mogelijk was, dat de literatuur waar wij uit groot waren geworden werd verbrand en die schrijvers op de vlucht gejaagd. D e nazi's wilden met de wortel en tak uitroeien wat voor ons de levensboom was. Ik ging geschiedenis studeren, toen ik in september 1933 o p de O u d e m a n h u i s p o o r t kwam waar de colleges werden gegeven, hingen daar allerlei b o o d schappen en mededelingen. Z o kocht ik voor ƒ 1,50 een vierdelige H e i n e en er hing ook een aankondiging van een club die heette zoiets als Studenten Strijdcomité tegen O o r l o g en Fascisme, ze organiseerden een serie van drie lezingen van Alex de Leeuw over de internationale toestand; die heb ik gevolgd en ik vond het geweldig. Hij had het over de o n r u s t in Europa, het aan de macht k o m e n van de fascisten, de grote crisis en de werkloosheid en het Britse Imperium overzee dat nu zijn ondergang tegemoet ging. En van die antifascistische club ben ik t o e n lid geworden.

Ik dacht dat er in de jaren dertig minder belangstelling voor socialisme en het communisme bestond dan in het begin van de eeuw.

b.v. voor Heine en kwam de klas in met kaartjes voor een avond waar Jan Romein zou spreken over het ' O n t w a k e n van Azie'. Zij was al in de tweede klas o p haar eentje Schiller gaan lezen en daarna de belangrijke Duitse schrijvers uit die tijd: T h o m a s Mann, Stefan Zweig, Feuchtwanger, Brecht. In de vijfde klas las zij om en om Shakespeare en Das Kapital. Zij begaf zich zelfs parmantig naar het pas geopende gebouw van de Arbeiderspers aan het Hekelveld (nu al weer jaren geleden afgebroken) om het Communistisch Manifest te kopen en was zeer verontwaardigd toen bleek dat dat erg hoog weggestopt was achter een luik en alleen met hulp van een ladder tevoorschijn kon worden gebracht.

N i e t alleen de machtsovername door Hitier in januari 1933 maakte grote indruk op haar, maar misschien nog meer de boekenverbrandingen op 10 mei 1933: 'Al die schrijvers van de Weimarrepubliek die wij in die tijd lazen en die de mensen van mijn generatie eigenlijk in de wereld hebben binnengeleid, dat was entartete Literatur, boeken van J o d e n , en dat waren er nogal wat, van socialisten, communisten, dat werd allemaal o p één hoop gegooid en verbrand. H e t was een paar weken vóór mijn eindexamen en ik was heel fel, we hadden Duitse les en we lazen om te oefenen een stukje uit C h r i s t o p h C o l o m b van J a k o b Wassermann en ik h o o r me nog zeggen: ' H a t man dieses Buch auch verbrannt?' en de Duitse lerares antwoordde: 'Die Deutschen sind immer etwas überschwenglich, een beetje overdreven, en ik was vreselijk kwaad o p haar, het was ook een onnozel antwoord, maar ik had toch ongelijk, die vrouw was helemaal niet

' D a t is toch niet helemaal waar. In de communistische kringen had je solidariteit met de bewegingen in de koloniën. Er studeerden uit Indonesië veel kinderen en neven van radja's en de sultan, die waren heel nationalistisch, maar ook revolutionair ingesteld, een heleboel van hen hebben later hier in het verzet gezeten. In die tijd namen ze deel aan een congres tegen oorlog en fascisme dat de laatste dagen van 1934 in Brussel werd gehouden en waar Annetje Fels

(de voorzitster van het Auschwitz

Comité)

en ik elkaar hebben leren kennen, zij kwam met een club uit D e n H a a g , waar zij een opleiding voor kleuterleidster volgde; E m m y Andriesse was er o o k bij, die zat daar toen o p de kunstacademie.'

Wat kwamen er voor mensen naar zo'n congres; vooral communisten?

'Alle mogelijke mensen die tegen het fascisme waren, maar in al die antifascistische dingen hebben communisten een grote rol gespeeld en zijn gangmakers geweest. Er kwam ook een jongen uit Duitsland, helemaal v e r m o m d en er waren jongens uit Italië'

En jij was daar voor het Studenten strijdcomité tegen Oorlog en Fascisme?'

'Daar was ik al in het begin van mijn eerste jaar als s t u d e n t lid van geworden en ik ben er later nog secretaresse van geweest; het is steeds van naam veranderd, later heette het Vereniging voor Vrijheid en C u l t u u r en nog later werd het de studentenafdeling van het C o m i t é van Waakzaamheid, en nog later, in de oorlog, is de kern ervan de redaktie van De Vrije Katheder gaan vormen. Maar ik werd in m ' n eerste jaar ook lid van de U S A en de S D S C , de Sociaal

Democratische Studenten Clubs en van de Studenten Vredesactie. In juni 1934 kreeg ik een briefje, ik heb nooit geweten van wie, dat er in Parijs een vrouwencongres tegen oorlog en fascisme zou worden gehouden.

Daarover is toen bij iemand thuis o p het Valeriusterras een bijeenkomst van vrouwen gehouden en later werd dat het Vrouwencomité tegen Oorlog en Fascisme, daar ben ik nog tweede secretaresse van geweest, de secretaresse was Iet Last, de vrouw van Jef Last en Lie Alma, die toen nog niet met Peter Alma getrouwd was, was voorzitster.

Een van de dingen die dat clubje heeft gedaan was een prijsvraag uitschrijven voor een affiche tegen de oorlog, met als tekst ' V o o r k o m t O o r l o g ' . Er kwamen 100 affiches binnen die werden tentoongesteld in de Leidsestraat. De jury was voor een ontwerp van Dick Elffers, maar dat wilden wij niet, we vonden het te griezelig. Er was uiteindelijk geen geld om het bekroonde affiche te drukken, maar we hebben er toch heel veel mensen mee aan het werk gezet.'

Botste dat niet op een gegeven ogenblik, dat jullie vóór de vrede waren en strijd wilden voeren tegen het fascisme? ' D a t heeft nooit gebotst. Natuurlijk hebben wij ook niet kunnen voorzien wat er later allemaal zou gebeuren, maar we hebben wel voorzien dat het fascisme een naar oorlog drijvende kracht was en voor zover het N a z i d o m nog niet zover was konden we zien hoe de Italiaanse fascisten te keer gingen in Abessinie.' Tn 1935 hadden we in O o s t d u i n k e r k e n , in België, een kamp met studenten uit allerlei landen en daar hebben we een spel opgevoerd over die aanval van de Italianen o p Abessinie'.

Er was dus toen geen discussie over of je je met geweld tegen de Duitse Nationaalsocialisten moest verzetten?

'Kijk 's, ik was lid van allemaal clubs, ook van de Studenten Vredes Aktie, dat was een pacifistische organisatie van het gebroken geweertje enzovoorts. D e discussie ging daar een keer over of jongens die onder dienst waren lid mochten worden. N o u je kent me een beetje, ineens brak ik los: 'Natuurlijk moet dat kunnen, wat kan je mooier hebben, dan dat hun eigen soldaten niet meer te vertrouwen zijn voor ze!' Ze kregen gewoon een stuip, toen ik dat zei; ik was toen al, hoe moet je dat zeggen, pragmatischer blijkbaar.'

En die sociaal-democratische club? ' H e t was een jeugdafdeling van de SDAP, ik heb daar N e d e r h o r s t leren kennen en Dirk Roemer, de latere voorzitter van het N V V . D a t was niet zo eenvoudig, daar kan ik verhalen over vertellen. In september 1934, het begin van m ' n tweede studiejaar werd er een landelijk congres van die S D S C uitgeschreven, ergens in een bovenzaaltje, en daar moesten twaalf t o t veertien leden worden geroyeerd. Er was iets gebeurd op een avond, wat dat was weet ik niet meer, want ik was niet o p die avond geweest, maar ik stond wel o p het lijstje om geroyeerd te worden. Ik zei: ' H e t zal wel verschrikkelijk zijn wat er is gebeurd, maar ik was

er niet bij'. T o e n zeiden zij: 'Ja, maar jij hebt o p J o o p van Weezel gestemd.' D a t was echt een eersteklas iemand, die je kon uitleggen hoe het kwam dat de conciërge van zijn laboratorium NSBer was geworden. Ik zei: ' D a t is zeker de democratie' en toen mocht ik blijven. Later werd het lidmaatschap van onze antifascistische club onverenigbaar verklaard met de S D S C , ik was o m zo te zeggen illegaal lid, maar toen ik officieel secretaresse werd van die antifascistische club, kon dat natuurlijk niet meer en moest ik gaan bedanken bij Sal de J o n g , de tweelingbroer van Lou de J o n g .

We stonden toen o p het standpunt van het Volksfront, je mocht niet handelen in strijd met die andere linkse clubs. We hebben ook nog een klein Volksfrontje gehad met liberalen, vrijzinnig-democraten, christelijken, de soci's en onze clubs. D a t organiseerde een conferentie over hulp aan Spanje, hier in het Parkhotel, waar de gezant van de Spaanse Republiek, Semprun en J o h a n Brouwer hebben gesproken. Ik was voor dat volksfrontidee. Ik had in 1935 in Parijs Blum horen spreken, ze waren daar toen met het eenheidsfront bezig. I n 1936 was er een Rassemblement pour la Paix in Brussel met 2000 mensen, daar heb ik Pasternak horen spreken; hij sprak als in een d r o o m , alles haalde hij uit z'n dromen. En daar vlak naast was een stadion waar een bijeenkomst voor Spanje werd gehouden, La Passionaria sprak daar en ik kan mij nog herinneren dat zij zei: 'La cosa del Espagna es la cosa de t o d o s ' : de zaak van Spanje is de zaak van allen.

De burgeroorlog was t o e n nog maar een paar maanden aan de gang.'

Waren jullie alleen internationaal georiënteerd, of hadden jullie ook in Nederland met de NSB te maken?

'Jazeker. We wilden een keer weten wat de fascisten van de vrouwen vonden. Dus ging ik naar de Kerkstraat, waar het stadskantoor van de NSB was en daar werd ik met een algemeen gejubel ontvangen, omdat de schooljeugd zich nu voor de NSB interesseerde - ik zag er zeker jonger uit dan ik was. Je zag natuurlijk wat er in Duitsland gebeurde, de bezetting van het Rijnland in 1935 en daarna de volksstemming in het Saargebied, waar allerlei mensen o p afgingen om de antifascisten bij te staan.'

De sfeer waarin in jullie werkten, was die vrolijk en strijdbaar of heel fanatiek? ' N o u we hadden natuurlijk heel gezellige bijeenkomsten. Er was ook een kunstenaarsclub voor Spanje. M ' n moeder zei: 'Jullie hebben geen jeugd.' D a t vond ik heel dwaas, maar zij bedoelde natuurlijk dat we ons met zulke ernstige dingen bezig hielden. H e t was niet zo dat we dat in een heel droeve atmosfeer hebben gedaan, maar je moet je daar niet in vergissen: pas achteraf is gebleken hoezeer we gelijk hadden met bezig te zijn, of we daar wel of niet vrolijk van werden.'

Je had het ook over het Comité van Waakzaamheid.

'Daar heb ik ook nog aan meegedaan, dat was denk ik in 1937. In 1935 had ik in Parijs

Malraux daarover horen spreken, ik was helemaal weg van hem net als al die meisjes.

In Nederland was een van de mensen in het begin de psychiater Oerlemans er er was iemand nodig die k o n lezen en schrijven om de briefkaarten die binnen kwamen te ordenen en die onderhorige was ik. De secretaris van Waakzaamheid was Loenen, een o n t z e t t e n d dappere man, .->'s onderwijzer begonnen en later een van de grootste kenners van het Grieks in Nederland. Voorzitter was de filosoof H e n d r i k Pos, als )e bij hem kwam om raad te vragen over de beste manier van propaganda voeren, behandelde hij dat helemaal als een filosofisch vraagstuk: aan de ene k a n t k o n men bordjes in de gangen ophangen, maar aan de andere kant waren er de affiches . . . .

En toen de Duitsers Nederland hadden bezet?

Tk was toen al afgestudeerd en woonde op een zolderverdieping in de Nicolaas Maesstraat. T o e n ik een bewijs van goed gedrag moest halen bleken ze bij de politie alles te weten van mijn vooroorlogse activiteiten, die gegevens waren dus niet vernietigd, zoals men had gezegd. O m d a t ik in 1939 was afgestudeerd zat ik niet meer in die studentenclubs. H e t eerste n u m m e r van De Vrije Katheder verscheen in november 1940.

Ik was een van de mensen van de groep, maar o m d a t ik niet wist wat zich in de studentenkringen afspeelden, zeiden ze tegen me, dat ik maar iets over de anti-Joodse maatregelen moest schrijven. D a t was nog vóór de Februaristaking. H e t allereerste was dat Joden niet bij de luchtbescherming mochten, daar heb ik als eerste over geschreven. Ik ben vanaf het begin t o t het einde medewerkster geweest van D e Vrije Katheder, maar ik heb nooit in de redactie gezeten.

T o e n de oproepen kwamen h o o r d e ik o p de school waar ik werkte over een mogelijkheid naar Zwitserland te k o m e n . In Parijs is mijn broer toen gepakt. Ik ben in belangrijke mate gered o m d a t ik z o ' n ijverige studente was geweest. D a a r d o o r had ik ooit in Woudschoten aan tafel gezeten bij een Franse professor van het Collége de France.

Die ben ik gaan opzoeken en hij bleek oprichter van één van de eerste verzetsgroepen, die hebben me beschermd. T o c h had je ook toen nog niet in de gaten wat er werkelijk gebeurde. T o e n ze de Hongaarse J o d e n hebben weggestuurd in het voorjaar van 1944 weet ik nog, dat ik me afvroeg waar ze al die mensen toch zouden laten.'

Werd het Auschwitz Comité na de oorlog opgericht door mensen die je nog kende van daarvóór? ' N o u nee, afgezien van Annetje Fels. Ik heb in 1961 de F u r t h e n o n t m o e t in Tsjechoslowakije, dat was geloof ik een reisje van een vredesclub. Ze vroegen mij o m de krant te doen, ik had na de oorlog nog bij D e Waarheid gewerkt. H e t eerste wat ik heb gedaan was het herdenkingsnummer van januari 1962 maken, dat is nu ook al weer heel lang geleden.'

We hopen dat Eva Tas nog erg lang voor haar bulletin mag werken.

Max Arian

vervolg

van pag. 1

valt te prijzen dat de Polen aan 'Wiedergutmachung' doen. Maar voor wie? Vóór de oorlog kende Krakow een bloeiende Joodse gemeenschap. Kazimierz telde meer dan zestigduizend inwoners (waaronder veel orthodoxe Joden cn chassidiem). De meesten kwamen om in de kampen Belzcc en Auschwitz-Birkenau. Slechts zesduizend Joden keerden naar Krakow terug, negentig procent daarvan werd na de oorlog uit dc stad verjaagd. Anti-zionistische' campagnes van het communistische bewind vormden de aanleiding om te vertrekken. N u wonen er nog maar zeshonderd Joden in Krakow voor het merendeel ouderen. Met wie moet er verzoening plaatsvinden? Wie is er nog over?

Es brennt Aan goede bedoelingen ontbreekt het met.

In de toeristenshop van ons hotel worden zelfs CD's met liederen van Mordechai Gebirtig te koop aangeboden. Gebirtig was een meubelmaker uit Krakow die uitgroeide tot een populair zanger van het jiddisje volkslied. Maar zijn beroemdste strofe luidde wel: 'Ss'brennt! Briderlech, ss'brennt!

Undser schtetl brennt!' (Er is brand! Broeders, er is brand! Onze stad staat in brand!)

En Gebirtig zelf werd in 1942 tijdens zijn deportatie doodgeschoten.

Het Holiday Inn-hotel van Krakow blijkt voor de gelegenheid tc zijn veranderd in een bedevaartsoord voor Joodse bezoekers.

Samuel uit Nederland is er - we hebben samen een reis van het Auschwitz Comité meegemaakt. De volgende dag trekt een Joodse jongerengroep het hotel binnen. In blauw-wit tenue. Met de Israëlische vlag in de hand. Dc jongeren, (ze komen uit verre landen als Mexico cn Argentinië) zijn hier voor een andere gebeurtenis: Jom Hasjoa: Holocaust Day. Er zal dit jaar een 'mars voor dc overlevenden' worden gehouden. De dodenmars, die destijds vanuit AuschwitzBirkenau plaatsvond, wordt overgedaan.

Maar dan in omgekeerde richting. Om tc bewijzen dat het Joodse volk de ramp toch heeft overleefd.

Koosjer Er zijn ook nog andere Auschwitz-gangers.

De onheilsplaats ligt hier tenslotte maar zeventig kilometer vandaan. Aan het ontbijt krijg ik ruzie met ccn Israëlische dame van middelbare leeftijd. Zij neemt mij ernstig kwalijk dat ik ham heb besteld. Mijn verweer dat dit het enige eetbare gerecht in de wijde omgeving is, mag met baten. Ik pleeg verraad aan het Joodse volk, vindt zij, hebben de Joden voor afvalligen als mij zoveel offers gebracht? Ik word razend, ontzeg

haar het recht te bepalen wie zich wel en niet Joods genoeg ^gedraagt. Pas achteraf besef ik dat ik niet zo opvliegend had moeten zijn.

Dan heeft zij verteld dat ze zelf op het nippertje aan Auschwitz is ontsnapt. Vóór haar vertrek komt ze nog naar me toe. Bijna huilend zegt ze: 'Ik wilde u niet beledigen. Ik ben juist zo blij dat er een nieuwe Joodse generatie bestaat.'

ren? Zaten hier niet vooral ook Joden?

Waarom wordt over hun lot met geen woord gerept? Kan dat niet eerst worden uitgelegd?

Dc dames van de informatiebalie antwoorden dat dit buiten hun taakomschrijving valt. Ze zijn wel bereid een gids te roepen.

Er wordt getelefoneerd. Na verloop van tijd verschijnt er een op het eerste gezicht aimabele man. Hij heet Tarnowski.

Miami Vice in Krakow Het surrealistisch theater gaat verder. Op vrijdagavond bezoeken we dc synagoge in de Szerokastraat. Een handjevol oudere Joden heeft zich daar verzameld. Opeens stopt er ccn auto op de stoep. Twee mannen met een robuust voorkomen stappen uit. Ze gaan onmiddellijk tot actie over. Dc straat wordt afgezet. Alles wordt doorzocht.

Alleen de getrokken revolvers ontbreken nog. Het lijkt wel een scène uit Miami Vice.

Wie het zijn? De Israëlische bewakers van de Israëlische jongerengroep. De groep wordt hier morgen verwacht. De veiligheidsmensen komen even kijken of er geen problemen zijn. Israëlische bravoure middenin een Poolse stad. Ik geloof mijn ogen met.

Verdwenen instripties Zaterdag bereiken we de onvermijdelijke bestemming: Oswiecim. Auschwitz. We drinken eerst koffie in een restaurant. Buiten gaat het leven door. Er is een groentemarkt. In het cultureel centrum aan dc overkant wordt 's avonds een cabaretvoorstelling gegeven Daarna is er discodansen voor de jeugd.

Met het kamp Birkenau blijkt iets eigenaardigs aan de hand Vorige keer - toen ik hier met het Auschwitz Comité was - lagen cr voor het monument bronzen platen waarop de slachtoffers uit de verschillende landen in hun eigen taal werden herdacht. N u ligt er nog alleen e e n gedenkplaat in het Pools. Dc andere zijn verdwenen.

Dubbel verdwenen Joden In het 'Stammlagcr' Auschwitz - e e n paar kilometer verderop - is ook niet alles bn het oude. Achter de informatiebalie zitten dames. Zij vragen of wc een enquêteformulier willen invullen. De directie wil namelijk graag weten welke veranderingen er volgens dc bezoekers aan het museum moeten worden aangebracht. In Birkenau is kennelijk al op de uitkomst daarvan vooruitgelopen We vullen de enquête niet in. Herman - mijn schoonvader, die mee op reis is - heeft zich krachtig geërgerd aan de maquette bij de ingang van het museum. Daarop staat vermeld dat op deze plaats 'vier miljoen Poolse en andere martelaren' om het leven zijn gekomen. Hoezo Poolse en andere martela-

Kruis boven Auschwitz Alle voorzichtige pogingen tot verzoening tussen Polen en Joden worden binnen vijf minuten ongedaan gemaakt - notabene door een gids van het museum Auschwitz.

Het begint al verkeerd. Tarnowski deelt mee dat hij dc hele oorlog in Polen heeft doorgebracht. Hij kan cr over mee praten Wij waarschijnlijk niet. Herman legt uit dat hij ook uit Polen afkomstig is, maar dat hij dringende redenen had om tijdens de oorlog daar niet aanwezig te zijn. De gids lijkt het maar half te begrijpen. Dc enquête - vervolgd hij - is nodig omdat de tentoonstelling aan de nieuwste histotischc inzichten moet worden aangepast. Zo staat het volgens hem niet vast dat in AuschwitzBirkenau vier miljoen slachtoffers zijn gevallen. Het zijn er waarschijnlijk minder geweest: tweeëneenhalf miljoen bijvoorbeeld. Nog altijd veel te veel natuurlijk, maar historische precisie is uiterst belangrijk. Waarom er geen woord over de Joden valt? Er werden uiteraard Joden naar het kamp gedeporteerd, maar die belandden meestal in Birkenau. Niet in Auschwitz.

Daar zaten vooral Polen. In het buitenland is dat te weinig bekend - vindt hij. De gids gelooft niet dat de Polen tijdens de Duitse bezetting te weinig ondernamen om hun Joodse landgenoten te helpen. Integendeel.

Hij was toen zelf in Warschau. Dc Duitsers droegen de schuld, de Oekrainers, 'en dc Joodse raad'. Die hielp de bezetters. Dc Polen hadden zich daarentegen manmoedig verzet. We horen het verbijsterd aan. Misschien willen we nu de barakken zien-', vraagt de gids.

Buiten Auschwitz steekt het kruis van de Carmelitcssen hoog boven het landschap uit.

Wat maakt reizen naar Polen toch altijd zo verwarrend?

M a x van Weezei

Wat wij deden

O m Auschwitz

H e t voorjaar is steeds een drukke tijd met alle reünies, herdenkingen, openingen en wat dies meer zij. Eens te meer in een lustrumjaar en zoals nu een halve eeuw na het fatale jaar 1940.

H e t Internationale Auschwitz C o m i t é (IAC) zal zich t o t het uiterste verzetten tegen een tekst uit het bijbelboek J o b op het internationale m o n u m e n t voor de Sjoa in Birkenau. De nieuwe tekst m o e t verwijzen naar de miljoenen slachtoffers die in Auschwitz-Birkenau zijn gevallen, en de vele J o d e n onder hen.

Een kleine bloemlezing. Per definitie dus al onvolledig. W i j zagen 'Beelden achteraf', kamp Westerbork na 50 jaar verbeeld d o o r 12 Drentse kunstenaars. Natuurlijk namen wij deel aan de J o m Hasjoa op het terrein van de voormalige Hollandse Schouwburg.

O o k de bijeenkomsten van de Vriendenkring Buchenwald en van de Vrouwen van Ravensbruck woonden wij weer bij.

We waren bij de opening van de t e n t o o n stelling 'Bevrijdingen' in het Joods H i s t o risch Museum.

In mei bezochten medewerkers van het N A C de expositie van affiches van de bezetter ' C u l t u u r gedicteerd' in de Koninklijke Bibliotheek en 'Verboden Berichten' m het P T T - m u s e u m , evenals de panelen van de D o c u m c n t a t i e g r o e p 40-45 in het Museum, alle in Den Haag.

O p 4 mei liepen wij mee op de Nieuwe Oosterbegraafplaats, werd herdacht wie zijn omgekomen in verband met De Waarheid, wij hepen mee op de stille tocht naar de D a m e n waren vertegenwoordigd in de Nieuwe Kerk. De 5e m e i , die wij eindelijk als nationale feestdag erkend willen zien, hebben wij op verschillende wijze meegevierd in Carré en Wageningen.

Over Vught leest u elders meer.

O p ons protest tegen de schending van Joodse graven in Frankrijk, 'de bakermat v a n de rechten van dc mens', antwoordde de Franse ambassadeur in Den Haag, Jeatv Renc Bernard, dat zowel regering en andere autoriteiten als de openbare mening onze verontwaardiging en protest delen.

O n z e gelukwensen aan prof. Ben Polak bij zijn benoeming tot ridder m de orde van de Nederlandse Leeuw is door de geridderde op hoge prijs gesteld.

R o b e r t Hanekel in Veurne heeft dankzij de oproep in dit blad Jeannet de Vies teruggevonden. Gefeliciteerd!

V

Tekening:

Berend

Foto: Henni

IN M N V n i C H E » VAK HM?R)N$lS r W S l E T EN MR T I H I R VAN VOLLENHCVEN EN VUE. AUTORIT tlTEN

4L.0?mm$<[M[10M IM TFE5TTENT LUSTRUM-AMUSE MENTSPROCRAMMA

jfc 1»

M07MME •»*:»NEItlVeEII'TKOas

T H EW JH ./JC UÏSltl

«STHCSLE ' :I UF ' IFTIE' "

P O f U L A l n E Jtl>t>iSO't H t ï J t S ' M M Ï I I A 1 V 1 Ö H

«

"VOO'

ABWNAB 3> RUKKER HAMMONDORGEL ^

PIANO :

KEE1

'

hETTlUCA

JltUlTCfBRclDE INDISCHE MAALT/1) ??V«ï??fc 'TVOOR IEDERÉÉN H ER INNERINGSG - ESCHENK

•AANVANG lUURPRECifS ' " *»" " « ^M/WIMM I2OOBF20EKERSI! AAWMELWN.' raFif,, ,:!M

*

c

oi

T L 25"- PP OVER M W PG R IO 8?C AF bmtf i\k\302aj rtiv. " R O R R I-E E I1I O I-,C «W51TÓR TOEGANGSMIT ZÏJ5T.

ms f IfTf K W Ö R l J t f j H A L F A U C U ^ T Ü Ï T O E - C E Z O N D I N ,

Wrange Bevrijdingen 'Bevrijding betekent dus bevrijd zijn van alles. Dat bestaat voor mij nier, want het verleden zit zo diep in je ziel, dat je daar niet van bevrijd kunt z i j n . ' Dat zegt mevrouw R u t h Wallage-Binheim in een lang video-interview, dat op dit ogenblik te zien is in het J o o d s Historisch Museum in Amsterdam. Zij geeft een wel heel schrijnend voorbeeld van hoe op de meest onverwachte m o m e n t e n de herinneringen aan het doorleefde kunnen opduiken, toen haar z o o r opbelde om te vertellen dat hij een dochtei had gekregen, moest zij verschrikkelijk huilen, want zij zag een Duitser voor zich die een baby tegen een m u u r gooide en tegelijk was zij zo blij met haar kleindochter. Voor mevrouw Wallage e n voor zovelen is de bevrijding nog altijd niet een voorbije zaak.

De tentoonstelling Bevrijdingen, waarmee het museum 45 jaar bevrijding viert en die nog t o t 2 7 augustus is te zien, is in meerdere opzichten gemengd van samenstelling. Foto's en d o k u m e n t e n brengen de gemengde gevoelens in beeld van veel Joodse overlevenden, die in 1945 pas o n t d e k t e n hoeveel familieleden tijdens de oorlog waren verm o o r d . En het museum heeft acht jonge kunstenaars gevraagd hun gevoelens ten aanzien van het thema bevrijding weer te geven. O o k die kunstwerken zijn niet uitgesproken vrolijk. De donkere tinten en sombere gevoelens overheersen. Al geeft het kinderhandje tussen twee schouders van Berend H o e k s t r a een glimp van menselijke h o o p . In dit n u m m e r vindt U een aantal beelden uit deze tentoonstelling.

Hoekstra

van Beek

Voorzitster Annie Fels-Kupferschmidt van het Nederlands Auschwitz C o m i t é was dit weekeinde in Brussel voor overleg met het I A C over de kwestie. H e t idee van de bijbeltekst was afkomstig van de Poolse commissie, die het staatsmuseum Kamp Auschwitz, waaronder Birkenau valt, gaat renoveren. Deze c o m m i s s i e verwijderde begin dit jaar - plotseling en zonder overleg met het Internationale Auschwitz C o m i t é - de oorspronkelijke tekst van het monument, waarvoor in alle landen geld werd ingezameld.

Max Arian

' O o r d van martelaarschap en d o o d der vier miljoen slachtoffers van de n a z i - m o o r d e naars 1940-1945', stond erop, in verschillende talen. Volgens de commissie - inmiddels vervangen door een 'wetenschappelijke raad voor het museum Auschwitz' - is het getal van vier miljoen niet juist.

H e t getal werd tijdens het proces in Neurenberg gehanteerd en heeft voor ons een symbolische functie gekregen. H e t Internationale Auschwitz C o m i t é kan zich niettemin verenigen met de aanduiding 'miljoenen'. 'Wie kan de slachtoffers ooit tellen, niet alles is geregistreerd'. Er zijn echter zeker miljoenen mensen in Auschwitz omgekomen en van hen was het merendeel Jood.

Aan die beide aspecten moet in de nieuwe tekst duidelijk worden gerefereerd, eist het Auschwitz C o m i t é . Gebeurt dat niet, dan moet het C o m i t é de eigen positie herzien en een ander houding aannemen. 'We gaan natuurlijk niet op de knieën', aldus Annie Fels.

O o k in eigen land heeft ons comité zijn stem moeten laten horen. N a d a t ook door onze bemiddeling een tentoonstelling van materiaal van het Staatsmuseum Auschwitz kon worden ingericht in het Oorlogs- en Verzetsmuseum te Overloon, bleek er mensenhaar uit het bekende Auschwitz-blok te zijn meegestuurd. Voorzitster Annie Fels bestempelde dit in een telegram als onkies tegenover oud-gevangenen en nabestaanden, dit in de geest van een s t r o o m verontwaardigde reacties. De directie van het museum te Overloon gaf toe de reacties verkeerd te hebben ingeschat en liet dit haar niet exposeren. H e t andere materiaal is in Overloon te zien, voor het eerst buiten Auschwitz zelf.

Zelfs als wij z u l l e n verliezen Joden in verzet en illegaliteit 1940-1945 Een boek dat allang werd verwacht is verschenen, al kan men niet zeggen dat n u alle wensen zijn vervuld. H e t betreft 'Zelfs als wij zullen verliezen'. O n d e r t i t e l : ' J o d e n in verzet en illegaliteit 1940-1945'.

D e grondgedachte van het boek is al in de zestiger jaren door Presser uiteengezet. Anders dan de gangbare mening dat de J o d e n in Nederland als schapen ter slachtbank zouden zijn gegaan, is er o n d e r Hitiers voorkeursslachtoffers relatief meer verzet gepleegd dan onder de Nederlandse bevolking d o o r de bank genomen.

Tegelijk was het percentage J o d e n dat hier is vermoord groter dan in de omringende bezette landen. U i t Duitsland k o n d e n tussen 1933 en '39 ook nog mensen vertrekken.

Maar dat is niet Brabers onderwerp.

'Zelfs als wij zullen verliezen'. D e titel spreekt voor zichzelf. Juist nu uit een recent onderzoek is gebleken dat twee van de drie Nederlanders die de oorlog hebben meegemaakt verklaren dat die h u n leven niet heeft veranderd...

Braber volgt de omschrijving van L. de J o n g .

Verzet is elk handelen waarmee men trachtte te verhinderen dat de bezetter zijn doelstellingen verwezenlijkte. D e handelingen in vast verband verricht heten illegaliteit. Die indeling is inzake verzet van J o d e n niet steeds aanvaardbaar of toepasbaar.

Eerste aanzet Braber onderscheidt voor zijn onderwerp de eerste illegaliteit van mei '40 t o t juli '42, het begin van de deportaties. M e t die deportaties nam het aantal J o d e n en dus ook (potentiële) Joodse verzetsmensen in ijlt e m p o af. Z o wordt het percentage J o d e n dat zich verzette tegen de dodelijk barbarij ook relatief groter.

Braber bespreekt knokploegen, hulp aan onderduikers en vlucht. O o k onderduiken o p zichzelf duidt natuurlijk o p een verzetshouding. Verdediging van de eigen groep, of deelneming aan het algmene verzet, allebei willen de nazi-doelen beletten. D a t gebeurde in een grote verscheidenheid van vormen. Er bestonden groepen van verschillende richtingen, maar er was ook een waaier van activiteiten. Van de illegale pers via inlichtingen en papieren vervalsen t o t gewapend optreden. Buiten het trachten te overleven - en dat was heus niet eenvoudig - hebben J o d e n aan alle vormen van verzet in praktisch alle organisaties meegedaan, in

H e t is m a a r v o o r één n a c h t H o e vaak zou dat zinnetje tusssen 1942 en '45 zijn uitgesproken? Vol verwachting, ten einde raad - en met alles daartussenin. De titel slaat de spijker op de kop. W i e moest of liet onderduiken begon heel vaak met zo een kleinschalig verzoek. Over dat onderduiken met alles erop en eraan heeft het Verzetsmuseum Amsterdam een buitengewoon pakkende tentoonstelling ingericht.

Zelfs is men erin geslaagd door een vernuftige bouw op de galerij van het museum (ex-synagoge) iets van de sfeer van die dagen te doen aanvoelen. Bij de bevrijding konden 300.C00 personen opduiken uit allerlei categorieën. Helaas was de groep Joden die in feite vanaf juli '42 voor de keus stond: onderduiken of een afschuwelijke dood de eerste. Ervaring en organisatie ontbraken dan ook. Als onderduikers volgden full-time verzetsstrijders, geallieerde piloten, studenten, weigeraars van arbeidsdienst in Duitsland. N.S.-employé's. Men heeft berekend dat de kans op een duikadres en overleven voor Joden vergeleken met de andere onderduikers 1 op 88 was! D e s te groter de verdienste van de 'duikouders', in het bijzonder van de 'moeders' of 'gastvrouwen', die onder vaak onmogelijke moeilijkheden hun beschermelingen door alles heen hebben geloodst. Al lag naast G r u n e n en Gestapo de binnenlandse verrader op de loer.

De inrichters hebben vooral de L O (Landelijke Organisatie H u l p aan Onderduikers) als voorbeeld genomen. E e n inderdaad verbluffende, efficiënte en fijnvertakte organisatie. De indruk blijft dat de meeste J o d e n die het meeste gevaar hepen en die volgens

de een wat meer dan in de andere.

N a a r een boek als dit, wij schreven het al, werd lang uitgekeken. Z i j n nu de wensen vervuld? H e t is een eerste aanzet. H e t zal menigeen een blik gunnen op een onbekend en zelfs onvermoed gebied. H e t is, enerzijds gelukkig, onvolledig. Z o komen geen van de drie in dit n u m m e r herdachte of genoemde Nederlandse Joodse verzetslieden er in voor. En vele, vele anderen ontbreken; een enkele figureert alleen in een noot. De schrijver wijst toekomstige collega's de weg naar andere materiaal-collecties en o n t k e n t de leemten m zijn werk niet. De hoofdzaak is: er is een b o d e m gelegd en er blijft genoeg te spitten en te graven over. Van de makkeschapen-theone blijft nu al weinig over. T o t de ongeveer 14.000 personen voor w i e de Endlösung was bedoeld behoordenm baby's en hoogbejaarden, lichamelijk en geesteszieken, allen niet in staat t o t verzet of ondersteunende activiteiten. We belastte de zorg voor familie enz. de wel in het verzet actieven nog meer Toen het verzet in N e derland in 1943 o p volle gang kwam was de Joodse bevolking grotendeels vermoord.

Daaruit kon niemand meer een steentje

Foto: Jan van

Arkel

de gangbare opvatting ook hun duikadres het ergst in gevaar brachten, vaak op individuele hulp waren aangewezen. Een zeer instructief boekje is over en gelijk met de tentoonstelling te k o o p . Een heel lange rij instanties en personen heeft met geld, arbeid, techniek, literatuur en andere faciliteiten expositie en catalogus mogelijk gemaakt: wij noemen slechts W V C en de Stichting '40-'45. Ieder m o e t gaan kijken.

E.T. bijdragen. O o k ter nagedachtenis van wie nooit meer mee k o n d e n doen m o e t men dit boek lezen.

E.T. Ben Braber, Zelfs als wij zullen verliezen.

J o d e n in verzet en illegaliteit in Nederland 1940-1945. Uitgeverij Balans A m s t e r d a m 1990. Prijs ƒ 35,H e t is maar voor één nacht - H u l p aan de onderduikers tijdens de Tweede Wereldoorlog. Tentoonstelling in het Verzetsmuseum A m s t e r d a m , Lekstraat 63, t.e.m. 26-8-1990.

H e t gelijknamige boekje kost ƒ 5,95.

Bestuur N.A.C. Waarnemend secretaris: drs. N i c o Boeken, Raphaélstraat 12 hs, 1077 PS A m s t e r d a m . Tel 790643.

Postbus 53142, 1007 A C Amsterdam.

Penningmeester: J . M . Waterman, O m m e r e n h o f 79, 1106 X M A m s t e r d a m . Tel. 974334