nederlands auschwitz comité
34e jaargang nr. 4, o k t o b e r 1990. Verschijnt 6 x per jaar
Waarnemend secretaris: drs. Nico Boeken, Raphaëlstraat 12hs, 1077 PS Amsterdam. Tel 79 06 43. Postbus 53142, 1007 AC Amsterdam. Penningmeester J.M. Waterman, Ommerenhof 79, 1106 XM Amsterrdam Tel. 96 43 34. Bankrek.: AMRO BANK, bijk. van Baerlestr. 58,1071 BA Amsterdam, spaarrek.: 40.01.75.088. Postgiro: 293087 en 4875500 tn.v. NAC. Redaktie: Drs. Eva Tas, Amsteldijk 23, tel. 020-795716,1074 HS Amsterdam. Administratie krant D. v. Geens, Renkumhof 50,1106 JB Amsterdam, tel.: 020-972869.
Een tijdperk liep af N u u dit n u m m e r in handen h o u d t is het zover. H e i - ons - naoorlogse Europa bestaat niet meer. Er is weer één Duitsland. H e t Duitsland van zo om en nabij het jaar 2000. En menigeen, speciaal, maar niet alleen ouderen, is de schrik om het hart geslagen. Er moge dan al ook wel te goeder trouw o p gewezen worden dat Europa anno 1990 noch dat van 1933 noch van 1945 is. En dat Europa '90 zou nl. degelijk zijn 'ingekaderd' . . Zelfs als wij de vorming in t e m p o en stijl van de uitgebreide Bondsrepubliek buiten beschouwing laten is vooral het economisch geweld ervan niet gering. N u al. Laat staan met de (voor hoe lang?) noodlijdende D D R , ook al zus of zo 'ingekaderd' erbij. H e t soortelijk gewicht van het nieuwe Duitsland zal aanzienlijk zijn, ook al w o r d t het geen Derde of Vierde rijk. De Britse minister-president Thatcher, * waarschuwt tegen Duitse dominantie en staat niet alleen. Maar met de felste tegenligger van de Duitse eenheid, de SowjetUnie, heeft de toen nog Bondsminister Genscher in M o s k o u een compleet verdrag gesloten. Die Sowjet-Unie zelf verkeert in een weinig minder dan chaotische toestand. Kort samengevat: alles is er schaars, behalve antisemitisch geraas. H e t laatste geïllustreerd d o o r het vertrek van meer dan 100.000 J o d e n in nog geen jaar. Men kan volledig instemmen m e t de afrekening met en opruiming van de Stasi, de Staatssicherheitsdienst en die toch vergelijken met de afrekening met en opruiming van de nazi-misdadigers in beide voormalige Duitslanden. H e t meest tragische in de recente gang van zaken is dat de oprichters van de D D R , nazi-slachtoffers, hebben gefaald om hun macht in te zetten voor het humane, democratische bestel dat zij in naam propageerden. Bij ons is de zwarte weduwe weer eens in beeld gekomen. R o s t zou niet de hand aan zichzelf hebben geslagen, maar een duwtje hebben gekregen. Als gevangene. Is het nu werkelijk terug naar af? H i e r en daar zal wel iemand zich tegen het hoofd tikken. T o t in Nederland toe zijn Joodse grafstenen
beklad met hakenkruisen. Zowaar, Republikaner oftewel jonge neo-nazi's gingen al in de nacht van de eenwording in enige Oost-duitse steden tekeer. Herhaaldelijk is betoogd dat dezer dagen de Tweede wereldoorlog wezenlijk is beëindigd. O o k in zijn gevolgen.
45 jaar vrij Wij hadden de gelegenheid 45 jaar bevrijding met onze verzetsvrienden te vieren. D a t was tijdens de Dag van het Verzet o p de Veluwe, bij de Stichting 1940-1945 en bij de Expogé, de ex-politieke gevangenen. Andere bijeenkomsten van deze aard staan nog o p ons programma. Misschien wel symbolisch voor het begin van een nieuw tijdperk is nog voor de Duitse eenheid een feit was, het bezoek van de West- en O o s t Duitse parlementsvoorzitster aan Israël. In elk geval een stap in de goede richting, gevolgd d o o r de woorden van president von Weizs'acker op 3 o k t o b e r te Berlijn. In deze contreien heeft deze herfst het nieuws over Berlijn dat over de Golfcrisis overschaduwd. Toch betekenen twee N e derlandse fregatten, honderdduizenden Amerikaanse militairen, o m van gijzelaars en dreigementen maar te zwijgen heel wat. D e ervaren Israëlische journalist in de Duitse Früschoppen (7-10) zag oorlog niet als onvermijdelijk, maar sloot die ook niet uit. Oorlogspronkelijk was Israël wel niet in het conflict om Koeweit betrokken, maar het kan er zijns ondanks in betrokken raken. De regering moet daarnaar handelen en is dan ook begonnen gasmaskers uit te verstrekken. Met recht kun je dat het cynisme van de geschiedenis noemen. D e tegenstelling Oost-West, die zolang dreigend als een zwaard van Damocles boven de wereldvrede leek te hangen, lijkt afgevlakt. U i t de borrelende ketel van het MiddenO o s t e n stijgen nu oorlogsdampen op. Ongerustheid blijft, onverminderd, niet alleen maar stijgt.
Lof op het leven ' N i e t hoe we stierven, maar hoe we leefden geeft de Joodse grootheid aan', betoogde de in de in Amerika publicerende en docerende Pools-Joodse auteur Kosinski in Amsterdam ( N I W 28-9). 'Auschwitz heeft niets te maken met mijn persoonlijkheid ... D e Inquisitie begint met de geestelijke Inquisitie', verklaarde hij in hetzelfde interview. 'Een J o o d is een mens die zich erin verheugt in leven te zijn en die het leven ... verheerlijkt en niet de gaskamer, de encyclopedie van de prestaties, niet de encyclopedie van de holocaust. ...We zullen nooit ophouden (over de holocaust) t e praten en t e schrijven, maar dat mag onze persoonlijkheid en onze geest niet overweldigen.' Aldus Kosinski. De schrijver waarschuwt ertegen 'de t o c h t naar Auschwitz' centraal te stellen en tegen het 'overlevings-koeterwaals'. Laat een J o o d zich presenteren als iemand die iets groot heeft te verkondigen. ...'Beschavingen overleven niet d o o r zichzelf overlevenden te noemen of o m d a t ze m o numenten of pyramiden of obelisken van stenen hebben gemaakt. Z e overleven vanwege de wijze waarop de geest werkt'. Intussen worden J o d e n opnieuw anders en elders geconfronteerd met de vraag van overleven op de westelijke Jordaanoever en met de Intifada. En dat niet alleen. David Grossman, die twee opzienbarende boeken over het huidige Israël en zijn voorgeschiedenis o p zijn naam heeft staan, zei tegen Max Arian (De Groene 26-9): ' O f je maakt vrede, of je gaat een wederzijdse vernietiging tegemoet.' D e extremisten van beide kanten gedragen zich daar niet naar. H e t bleek zeer ijdele h o o p te zijn dat gelovigen en ongelovigen Israëli's en Palestijnen in een nieuw, goed en vredig jaar worden opgeschreven. De hoogst onheilige strijd om en o p de heilige plaatsen is weer h o o g opgelaaid. Een loodzware taak voor de Verenigde Naties. In het M i d d e n - O o s t e n is niets opgelost en niets afgelopen.
H o l o c a u s t en heden O p 11 september j.1. organiseerde de Stiba (Stichting bestrijding antisemitisme) een symposium getiteld: " d e H o l o c a u s t en heden". Een aantal zeer kundige sprekers voerde het woord; hier volgt een samenvatting: O u d e thema's, waarover al jaren gesproken en geschreven w o r d t , waren: 1) hoe kon de H o l o c a u s t z o lang onbekend blijven 2) hebben de toenmalige geallieerden genoeg gedaan 3) waarom was er na de oorlog zo weinig belangstelling voor de slachtoffers 4) heeft men in Nederland genoeg gedaan 5) waarom hebben de J o d e n zich niet meer verzet. Over de eerste drie onderwerpen werden antwoorden gegeven d o o r Prof. dr. Raul Hilberg, Holocaust-deskundige aan de University of V e r m o n t (V.S.) en auteur van het standaardwerk " t h e Destruction of the European J e w s " (1961) en d o o r Prof. dr. Shlomo A r o n s o n , Holocaust-deskundige aan de H e b r e w University of Jerusalem, Afdeling Politieke wetenschappen. De geallieerden wilden Hitler verslaan, maar geen oorlog voeren voor de J o d e n , dan z o u de steun van het volk te gering zijn. Men wist zeker van 1942 af van de kampen en gaskamers, maar men deed er niets aan. N a de oorlog wilde men over het algemeen " n o r m a a l " leven en zich niet meer verdiepen in de verschrikkingen. G r o t e aandacht kwam in Amerika o p gang omstreeks 1978, na de oorlog met Vietnam. D e jongere generatie ging vragen stellen, dit gebeurde ook in Duitsland.
Waarom geen verzet? H e t vierde onderwerp kwam in vragen en discussies aan de orde, Er werd o p gewezen dat de Duitsers Nederland beschouwden als een Germaans aanhangsel en dat ze met grotere grondigheid te werk gingen dan in andere landen. De Oostenrijkers hier waren buitengewoon meedogenloos. Er zijn mede hierdoor in Nederland meer slachtoffers gevallen dan in andere Westeuropese landen. De vraag waarom de J o d e n zich niet hebben verzet (men vroeg zich dit o.a af in het "weerbare" Israël) kan aldus beantwoord worden: de J o d e n in Europa waren weerloos en ongewapend en zelfs al hadden ze een pistool o p zak gehad, dan zouden ze niets hebben kunnen beginnen tegen het sterke Duitse leger.
Eén Duitsland Een actueel thema was de vereniging van de Duitsland. D r . O t t o von der Gablentz,
ambassadeur van de Bondsrepubliek Duitsland in Nederland en m.i.v. o k t o b e r 1990 ambassadeur in Israël, schetste een optimistisch beeld. Amos O z , een Israëlisch schrijver, heeft gezegd dat de Duitsers het recht t o t vereniging hebben, maar dat hij er zich ellendig bij voelt. H i j verwoordt de emoties van velen. De heer von der Gablentz ziet hoop in de integratie in Europa, m de Duitse jeugd. Er wordt op scholen veel meer over het verleden onderwezen, de Europese geschiedenis is niet meer nationaal, niet meer vaderlands. Natuurlijk blijft het verleden bestaan en men moet hiermee in het reine komen. Dit geldt o p een andere manier voor de D D R , waar men geen democratie heeft opgebouwd, maar destijds een streep onder het verleden zette en dit werkte niet. H i e r moet men t o t een consensus met het Westen komen. H e t optimistische beeld werd later aangevochten door een forum-lid. Pessimisme was o o k te horen bij het voorlezen van een brief van Simom Wiesenthal, die niet aanwezig kon zijn. Hij is diep bezorgd over het antisemitisme dat o p vele plaatsen in Europa de k o p weer opsteekt en over de bedreiging van Israël. Een licht optimisme over dit laatste werf verwoord d o o r prof. Aronson, die meende dat het Westen nu genoeg macht heeft om Saddam Hussein in t o o m te houden, wat niet het geval was in 1940 ten aanzien van Hitler.
Shoah-educatie In Nederland is de educatie over 1940-'45 ver gevorderd. Prof. dr. Ido Abram, bijzonder hoogleraar Holocaust-educatie aan de universiteit van Amsterdam, noemde lezin-
ICODO Informatie en Coordinatieorgaan Dienstverlening Oorlogsgetroffenen, Willem Barentszstraat 31c, 3572 PB Utrecht. Tel • 030-730811 Spreekuren' Maandag, dinsdag, donderdag van 10 30 tot 12.00 uur, of na telefonische afspraak voor vragen met betrekking tot: — pensioenen, uitkeringen, sociale voorzieningen; — sociale en psychische hulpverlening
gen over Joden-vervolgingen, musea, reizen, tentoonstellingen, toneel, boeken eet. maar hij wil meer. H e t onderwerp kan bij een groot aantal vakken o p school ter sprake worden gebracht, er moeten studieconferenties v o o r leraren komen, o p d a t ze er mee om kunnen gaan. Bovendien kan men praten niet alleen over J o d e n als slachtoffers, men kan o o k positieve aspecten naar voren brengen. Tevens kan men spreken over vooroordelen in het algemeen, over kleine wreedheden en zwakheden. O o k in andere landen kan dit soort educatie bevorderd worden, met lokale aanpassingen. Rabbijn drs van de Kamp, verbonden aan het Rabbinaat J o o d s e Gemeente te Amsterdam en bestuurslid van de Stiba, sprak over het religieuze aspect. Hij gaf de voorkeur, evenals anderen, aan het woord " S h o ah"(ramp) boven " H o l o c a u s t " (brandoffer). Er was geen spraker van een offer, maar de Shoah t o o n d e aan waartoe de mens in staan is. Religieus gesproken was de Shoah niet uniek, ze is niet te isoleren van de Jodenvervolgingen in voorafgegane eeuwen. De Bijbel is misbruikt en heeft geleid t o t de niet-religieuze volkerenmoord. De heer Richard Stein, voorzitter van de Stiba, die in zijn inleiding talrijke voorbeelden gaf van hedendaags antisemitisme, merkte wel o p dat de H o l o c a u s t anders was da andere volkerenmoorden; ze werd begaan d o o r het hoogbeschaafde Duitsland. Een panel-discussie besloot dit symposium, waarbij de onderwerpen nog enigszins werden uitgediept. H e t goed bezochte symposium werd gehouden in de aula van de V U te A m s t e r d a m . A.L.K.
D e val in het Italiaans ' D e Val' d o o r Marga Minco, het veel gelezen en geprezen boek over een overlevende van de Sjoah, is in h e t Italiaans vertaald. D e vertaalster, Erica Bonelli, is hiervoor bek r o o n d m e t de Premio Nella Vos, die o m de drie jaar w o r d t toegekend voor een boek dat uit het Italiaans in het Nederlands is vertaald of omgekeerd. De weinige N e d e r landse literatuur die in het Italiaans verschijnt betreft meestal de Tweede wereldoorlog, in het bijzonder de Jodenvervolging. Men verwacht dan o o k d a t er voor deze b e k n o p t e r o m a n ee Italiaanse uitgever zal worden gevonden.
34e jaargang nr. 5/6 o k t o b e r november december 1990. Verschijnt 6x per jaar.
nederlands auschwitz comité
Waarnemend secretaris: drs. Nico Boeken, Raphaëlstraat 12hs, 1077 PS Amsterdam. Tel 79 06 43. Postbus 53142, 1007 AC Amsterdam. Penningmeester J.M. Waterman, Ommerenhof 79, 1106 XM Amsterrdam Tel. 96 43 34. Bankrek.: AMRO BANK, bijk. van Baerlestr. 58,1071 BA Amsterdam, spaarrek.: 40.01.75.088. Postgiro: 293087 en 4875500 tn.v. NAC. Redaktie: Drs. Eva Tas, Amsteldijk 23, tel. 020-795716,1074 HS Amsterdam. Administratie krant D. v. Geens, Renkumhof 50,1106 JB Amsterdam, tel.: 020-972869.
Auschwitz-herdenking 1991 O p zondag 27 januari 1991, op de dag 46 jaar na de bevrijding door het Sowjetleger, wordt de 46ste Auschwitz-herdenking gehouden. Om 12.00 uur vertrekken wij van de ingang van de Nieuwe Oosterbegraafplaats aan de Kruislaan te Amsterdam naar het spiegelmonument 'Nooit meer Auschwitz' van Jan Wolkers. Daar worden gebeden voor de doden gezegd en houdt burgemeester Ed van Thijn een korte toespraak, waarna bloemen worden gelegd. Hoofdbedekking voor de heren wordt op prijs gesteld.
Nieuw adres Icodo Na het afsluiten van ons blad ontvingen wij het nieuwe adres van I C O D O . Dit is nu gevestigd:
Lunch en reünie Bussen brengen hen die dat wensen naar het RAI-restaurant op het Europaplein voor de reünie met lunch, aangeboden door het gemeentebestuur van Amsterdam. Om 13.30 uur begint deze reünie, om 13.00 uur gaat de zaal open. Toegang alleen met kaarten, te bestellen door het inzenden van het goed ingevulde onderstaande formulier voor 1 december aan J.M. Waterman, Ommerenhof 79. 1108 XM Amsterdam. Wenst u een kosjere lunch, geeft u dat dan duidelijk op de daartoe bestemde plaats aan. Tot ziens op 27 januari! Nederlands Auschwitz Comité
Maliebaan 83-87 3581 C G Utrecht, postbus 13362 3507 LJ Utrecht Tel.: 030 - 343436 Fax.: 030 - 369037
Aanvraagstrook voor plaatsen voor reünie-lunch in de RAI, Europaplein, Amsterdam Ondergetekende verzoekt toezending van kaarten voor • de lunch in de RAI
Wenst u een kosjere lunch, vul dan het cirkeltje in, O Alleen invullen, indien gewenst. Deze strook sturen naar: Joop Waterman, Ommerenhof 79, 1106 XM Amsterdam Z.O. Naam: Adres: Plaats en postcode: Tel:
Aantal kaarten
G e d a c h t e n bij het l e z e n v a n "KAMP VAN H O O P EN W A N H O O P "
Er is mij gevraagd om het boek van Willy Lindwer " K a m p van H o o p en Wanhoop. Getuigen van Westerbork 1939-1945"te bespreken. H e t boek evenals de film is verschenen in mei van het jaar 1990, het jaar waarin met een groot aantal manifestaties en literaire publicaties extra aandacht is besteed aan het feit dat wij 45 jaar geleden zijn bevrijd. Er wordt, ook in de kringen van de vervolgden, nogal eens beweerd dat er al veel aandacht aan de holocaust en vervolging van de J o d e n is besteed; dat er eigenlijk toch niets nieuws kan worden gemeld; dat de uitwerking van de publicaties over de deportaties, de verschrikkingen in de kampen en de afschuwelijke moorden in de gaskamers o p de bevolking van ons land niet zo groot is geweest, dat een nieuwe golf van antisemitisme, racisme en vreemdelingenhaat k o n worden verhinderd. Ik ben van mening dat er niet genoeg over geschreven (en au fond maakt de literatuur over de holocaust maar een klein deel uit van de publicatiesjen getuigd kan worden d o o r de mensen die het hebben meegemaakt. De indruk van de eigen beleving is immers een zeer belangrijke factor om het begrijpen te bevorderen.
Rol van Nederlandse regering Ik moet hierbij denken aan " h e t haar van A u s c h w i t z " in Overloon. En ik denk dat de direkteur de draagwijdte van wat hij de overlevenden wilde aandoen, niet heeft begrepen. Hij is van een jongere generatie, wie het begrip ontbreekt. Daarom moeten wij steeds weer praten en uitleggen. Ik merk dat in gesprekken met jongeren, met studenten. Wij praten vaak zonder ons te realiseren, dat wat voor ons heel gewoon is, bij dieper ingaan en vragen, blijkt absoluut niet te zijn begrepen. En zo lang wij leven moeten wij getuigen en met begrip voor de t o e h o o r d e r of de lezer, die het niet heeft meegemaakt. En nu terug naar het boek " K a m p f van H o o p en W a n h o o p " . H e t boek van Willy Lindwer evenals de film draagt bi] t o t dit begrip d o o r het grote aantal foto's etcetera, die voor zover ik weet nog niet eerder zijn gepubliceerd. H e t boek behelst naast een sober beeld van de geschiedenis van het kamp Westerbork een aantal interviews met overlevenden en getuigen, die Willy Lindwer in Nederland, Duitsland, Israël, de Verenigde Staten en Australië heeft opgespoord. H o e geraffineerd en met
een totale minachting voor de menselijke waardigheid de nazimensenjagers en hun helpers te werk gingen k o m t ook t o t uitdrukking in de openhartige beschrijving over het leven in het kamp van de gevangenen en van de niet-Joodse distributieambtenaar. Men krijgt een indruk van het leven in de barakken, de werkplaatsen en hoe de deportatie "naar het o o s t e n " van meer dan 100.000 mensen plaats vond, zonder dat het geheim van de " E n d l ö s u n g " werd prijsgegeven. Willy Lindwer heeft ook niet geaarzeld om de rol te belichten van de Nederlandse regering, die reeds o p 9 oktober 1939 het kamp als Centraal Vluchtelingenkamp voor de Duitse Joodse emigrant (en dit kamp heeft overgedragen aan de bezetter!), van de Nederlandse Spoorwegen en de koninklijke marechaussee.. Over de onenigheden en de nationale tegenstellingen tussen de gevangenen, waarvan de leiding van de SS ten volle gebruik heeft gemaakt schrijft Lindwer en hij onderzoekt de oorzaken en de beweegredenen. Behalve het o n t z e t t e n d e leed dat de mensen is aangedaan, de martelende onzekerheid waarin zij verkeerden, verhalen de getuigen hoe weinig een mensenleven voor de SS telde. Daartegenover staat de inzet van de gevangenen om het kampleven nog enigszins dragelijk te maken zoals b.v. de vaak ontroerende zorg voor de kinderen. H e t was de h o o p o m te overleven, die dat mogelijk heeft gemaakt. In Westerbork wisten we immers niet - hoe zou een zinnig mens zoiets verschrikkelijks hebben kunnen bedenken! - wat er daarginds met ons zou gebeuren. Lindwer laat de ex-gevangenen aan het woord. Ieder vertelt zijn/haar verhaal, onopgesmukt. Maar het zijn juist die eigen verhalen, die samen een indringend beeld geven van de geschiedenis van Westerbork, het voorportaal van de hel. H e t is de grote verdienste van Willy Lindwer en zijn medewerkers om met zijn film en zijn boek bij te dragen t o t het inzicht in één van de grootste misdaden van deze eeuw. En dat zal moeten resulteren in het besef dat er " N O O I T MEER EEN WESTERBORK" mag zijn.
Trudel van Reemst-de Vries
Willy Lindwer, Kamp van hoop en wanhoop. Uitgeverij Balans, Amsterdam 1990. Prijs: f35,-.
Rabbijn S. Ph. de Vries Foto: R.W. Breslaver Uit, Kamp van hoop en wanhoop.
Weduwe Rost van Tonningen n o g steeds N a het bericht in N R C - H a n d e l s b l a d van 22 september over het a.s. verschijnen van de memoires van de zwarte weduwe heeft het C O W S , het Centraal Orgaan Verzets en Vervolgingsslachtoffers, de regering verzocht om een publicatieverbod. H e t antwoord luidde dat men zich t o t de rechter moest wenden, als men een gepubliceerd werk in strijd met de wet acht. 'Hoeveel Joden zitten er in het bestuur van dat C O W S ' vraagt 'de oud-verzetsman' J. Wildschut, vaandeldrager en steunpilaar van de weduwe R o s t zich af. (Forum, 1 l-10)'Reken maar dat het er veel zijn... En nu willen een paar Joden weer dat boek verbieden... Er zijn mensen vergast. In plaats dat ze nou gelukkig zijn dat het er geen zes maar drie miljoen zijn geweest...'
O m m o n u m e n t Birkenau Tussen de vele opschuddingen, ' W e n d e n ' en onthullingen is ook Auschwitz en speciaal het internationale m o n u m e n t in Birkenau telkens in het nieuws. 'Zelfs de historici die de slachtoffers gaan tellen zullen de waarheid niet te weten komen,' verklaarde prof. Maurice Goldstein tegenover de pers ( N R C - H a n d e l s b l a d 7-71990) D e meesten die o p de R a m p e aankwamen, letterlijk ongetelden, zijn immers meteen vergast en staan niet in de boeken. 'Met zekerheid kan men spreken van miljoenen doden, merendeels J o d e n ' , aldus Goldstein. D e Poolse deskundige S. Krajewski daarentegen acht h e t bepalen van h e t aantal
slachtoffers zinvol. N a a r aanleiding van het zonder overleg verwijderen van de o p schriften van de grafstenen van het monument zei Maurice Goldstein, de voorzitter van h e t Internationale Auschwitz C o m i t é : ' H e t is een m o n u m e n t . Wij hebben samen met andere commissies in de jaren '60 het geld bijeengebracht', hij verklaarde zich tegen h e t aanbrengen van een bijbeltekst, zoals is voorgesteld, nl. uit het boek J o b . ' G o d was niet in Auschwitz en moet er nu ook niet komen.' vindt hij. In november zal in Polen een bijeenkomst van specialisten over deze zaak plaatsvinden. H e t instituut Jad Wasjem te Jeruzalem zal dr. I. G u t m a n en dr. J. Krakowski
afvaardigen. Zij zijn t o t de conclusie gekomen dat het aantal slachtoffers van Auschwitz niet vier miljoen, maar tegen de twee miljoen mensen heeft bedragen. Van dezen waren 85 t o t 90 procent J o d e n . H e t onderzoek gaat voort. O o k een N e derlandse antisemiet heeft al een duit in het zakje gedaan. Voor ons blijft h e t feit d a t ruim 100.000 mensen, vrijwel allen J o d e n , uit Nederland tussen mijoenen anderen in vernietigingskampen zijn vermoord. Auschwitz is de voornaamste plek de onheils en h e t symbool van de massamoord gebleven.
Een voortrekker ging heen In zijn a u t o o p weg naar een wedstrijd werd H a n s Teengs Gerritsen overvallen d o o r een hartstilstand. Een kenmerkend einde voor de 82-jarige, een man die altijd in beweging was en anderen in beweging zette. E n die zeer bewogen was. Veel van zijn bemoeiingen heeft hij m e t succes b e k r o o n d gezien. Zelf vroeg in h e t verzet, voor jaren N a c h t und Nebel ingestuurd, heeft hij zich na terugkeer t e n volle ingezet voor 'onze mensen', de slachtoffers van verzet en vervolging. H e t Centraal Orgaan Verzets- en vervolgingsslachtoffers, het eerste o p dit gebied, had veel aan hem te danken. N i e t minder belangrijk was zijn aandeel in het
ontstaan van C e n t r u m '45 voor oorlogsslachtoffers en het I C O D O , vraagbaak voor dezelfde groepen. Voor sommigen viel een schaduw over deze figuur, toen hij de Twee van Breda 'over de grens (wilde) schoppen'. Hij heeft daarover later spijt betuigd. Gelukkig blijft zijn veelsoortig werk bestaan. Zijn voortrekkersfunctie (zoals zijn medestrijder Bill Minco het uitdrukte) heeft hij t o t heil van zijn vele vrienden, 'onze mensen' vervuld. Bij zijn begrafenis waren zij allen vertegenwoordigd, van h e t Koninklijk huis t o t de Februaristakers. Hij laat een onuitwisbaar spoor na.
Nederlands Auschwitz Comité
Isaac Rafalowitch overleden Weinig minder dan een eeuw duurde h e t leven van Isaac (Itzig) Rafalowitch. Een leven, zei Milo A n s t a d t o p Muiderberg, d a t gedreven werd d o o r twee motieven: gerechtigheid en een algemeen humanistische grondslag. Deze bescheiden m a n , afkomstig uit Polen, was tientallen jaren lang een hulp en steun voor land- en lotgenoten die in Nederland aankwamen en tevens een steunpilaar van de Oost-Joodse cultuurvereniging Schianski. Socialistisch gezind nam hij in de dertiger jaren volop deel aan acties tegen het nazidom en zijn antisemitisch karakter
had hij tijdig herkend. Later in '42 k o n hij dank zij zijn contacten samen m e t zijn vrouw Edda een duikplaats vinden. N a de oorlog heeft hij getracht wat A n s t a d t noemt 'de O o s t - J o o d s e resten te verzamelen'. Maar in Amsterdam was de Jiddische cultuur m e t de dragers erevan helaas verdwenen. Wel heeft de vader iets van zijn levenswerk aan zijn kinderen kunnen doorgeven. Wij delen m e t zijn actieve vrouw Edda en de haren in h u n verdriet.
Nederlands Auschwitz Comité
Miriam Novitch, de drijvende kracht van het museum in de Kibboets Lohamej Hagettaot (Ghettostrijders) in Israël. Zij overleed dit voorjaar. Foto S. Feitsma.
Wie kende Mies Outersterp? Dames of heren, die de naam of persoon Mevr. Mies O u t e r s t e r p getrouwd m e t de heer G o u d s m i t kenden, worden verzocht zich in verbinding te stellen m e t Mevr. E. Rafalowitch. Tel. 020-44 58 80. Mies heeft meegewerkt met de groep Gerrit v.d. Veen. Zij was een belangrijke vrouw in 't verzet. D a n k U voor de te nemen moeite. E. Rafalowitch