Auschwitz Bulletin, 1991, nr. 01 Januari

Adelheid Roosen, actrice:

voorgemeld' „Kijk, behoefte aan een stevige arm om je schouder hebben we allemaal wel eens.

Maar er zijn ook landen waar mensen absoluut geen behoefte hebben aan zo'n blanke arm om hun schouders.

Omdat die arm onderdrukt, wurgt, martelt, moordt.

In die landen zijn de omgangsvormen anders dan hier. En worden mensenrechten aan de lopende band geschonden.

De ASN is een spaarbank die stelling neemt tegen geweld.

Die gewoon geen geld geeft aan het ZuidAfrikaanse minderheidsregime en niet belegt in wapenhandel.

Met de ASN kan ik vrede hebben."

De ASN heeft principes. Geeft geen cent voor regimes als in Zuid-Afnka, maar belegt de haar toevertrouwde spaar gelden in tal van sociale en culturele projecten. Met een open oog voor mens en milieu.

Als dat naar uw smaak is, open dan ook een spaarrek( ning bij de ASN. Dan krijgt u een prima rente. Zonder bij smaak. De ASN doet uw principes geen geweld aan.

Als u nu een spaarrekening opent bij de ASN met tenminste f 5 0 , - als eerste inleg, ontvangt u f 7,50 welkomstpremie.

ALGEMENE SPAARBANK • VOOR NEDERLAND geeft rente zonder bijsmaak Telefoon 070-3569 310/311

Naam Adres Postcode Woonplaats Zenden in envelop Wenst vrijblijvend nadere inlichtingen over *

•

Zilvervlootsparen - Voor jongeren van 15 tot 21 jaar

zonder postzegel aan

•

Girosparen

- Voor girorekeninghouders

•

Depositosparen

- Éénmalige inleg met vaste looptijd

ASN, Antwoordnummer 1188,

•

Bank-Girosparen

- Voor bank- of girorekeninghouders

•

Bednjfssparen

- Met premie van uw werkgever

2501 WB Den Haag

•

Rente-Solidariteitssparen - Kiezen voor delen

•

FNV-sparen

- Voor FNV-leden

Bellen kan ook

•

Vroeg-Bijsparen

- Voor jongeren van 0 tot 18 jaar

* Aankruisen wat u wenst

070 - 3569 310/311

[

35e jaargang nr. 1 januari 1991 verschijnt 6 x per jaar.

Levend symbool Een w e l heel bewogen jaar ligt achter ons. Niet zozeer Nederland is in b e w e g i n g , maar de wereld o m ons heen des te meer.

De koude o o r l o g , zegt m e n , is v o o r b i j . Maar koude, zelfs letterlijk, slaat toe waar m e n die niet had verwacht en zeker niet in die mate. Muren zijn geslecht en één, niet zo heel ver van ons vandaan, heeft ons binnen een jaar weer één Duitsland als b u u r m a n geschonken. Geen vierde rijk, maar een grote, zeer machtige Bondsrepubliek. Die zich nu heeft voorzien van enige vervallen gebleken Lander en binnenkort nog rijker en machtiger zal zijn.

Een lang gesloten schutting is o n t m a n t e l d . Grote ijver voor strafvervolging brak los, heel anders dan veertig, vijfenveertig jaar geleden, toen de moordenaars van de onzen nauwelijks werden lastiggevallen. Gebeurde dit w e l , dan werden ze geregeld te ziek bevonden voor een proces. En dan hebben w e het over lieden die niet een enkel eventueel misdrijf, maar massamoord op hun geweten hadden.

Het v o o r m a l i g e kamp Sachsenhausen is opgesierd met een steen ter ere van w i e daar tussen '45 en '50 hebben gezeten, dat w i l zeggen de daar toen opgesloten SS-ers. Natuurlijk hebben w i j in internationaal verband daartegen geprotesteerd.

Een teken aan de w a n d achten w i j ook de aantasting, het naamloos maken, van het internationale m o n u m e n t in Birkenau. Dat gebeurde al vóór de recente bestuurswisseling in Polen. Het staatsmuseum dat de v o o r m a l i g e kampterreinen nu v o r m e n w o r d t druk bezocht. Door gezelschappen van jongeren vooral, zoals u verderop kunt lezen.

Toch w i l d e de beruchte Franse rechts-extremist Le Pen, die de Sjoa, de uitroeiing van de joden een incident noemde, in het vernietigingskamp zijn o p w a c h t i n g maken. Duitse j e u g d van de Aktion Sühnezeigen (ook daarover hierachter meer) heeft daar vooralsnog een stokje v o o r weten te steken.

De Sjoa of Shoah, Hebreeuws v o o r catastrofe, grote ramp, de vernietig i n g van het grootste deel van de Joden van Europa, blijkt hoe langer hoe meer een centraal feit van deze eeuw. Auschwitz is een begrip, vastgeklonken aan de bakstenen blokken van Lager 1 en crematoriumresten, barakken en prikkeldraad van Birkenau. Auschwitz betekent niet alleen deze bouwsels, zorgvuldig in stand gehouden en gevuld met w a t overbleef van menselijke bezittingen en met verantwoorde uitbeeldingen van de historie, zoals het Nederlands paviljoen. Maar het w o o r d 'Auschwitz' betekent nog iets anders en iets meer. En dit slaat dan niet op bezoek aan de kampterreinen, het huidige m u s e u m . M e n kan i m m e r s geen dagblad of tijdschrift opslaan of m e n stuit o p die naam.

Internationaal Auschwitz monument moet hersteld Eind 1989 nam een Poolse ministeriële commissie de eenzijdige beslissing de opschriften, aangebracht op de negentien zerken van het internationale monument voor de slachtoffers van Auschwitz-Birkenau, te verwijderen. Dit monument is opgericht door het Internationaal Auschwitz Comité (I.A.C.).

Het ontwerp werd destijds beoordeeld en aanvaard door een internationale jury, waarvan destijds de betreurde koningin Elisabeth van België deel uitmaakte.

Het monument werd onthuld in 1967. De uitvoering werd mogelijk gemaakt dankzij de gezamenlijke inspanning van diverse Europese regeringen en van onze nationale organisaties van overlevenden van de kampen Auschwitz-Birkenau.

Sinds april 1990 hebben de overlevenden, en in hun naam het IAC, zich verzet tegen het aanbrengen van vervolg op pag. 2

vervolg van pag. 1 nieuwe opschriften op het monument. De Polen wensten namelijk een zinsnede uit het Bijbelboek Job op het monument aan te brengen. De bovengenoemde organisaties verzetten zich hiertegen. Zij spraken zich uit voor een historische tekst De Internationale Hoge Raad van het AuschwitzMuseum, dat voortaan de Poolse ministeriële commissie zal vervangen, heeft onlangs voor de tweede maal vergaderd. Op voorstel van het IAC werd besloten dat de nieuwe inscriptie een historische verwijzing in 19 talen zou bevatten, die de moord tussen 1940 en 1945 op meer dan een miljoen mannen, vrouwen en kinderen, voor het merendeel Joden, zou vermelden.

Wij zijn van oordeel dat aidus een einde wordt gemaakt aan de onaanvaardbare onttakeling van ons internationaal monument.

Wij menen dat de bezoekers in de toekomst zullen beseffen dat de overgrote meerderheid van de slachtoffers van Auschwitz-Birkenau Joden waren.

Daarnaast zal de zinsnede uit het boek Job op een andere gedenksteen worden aangebracht; in het Hebreeuws, Pools, in de taal van de zigeuners en in drie andere internationale talen.

De Internationale Hoge Raad van het AuschwitzMuseum werd eveneens op de hoogte gebracht van onze wens dat de vaste tentoonstelling in het museum van Auschwitz wordt gereorganiseerd, waarbij de volkerenmoord op Joden en zigeuners dient te worden onderstreept.

Een afvaardiging van het IAC bracht met de Poolse verantwoordelijke regeringscommissie ook een bezoek aan de bouwplaats van het nieuwe Karmelievervolg op pag. 3

Het precieze aantal slachtoffers dat door deze schoorstenen in rook o p g i n g m a g dan nooit meer zijn vast te stellen: w e l staat vast dat dit mensen waren uit alle door nazi-Duitsland bezette landen, merendeels Joden en zoveel mogelijk zigeuners. Zij stierven niet door een aardbeving of zelfs b o m b a r d e m e n t , maar door industrieel, efficiënt mensenwerk. Misdadig werk op tot dusver ongekende schaal.

Er waren andere doodsfabrieken: één op de drie Nederlandse slachtoffers stierf in Sobibor. Er waren er nog andere: Treblinka, Majdanek en nog vele meer. Uit Westerbork en Vught vertrokken mensen naar Bergen-Belsen en Theresienstadt, vaak o m d o o r g e s t u u r d te w o r d e n naar Auschwitz.

Nooit meer 'Nooit meer Auschwitz' staat op het m o n u m e n t in A m s t e r d a m . Jan Wolkers, ontwerper en schrijver, v o n d dat de enige w o o r d e n die niet mochten ontbreken. W i j vonden hetzelfde v o o r dit blad. W i j bedoelen daarmee ook niet die crematoria en dat p o o r t g e b o u w , maar volkerenm o o r d en het schofferen van mens en menselijkheid, massaal en modern.

Dat is de betekenis van het w o o r d Auschwitz, helaas heden ten dage schering en inslag. Het is een maatstaf g e w o r d e n van het uiterst kwaad dat mensen andere mensen kunnen aandoen. Hoe en w a a r o m valt moeilijk te zeggen en doet er ook niet t o e . Birkenau blijft een doodsfabriek, of er nu vier, drie of t w e e miljoen mensen de d o o d v o n d e n , ledereen die w a s opgepakt of bedoeld als prooi v o o r de v o l k e r e n m o o r d valt onder het hoofdstuk 'Auschwitz', ook al heeft hij of zij ergens anders gezeten. Ook als m e n zich aan de naziklauw heeft weten te onttrekken is m e n betrokken bij het Auschwitz-complex.

Auschwitz als algemeen begrip is nog niet zo lang aanvaard. Vlak na de bevrijding zeker nog niet. Menigeen van ons herinnert zich bij het onthaal op Schiphol van de gijzelaars uit Irak maar al t e goed het .... niets bij zijn of haar terugkeer uit het kamp. Geen plek, niemand namens het bevrijde Nederland. Wie van ons t e r u g k w a m w a s meestal van alles beroofd en had geen of heel w e i n i g familie.

Intussen is er iets veranderd. In n o v e m b e r 1990 is uit de hele Nederlandse bevolking bijna een honderdtal meest jongere mensen naar Polen getrokken. Een officier van justitie en een leraar getuigen ervan en ook de veteraan Jacques I. Furth. Ook de mentaliteit van de generaties na '45 passeert de revue, evenals het e e u w e n o u d e antisemitisme.

Vele leeftijden en leefkringen, veel gezichtspunten. Zo moet het, w i l l e n w i j de zinsspreuk 'Nooit meer Auschwitz' w a a r m a k e n . 'Auschwitz' moet een levend s y m b o o l blijven.

46-ste Auschwitz-herdenking Op zondag 27 januari 1991, op de dag af 46 jaar na de bevrijding van het kamp Auschwitz door het Sowjetleger, zal deze in Amsterdam worden herdacht. Om 12.00 uur vertrekken wij in stilte van de ingang Kruislaan op de Nieuwe Oosterbegraafplaats naar het Spiegelmonument 'Nooit meer Auschwitz' van Jan Wolkers. Het monument ziet u al op de omslag van dit blad staan en zult u ook verder ontmoeten. Rabbijn Sonny Herman zal de gebeden Kaddisj en Jizkor uitspreken. Burgemeester Ed van Thijn zal een korte toespraak houden. Vervolgens zullen er bloemen worden gelegd.

Reünie-lunch Wie geen eigen vervoer heeft kan per speciale gemeentebus van de begraafplaats naar de RAI. Om 13.30 begint de Reünie-lunch in het RAIrestaurant, Europaplein. De zaal gaat om 13.00 uur open. De lunch wordt, zoals gebruikelijk, aangeboden door het gemeentebestuur van Amsterdam.

De welbekende voorzanger Hans Bloemendal zal enige liederen zingen. Hij wordt begeleid door de harpiste Pien Tilman. Het salonorkest Primrose zal de goede stemming helpen bevorderen. Toegang tot de zaal alleen met (gratis) toegangskaartje. Tot ziens op 27 januari!

Nederlands Auschwitz Comité

vervolg van pag. 2

De ongelijke strijd t u s s e n rede en noodlot

Twee dingen vallen het meest op aan de beide schouwtonelen in het MiddenOosten (Irak versus Koeweit en de rest van de wereld, en Israëli's versus Palestijnen): de grote dynamiek, en de schijnbare noodlottigheid waarmee de dingen zich de verkeerde kant uit bewegen.

Van die dynamiek kunt u zich als lezer waarschijnlijk het best overtuigen: de kans dat deze half december geschreven woorden achterhaald zijn op het moment dat dit bulletin in de bus valt, is levensgroot. Als een kwaadaardig type goochelaar tovert de Iraakse leider Saddam Hussein de ene verrassing na de andere tevoorschijn. Daartegenover lijkt het Amerikaanse streven om steunend op de Verenigde Naties door vastberaden optreden de internationale rechtsorde en de vrede te handhaven een wonder van consistentie en rationaliteit.

Of dit streven tot succes leidt, is echter de vraag. Saddam heeft tot nu toe geweigerd te kiezen tussen oorlog en vrede. Geconfronteerd met deze keuze doet hij alsof die niet bestaat: 'Hier sta ik in Koeweit, ik kan niet anders.' Saddam als de vermoorde onschuld, de heroïsche hoofdpersoon uit een Grieks drama.

Aangezien de oorlog die uit de Iraakse halsstarrigheid kan voortvloeien even rampzalig is als capituleren voor de agressieve willekeur van een despoot, rest ons als machteloze figuranten weinig anders dan te blijven hopen op de overwinning van de Rede in Bagdad.

De ontwikkelingen in Israël en de bezette gebieden zijn minder verrassend, maar niet minder alarmerend. Ook daar voltrekt de escalatie zich in moordend tempo: de twintig Palestijnse doden op de Tempelberg, gevolgd door dodelijk aanvallen met messen op Joodse burgers door Palestijnse extremisten. Wederzijdse angst en haat (waaraan het nooit heeft ontbroken) bepalen het beeld steeds exclusiever, de toch al kleine kans op een politieke doorbraak ter plekke dankzij de inspanningen van vredesgezinde Israéli's en Palestijnen slinkt verder.

De blijkbaar onweerstaanbare opkomst van het primitieve 'oog om oog, tand om tand' heeft iets bizars. Rationeel gesproken geldt immers nog altijd dat geen van beide partijen het conflict kan winnen. Een compromis (Palestijnse aanvaarding van het bestaansrecht van Israël, Israëlische acceptatie van een Palestijnse mini-staat die in vrede met Israël wil leven) is voor beide het best haalbare. Maar de bitterheid over de doden die zinloos vallen, over aanslagen en strafmaatregelen, onttrekt de noodzaak van zo'n compromis steeds verder aan het zicht. 'Hier sta ik, ik kan niet anders', is ook hier het dievies van beide hoofdrolspelers, terwijl ze met dodelijke iventiviteit doorgaan eikaars rechten en verlangens te betwisten, het tragische is dat ze wèl anders zouden kunnen.

Een koppeling tussen de twee conflicten (de Golf en de Palestijnse kwestie) bestaat in één opzicht wel. Wanneer VN en VS erin zouden slagen hun doel in Koeweit zonder bloedvergieten te bereiken, wordt het Midden-Oosten rijp voor een Pax Americana. Een onder druk van de Verenigde Staten opgelegde vredesregeling die Israëls behoefte aan veiligheid en het Palestijnse zelfbeschikkingsrecht garandeert, is het beste wat de regio kan overkomen.

Anet Bleich

tessen klooster. Ons werd verzekerd dat de beoogde opzet van de bouwwerkzaamheden zou worden gerespecteerd; dit evenwel in de veronderstelling dat ondanks problemen van de financiële middelen de werkzaamheden geen vertraging oplopen. Hoe dan ook zou het nieuwe klooster ten vroegste pas in 1992 kunnen worden betrokken.

Prof. Maurice Goldstein Voorzitter Internationaal Auschwitz Comité (IAC)

Mag ik mij even voorstelfen?

Mijn naam is Joop Waterman.

Ik ben geboren in Westerbork in 1943 en in 1944 naar Bergen-Belsen getransporteerd.

Ik kreeg voor het eerst te maken met het Comité toen ik in 1964 verkering kreeg met Judith, een dochter van David van Geens, die een oudgevangene van Auschwitz is en een van de medeoprichters van het Comité.

Jarenlang heb ik het werk van het Comité van nabij gevolgd. Van lieverlede raak je dan in dat werk verzeild en word je er door geboeid.

Met ingang van 1 juli 1990 heb ik Nico Boeken opgevolgd als penningmeester, nadat ik ongeveer zeven jaar tweede penningmeester ben geweest. Ik heb dat werk met grote voldoening gedaan, want aan het Comité verbonden zijn en hierin ook werk mogen doen schept grote voldoening.

Het werk dat Nico Boeken met grote deskundigheid deed hoop ik met net zoveel succes voor het Comité te kunnen voortzetten. Het is mijn eerste taak u op te roepen zoveel mogelijk het Comité geldelijk te steunen.

Zonder uw welgewaardeerde steun is het voor ons immers onmogelijk het werk te doen, dat zo belangrijk is vervolg op pag. 5

M O D E H U I S

BI#K Dames-, heren- en kindermode UITHOORN

Boerlagelaan 5-1 Tel 02975-61353 Vrijdag

Dames- en

herenmode

15 Donderdag

ARCHIEFVERNIETIGING

J O BLIK OUD-PAPIERHANDEL

koopavond

AMSTERDAM-BUITENVELDERT Gelderlandplein Tel 020-462656

Dé specialist

koopavond

Vliegtuigstraat 8 Telefoon 0 2 0 - 1 5 5 3 5 8 Amsterdam

Wereld's grootste speciaalzaak N a p p a en suède Exclusieve

modellen

NIEUWENDIJK

voor

kleding

en

kleuren

133-143

HET DUMPPALEIS Nieuwendijk 153 - Nieuwendijk 71 AMSTERDAM

D e grootste en best

L A N T O R B V , Postbus 45, 3900 A A Veenendaal-Holland, Telefoon: (08385) 371 I I.

gesorteerde

speciaalzaak

voor

vrijetijdskleding H.H. Emigranten 1 0 % korting

Een kruikje met een barst De houding van de Joden in Nederland

De houding van de Joden in Nederland ten opzichte van de vervolging en gevangenhouding van oorlogsmisdadigers wordt gekenmerkt door grote emotionaliteit. Of het nu gaat om de 'Twee van Breda', Mevrouw Rost van Tonningen of Kurt Waldheim, telkenmale raakt de Joodse gemeenschap danig over haar toeren. De heftigheid, waarmee Joden op deze en soortgelijke affaires - ik denk bijvoorbeeld aan de commotie rond het Fassbinder-toneelstuk - reageren, wordt vaak van niets Joodse zijde niet goed begrepen.

Een kort overzicht van de geschiedenis van de Joden in Nederland, met de nadruk op na-oorlogse ontwikkelingen, zal mogelijkerwijs bijdragen tot het ontstaan van een beter begrip bij niet-Joden van de in Joodse kringen levende gevoelens omtrent het vervolgen van oorlogsmisdadigers.

Tot 1940 De geschiedenis der Joden in Nederland begint rond 1600. In die tijd vestigden zich in de Republiek van de Zeven Verenigde Nederlanden de eerste Joden.

Zij waren afkomstig van het Iberisch schiereiland. Deze Portugese Joden waren veelal Marranen, d.w.z. Joden die onder dwang der omstandigheden tot het Christendom waren overgegaan, maar in het geheim het Jodendom trouw waren gebleven. Na hun komst naar de Republiek keerden dezen schijn-christenen terug tot hun eigen geloof. In de loop van de zeventiende eeuw kwamen de Hoogduitse Joden - afkomstig uit Centraal- en Oost-Europa - hun heil in de tolerante en welvarende Republiek zoeken. Sinds 1619 was het de Joden officeel van staatswege vergund zich in de Republiek te vestigen en mochten zij hier vrijelijk hun godsdienst uitoefenen.

Wel was de uitvoering van dit landelijke besluit afhankelijk gesteld van de toestemming van de individuele plaatselijke overheden en waren de in de Republiek woonachtige Joden bovendien onderworpen aan zekere politieke en economische beperkingen. Toch was de situatie van de Joden in ons land, vergeleken met die van de Joden elders in Europa, gunstig te noemen.

Tot aan de wettelijke gelijkstelling van de Joden in 1796 was de culturele en sociale afstand tussen de Joden en hun omgeving groot. De Joden vormden een natie in een natie. Met de politieke emancipatie kwam een proces van culturele en sociale aanpassing aan en integratie in de niet-Joodse samenleving op gang. De Joden namen de normen en waarden van hun omgeving over, ruilden hun taal - het Jiddisch - in voor het Nederlands, gingen dezelfde kleding dragen als de niet-Joden, voelden zich niet langer lid van de Joodse natie, maar zagen zichzelf als Nederlanders, behorende tot de Israëlitische godsdienst, zoals er ook Nederlanders waren van het Katholieke of het Protestantse geloof.

De politieke emancipatie en het daaropvolgende acculturatieproces leidden evenwel niet tot het opgaan van de Joodse groep in haar omgeving. Enerzijds bleek de groepscohesie zeer sterk. Zodanig dat zelfs geassimileerde Joden hun huwelijkspartner toch meestal in eigen kring zochten. Anderzijds hield de staatkundige gelijkstelling der Joden niet de verdwijning van bestaande vooroordelen in.

Het integratieproces dat de gehele negentiende eeuw besloeg en zich in de eerste helft van onze eeuw versneld voortzette, werd een abrupt halt toegeroepen met de Duitse bezetting van ons land. In één klap werden alle verworvenheden teruggedraaid. En erger.

vervolg van pag. 3 voor u en voor ons. En ook om ons blad uitte geven, waarin wij u mededelingen kunnen doen die voor u en ons van groot belang zijn.

Zoveel jaar na Auschwitz moeten wij helaas immers met grote droefenis constateren dat overal op de wereld nog steeds veel uitingen klinken van racisme, antisemitisme en discriminatie in velerlei vorm.

Ik roep u hierbij op om zoveel mogelijk diep in de buidel te tasten, zodat wij al deze zaken aan de kaak kunnen stellen en daarmee ons motto:'NOOIT MEER AUSCHWITZ' getrouw kunnen zijn èn blijven.

Alvast bedankt, mede namens het Nederlands Auschwitz Comité, Joop Waterman

Wilt u op de hoogte blijven van de activiteiten van het Nederlands Auschwitz Comité? Indien u onderstaande bon invult en opstuurt naar O. van Geens, Renkumhof 50,1106 JB Amsterdam, ontvangt u vijf maal per jaar het blad van het Nederlands Auschwitz Comité. Aan het abonnement zijn geen kosten verbonden. Wel ontvangen alle abonnees één maal per jaar een acceptgirokaart voor een vrijwillige donatie ten behoeve van de voortgang van het werk van het Nederlands Auschwitz Comité.

naam:

,

adres: postcode en woonplaats: land: Opsturen naar: D. van Geens, Renkumhof 50,1106 JB Amsterdam. foto voorplaat: Eva Strausz vormgeving en opmaak: Rob Metz

COMMODOOR QUARTZHORLOGES PRECIES IN SPEL EN SPORT KRUKZIENERS REISBUREAU bent u voordeliger uit in Israël

speciale aanbieding

Echte professionals scoren raak met een Commodoor om de pols

Z U H E L UURWERKEN RV L a k e n b l e k e r s t r a a t 4 9 , 1431 G E A a l s m e e r The Netherlands

CARLT0N HOTEL ***** TEL AVIV v.a.

104,-

per nacht

KRUKZIENERS REISBUREAU Amsteidijk 166 (Gebouw Rivierstaete) - 1079 LH Amsterdam Telefoon 020-426133 Telex 10847

t e l e f o o n (31) (0) 2 9 7 7 - 2 3 2 5 5 telefax

(31) (0) 2 9 7 7 - 4 0 155

TOFF OPTIEK opent uw ogen

BLOEMSIERKUNST

Hoofddorpplem 1214, Amsterdam Telefoon 170431.

Diemen - Kruidenhof 121. tel. 0 2 0 - 99 89 75 Bloemist van het Auschwitz Comité Vertolkt ook uw gevoelens van waardering en medeleven.

T Touwbaan 38 P.O.Box 180 2350 AD Leiderdorp Holland

TELEFOON

1

(023) 312005

boutïque

BV Import van dames- herenen kinderkleding tel. 071-899245 telefax 071-896353 telex 39265 teidw nl

HUIS VOOR EXCLUSIEVE DAMESKLEDING

HAARLEM • WAGENWEG 7-9

vervolg

van pag. 5

Na 1945 Van de 140.000 J o d e n , die Nederland aan de v o o r a v o n d van de t w e e d e w e r e l d o o r l o g telde, keerden er minder van 30.000 terug.

ZIJ, die terugkeerden, zagen zich geconfronteerd met een g r o o t aantal p r o b l e m e n van zowel materiële als immateriële aard. In de meeste gevallen w a r e n de J o d e n h u n w o n i n g en hun bezittingen kwijt. Ze zagen zich v o o r de taak gesteld o m een n i e u w bestaan op te b o u w e n . Hierbij o n d e r v o n d e n ze w e i n i g of geen steun, noch van regeringswege, noch v a n de kant van particulieren.

Ter illustratie. In mijn eigen familie gebeurde het volgende. O p g e d o k e n uit de onderduik begaf mijn g r o o t m o e d e r zich naar het huis, waar zij met haar gezin tot de onderduik g e w o o n d had. Het huis w a s 'gepulst'. Dat w i l zeggen dat het meubilair door de Duitsers in beslag g e n o m e n w a s en was w e g g e h a a l d .

Mijn g r o o t m o e d e r hoopte natuurlijk toch n o g iets van haar huisraad terug te v i n d e n . Binnengelaten d o o r de n i e u w e bewoners in de w o o n k a m e r , zag zij b o v e n de tafel een lamp van haar hangen. Op de vraag of ze deze lamp terug m o c h t hebben, w a s het a n t w o o r d : 'Weet u w e l , dat u ons vreselijk dupeert.' Er zijn legio van dit soort verhalen te vertellen.

Een groter verlies dan dat v a n huis en g o e d , w a s het verlies v a n familie, v r i e n d e n , het gehele sociale kader w a a r b i n n e n m e n zich v o o r de oorlog b e w o g e n had.

Leerlingen zetten hun gevoelens over monument op papier Er staan in Nederland vele monumenten ter nagedachtenis aan de tweede wereldoorlog. De meeste oorlogs-monumenten zijn door scholen geadopteerd.

Dat wil zeggen dat elke school de verantwoordelijkheid draagt voor een monument en de klassen les krijgen over de geschiedenis van het monument.

De leerlingen nemen bovendien deel aan een jaarlijkse herdenkingsbijeenkomst, of de school organiseert zelf een herdenking, meestal ter gelegenheid van de 4de mei.

Het Auschwitz-monument op de Nieuwe Oosterbegraafplaats in Amsterdam is geadopteerd door de katholieke basisschool St. Lidwina in AmsterdamOost. Ter gelegenheid van de komende herdenking op zondag 27 januari 1991 van de bevrijding van Auschwitz vroegen wij de leerlingen van groep acht van de St. Lidwina-school een opstel te schrijven over het Auschwitz- monument. Wat weten zij van de geschiedenis? Wat roept het monument bij hen op?

Oud Joods /Amsterdam collectie Museum

Joods

Historisch

Amsterdam

Wachten m e t pijn De eerste periode na de oorlog bracht m e n door het w a c h t e n o p terugkerenden en m e t het afzoeken van de lijsten met namen van overlevenden. Spoedig bleek dat velen niet zouden t e r u g k o m e n . M e n moest hiermee leren leven. M e n moest leren leven met schuldgevoelens het overleefd te hebben en ouders, m a n , v r o u w , kinderen niet. M e n moest leren leven met verlangen naar een w e r e l d die er niet meer was. M e n moest leren leven m e t de herinnering aan doorstane, niet na te vertellen gruwelijkheden, aan doorstane angsten.

Ook dienden zich nieuwe p r o b l e m e n aan. Pleegouders w a r e n s o m s niet genegen oorlogswezen aan weergekeerde familie terug te geven. Dat deed pijn. Oorlogspleegkinderen bleken grote moeite te hebben hun echte, uit onderduik of k a m p weergekeerde ouders als zodanig te accepteren. Dat deed pijn.

En dan het o n b e g r i p van de zijde v a n de niet-Joden. De afwezigheid v a n een mogelijkheid o m over het gebeurde te praten, de afwezigheid van o p v a n g en begeleiding.

Ivan Schmelz en Lee Garnier: Het Auschwitz-monument is gemaakt door Jan Wolkers. De gebroken spiegels betekenen dat er veel kapot is gegaan in veel mensenlevens.

Auschwitz was één van de ergste concentratiekampen. Er zijn er tienduizenden mensen vermoord.

Sommige mensen probeerden te ontsnappen.

Niet alleen uit Auschwitz, maar ook uit andere convervolg op pag. 8

vervolg

van pag. 7

centratiekampen. Soms lukte het, maar soms niet.

Meestal werden ze gepakt en doodgeschoten.

De groepen zes, zeven en acht gaan rond vijf mei naar het Ausch witzmonument. Na twee minuten stilte mogen de kinderen bloemen neerleggen en een krans.

Sabine Miegies en Davina M a n t e l : Au! zeiden de mensen in de oorlog.

U moet ons niet zo behandelen. '• , Schurken, zeiden de vrouwen.

Christus zat ons helpen, zeiden ze.

Hij helpt ons, hij Is de man die wraak zal nemen.

Wat jullie deden, zal Hij jullie betaald zetten.

Is wat jullie willen dat iedereen dood is?

Tranen lieten wij.

Zes emmers vol.

(De beginletter van dit gedichtvormen het woord 'Auschwitz')

vervolg

van pag. 7

De Joden leefden evenwel door. Ze werkten, trouwden, kregen kinderen en stopten hun gevoelens diep weg. Of, zoals een oudere vriend van mij het verwoordde: 'Ik voelde mij als een gebroken kruikje. Ik raapte de scherven bijeen en lijmde ze, maar ik bleef een kruikje met een barst.'

Niet alleen als individuen moesten de Joden werken aan een nieuwe toekomst, ook als collectief. Het was niet eenvoudig om deze gewonde en gedecimeerde gemeenschap nieuw leven in te blazen. Op het platteland was het Joodse leven praktisch tot nul gereduceerd. In Amsterdam was het Joodse leven veel kleinschaliger geworden: de Jodenbuurt was ontvolkt, de synagogen waren te groot. Veel waardevolle leden waren de Joodse gemeenschap ontvallen: een sterk leiderschap ontbrak. En voor zover er leidersfiguren over waren, vertrokken ze voor een groot deel in de jaren vijftig naar Israël. Toch kwam het Joodse gemeenteleven geleidelijk aan weer op gang, zij het in een bescheiden vorm.

Veranderd En dan.... was er iets veranderd in de houding van de Joden ten opzichte van hun Nederlanderschap. Beschouwden zij zich voor de oorlog als Nederlanders van de Joodse godsdienst, na de oorlog zien de meeste Joden, teleurgesteld doordat hun integratie in de Nederlandse samenleving kennelijk van zeer oppervlakkige aard was geweest, zichzelf in de eerste plaats als Joden en pas in tweede instantie als Nederlanders.

De invulling van de Joodse identiteit is overigens niet voor iedereen dezelfde.

Religieuze Joden beleven hun Jood zijn binnen het kader van het georganiseerde Joodse gemeenteleven, hetzij orthodox, hetzij liberaal. Voorstanders van een eigen Joodse nationale staat sluiten zich aan bij zionistische organisaties en/ of vertrekken naar Israël. Hier moet ik wijzen op de cruciale rol die de oprichting van de staat Israël heeft gespeeld bij de restauratie van het door de oorlog zo geschonden zelfvertrouwen der Joden. Vond het zionisme voor de oorlog in Joods Nederland weinig weerklank, na de oorlog en met name na 1948 veranderde dit totaal. Het merendeel der Nederlandse Joden werd zionist of tenminste sympathisant van het zionisme.

Er zijn ook Joden, die noch religieus, noch zionistisch zijn en die desalniettemin - door de 2e wereldoorlog geconfronteerd met de onontkoombaarheid van hun Jood zijn - zich zeer Joods voelen. Sommigen van hen hebben zich aangesloten bij het officiële Joodse leven.

Jeff rey en Gerard;

Bepalend leed

Heel veel Joden werden vergast in het concentratiekamp Auschwitz. In dat kamp moest je werken voor de Duitsers. De Duitsers werdén ook wel moffen genoemd. De Duitsers werden toen in die tijd erg sterk.

Er was een man in de oorlog die de macht wou hebben. Zijn naam is Adolf Hitler. In het concentratiekamp Auschwitz werden duizenden mensen vergast. Toen ze uit de gaskamers kwamen werden ze op een stapel gegooid en verbrand. De hongerwinter was de laatste winter van de oorlog.

Ze hadden geen eten en drinken. Ze waren blij dat de winter was afgelopen.

Anderen leven aan de rand van de Joodse samenleving een in Joods opzicht marginaal bestaan, dat in hoofdlijnen wordt bepaald door het leed van de tweede wereldoorlog.

En dan is er nog een groep Joden, waarvan wji het aantal niet kennen; zij wensen, gestoeld op hun ervaringen tijdens de oorlog, niet langer op hun Jood zijn te worden aangesproken en hebben zich van de Joodse groep verwijderd.

Hun poging het Jodendom te ontvluchten blijkt niet altijd te lukken. Kinderen van deze na de oorlog 'ondergedoken' Joden zoeken vaak weer co.itact omet het Jodendom en met de Joodse groep.

En dat brengt mij bij de zogenaamde tweede generatie: de kinderen van de oorlogsslachtoffers. Zij zijn op hun beurt behept met de trauma's en de emotionele instabiliteit van hun ouders.

In de jaren zestig en zeventig bleek de oudere generatie Joden steeds meer last te krijgen van de zo lange tijd weggestopte ervaringen van tijdens en na de oorlog. In de jaren tachtig bleek dat ook bij hun kinderen vaak psychische problemen - duidelijk te relateren aan de oorlogservaringen van de ouders optreden.

Voor de Joodse groep in al haar geledingen - van oud tot jong - is de tweede wereldoorlog ook nu nog dagelijkse realiteit. Vandaar dat zaken als de Twee van Breda, de weduwe, Waldheim en de vervolging van oorlogsmisdadigers, zoals bijvoorbeeld Strippel, de emoties zo hoog doen oplaaien.

Frédérique van Cleeff-Hiegentlich Voordracht door Frédérique van Cleeff-Hiegentlich, historica, gehouden op het door de Vereniging 'Kinder vom Bullenhuser Damm' op 20 april 1988 te Eindhoven georganiseerde symposium over de vervolging van oorlogsmisdadigers anno 1988.

De Sjoa benoemd als eenmalige constellatie van factoren d o o r Prof. Dr. D. van Arkel Op een onlangs gehouden congres w e r d de vraag aan de orde gesteld of de Sjoa uniek was. De meningen over deze vraag waren verdeeld; juist die verdeeldheid zou er op kunnen wijzen dat de vraag meer is dan een puur academische. Een heroverweging ervan kon w e l eens v a n grote betekenis blijken.

De verdeeldheid van meningen op het congres zat in de lading die aan het w o o r d uniek gegeven w e r d . De Sjoa w a s inderdaad uitzonderlijk in o m v a n g in de perfecte uitvoering van een geïndustrialiseerde massam o o r d , in het perfecte systeem van verdeel en heers, in de van bovenaf opgelegde sadistische w r e e d h e i d , in honger als onderdrukkingsmiddel.

Uitzonderlijk w a s ook de onderliggende rassewaan, de poging veronderstelde 'inferieure rassen', J o d e n en zigeuners, systematisch als ongedierte uit te roeien. In die zin w a s de Sjoa niet zo maar een m a s s a m o o r d , vergelijkbaar m e t de helaas honderden massamoorden die de geschiedenis van de mensheid te zien gegeven heeft, maar eigensoortig.

M e t v o o r b e d a c h t e rade Een poging o m de Sjoa in het relativerend kader te plaatsen van Bolsjewistische excessen of die van Pol Pot, zoals s o m m i g e deelnemers aan de recente HistorikerstreitwMen, berustte dan ook op de weigering de onaangename feiten van m o o r d met voorbedachte rade onder ogen te w i l l e n zien.

J o d e n straffen voor Bolsjewistische m a s s a m o o r d kan uitsluitend gerechtvaardigd w o r d e n behulp van het voorafgaande door en door antisemitische denkbeeld, dat Bolsjewisme zuiver van Joodse makelij is.

Ook een poging een relativering te vinden in het 'feit' dat het Joodse wereldcongres nazi-Duitsland de oorlog verklaard zou hebben, w e r d door een van de deelnemers aan de discussie terecht afgedaan als Haarstraubender Unsinn. Dat oordeel is juist, o m d a t zelfs als m e n de absurde gedachte zou overnemen dat joden oorlog zouden kunnen verklaren in de zin van de Conventie van Genève, dan toch in ieder geval zou gelden, dat krijgsgevangen combattanten w e l opgesloten, maar stellig niet zouden m o g e n w o r d e n g e d o o d , en non-combattante v r o u w e n en kinderen al helemaal niet.

Unieke gebeurtenis Dergelijke misplaatste pogingen o m de schuld enigszins te verdoezelen zijn gek genoeg helemaal niet nodig o m de 'collectieve Duitse schuld', een notie die mijns inziens de smaak heeft van een omgekeerd racisme in een historisch relativerend perspectief te plaatsen.

O m dat standpunt te verduidelijken is de andere kant van de 'uniciteits' discussie nodig. Wetenschaps-filosofisch gesproken betekent het bestaan van een unieke gebeurtenis, gesteld dat dat mogelijk is, dat die gebeurtenis zich niet kan herhalen. En ook dat zij in haar nietherhaalbaarheid formeel logisch niet kan w o r d e n verklaard, zodat er ook geen lering uit kan w o r d e n getrokken. Zou m e n de 'unieke gebeurtenis' definiëren als die gebeurtenis die geen element gemeen heeft met enige andere gebeurtenis, dan zou er maar één unieke gebeurtenis kunnen zijn, w a n t t w e e zulke gebeurtenissen hebben dan 'uniek' gemeen.

Die veronderstelde unieke gebeurtenis kan niet w o r d e n herschreven, laat staan verklaard, o m d a t elk beschrijvend taai-element als zodanig ook van toepassing is op andere gebeurtenissen. Als m e n van een

vervolg van pag. 9 Toen de oorlog bijna afgelopenwas kwamen Canada en Amerika ons helpen. En Duitsland werd steeds slechter en slechter. Zodat Nederland bevrijd werd.

Chantal Charmes en Caroia Triest:

Groep zes, zeven en acht gaan ieder jaar naar het Auschwitz-monument. De onderbouw gaat alleen met toestemming van hun ouders. Met Auschwitz-monument zijn drie hete grote glasplaten met allemaal krassen en scheuren erin.

De krans die we neerleggen is van de hele school, Maar er worden wet twee kinderen uitgekozen om die krans neer te leggen.

Meestal hebben ander kinderen ook een bloemetje bij zich. Als dat gedaan is vertelt meneer Simis of meneer Huising een verhaal.

En dat verhaal gaat over de oorlog en de velen die vermoord zijn. Als het verhaal afgelopen is gaan we weer rustig naar schooi.

Mirella v a » Vuuren en Lilian Krop:

Omstreeks vier mei zijn groep zes, saven en acht van de Sint üdwina-school naar het Auschwitzmonument geweest. Met een bosje bloemen in de hand liepen w e naar het Auschwitz- monument Het Auschwitz-monument is door onze school geadopteerd, daarom gaan wij er elk jaar naartoe. Twee kinderen droegen een grote krans. Bij het Auschwitzmonument aangekomen, vertelde onze meester, meneer Huising, iets over de vervolg op pag, 10

vervolg van pag. 9 oorlog. We hadden er op school ook al veel over gepraat.

Wij vinden het heel erg wat er is gebeurd en wij hopen dat het nooit weer gebeurt! In de oorlog wilden de Duitsers dat de Joden werden uitgeroeid. De Duitsers pikten heel veel landen in. En haalden daar de Joden vandaan, niet alleen de Joden werden weggehaald, ook anderen, maar de meesten waren Joden. Ze brachten die mensen dan naar een concentratiekamp. In die concentratiekampen moest je heel hard werken. Als je oud, gehandicapt of slap was, werd je op een hele gemene manier vermoord, de Duitsers zeiden dan dat je even mocht gaan douchen terwijl je dan in kamers werd vergast. Sommige Joden kwamen er beter van af. Die doken onder bij mensen, zodat ze niet werden gevonden door de Duitsers. Maar soms gebeurde het wel dat ze gevonden werden en dan werden ze ook naar de concentratiekampen gebracht.

vervolg

van pag. 9

v o o r w e r p zou zeggen dat het een kleur heeft, die in geen ander v o o r w e r p , geen andere stof ter wereld gevonden w o r d t , dan heeft die kleur geen naam.

Beschrijving en verklaring van 'eenmalige' gebeurtenissen kan dan ook alleen als het w o o r d eenmalig opgevat w o r d t in de w a t ruimere betekenis van " e e n statistisch gesproken zeer zeldzame constellatie van f a c t o r e n " , die elk op zich niet zeldzaam hoeven te zijn. Alleen als de Sjoa in deze zin opgevat w o r d t , hetgeen het uitzonderlijk misdadig karakter ervan v o l k o m e n onverlet laat, is w e l beschrijving mogelijk, en wellicht zelfs verklaring en er uit te trekken lering.

Ontbrekende machtsmiddelen Deze ogenschijnlijk abstracte emotie-loze redenering heeft vergaande consequenties. Hiermee kunnen w i j de Sjoa plaatsen als een culminering van de lange reeks voorafgaande J o d e n v e r v o l g i n g e n , die cynisch uitgedrukt slechts daarom niet die o m v a n g kregen, o m d a t de machtsmiddelen ter volledige doorvoering en het technisch i n s t r u m e n t a r i u m ontbraken. Dit betekent enerzijds dat mannen als Höss en Eichmann en hun bentgenoten van alle tijden en landen kunnen zijn. Waren een Emicho van Leiningen, en zijn medemoordenaars van 1096, de eerste kruistocht, of Byzantijnen die Joden in olijvenpersen, d o o d d r u k t e n , w e l zo anders? Of de mannen die onder leiding van Richard Malebysse in een maartnacht van 1190 de gehele Joodse gemeente van York doodsloegen, of de vervolgers van ca. 1350, de jaren van de Zwarte

Toen meneer Huising klaar was met vertellen, was iedereen twee minuten stil.

Toen de twee minuten om waren, legden alle kinderen hun bosje bloemen op het Auschwitz-monument.

Marjolein de Wit: Eik jaar gaan wij 's ochtends naar het Auschwitzmonument op de Oosterbegraafplaats. Als we daar zijn, vertelt een van de leerkrachten van de bovenbouw een verhaal over de oorlog. Ik vind dat er nooit meer zoiets mag gebeuren omdat er zoveel verwoest is. Er zijn niet alleen gebouwen verwoest, maar ook veel families. Na het verhaal mag iedereen die bloemen bij zich heeft ze neerleggen en er wordt

Roemeense zigeuners bijeen. In Roemenie worden de zigeuners nog altijd onderdrukt en vervolgd.

Foto. Daphne Meijer

Dood epidemie, die aan Joden w e r d g e w e t e n , de bedrijvers van Russische p o g r o m s of Roemeense noyades, enz. enz.? Ja, in hun beperkter mogelijkheden, nee, in hun gezindheid.

Nu juist die beperkingen betekenen, dat er voorheen tegenkrachten van gelukkig vaak humanitaire, soms pragmatische aard werkzaam w a r e n , die bij de Endlösung ontbraken. Zodat zij de o m v a n g kon krijgen die zij kreeg. Een essentiële vraag derhalve, die rijst bij de verklaring van de mogelijkheid van deze g r u w e l is w a a r o m zulke beletselen in Duitsland wegvielen.

Niet meetbaar Laat ons niet vergeten, - ook al is strikt g e n o m e n antisemitisme niet meetbaar - dat antisemitisme voor 1933, of misschien beter v o o r 1914, in Duitsland niet erger w a s dan in vele andere landen. W i e omstreeks 1900 de vraag zou hebben moeten b e a n t w o o r d e n , waar in de komende veertig jaar de grootste antisemitische excessen te verwachten zouden

zijn, zou eerder Frankrijk, het Habbsburgse Rijk, Roemenië, Polen en Rusland hebben g e a n t w o o r d , dan Duitsland.

Ongetwijfeld w a s er in het Keizerlijke Duitsland een omvangrijke en luidruchtige antisemitische b e w e g i n g , met vele partijtjes, met een Antisemitisch Jaarboek, antisemitische maand- en weekbladen, met een antisemitische uitgeverij, T h . Fritsch's H a m m e r Verlag, met een conservatieve partij, die in haar r/vo/Z-programma antisemitische slogans had o p g e n o m e n . Zo kan ik nog w e l een tijdje doorgaan, maar ik zou hetzelfde moeten zeggen over het Frankrijk van de anti-Dreyfusards, die Frankrijk op de rand van een burgeroorlog brachten. Ik zou hetzelfde moeten vertellen over Oostenrijk-Hongarije, Roemenië, enz, enz.

Hoe heftig en abject de Duitse antisemitische beweging voor 1914 ook w a s , zij bleef beperkt tot verbaal g e w e l d , niet erger dan het verbale g e w e l d van D r u m o n t ' s Libre Parole, of Rochefort's L'lntransigeance en de honderden antisemitische pamfletten.

Lankmoedigheid Wat Keizerlijk Duitsland niet kende was een massale geweldpleging op Joden. Keizerlijk Duitsland kende geen Dreyfus-Affaire, met vervalste documenten en een beschamend proces tegen Zola. Het kende niet het geweld van de Oostenrijkse Burschenschaften, de Russische p o g r o m s .

Het kende wel de beschamende 'rituele m o o r d ' processen, maar die eindigden met vrijspraak.

Het voorval in Carpentras van dit jaar staat in een even lange traditie als huidige neo-nazistische excessen, en dat geldt voor Le Pen's Front National even hard als voor de Republikaner of bruine Groenen, die in tegenstelling tot de oprechte Groenen, milieu-politiek op de grondslag van Blut und Boden bedrijven, bijvoorbeeld in het tijdschrift Bauernschaft. Het lijkt erop dat ik bezig ben de Duitsers te verontschuldigen, en Fransen en anderen aan te klagen. Geenszins. Mijn oogmerk is te betogen, dat overal de Eichmannen en consorten klaar staan o m het gruwelijke handwerk te verrichten als zij de kans krijgen. Soms in de v o r m van Amerikaanse lynchers, Zuidafrikaanse aanhangers van Eugene Terre Blanche, dan weer als Nederlandse zigeunervervolgers en G l i m m merveen aanhangende Schiedamse b o m m e n g o o i e r s .

vervolg van pag. 10

ook nog een krans van de school neergelegd. Als iedereen klaar is, mag je eventjes over de begraafplaats lopen om de graven te bekijken. Na een tijdje gaan we weer naar school terug.

Petra Bregman;

We gaan ieder jaar met school naar het Auschwitzmonument toe. We praten er ook erg veel over in die tijd. Groep zes, zeven en acht gaan met de hele groep. Van de andere groepen beslissen hun ouders of hun kinderen mee gaan. Als we er zijn mogen we onze bloemen neerleggen. Dan wordt er een krans neergelegd. Als dat klaar is vertelt een van de leerkrachten een verhaal over de oorlog. Als dat verhaal uit is gaan we weer rustig terug.

V e r l o r e n oorlog Wat ging er mis in Duitsland? De Duitse onderwereld greep haar kans toen een verloren o o r l o g , een catastrofale inflatie, een politieke radicalisering en een wereldcrisis het functioneren van een rechtsorde ondermijnde en het g e w e l d s m o n o p o l i e van de overheid doorbrak. De Franse onderwereld greep bijna haar kans, toen een reeks financiële schandalen, a la Panama, regeringscrises, bijna geslaagde militaire coups a la Boulanger, en tenslotte de Affaire zelf, in Frankrijk hetzelfde deden.

Per slot heeft nooit meer dan een derde van de Duitse bevolking op Hitler gestemd in vrije verkiezingen, en van dat derde deed slechts een deel dat o p antisemitische gronden. Velen namen het antisemitisme van de partij op de koop toe, in de overtuiging die zij met veel Duitse joden deelden, dat het wel over zou drijven. Zij maakten zich daardoor tot willige w e r k t u i g e n , die zich lieten tyranniseren, zich lieten d w i n g e n mee te huilen met de w o l v e n in het bos. Dit w e r d eens gemakkelijker o m d a t velen niet geheel onbesmet met antisemitische voorstellingen, zonder overtuigde antisemieten te zijn, geen al te grote morele weerstand boden.

De morele weerstand was er soms w e l , want hoe hadden anders alleen al in Berlijn de 5000 Joodse U-boten, zoals Duitsers onderduikers n o e m d e n , zonder hulp de oorlog kunnen overleven? De verhalen over hun belevenissen zijn hartverscheurend, maar ook, wegens de ware menselijkheid, hartverwarmend. Het gebrek aan morele weerstand was niet een specifiek Duits kenmerk, w a n t ook in de bezette gebieden waren er velen, zeer velen, die indien zij al niet gretig meededen, maar al te graag de andere kant opkeken als joden werden opgepakt.

Zo gezien ligt een lering, die uit de Sjoa en de voorafgaande geschiedenis van antisemitisme kan w o r d e n getrokken in een aantal observaties.

Een traditie van tweeduizend jaar antisemitisme maakt het zeer waar-

Stichting Icodo Voor vragen op het gebied van wetten en regelingen voor oorlogsgetroffenen, maar ook voor andersoortige vragen bijvoorbeeld over zelfhulpgroepen, therapeutische hulp of maatschappelijk werk, kunt u voor informatie, advies of verwijzing terecht bij: Stichting Icodo Maliebaan 83-87

3581 CG Utrecht tel. 030-343436 Oorlogsgetroffenen, partners en kinderen (ook de na-oorlogse generatie) zijn bij de Stichting Icodo welkom. Bezoek is - na telefonische afspraak - iedere werkdag mogelijk.

Aangeboden

Petit Rest.

"Noordzee'

door

G.A. K. O. Mister Groep

v.d. Wijckplein 12 A.B.C. 1865 AP Bergen aan Zee Tel. 02208- 97161

TEGENOVER HET ZEEAQUARIUM. HET GEHELE JAAR GEOPEND VOOR PANNEKOEKEN, SNACKS, US, PLATE SERVICE, POFFERTJES EN VOOR EEN GOED KOP KOFFIE. 10% GROEPSKORTING Terras 130 plaatsen.

Binnen 65 plaatsen.

EEN SLAGER MET 'N KOKSMUTS.

• BTETHO VENSTRAAT 49 - 71309H • • MAASSTRAAT 53 - 641010 • • BUITENVELDERTSELAAN 40 - 423970 • • BUITENVELDERTSELAAN 166 • 420973 • • OLYMPIAPLEIN 154 • 731690 • • BINNENHUT 54. AMSTELVEEN - 455622 • • PARTY SERVICE - LANTER TRAITEUR - 02977-40390 <

Al onze gerookte rabbinaal

vis is

toegestaan

MAASSTRAAT 27 AMSTERDAM - TELEFOON 641072

Onder Rabbinaal Toezicht

200

OPPENHEIM SPEZIAL II INTERNATIONAL INVESTORS INCORPORATED ENZ.

yjj^r

JAAR

^\

UW

KOSJER

OVERTROUWEN

w

\V MARCUS V//

WAARD

vlees & vleeswaren

Persoonlijke Adviezen aan Beleggers,

kipspecialiteiten

ook voor bescheiden bedragen.

salades ook voor uw kosjere A. van d e Rhoer Hortensiastraat 12, 4818 GM Breda, Tel. 21 57 49

PARTYSERVICE & CATERING

Ferdinand Bolstraat 44 Tel. 020-719881

^

schijnlijk dat er nog lange tijd een aantal grote of kleine gekken zal zijn dat geloof schenkt aan antisemitische doctrines. Een aantal daarvan zullen, als ze d e kans krijgen, pogen d i t geloof te c o m b i n e r e n m e t een behoefte er een gewelddadige v o r m aan te geven, die gebruikt zal w o r d e n o m de halfovertuigde kleine gekken over de streep te trekken.

Anti-antisemitisme Het is een illusie te m e n e n , dat deze lieden t o t beter inzicht kunnen w o r d e n gebracht. Het doel moet dan ook zijn deze gevaarlijke gekken sociaal te isoleren, zodat zij niet half- overtuigden kunnen meeslepen.

Het meest geëigende m i d d e l daartoe, behalve vervolging v a n rechtswege, is de mensen van goeden wille steeds betere argumenten te leveren o m h u n juiste standpunt als publieke opinie te verstevigen.

Daartoe is kennis, maar vooral kennisoverdracht nodig. Bij talloze lezingen over de geschiedenis v a n het antisemitisme, v o o r allerlei soorten van groepen, is het m i j duidelijk g e w o r d e n dat zij k w a m e n luisteren o m met meer kennis beter beslagen ten ijs te k o m e n , o m hun juiste standpunt beter v o r m te geven en effectiever uit te dragen.

De heersende n o r m is nu gelukkig in de westelijke w e r e l d een s o m s w a t passief, anti-antisemitisme, dat echter niet altijd weerbaar is, en niet consequent in algemene zin anti racistisch.

Niet overal is het echter al de heersende n o r m . De totale complexiteit van de Midden-Oosten problematiek moet ons met groter zorg vervullen dan alleen of w e er straks nog olie zullen kunnen kopen.

Rechtsorde Als het o n d e r m i j n e n van een rechtsorde kansen schept v o o r de boosdoeners o m de staatsmacht te veroveren, dan moet elke v o r m van zulk o n d e r m i j n e n , elk g e w e l d , ons m e t zorg vervullen. Voetbalgeweld

Hedendaags racisme in Frankrijk. Foto uit het boekje Racisme in Frankrijk, De Balie, 1988.

moet ons dus een zorg zijn, niet alleen o m d a t het zoals elke v o r m van g e w e l d verwerpelijk is, maar vooral o m d a t het een indicatie is v a n het maatschappelijk o n v e r m o g e n het uitzichtloos onbehagen dat zich o p deze wijze uit, w e g te nemen. Een onbehagen bovendien, dat het troebele water is, waarin het voor kwaadwillenden goed vissen is.

Antisemitische leuzen van anti-Ajax supporters duiden niet noodzakelijk o p diepgeworteld antisemitisme, w e l op een ontstellend laag informatieniveau, dat kansen biedt aan onbehoorlijken, o u d - nazi's en h u n jongere aanhang.

De nieuwste en gevaarlijkste v o r m van antisemitisme, is die van het Front National in Frankrijk, v a n de National Front in Engeland, van onze Volksunie en verwante organisaties, van Vlaams Blok in België enz. Hun antisemitisme ligt ingebed in een algemeen anti-allochtonen ressentim e n t , m i n d e r openlijk dan v o o r h e e n , maar daardoor des te geniepiger.

Nog houden w e deze groepen in t o o m , maar als er een grote economische of andersoortige crisis komt..?

Ik zie geen reden v o o r alarm, w e l v o o r waakzaamheid en bewustwording.

Professor van Arkel is emeritus hoogleraar sociale geschiedenis aan de Universiteit van Leiden.

O m de W u v Het Nederlands Auschwitz C o m i t é is o p bezoek geweest bij minister Hedy d'Ancona van w v c . W i j hebben o n s standpunt inzake d e W u v etc. uiteen kunnen zetten.

Sinds d e zomer van 1990 functioneert de Pur (Pensioen Uitkerings Raad) die zich o m onze belangen bek o m m e r t . Er is al geconstateerd dat de uiterst lange wachttijden aanzienlijk zijn verminderd.

Een wetsvoorstel d a t gaat over gelijkberechtiging, A O W e n bijzondere voorzieningen ligt bij d e T w e e de Kamer o m in de tweede zittingsperiode te w o r d e n behandeld.

W i j wachten af.

NAC

Nadere informatie wordt gevraagd over de journalist Philip Mechanicus (1889-1944), schrijver van het Westerbork-dagboek In Depot. Mechanicus was vóór 1940 journalist bij het Algemeen Handelsblad in Amsterdam. Tijdens de oorlog verbleef hij in Westerbork, Bergen-Belsen en Birkenau, waar hij in oktober 1944 overleed. Lezers die Mechanicus voor de oorlog of in de kampen hebben meegemaakt, of die anderszins iets over hem kunnen vertellen, worden verzocht contact op te nemen met Koert Broersma van het Herinneringscentrum Kamp Westerbork, telefoon 0592057694. Het adres van het Herinneringscentrum is: Postbus 5, 9414 ZG Hooghalen.

LKG Minister d'Ancona was aanwezig bij het zilveren j u b i l e u m van de Landelijke Kontaktgroep Verzetsgepensioneerden LKG. Ook leden van ons Comité w a ren present bij, de viering van het v i j f e n t w i n t i g jarig bestaan van deze organisatie, die sinds haar oprichting ook de belangen van de onzen behartigt.

De minister hield een rede waarin haar standpunt over de bijzondere pensioenwetgeving nogmaals uiteenzette. Zij t o o n d e zich tegenstandster van veranderingen in de wetssystematiek, maar beloofde meer aandacht v o o r individuele probleemgevallen.

Over de na-oorlogse generatie zei zij het v o l g e n d e : " D e ervaringen van o u d verzetsmensen, vervolgingsslachtoffers en vele anderen, zoals die in de loop der jaren aan de j e u g d zijn overgedragen, hebben h u n uitwerking niet gemist.

Het verleden van de oudere generatie is daarbij een leidraad g e w o r d e n v o o r de j o n g e r e n van n u , en v o o r de j e u g d van de t o e k o m s t .

Zij w o r d e n gewezen op de noodzaak van v o o r t d u r e n de waakzaamheid.

J o n g e r e generaties staan daarbij kritisch tegenover ontwikkelingen in de maatschappij en dat is een goede zaak. Het v e r t r o u w e n in de jeugd groeit en dat is het d o e l , de w e n s en het verlangen van u allen.

Want ten koste van alles moet w o r d e n v o o r k o m e n dat de jeugd datgene zal moeten doormaken w a t u toen heeft d o o r g e m a a k t . "

Het Nederlands Auschwitz Comité is elk jaar aanwezig bij de herdenking van de Februaristaking.

Foto

Eva

Strausz

De Februaristaking 1941-1991 Op maandag 25 februari 1991 is het vijftig jaar geleden dat de Februaristaking plaatsvond. De Februaristaking is de geschiedenis ingegaan als een unieke daad van verzet van zeer velen tegen de vervolging van hun joodse medeburgers.

Het Comité Herdenking Februaristaking 1941 organiseert een reeks van activiteiten om deze herdenking in het middelpunt van de aandacht te plaatsen.

Er wordt een speciaal magazine uitgegeven in een oplage van 100.000 exemplaren waarin de geschiedenis van de staking zal worden verhaald; er komt een lesprogramma voor de hoogste klassen van de basisscholen en de eerste klassen van het voortgezet onderwijs; en in de binnenstraat van het Amsterdamse Stadhuis zal een overzichtstentoonstelling over de staking van 1941 komen.

Zowel het lesprogramma als de overzichtstentoonstelling komen tot stand in samenwerking met het Verzetsmuseum. In de Mozes- en Aaronkerk zal een uitgebreide tentoonstelling, gewijd aan verzet en vervolging, worden ingericht.

De PTT zal 25 februari een nieuwe postzegel uitgeven, ter waarde van 75 cent, ter herinnering aan de Feburaristaking 1941.

Informatie kan worden ingewonnen bij het Comité Februaristaking 1941, Nieuwe Keizersgracht 61, 1018 VD Amsterdam, telefoon: 020-208753.

Heiermann (Reclame) kranten o p weekend- en dagbladformaat Rotatiemagazines

J. MEERSCHWAM B.V.

/ cn '.;u'i'p ui! ome undeie nmgeh/kheden LimiUoili t i k w e r k b r o d u n e s ini / c c i y i o i e <im\<ing

l

lealleK

postcis

boeken

2

IIK'L'I

klcLUClltllllk

i

4 en

KM AMSTERDAM-ROTTERDAM-BRUSSEL

drukkerij Heiermann

/

\ . i n l l . i l k t i . i . n GSö M M I K , W U i d a m

'lel 020-840505

/

•'

/

'Het Auschwitz

Comité

was werkelijk je leven geworden!'

Een gesprek met David van Geens 'Kijk, in het begin was het natuurlijk een heel arm comiteetje. En ik deed het adressenwerk. Eerst schreven we alle adressen met de hand. Die stonden in een schrift en achter iedereen die de krant kreeg zetten we een kruisje.

Maar dat werd natuurlijk onmogelijk. Toch kregen we adresseermachientje. Ik woonde in de Ortheliusstraat met een schuur achter. Die richtte ik in voor m'n adressenbestand. Dat machientje was heel klein: daar ging plaatje voor plaatje in. Later kregen we een groter machientje en daar gingen tien plaatjes in. Die kon je dan met een paar knopjes afslaan. Weer jaren later kregen we een nog grotere. We hebben nog in de krant geschreven om allemaal een bijdrage te geven om die nieuwe adresseermachine te kopen. Iedere maand kwam er een krant uit en op den duur had ik wel vierduizend adressen. En dan zat ik in die schuur, zomer en winter. Wel eens met drie kacheltjes aan m'n voeten, met een dikke winterjas aan en een das om.Voor de verzending kwam de krant bij ons thuis. En dan, nodigden we tien vrouwen uit. De behangtafel werd neergezet, de gewone huistafel, wat zijtafeltjes. En zo werden wikkeltjes om dat krantje heen geplakt. Dat was voor die vrouwen een van de gezelligste dagen in de maand.'

Wonder David van Geens behoort tot de oudste garde van het Nederlands Auschwitz Comité, vanaf de oprichting in 1956 zijn hij en zijn vrouw Esther lid geweest van 'het Comité', zoals hij het steevast noemt. Beiden zijn al die jaren buitengewoon actief geweest. 'Wij waren de werkpaarden met nog een aantal anderen.'

Esther is zomer 1990 overleden. David verzorgt nog steeds de administratie van de krant, een taak die hij vrijwel vanaf het begin op zich genomen heeft.

Hij is ook enige jaren penningmeester geweest. Daarnaast is hij verschillende malen voor het Comité naar buiten opgetreden. Deze activiteiten hadden alles te maken met zijn ongelofelijke kampgeschiedenis: eerst zeven maanden Vught, dan bijna twee jaar Buna-Monowitz bij Auschwitz en dan nog eens vijf maanden Buchenwald. Hij vertelt mij over zijn werk kort na onze reis naar Polen. We spreken over de kou bij mijn bezoek aan Birkenau.

'Daar is het altijd koud. En daarom zeg ik ook; als je daar twee jaar hebt doorgebracht en de mensen vragen je hoe je dat overleefd hebt ....het is een wonder, 't Is een wonder, enkel een wonder wat er gebeurd is.'

'Toen we op de dodenmarsen liepen op onze klompschoenen heeft dat natuurlijk dagen en dagen(en nachten) geduurd. Daar zijn de meesten bij omgekomen..

Bij iedere stap moest je met je tenen die klomp vasthouden, maar dat hield

Trappen (2 Het is lang geleden dat ze oom Maurits en tante Soesja hebben gezien.

Vandaag mogen ze bij hen op bezoek en ze verheugen zich erop.

Trek vooral een paar stevige schoenen aan', heeft tante Soesja gisteren gezegd. 'Het mooiste zou zijn» als jullie, net als de Duitsers, schoenen met ijzeren pinnen zouden hebben.'

'Wat gaan we dan doen?' heeft Eva gevraagd.

'Dat kan ik nog niet vertellen.'

'Gaan we wandelen?'

'Ik houd mijn mond stijf dicht.'

Meer weten ze niet en ze worden steeds nieuwsgieriger.

Het heeft lang geduurd voor de ochtend om was maar nu zijn ze eindelijk op weg. Het is zo warm dat hun handen aan elkaar plakken van het zweet.

'Laat me maar even los', zegt Eva tegen Lisa. 'Als we apart zijn kunnen we harder lopen. Dan zijn we lekker vlug bij tante Soesja.'

Ze beginnen te rennen. Harder...harder...

Ze hebben bijna geen adem meer.

'Even stoppen', hijgt Eva. 'Ik kan niet meer.'

'Zijn jou voeten ook zo warm?' Lisa probeert Eva weer een hand te geven.

'Warm?' Eva veegt haar voorhoofd af met haar jurk. 'Ze zijn zo warm, dat ze zwemmen in mijn sokken. En ze doen pijn. Ze zijn te klein geworden.

We lopen voor gek met onze winterschoenen.'

'Jammer dat tante Soesja dat heeft gezegd, van die stevige schoenen.

Want...' Lia zegt niet meer. 'Kijk nou eens!' Ze wijst naar de deur van het huis waar ze voor staan.

'Wat is dat?'

Er is iets op het huis geplakt dat ze nog nooit hebben gezien. Een soort postzegel, maar dan rond en veel groter. En vuurrood. Het rode begint onder de deurknop en eindigt op de deurpost.

'Er staan Duitse woorden op', fluistert Eva. 'Ik wil naar tante Soesja.' Lisa legt haar hand in Eva's hand. 'Ik ook.

Eng, hè?' Ze rennen verder.

'Eerst een kopje thee', zegt tante Soesje. 'En dan gaan we beginnen.'

'Beginnen. Gaan we wandelen?' 'Nee. Wil je het nu weten of wil je nog even wachten?'

'Nee, niet wachten.'

'Jullie mogen tegen de meubels trappen.'

Tegen de meubels trappen?'

'Ja, kunnen jullie een geheim bewaren?' Tante Soesja wacht niet op antwoord.

'Kom wat dichterbij', fluistert ze. 'Morgenochtend, tegen zeven uur gaan we weg uit ons huis. Wij gaan onderduiken, ons verstoppen en we willen niet dat de moffen onze meubels inpikken. Jullie moeten ze goed beschadigen, zodat ze er niets aan hebben.' Ze legt één hand op Eva's mond, de ander op de mond van Lisa.

'Zo dicht moeten jullie mondjes blijven', fluistert ze.

'Alleen met pappa en mamma mogen jullie heel zacht over ons geheim praten. Verder met niemand. Pappa en mamma weten het al.'

'Jullie mogen niet weggaan.' Lisa begint te huilen.

Tante Soesja veegt met een gebloemd zakdoekje de tranen van Lisa's wang. 'We komen terug', belooft ze. 'Na de oorlog zien we elkaar weer.

Het is beter zo.'

'En we mogen geen meubels kapot maken', snikt Lisa. 'Dan krijgen we

straf.'

'Nu mag het wel. Nooit in je leven zal het meer voorkomen dat je zo

Paul Citroen: Chaja Goldstein collectie Joods Histor i

Eva en Lisa Zilverstijn zijn in j

de hoofdpersonen in het n/'eui

titel is: 'WITTE ZWANEN...Z\N

iets mag doen. Toe maar. Ik denk dat het goed is voor jullie. Anders hadden Maurits en ik het zelf wel gedaan. Zal ik beginnen?'

Tante Soesja staat op.

'Daar gaat 'ie dan!' Ze trapt met haar naaldhak tegen het buffet.

'Kijk, wat een pracht-kras. Eva, jij de theetafel en jij, Lisa, de boekenkast.

De boeken zijn eruit. Die hebben niet-Joodse vrienden voor ons meegenomen.'

Eva staat voor de theetafel. Ze steekt haar voet uit. Ze blijft op één been staan.

'Trappen!' schreeuwt tante Soesja. 'We gunnen het die moffen niet. Trap de theetafel in elkaar, Eva! Niet huilen. Trappen! Jij ook, Lisa. Trappen....tegen de boekenkast!'

Eva en Lisa blijven stofstijf staan.

'Als jullie niet willen doe ik het zelf wel.' Tante Soesja trapt zo hard tegen de glazen deur van de boekenkast dat de scherven door de kamer vliegen.

Ze praten niet meer tegen elkaar. In de kamer is alleen nog het geluid van glas dat breekt, van hout dat kraakt.

'Het gaat geweldig!' schreeuwt tante Soesja. 'Ze hoeven ons huis niet meer te verzegelen. Er is toch niets meer dat gestolen kan worden.'

'Verzegelen?' Eva gaat naar haar toe. Ze pakt haar bij haar ceintuur.

'Verzegelen, ja. Als ergens mensen uit hun huis zijn gehaald, of zijn ondergedoken, doen de Duitsers tegenwoordig een zegel op de deur.

Dan durven de buren of andere mensen het huis niet meer binnen om spullen te stelen, want dat willen de moffen niet. Ze willen alles zelf hebben om naar Duitsland te sturen, snap je?'

'We snappen hef, zet Lisa. 'Toen we hier naar toe gingen hebben we een verzegeld huis gezien.'

'Waar?' Tante Soesja gaat tussen de glasscherven op de grond zitten.

'Op de Haagweg, vlakbij de winkel van de Gruyter.'

Tante Soesja zegt niet meer. Ze begint tegen een stoel te trappen. Ze huilt en ze trapt tegelijk. 'Rotzakken!' schreeuwt ze. 'Rotzakken!'

Eva weet niet hoe het komt. Ze wil toch ineens de theetafel in elkaar trappen. Ze moet hem met beide handen tegenhouden, want hij wil wegrijden. Ze trapt tegen de wielen. Ze trapt tegen het glimmende hout, tegen de glasplaat, waar vroeger kopjes op stonden. 'Goed zo. Eva!' roept tante Soesja. 'Eén trap voor opa en oma in Westerbork, één trap voor Hanna en les ergens in het oosten en een heleboel trappen voor alle andere mensen, die al zijn weggehaald. Wèg met de theetafel.'

Ze zeggen weer geen woord. Ze trappen maar door. Na drie kwartier is er bijna niets meer heel in de kamer. 'Ik wil naar huis', fluistert Lisa.

'Nog een kopje thee? We hebben nog een paar kopjes. De rest is ook bij onze vrienden.'

'Geen thee meer', Lisa staat al in de gang.

Tante Soesja leunt tegen de jassen die aan de kapstof hangen. Ze schudt de splinters glas uit haar haren.

'Komen jullie nog terug, vandaag?' vraagt ze.

'Ik nief, zegt Lisa.

'Ik ook niet, want ik moet...' Eva weet niet zo gauw wat ze moet verzinnen.

'Ik moet nog een heleboel boodschappen doen', zegt ze. 'En naar de bibliotheek en naar het zwembad, enne....'

Tante Soesja legt haar arm om Eva's schouder.

'Was het maar waar, hè', zegt ze zacht. Eva knikt.

Lisa knikt ook.

In februari 1991 verschijnt de zevende druk van Vijfendertig tranen, gedichten van Id Vos, bij het Icodo. Deze dichtbundel kan worden besteld bij het Icodo, Maliebaan 83-87 3581 CC Utrecht, tel: 030-343436.

Succes door energie HANDELSOPLEIDING

Dinkgreve Boekhouden M.O. SPD. M.B.A. Marketing Informatica

Praktijkdiploma's Boekhouden Talen Typen, Steno Middenstandsdiploma Ondernemersdiploma's (Erkende I.M.O.-opleiding) NIEUW: Secretaresse notuleren KANT.: WILLEMSPARKWEG 31, 1071 GP AMSTERDAM

761176

WIST UW dat w e vele andere goede merken hebben

borstprotheses

WIST UW dat we een mooie sortering prothese badkleding hebben

WIST UW dat wij ruim de tijd voor u nemen als u belt voor een afspraak.

Mevr. Buys H o o t d d o r p w c g 2 0 - 2 2 (bij h e t H o o f d d o r p p l e i n )

LES-ADRESSEN IN * * * * * * *

WIST UW dat cr e e n nieuwe Amerikaanse siliconen borstprothese is die aanmerkelijk lichter is in gewicht

AMSTERDAM ZUID AMSTERDAM WEST AMSTERDAM NOORD AMSTELVEEN PURMEREND HOORN ZAANSTAD Lid van de V.B.M.O. - vraag prospectus

Tel. 020 - 15 81 92

lid van V.PO KELTUM GOUD

PLEET 8

ZILVER

UURWERKEN OPTIEK

A U T O V E R H U U R B.V. Personen-, vracht- en bestelwagenverhuur Jacob Obrechtplein 13-15, 1071 KS Amsterdam Telefoon 020 - 662 42 14

Drukker Gr Vaal

Voyou Style by

John Rettich b.v.

Showroom Confectie Centrum, 3e toren, beg grond Kon Wilhelrmnaplcin 29, Amsterdam-W Telefoon Ü2Ü - 17 4* 6 i

M A A S S T R A A T 33 AMSTERDAM TELEFOON 793388

vervolg van pag. 15 je een paar uur vol. De lijken langs de w e g hadden af en toe n o g een paar knappe schoenen aan. Want d'r liepen geen m e n s e n meer, dat w a r e n beesten die daar liepen. Je had geen n a a m , je had alleen maar een n u m m e r . En geluk.

Want d'r k o m t alleen maar p u u r geluk bij, hoor. Verleden week, toen m ' n dochter pas uit Polen terug k w a m , zei ze: nou ben ik er al een paar keer geweest, maar ik kan n o g niet begrijpen hoe m'n vader het overleefd heeft. Hoe kan dat n o u , zo'n mager mannetje, dat die d'r d o o r h e e n komt! Terwijl ik uit een gezin v a n tien kinderen k o m . En niks over. Dat is iets onbegrijpelijks, 't Is een wonder.'

Comiteetje ' Z o w a t 35 jaar geleden hebben w e het comiteetje opgericht. Ik kan m e herinneren dat Annetje Fels en Eva Furth bij m e k w a m e n o m te zoeken naar overlevenden van Auschwitz. Ik w o o n d e o p het Waterlooplein. Ze w i l d e n een clubje oprichten van gezamenlijke oorlogsslachtoffers. We hebben toen zo'n m a n of tien bij elkaar gehaald en w e hebben een vergaderingetje belegd, ik geloof in De Kroon o p het Damrak. En meneer Vega, hij w a s m a r k t k o o p m a n , w e r d g e b o m b a r d e e r d tot voorzitter. Het comiteetje w e r d Nederlands A u s c h w i t z Comité g e n o e m d . W e gaven ons er meteen helemaal aan over. Want nou kregen w e de mogelijkheid in te vertellen!' W e hebben toen een openbare vergadering belegd en daar w a r e n toch een paar h o n d e r d mensen op g e k o m e n . Dus dat w a s al een g e w e l d i g e opsteker. Maar w e kregen natuurlijk o o k veel tegenslag. W a n t w e w e r d e n aangemerkt als c o m m u n i s t e n , o m d a t er een paar inzaten van de CPN'.

Het Nederlands Auschwitz Coimité present bij de herdenking van de Februaristaking. In het midden David en Esther van Geens foto: Rob Roosnek Dan vertelt hij een verhaal dat typerend is v o o r w a a r dit toe kan leiden. 'Eind jaren vijftig, het Comité bestond net, heb ik de eerste steen gelegd v a n het m o n u m e n t in B u c h e n w a l d . Ik w a s niet uitgezonden d o o r het A u s c h w i t z Comité hoor. Er w a r e n er t w e e v o o r uitgezocht, t w e e j o n g e n s uit Nederland die n o g in B u c h e n w a l d hadden gezeten. En de CPN betaalde alles. Maar w e g i n g e n niet als CPN-ers. Ik ben nooit lid geweest van de CPN, dat m o c h t ook niet w a n t ik w a s eigen baas. Bazen w e r d e n geen lid, alleen arbeiders.'

Tsjecho-Slowakije ' N o u g i n g je niet zo rechtstreeks van hier naar B u c h e n w a l d . Nee w e moesten eerst naar Oostenrijk. Van daaruit naar Tsjecho-Slowakije. En v a n daaruit dan a c h t e r o m Oost-Duitsland in. W a n t w e m o c h t e n niet d o o r West-Duitsland naar B u c h e n w a l d . Dus je moest die rit maken. En ook weer terug natuurlijk. Dat heeft veertien dagen g e d u u r d v o o r ik w e e r thuis was. maar veertien d a g e n lag w e l het w é r k stil bij ons thuis. Het Comité betaalde niks, w a s ook te a r m natuurlijk. En toch hebben w e dat gedaan. Toen moest ik bij het NVV k o m e n .

vervolg van pag. 19 Ik werd voorgedrgen voor royement, omdat ik naar Buchenwald was geweest dat in Oost-Duitsland ligt. Ik heb daar toen een redevoering mogen houden.

En toen heb ik ze gezegd: Als ik morgen weer naar Buchenwald moet....daar kunnen misschien ook m'n broers liggen. En verder, dat ik ook naar Auschwitz ben geweest, dat is Polen en ook een communistische staat. Ik zei: Als ik morgen weer mag, dan ga ik weer. Want daar liggen m'n ouders, m'n broers, m'n hele familie, dus die wil ik bezoeken. Al is het nog zo moeilijk er te komen, toch wil ik er naar toe. Ik werd toen met algemene stemmen geaccepteerd als lid. Het royement ging niet door. Wel werd ik kaderlid gemaakt. Dat betekende veel werk voor de vakbond om (en hij lacht even) van het andere af te houden.'

Smartegelden Ook bij de uitkering van smartegelden door de IGFarben industrie is David van Geens vanuit het Comité betrokken geweest.

'Er was een proces in Amerika tegen de IGFarben-industrie. Die werd veroordeeld tot het betalen van smartegeld aan de mensen die nog over waren. Daarvoor was dertig miljoen bestemd. Bij het Auschwitz Comité kwam toen een brief: Hebben jullie iemand voor de mensen die bij de IGFarben hebben gewerkt?

Ik heb daar twee jaar gewerkt, in Buna-Monowitz, de grote fabriek voor synthetisch rubber. Dus ik kon een hele hoop vertellen. Ik was hier in Nederland nog de enige van de mensen die er zo lang gewerkt hadden. En toen werd ik uitgekozen. Iedere maand ging ik een weekend naar Parijs, naar Brussel, overal naar toe. De eerste keer brachten Eva en Jacques Furth me nog naar Parijs toe met hun auto. We waren daar met zeven man, dat was de zogenaamde jury. Ik was de enige uit Nederland. Dan kwam in de kranten te staan - ook in Het Parool hier in Nederland - dat er een commissie kwam en dat mensen die in aanmerking dachten te komen voor een uitkering zich voor die commissie moesten vertonen. Ik heb gelukkig een paar jongens kunnen helpen die net op het randje stonden. D'r is één jongen geweest, die zag me zitten en vloog me om de hals: Oh, David van Geens, oh.. Toen zeiden die Fransen: Heb je...Ik zeg: Ja, die heeft bij mij gewerkt. Dus zodoende kwam er wel eens eentje toch door. Het ging maar om een bedrag van 4000 mark. En had d'r een half jaar gezeten, dan kreeg je 2000 mark. Had je minder dan een half jaar gezeten, dan kreeg je niks. En vergeet niet, had de sjlemiel, gennebisj, honderd meter verder gewerkt, en dat heette Herman Göring Werke, dan kreeg die al helemaal niks! Maar hoeveel mensen er van geprofiteerd hebben weet ik niet. Er is nooit een verslag van gemaakt. Van die dertig miljoen hebben we er twintig uitgekeerd.'

Tombola's De herdenkingen hadden in die eerste tijd een ander karakter dan nu. Hij zegt: 'Als we de laatste tijd duizend mensen bij de jaarlijkse herdenking op de Oosterbegraafplaats hebben en duizend mensen in de RAI, dan hebben we toch een goeie naam! In het begin hadden we ook tombola's georganiseerd, in het Minervapaviljoen dat later afgebrand is. Daar vierden w e onze jaarlijkse herdenking. Dus de mensen kochten loten. Maar alle cadeautjes, alle prijzen, het was allemaal opgehaald bij winkeliers, magazijnen. Alles gratis. Dat deed mijn vrouw met nog een paar vrouwen.' Later kwamen de grote bijeenkomsten met muziekuitvoeringen. Het hoogtepunt was het 25-jarig bestaan: 'Het Concertgebouw was tot de laatste plaats uitverkocht.' Esther van Geens heeft jarenlang ook de contacten met Jan Wolkers onderhouden, nadat deze het spiegelmonument op de Oosterbegraafplaats gemaakt had.'

'Jos Slagter, die jarenlang onze voorzitter was, heeft aan Jan Wolkers, die toen ook in de Volkerakstraat woonde, gevraagd of hij iets wou maken voor ons comité. Een mooi monument. En vanaf de tijd dat hij op onze vergadering kwam vertellen hoe hij dat dacht te doen, met spiegels en alles, ja, toen hielden

we allemaal van Jan Wolkers. Want hij heeft toch een kunststuk geleverd voor ons comité, hè. Zoiets moois. M'n vrouw was helemaal weg van hem. We zijn bevriend geraakt en toen de kleintjes geboren waren, vroegen we of we

David van Geens foto. Piet de Geus

een keertje de kinderen mochten komen zien. Ja, hoor, en ook het comité werd uitgenodigd. En vanaf die tijd hield m'n vrouw iedere veertien dagen telefonisch contact met ze over de kinderen.'

David van Geens heeft met hart en ziel voor het comité gewerkt. 'Het was werkelijk je leven geworden'. Aan waardering in eigen kring ontbrak het niet.

Hoe kon het anders. 'We waren geen vrienden, nee, we waren zusters en broers.

We hielden allemaal van elkaar. Vandaag de dag nog. 't Was familie geworden, want je had geen familie. Het comité is je familie.' Van buiten af werd het comité minder als een eenheid gezien. Van daaruit bekeek en bekijkt met het met de in de maatschappij gebruikelijke onderverdelingen. Dat steekt meer dan eens, juist bij het soort werk dat de 'gewone' leden van het comité, de 'werkpaarden', binnen het geheel verrichten.'

'Ik heb eens een keer formulieren ingevuld; we moesten ons nummer opgeven en waar we hadden gezeten, want we kregen allemaal een onderscheiding.

Als erkenning dat je in Auschwitz hebt gezeten en dat je na de oorlog veel werk hebt gedaan voor het comité. En dan heeft na een hele tijd onze voorzitter van de Poolse ambassade een medaille met het blauw-witte concentratiekamp streepje eraan gekregen. Dan denk ik: Waarom mogen de gewone, hardwerkende mensies ... die nooit zo op de voorgrond waren... nou niet eens een keertje bij de Poolse ambassade komen om zoiets in ontvangst te nemen. En dan kan de voorzitter wel zeggen: 'Oh, je kan hem van mij krijgen, hoor.' Daar gaat het niet om. Een onderscheiding kan ik op het Waterlooplein kopen voor twee kwartjes. Maar het is zoals de Jad Wasjem uitreiking; de erkenning dat er een paar Joodse mensen ondergedoken hebben gezeten. Dan denk ik wel eens: waarom krijgen wij nou niet eens die hele erkenning, een teken, weet je. 't Is misschien kinderachtig, maaar daar zit ik toch wel mee.'

Herbert Sarfatij

Ir \ £ > o r

a l

u

w

b

a

n

k

-

e

n

a

s

s

u

r

a

n

t

i

e

z

ke n .

a

21 vestigingen.

Fvan Lanschot Bankiers

Waar vind je nog een bank als Van Lanschot.

J

K A N T O O R : ' S - H E R X O G E N B O S C H ,

H O O G E

AB

S T E E N W E G

29, 073-15

3 9 11

Anne Frank HET ACHTERHUIS paperback f 24,90 gebonden f34,90 80 ste druk Miep Gies HERINNERINGEN AAN ANNE FRANK

Athenaeum Boekhandel een tuin in de wildernis

t

P

A N N E FRANK

paperback f24,90 gebonden 134,90 1 l e druk Anne Frank VERHAALTJES EN GEBEURTENISSEN UIT HET ACHTERHUIS paperback f19,90 3e druk

NIEUWSCENTRUM Athenaeum Boekhandel Spui 14-16, Amsterdam telefoon 0 2 0 - 2 3 3 9 3 3 / 2 2 6 2 4 8

Mies Bouhuys ANNE FRANK IS NIET VAN GISTEREN paperback f 17,90 4e druk DE DAGBOEKEN VAN ANNE FRANK (WETENSCHAPPELIJKE EDITIE) gebonden f69,50 3e druk

UITGEVERIJ BERT BAKKER

G :

t s

'Ook nu het ongeloof hoe zo een onvoorstelbare gebeurtenis in het licht van de wereldgeschiedenis was verbonden met zo'n nietig gehucht' door P.M. Brilman

Verslag doen van een reis naar de vernietigingskampen in Polen met het Nederlands Auschwitz Comité is een bijna onmogelijke opgave. Onmogelijk omdat zo'n reis zoveel indrukken, verhalen en emoties met zich meebrengt dat een poging daarvan iets op papier te zetten gemakkelijk kan mislukken.

Ik ging mee, allereerst als privé-persoon, als lang beziggehouden door de onvoorstelbare gebeurtenissen van destijds en in de tweede plaats als functionaris: Landelijk Officier van Justitie belast met de opsporing van oorlogsmisdadigers en andere politieke delinquenten uit de tweede wereldoorlog.

Laat ik maar meteen beginnen te zeggen dat de relatie tussen m i j n ambtelijke hoedanigheid en de kampen in Polen niet onmiddellijk naar voren springt. Die relatie zit anno 1990 eigenlijk alleen nog in het contact met overlevenden in het kader van een buitenlands rechtshulpverzoek; met name de Canadese justitie maar ook de Australische justitie vraagt zo af en toe o m getuigen te horen in verband met daar gevoerde procedures.

W e r k z a a m h e d e n in vogelvlucht Het is misschien goed o m in vogelvlucht aan te geven waaruit de werkzaamheden van de Landelijk Officier van Justitie Oorlogsmisdrijven tussen 1979 en nu hebben bestaan. Het bureau van de Landelijk Officier van Justitie Oorlogsmisdrijven w e r d in 1979 opgericht. Directe aanleiding waren de zaak Menten, de veroordeling door de rechtbank Roermond van een Nederlandse SS-bewaker in een kamp in Bobruisk (Rusland), de activiteiten van de Groninger Groep die de verblijfplaats van oorlogsmisdadigers opspoorde etc. Een van de eerste dingen die mijn voorganger, De Beaufort, deed was nagaan hoeveel mensen nog gesignaleerd stonden o m een tegen hen gewezen vonnis te ondergaan of hoeveel Duitsers en Nederlanders in aanmerking k w a m e n o m alsnog terecht te staan. Het onderzoek wees uit dat nog ongeveer 360 mensen op de lijst stonden o m hun straf uit te zitten. Verreweg de meesten w a r e n collaborateurs, bij verstek veroordeeld v o o r allerlei v o r m e n van hulpverlening aan de v i j a n d , variërend van het opsporen van verborgen radio's tot m o o r d en doodslag aan toe.

als vrijwilliger van de Suhnezeichen

'Elke plek hier heeft een eigen geschiedenis: hier w e r d een mens v e r m o o r d en daar w e r d een mens doodgeslagen', vertelt m e v r o u w Kladivova, die zelf enige jaren in het v o o r m a lig concentratie- en vernietigingskamp had gezeten, bij een rondleiding in Auschwitz-Birkenau.

M i j n naam is Knut Dethlefsen. Enkele weken geleden w o o n d e ik nog in het verre Sleeswij k, w a a r ik zojuist eindexamen had gedaan.

N u bevind ik m i j opeens in deze situatie. Alles is v o o r m i j veranderd, veel is m i j v r e e m d , maar dat bevalt m i j juist. Sinds kort zit ik m i d d e n in Polen, tussen Krakow en Katowice, in de kleine stad O s w i e c i m . Hier werk ik anderhalf jaar als

vrijwilliger bij de Aktion

Suhnezeichen Friedensdienste (ASF), in het Inter-

Uitlevering naar Nederland In de achter ons liggende jaren is geprobeerd o m deze de Bijzondere Rechtspleging veroordeelde personen uitgeleverd te krijgen. Vrijwel allemaal w o o n d e n zij in meesten hadden de Duitse nationaliteit aangenomen. standigheid maakte uitlevering meteen al onmogelijk.

Werken aan de toekomst

in het kader van naar Nederland Duitsland en de Die laatste o m In andere zaken

nationale J e u g d O n t m o e tingscentrum O s w i e c i m , dat exact tussen het o u d e stadje en het v o o r m a l i g e kamp ligt.

Ja, o p het o o r l o g s m o n u m e n t , het ex-concentratieen v e r n i e t i g i n g s k a m p Auschwitz-Birkenau heeft elke plek zijn eigen verschrikkelijke geschiedenis.

Elke vierkante meter herinnert m i j aan het wreedste hoofdstuk van de Duitse geschiedenis: A u s c h w i t z , het d i e p t e p u n t van de Duits-Joodse betrekkingen, v a n de Duits-Poolse betrekkingen, het dieptepunt van de menselijke geschiedenis in het algemeen. Overal zijn hier de sporen te v i n den van de v o l k e r e n m o o r d o p J o o d s e m a n n e n en v r o u w e n en de m o o r d op Polen, Sowjetkrijgsgevangenen, zigeuners en mensen v a n vele andere naties en groeperingen. Auschwitz, de meest onmenselijke en meest v o l m a a k t geplande misdaad ter w e r e l d , die zich ook in andere v o r m zou kunnen herhalen.'

g o l d e n w e e r a n d e r e u i t i e v e r i n g s b e l e t s e l e n . In h e t u i t l e v e r i n g s r e c h t g a a t h e t er zeer f o r m e e l a a n t o e e n h e t is n i e t m o g e l i j k o m d e g e l d e n d e r e g e l s d o o r n i e u w e w e t g e v i n g opzij te zetten.

D a n is er d e c a t e g o r i e v a n w a t ik m a a r n o e m : n i e u w e z a k e n M e n s e n d i e n o g n o o i t e e r d e r zijn v e r o o r d e e l d ; t e g e n w i e n o g e e n v o l l e d i g s t r a f r e c h t e l i j k o n d e r z o e k m o e t p l a a t s h e b b e n . V o o r b e e l d e n : d e al g e n o e m d e zake t e g e n d e k a m p b e w a k e r in B o b r u i s k e n d e zaak M e n t e n . S i n d s h e t b e s t a a n v a n d e L a n d e l i j k O f f i c i e r v a n J u s t i t i e O o r l o g s m i s d a d e n zijn er v i e r v a n z u l k e z a k e n g e w e e s t , w a a r o n d e r i n 1983 d e zaak t e g e n T a l e n s in M a a s t r i c h t e n i n 1 9 8 8 d e z a k e n t e g e n De R i j k e , k a p o in O m m e n , in t w e e v a n d e v i e r z a k e n is v e r o o r d e l i n g g e v o l g d , m a a r i n d e b e i d e l a a t s t g e n o e m d e zaken v o l g d e v r i j s p r a a k o m d a t het w e t t i g en o v e r t u i g e n d b e w i j s niet w a s geleverd.

N a r u i m v i j f e n v e e t i g j a a r b e p e r k e n d e j u r i d i s c h e m o g e l i j k h e d e n zich in w e z e n t o t h e t in h e t o o g h o u d e n v a n d e s i g n a l e r i n g s l i j s t . D i e lijst w o r d t elk j a a r k l e i n e r . N i e u w e z a k e n z o a l s h i e r v o o r b e d o e l d zijn er niet m e e r e n z i j n o o k n i e t m e e r t e v e r w a c h t e n . De e n i g e n i e u w e z a k e n d i e naar h u i d i g N e d e r l a n d s r e c h t n o g t e v e r v o l g e n z o u d e n z i j n , zijn z a k e n w a a r i n s p r a k e is v a n e e n m i s d r i j f t e g e n d e m e n s e l i j k h e i d e n d a t d a n in d e j u r i d i s c h e betekenis zoals g e f o r m u l e e r d in het kader v a n de N e u r e n b e r g s e p r o c e s s e n . H e t g a a t i n d i e z a k e n o m d a d e r s d i e e i g e n h a n d i g o f als directe o p d r a c h t g e v e r J o d e n , z i g e u n e r s , h o m o s e k s u e l e n of v r i j m e t s e laars de d o o d h e b b e n ingejaagd. r

Recente geschiedenis 'Groepen j o n g e Duitsers gaan al jaren naar deze en andere Poolse m o n u m e n t e n , o m zich enkele dagen lang met de Aktion S端hnezeigen in de geschiedenis te v e r d i e p e n . Zij w i l l e n die kunnen begrijpen. Vervolgens trekken deze groepen enkele dagen door Polen o m het land en de bevolking te leren kennen. In 1986 k w a m uit deze reizen het J e u g d O n t m o e t i n g s c e n t r u m voort. Poolse g r o e p e n , Duitse groepen en internationaal samengestelde groepen kunnen hier kennis maken en zich gezam e n l i j k v e r d i e p e n in de recente geschiedenis. Als v r i j w i l l i g e r b e k o m m e r ik m i j - s a m e n met m i j n Poolse en Duitse collega's - o m deze g r o e p e n . W i j p r o b e ren de g r o e p e n in h u n strev e n te o n d e r s t e u n e n . Sam e n overdenken w i j de geschiedenis, maar w i j w i l l e n het daar niet bij laten.

Auschwitz

foto

Koert

Broersma

Op reis in Polen A a n al d i e d i n g e n d i e h i e r v o o r s t a a n o p g e s c h r e v e n d e n k j e n i e t in d e e e r s t e p l a a t s als j e m e t n e g e n t i g g e l i j k g e s t e m d e n o p reis b e n t in h e t Polen v a n de v e r n i e t i g i n g s k a m p e n . O n d a n k s alles w a t je hebt gelezen en g e h o o r d overheerst het ongeloof. O n g e l o o f o m op de J o o d s e begraafp l a a t s v a n K r a k o w t e h o r e n d a t i n d e z e s t a d in 1939 o n g e v e e r zevenenzestig duizend Joden w o o n d e n , maar dat de Joodse religieuze g e m e e n s c h a p nu n o g m a a r t w e e h o n d e r d zielen telt, v o o r het g r o o t s t e d e e l o u d e r e n . O n g e l o o f a l s j e ziet h o e k l e i n h e t A u s c h w i t z - S t a m m l a g e r e i g e n l i j k w a s ; h o e d e o u d e P o o l s e k a z e r n e g e b o u w e n e r u i t zien a l s eigenlijk alle k a z e r n e g e b o u w e n en h o e e e n of andere w e g vlak langs het k a m p liep, zodat alles te h o r e n m o e t zijn geweest.

O n g e l o o f v o o r a l in B i r k e n a u . B i r k e n a u , d a t o p m i j d e m e e s t e i n d r u k h e e f t gemaakt. Onze voettocht naar het m o n u m e n t , m i d d e n door het k a m p , m e t eindeloze, eindeloze rijen barakken en vooral s c h o o r s t e n e n en o m h e i n i n g e n v a n p r i k k e l d r a a d . De d o o d s e s t i l t e e n d e k o u . De h o u t e n b a r a k b i j d e Rampe . D a n d e o n t r o e r e n d e p l e c h t i g h e i d b i j h e t m o n u m e n t .

Het stille, jonge bos rond de verwoeste crematoria IV en V. Op de terugweg het even opgesloten raken tussen het prikkeldraad dat na meer dan vijfenveertig jaar nog strak staat. De beruchte hoofdpoort die je van de foto's kent: het blijkt g e w o o n mensenwerk te zijn.

Stationnetje Ik voeg me bij de groep naar Sobibor. Vooral omdat de naam Sobibor met de vernietiging van een groot deel van het Nederlandse j o d e n d o m is verbonden Bij het zien van de f i l m Shoah van Claude Lanzmann was m i j het onbetekenende stationnetje van Sobibor ontzettend opgevallen. Ook nu het ongeloof hoe zo een onvoorstelbare gebeurtenis in het licht van de wereldgeschiedenis was verbonden met zo'n nietig gehucht.

Rechtsgang Vervolging en berechting van degenen die in Auschwitz, Sobibor en Trebhnka ellende over de mensheid stortten, heeft in Nederland niet plaatsgehad. K a m p c o m m a n d a n t Höss is in Polen berecht en in Auschwitz terechtgesteld. Een aantal van zijn ondergeschikten, ieder verantwoordelijk voor executies en voor deelname aan de selecties en de massavernietiging in Birkenau, is tijdens het zg. Auschwitz-proces in Frankfurt am Main, dat van 1963 tot 1965 duurde, veroordeeld. Bernd Naumann heeft in zijn boek Auschwitz, Bericht uber die Strafsache

Uit de bemoeienis met de geschiedenis van Auschwitz komt onze persoonlijke inzet voort o m ons in te zetten voor menselijkheid, vrede en mensenrechten.

Wij willen aan de toekomst werken door jonge mensen van verschillende nationaliteiten en wereldbeschouw i n g e n hier in Oswiecim elkaarte laten o n t m o e t e n , met het doel dat zij de gedachte aan verzoening en vriendschap mee naar huis nemen. Dit is ons streven, dat natuurlijk niet altijd in alle details klopt m e t de werkelijkheid.'

Nieuwe vriendschappen

gcyef Muika u.a vor dem Schwurgericht Frankfurt (Uitgeverij Fischer Verlagi verslag gedaan van het proces. Twaalf leden van het Duitse kamppersoneel van Sobibor zijn tussen 1965 en 1966 in Hagen berecht.

Eén pieegde zelfmoord, zes werden tot gevangenisstraffen veroordeeld en vijf werden vrijgesproken.

Het Nederlands Auschwitz Comité, de Steungroep en het Algemeen Pedagogisch Studiecentrum komt veel dank toe voor het organiseren van dtve indrukwekkende reis. Ik heb grote bewondering voor hen die terug durfden te gaan naar een plek waar zij ooit verschrikkelijke dingen beleefden Ik heb grote bewondering voor degenen die hun naaste faniihe m de kampen verloren en het opbrachten o m deze reis te ondei n e m e n ; ik hoop dat het goed met ze gaat.

Degenen die mee waren uit het onderwijsveld zal het niet moeilijk vallen om de boodschap uit te dragen: Nooit meer Auschwitz.

PM. Brilman

'In deze werkelijkheid heb ik mijn plaats gevonden. Ik ben hier gekomen o m m i j n standpunt over Auschwitz en het nationaal-socialisme nader te bepalen. Dit kan ik in de praktijk toepassen in het werk met de verschillende groepen, w a a r d o o r ik ook een andere kijk krijg o p de wereld o m m i j heen.

Het leven in Polen hoort daar voor m i j ook bij. Ik ben in een v o o r m i j nieuwe cultuur terechtgekomen en probeer die te begrijpen. Ik krijg ook de gelegenheid de adembenemende politieke en economische o m m e keer in Polen mee te m a ken. Bovendien heb ik de kans gekregen een groot aantal nieuwe v r i e n d schappen te sluiten en veel o p te steken.

De Aktion Sühnezeigen Friedensdienste heeft meer activiteiten dan het Internationale Ontmoetingscent r u m in Oswiecim. Ik ben maar één uit velen. Er werken nu honderd vijftig vrijwilligers achttien maanden in Israël, Noorw e g e n , Nederland, België, Frankrijk, Groot-Brittannië, Polen en de Verenigde Staten. De vrijwilligers werken aan een groot scala van projecten, variërend van

vervolg op pag. 27

'n AC HooWdorp- r 3.34734

2130 AC

c

250

SIMON SPEYER B.V.

na

MICHAﾃ記 PAPPIE MAKELAARDIJ O.G.

Alphen aan de Rijn IMPORT - EXPORT

Hogeweg 10,1098 CB Amsterdam. Tel. 020-6655606*

S. EMMERING ANTIQUAAR polak roodhart uylings

=

b

s

t..\

PRENTENVERKOPER

Nieuwezijdsvoorburgvval

makelaars in assurantiﾃｫn B.V.

1012 R V A m s t e r d a m

Stroombaan 4 - 1181 VX Amstelveen Postbus 608 - 1180 AP Amstelveen Telefoon (020) 437111 *

Tel. 0 2 0 - 2 3 1 4 7 6

304

Telefax (020) 457 084

nva ' f ' lid

JUDAICA: BOEKEN EN PRENTEN

Een uitzonderlijke collectie sieraden in goud, met of zonder diamant, in elke prijsklasse, maar ook wereldmerken als Rolex, Cartier, Ebel, Baume & Mercier en Gucci vindt u bij:

AMSTERDAM DIP^WOND CENTER Rokin 1-5, 1012 KK Amsterdam. Tel. 0 2 0 - 2 4 5 7 8 7 .

Weerzien en doorgeven door Jacques I. Furth Samen organiseerden het Algemeen Pedagogisch Studiecentrum en het Nederlands Auschwitz Comité de twee-jaarlijkse reis naar Poolse concentratiekampen. Ons reisgezelschap telde negentig oudere en jongere volwassen, bewuste mensen. Er waren er die zich een duidelijker beeld wilden scheppen en ook die direct of indirect verbonden waren.

Vol gespannen verwachtingen waren allen.

Op de vlieghaven van Warschau werden wij door twee Engels sprekende gidsen verwelkomd. Enkelen van ons die met de vorige reis mee waren, begroetten en kusten een van de twee allerhartelijkst. En terecht, want beiden waren als goede broers die al onze wensen probeerden te vervullen en al onze vragen te beantwoorden.

Oud-Auschwitzer Waarom ik voor de zoveelste keer meeging? Min of meer omdat ik een der steeds minder overlevende Auschwitzers ben. Van bijna twee-eneen-half jaar concentratiekamp-leven heb ik meer dan een halfjaar in het Auschwitzlager gesleten. Ik kon van mijn ondervinding vertellen en vragen meestal beantwoorden. Enige herdenkingskranten kwamen daarbij goed van pas.

Om een variant te bezigen op een zin in De Bron van Mitchener: 'Hij die de Tora kent en er anderen niet in onderwijst is als een enkele rode klaproos die bloeit in de woestijn.' Tenslotte was het prettig om met Annetje Fels, onze voorzitter en leidster van de groep, op te trekken. Van zelf moet ik dan denken aan het vele malen samenzijn met Eva, mijn nu al meer dan twee jaar geleden overleden vrouw, de secretaresse van ons comité, die altoos samen met Annetje op de bres stond.

De t w e e d e d a g Een kleine groep van ons gezelschap begeleidde ik door het (stief)moederlager Auschwitz. Bij vorige bezoeken aan het kamp liep ik er graag alleen doorheen. Weliswaar was het enerverend er als een vrij man rond te kunnen lopen. Gaan en staan waar ik zelf maar wilde. Destijds bleven wij zo ver mogelijk verwijderd van al degenen die je maar zouden kunnen betrappen op in hun ogen ongepermitteerde gedragingen en van de stroomdraad, waarachter de wachtposten ons beloerden. Ik voelde mij daar een overwinnaar, van minder dan een P y r r u s overwinning.

Ik heb eigenlijk veel te weinig met mijn trouwe groepje doorgenomen of laten zien, zoals bijvoorbeeld de kleine oorspronkelijke gaskamer met nog enkele cyclon B gasbussen achter de crematoriumovens; de speciaal opgerichte galg waaraan mede de commandant Höss levend aan een draad heeft gehangen.

Verder het weer een beetje opgeknapte zwembad, maar daarover konden zij het verhaal lezen in een der voornoemde bladen, en diverse tentoonstellingsbarakken. Zoals daarin kamergrote vitrines met brillen, protheses, duizenden kinderschoentjes en Holzschuhen, waaronder de sneeuw duimendik in klonten bleef plakken die velen het leven gekost hebben. Met koffers, waarop naam, geboortedatum, volledig adres, van baby's en bejaarden. Kortom alle leeftijden. Ze liggen er, nog altijd gereed om er de terugreis naar hun woonsteden mee te maken. De Tallitot, gebedsmantels. In het kamp kwam het voor dat, om te beledigen natuurlijk, ondergoed verstrekt werd dat van de gebedsmantels gemaakt was. Als het in handen van vrome Joden kwam, vernietigden zij de 'schone' gaven. Ik weet niet of deze dappere mannen aan iets anders

werken met randgroepen tot deelnemen aan vredesorganisaties.

Ikzelf zal nog meer dan een jaar in het Internationale Ontmoetingscentrum voor de jeugd werken en hoop er ook een Nederlandse groep te mogen ontvangen.'

Knut Dethlefsen vertaling en bewerking: ET/DM Nadere inlichtingen over het Internationale Ontmoetingscentrum kunnen worden ingewonnen bij de In-

ternationale Jugendbegegnungsstelle, M D S M , ul. Legionow 1 , PL-32-600 Oswiecim, Polen.

'Elk woord dat je uitspreekt krijgt een andere dimensie ais je eenmaal de Polenreis gemaakt hebt' door Theo Veldhuis De reis zit erop. Zoals te verwachten was: emotioneel. De terugkomst geeft een onwerkelijkheid aan. Het teven gaat door, je collega's en leerlingen gaan vragen stellen, terwijl jij net deelgenoot gemaakt bent van de geestelijke toestand waarin Joodse oorlogsslachtoffers en hun kinderen en kindskinderen verkeren.

Toen mijn vrouw mij van Schiphol afhaalde, was mijn eerste reactie: "Het komt nooit meer goed!" Ondanks de bevrijding die bij sommigen gevoeld werd, bij het bezoek aan de concentratiekampen waar eens zijzelf vast zaten, waar hun familie is omgebracht, is er ook een geweldige haatte bespeuren jegens hen die hun dit hebben aangedaan. Dit gaf mij een zeer bedrukt gevoel, bij terugkomst van de reis.

\*'- sclg van pag. 27 Leraar geschiedenis r

D e r e i s bestond uit een bez o e k a a n Auschwitz, Birken a u en S o b i b o r . Een reis w a a r a a n ik als leraar geschiedenis mocht deelnem e n , nadat ik door het Herinneringscentrum Westerb o r k o p de hoogte gebracht w a s van het bestaan en het d o e l van de reis. Over de d e e l n a m e werd snel beslot e n . M i j n jaarlijkse gang naar W e s t e r b o r k , waar ik mijn l e e r l i n g e n en ook de begeleid e n d e collega's op de plek z e l f op te hoogte probeer te brengen van de geschiedenis v a n K a m p Westerbork, gaf b i j m i j de wens ooit eens het e i n d s t a t i o n van de trein die uit Westerbork vertrok, te bezoeken, leder jaar word ik i m m e r s weer geconfronteerd met hoe emotioneel de geschiedenis van de plaats z e l f kan zijn.

D r e n t h e , en vooral de omgev i n g van het voormalig k a m p Westerbork is niet los t e m a k e n van de trein uit W e s t e r b o r k . Op de plek waar e e n s K a m p Westerbork was, v i n d t dan ook een ontmoet i n g plaats tussen kinderen v a n ouders met een oorlogsverleden en kinderen die v o o r het eerst in aanraking k o m e n met het verhaal dat v a s t zit aan de geschiedenis v a n het kamp. Elke keer als zo'n ontmoeting plaats vindt w o r d je geconfronteerd met mensen die w e l over de oorl o g willen praten, maar om verschillende redenen daaro v e r niet kunnen praten.

V a n a f het m o m e n t dat ik in h e t vliegtuig zat, richting W a r s c h a u en Krakow, werd ik deelgenoot gemaakt met h e t verhaal achter deze reis.

Er werd een tipje van de s l u i e r opgelicht van iemands prive-leven. Iemand legde m i j uit w a t de functie is van d e steentjes die op elke dierb a r e plaats worden neergel e g d . Het w e r d mij al snel d u i d e l i j k dat niet het vliegt u i g , m a a r de trein nog s t e e d s richting Polen voortdendert.

w i s t e n t e k o m e n . En d a n d e g r o t e v i t r i n e m e t d e v e r s c h r o m p e l d e , v e r p i e t e r d e g r a u w g r i j z e haren. W i e d a a r v a n e e n plukje t e n t o o n stelt h e t is t e d r o e f g e e s t i g o m h e t e e n l a c h e r t j e te n o e m e n - o n t g a a t v o l k o m e n de a f s c h u w e l i j k e a c h t e r g r o n d .

Onze eerste kranten In e e n o n z e r a l l e r e e r s t e k r a n t e n ( 1 9 5 7 ) g a f ik e e n k l e i n v e r s l a g v a n d e f i l m Nacht und Nebel. B I J h e t w e e r z i e n v a n d e v i t r i n e m e t h e t a f g e k n i p t e h a a r g a f ik m i j n e r v a r i n g w e e r .

H e t w a s e n i g e d a g e n v o o r d e e v a c u a t i e (18 j a n u a r i ' 4 5 ) u i t A u s c h w i t z , b i j de n a d e r i n g v a n d e Russen. Het w a s Pools k o u d , m a a r v o o r deze klus w e r k t e ik g e l u k k i g i n d e z . g . Lederfabrik.

Daar l a g e n h o n d e r d e n w i t t e p a k p a p i e r e n b a l e n v a n elk o n g e v e e r t w i n t i g liter. D i e w a r e n b o o r d e v o l m e t a f g e k n i p t v r o u w e n h a a r . M e t n o g e e n m a n m o e s t ik d i e b a a l t j e s v e r s t o u w e n en bij de p o o r t klaarleggen v o o r aflevering aan de kopers, textielfabrikanten.

H e t h a a r t o e n w a s v e e l k l e u r i g e n d i e p g l a n z e n d . Er s t a k e n h i e r e n d a a r n o g k a m m e t j e s en m e t kleurige g l i m m e r g l a a s j e s bezette speltjes in. Ze h a d d e n d e m o e i t e n i e t g e n o m e n d i e er u i t t e h a l e n . H a a r o o k v a n h a a r m e t w i e ik d e e n i g e b u i t e n l a n d s e r e i s , v a n W e r s t e r b o r k n a a r B i r k e n a u , het inferno heb gemaakt. ' A c h . . . . D a t is n i e t t e f i l m e n ' , zo e i n d i g d e m i j n v e r h a a l .

M e t m i j n v o l g e l i n g e n k w a m ik o p d e b i n n e n p l a a t s t u s s e n d e b a r a k k e n t i e n e n elf. L i n k s b l o k t i e n , h e t v r o u w e n p a v i l j o e n , w a a r G l a u b e r g m e t z i j n

Auschwitz

foto

Koert

Broersma

t r a w a n t e n o p e r e e r d e e n e x p e r i m e n t e e r d e . De r a m e n w a r e n m e t h o u t e n schotten geblindeerd. Wat binnen plaatsvond kon geen daglicht velen.

R e c h t s , b l o k elf, w a s h e t 8unkerblock en een hoge m u u r achter de plaats v e r b o n d de beide barakken. Het m i d d e n g e d e e l t e d a a r v a n heeft als f u s i l l a d e p l a a t s g e d i e n d . Het g e l d t a l s e e n s o o r t b e d e v a a r t p l a a t s , w a a r bezoekers kaarsen o n t s t e k e n e n b l o e m e n n e e r l e g g e n . Bij de o n t h u l l i n g van het Nederlandse blok d o o r m i n i s t e r Til Gardeniers, w a s Chaja, Annetjes dochter, m e t ons m e e . Zij h a d geen b l o e m e n en o o k geen k a a r s e n b i j z i c h . T o e n h e e f t zij h a a r g o u d e n k e t t i n k j e m e t Mageen David a a n d e m u u r g e h a n g e n . Ik d e n k d a t m a a r w e i n i g J o d e n d e ' e e r ' t e b e u r t is g e v a l l e n a a n d i e m u u r t e z i j n d o o d g e s c h o t e n .

Ik l e i d d e m i j n m e n s e n d o o r b a r a k elf, h e t z o g e n a a m d e Bunkerblock en vertelde:'Van het transport Westerbork-Birkenau eind maart ' 4 4 w e r d e n d e v i j f h o n d e r d m a n n e n , w a a r o n d e r ik, o p d e b o v e n v e r d i e p i n g v a n b l o k elf i n g e k w a r t i e r d . D o o r d e v e e l t e g e r i n g e r u i m t e m o e s t e n w i j d e i n s t a p e l b e d d e n (drie kribben b o v e n elkaar en een tachtig c e n t i m e t e r breed). Als je geluk had w e m e t t w e e en anders m e t drie v o l w a s s e n

m a n n e n in zo'n kotje in slaap gesust. En dat lukte, hoe dan ook, w o n d e r w e l . Appèl en luchten deden w i j o p de reeds g e n o e m d e binnenplaats. In de hoek bij de fusillademuur lag destijds een galg, klaar v o o r het gebruik.'

'De eerste dag, bij het luchten, hoorden w i j fluister-stemmen van achter de schotten. Dichterbij gekomen bleken het s t e m m e n te zijn van Hollandse v r o u w e n die contact met ons zochten. Door dit zich kruisende gefluister herkenden een neef en een nicht elkaar. W i j wisten toen n o g niet w a t deze v r o u w e n al hadden moeten doorstaan en nog moesten d o o r m a k e n . Ze spoorden ons aan flink te blijven (lijfspreuk, door dik en dun). Die v r o u w e n die inwendig verminkt waren spraken ons m o e d in w a n t het einde (welk?) w a s niet meer veraf.'

Met m i j n mensen liep ik door de keldergangen langs de cellen in blok elf.

Daarin w e r d e n zowel de Haftlingen als SS-militairen opgesloten. Ik vertelde dat ik die cellen van soldaten, wanneer zij ze verlaten hadden, schoongemaakt had en er een w e l k o m e bijvoeding had genoten, van achtergebleven oudbakken kuchkorstjes. Bij de Stehbunkers, lage smalle kooien, w e r d e n mijn volgers stil toen ik uitlegde dat in die getraliede hokjes soms vier gestraften in v e r w r o n g e n halfgebukte houding hangend moesten proberen de nacht door te komen. De volgende dag moesten zij dubbel hard in het s t r a f k o m m a n d o werken. Ik heb een vriendin in Israël die in vier jaar kamptijd ook deze remedie heeft doorgemaakt. Ongelofelijk, onvoorstelbaar, zelfs voor m i j bij het weerzien van al die eng bemeten plaatsen.

Het klooster Vanuit de bovenverdieping w a s op een grasveld een hoog opgericht houten kruis te zien. Twee nonnen reden er m e t kruiwagens. Zakken cement en bouwstenen lagen aan kant van het terrein te wachten o p volvoering van de plannen.

Het joodse blok no.27 kan als een dependance van Jad Wasjeem w o r d e n b e s c h o u w d . Met extra belangstelling en ontroering w e r d het tentoongestelde door de mensen o p g e n o m e n . Voor m i j is het jongetje met de grote pet en opgestoken handjes van overgave, een foto als van Roman Vishniac, het s y m b o o l van de deportaties.

Barak 2 1 , de v o o r m a l i g e Haftlinge Krankenbau Chirurgische Abteilung (Eintritt Verboten), in Pawiljon Holanda herschapen, betraden w i j nu o n g e h i n d e r d . De tentoonstelling, waarvan de replica zich in het Herinneringscentrum Westerbork bevindt, t o o n t ons het Joodse leven in Nederland vier eeuwen lang. Het laatste beeld geeft o p l u c h t i n g : een meisje dat hoepelend de toekomst tegemoet snelt.

Toch ook jolijt Na het kampbezoek en een maaltijd in een naburig restaurant waar ons onder andere borsjtsj - een heerlijke traditionele bietensoep die bij de J o d e n de Rode Zee symboliseerde - w e r d geserveerd, gingen w e weer terug naar ons hotel in Krakow. In de bus, waar intussen een sfeervol duister w a s ingetreden, raakten w i j in een ontspannen s t e m m i n g . W i j kampmensen vooral vertellen m o p p e n en kwinkslagen alsof w e napret hadden van een gezellige samenkomst. 's A v o n d s bij het napraten over de bewogen dag n o e m d e ik tegenover Ed van Thijn onze uitbundigheid een medicijn. ' N u ' , a n t w o o r d d e h i j , 'Ik heb er ook van i n g e n o m e n . '

Brezinka (Birkenau) De volgende dag op w e g naar Birkenau. Dezelfde vriendschappelijke v e r b o n d e n h e i d . In Auschwitz, een paar kilometer voor Birkenau, w e r d even gestopt. Annetje en J o o p hadden bestelde boeken af te handelen.

Een paar mensen en ook ik stapten mee uit. Er w e r d een kwartier uitgetrokken v o o r het o p o n t h o u d . Ik spoedde m i j naar Block 24, het v o o r m a l i g e Puff, (bordeel), w a a r i n het archief o p g e n o m e n is. Het w a s er ontzettend druk. Er waren mensen met lange lijsten ter informatie over niet t e r u g g e k o m e n familieleden. Ook ik w a s op hetzelfde uit. Ik had er nooit aan getwijfeld dat Fietje daar gebleven w a s . Al had ik haar na de vervolg op pag. 31

Buitenstaander Niet de verlaten vlakten, of de soms erg toeristisch aandoende bezoeken van grote \ groepen schoolkinderen, (er | stond notabene een bordje \ Sightseeing Tours in het l concentratiekamp Birkenau!) brachten mij het gevoel aanwezig te zijn op de plaatsen waar zoveel oorlogsleed is geweest. De ge- ' sprekken, de tranen, de emo-, tionele agressie, de steen- < tjes, het lopen over de rails | en de treurige voettocht j richting het monument waar j het Kaddisj gezegd werd, de-; den mij beseffen dat deze reis een grote emotionele waarde zou krijgen. Het kan een mens veranderen.

Vaak voelde ik mij een buitenstaander. Ik ben immers een kind van na de oorlog i van niet-joodse afkomst.le- j mand die vanuit zijn functie | wel het oorlogsverhaal ver- \ telt, maar nooit echt het oor- ? logsleed kan overbrengen.

Het deed mij dan ook ontzettend goed dat er mensen waren die je betrokken in hun wereld en soms de ar' men om je schouder legden ; op momenten dat je het ge- \ voel kreeg buitenstaander te zijn. ;

De hartekreet die Annetje Fels op een voorbereidende dag in Amsterdam slaakte, dat we na deze reis als vrienden uiteen zouden gaan, werd op zulke momenten voor mij ai werkelijkheid. De veriaten vlakten die je bezocht kregen daardoor een extra emotionele dimensie, Iets dat je nooit vergeet.

Nooit meer Auschwitz! is niet alleen maar een opvoedkundige kreet, die ik mijn leerlingen meegeef.

Nooit meer Auschwitz! is een hartekreet geworden.

'

\ j ] ] \ ;

'

Invalshoeken De gemêleerde samenstelling van de groep gaf mij ook de mogelijkheid het aangedane oorlogsleed vanuit verschillende invalshoeken te ervaren. Zo kwam ik regelmatig in gesprek met men-

j * ! i \

KEESINGS HISTORISCH ARCHIEF Al vanaf 1931 levert Keesings Historisch Archief betrouwbare informatie over politieke, sociale en e c o n o m i s c h e feiten en gebeurtenissen wereldwijd.

G e b a s e e r d o p b e t r o u w b a r e b r o n n e n : 's w e r e l d m e e s t t o o n a a n g e v e n d e p e r s b u r e a u ' s , d a g - e n w e e k b l a d e n uit b i n n e n - e n b u i t e n l a n d .

K e e s i n g s H i s t o r i s c h A r c h i e f v e r s c h i j n t in m a a n d e l i j k s e e d i t i e s v a n t e l k e n s 7 2 p a g i n a ' s . D e z e w o r d e n o p g e b o r g e n in e e n l u x e o p b e r g b a n d , a a n g e v u l d

met

een jaarindex.

Een abonnement

op Keesings

Historisch Archief kost ƒ 250,- inclusief

de

o p b e r g b a n d , d e j a a r i n d e x e n BTW. O u d e j a a r g a n g e n zijn n o g s t e e d s v e r k r i j g baar, ook o p microfiche.

B e l o n s v o o r m e e r i n f o r m a t i e of e e n a b o n n e m e n t : 0 2 0 - 5 6 4 1 2 2 2 .

Keesing Uitgeversmaatschappij

B.V.

Afdeling Abonneeservice Postbus 1118 1000 BC Amsterdam

Bekouw Mendes.

Assurantiemakelaars voor Nederland en de wereld.

Bekouw Mendes Gebouw Amstel Poort, Mr. Treublaan 7, 1097 DP Amsterdam, Postbus 3863, 1001 AR Amsterdam Tel.. 020-5607777 Telex. 11699 bemgnl. Telefax 020-6681940

VRkJ

NEDERLAND

't Zijn weer tijden om Vrij Nederland te lezen 10 weken voor ƒ 2 7 , 5 0 Bel gratis 06-0220660 Met de complimenten van

AMSTEL DIAMONDS

Amstel 208 1017 A H

Amsterdam

vervolg van pag. 29 oorlog vele malen in de stad op het filmdoek gezien. Ik wist het i m m e r s : zij en miljoenen met haar. Wat w i l d e ik uitvorsen? Of zij er vrede mij heeft gehad, dat zij haar kind in v r e e m d e handen had gelegd?

Ik w e r d vlug geholpen, o m d a t ik aantoonde dat ik een o u d - Auschwitzer w a s en dat ik maar naar ĂŠĂŠn persoon k w a m informeren. En die gegevens w a r e n de volgende: Sophia Furth naar Auschwitz via Westerbork 25

vervolg van pag. 29

sen die vanwege hun werk deze reis eens wilden maken. Of het nu een arts was, die zich dagelijks bezig houdt met burgeroorlogsslachtoffers, of een officier van justitie die als taak heeft oorlogsslachtoffers op te sporen, steeds weer werd het duidelijk dat anno 1990 de tweede wereldoorlog nog steeds een realiteit is. De opdracht die je hebt om het verhaal van leed door te vertellen, opdat dit nooit meer gebeurt, is er niet eenvoudiger op geworden.

De ellende waarmee je geconfronteerd werd, moetje eerst zelf verwerken. Alleen met hen die zichzelf oorlogsslachtoffer noemen, zou ik deze reis opnieuw kunnen beleven. Voor het verwerkingsproces is dat goed.

De reis is gemaakt. Maar thuis blijf je met je belevenis* sen zitten. Eigenlijk zijn er maar een paar mensen die zich emotioneel betrokken voelen bij je verhaal. Vaak moet ik terugdenken aan de dagen waarop wij de concentratiekampen bezochten.

Elke volgende dag werd ei* gentijk triester. Ondanks de zon die scheen, op het moment dat we Sobibor bezochten, zie ik nog steeds de emotionele uitbarstingen van ook de tweede generatie joodse slachtoffers voor me.

Hoor ik het Kaddisj. En dan, in die stilte op het moment dat we voor de asheuvel stonden, die trein , dat fluitsignaal....! Het is een realiteit, letterlijk en figuurlijk: de trein rijdt nog steeds!

Tegenstrijdige vragen foto: Theo Veldhuis

maart 1944. Nr. 76085. 4 september 1944. De laatste registratie m o n d e l i n g meegedeeld. Dat w a s al. Drie dagen voor haar zeven en dertigste verjaardag. Meer geslagen dan ooit in enig kamp sukkelde ik naar de geduldig wachtende mensen bij de bus terug. Ik kon nauwelijks een huilbui onderdrukken. Geen enkel w o o r d of gebaar van protest.

Liefdevol namen zij mij in hun m i d d e n . Van Brezinka van deze keer verder niets dan dat Fietje, en de miljoenen w e l en niet geregistreerden, in deze poel van modder en ellende is verdwenen.

Vele Poolse schoolgaande kinderen bezoeken de diverse kampen.

Een ervaring rijker! Maar ook een wereld vol met tegenstrijdige vragen. De ervaren emotionele (soms agressieve) uitbarstingen van menig groepslid hebben daartoe geleid. Hoe moeten wij, ik, omgaan met dit verdriet, met deze geschiedenis? Hoe kunnen de tweede en derde generatie kinderen van joodse oorlogsslachtoffers, het vervolg op pag. 32 31

vervolg van pag. 31 ellendige oorlogsverleden van veel familieleden verwerken, als die dat zelf niet kunnen?

Hoe moet ik omgaan met mijn leerlingen, die voor elke Duitser die zij tegenkomen het woord Mof klaar hebben? Hoe moet het met de schuldgevoelens van de jonge Duitse generatie die steeds weer geconfronteerd wordt met het nazi-vërleden van hun volk? Hoe moet het met die kinderen die hun identiteit ontdekken en ervaren dat dit hen ook niet gelukkiger maakt? Hoe moet ik omgaan met het fanatisme waarin veel jongeren geraken die zich betrokken voelen met Israël en haar toekomst? : Vele vragen, waar zomaar geen antwoord op te geven is. Bovendien, wat kan jouw verhaal bij een ander niet oproepen? £ifc woord datje .uitspreekt krijgt een andere dimensie als je eenmaal deze Polen-reis gemaakt hebt. De zin en het nut van een doordachte en zorgvuldig opgestelde Sjoa-educatie is mij duidelijk geworden. De school waaraan ik werk, zal dan ook trachten gestalte te geven aan de opdracht het verhaal van de Sjoa door te vertellen, opdat we een ieder duidelijk kunnen maken: Nooit meer Auschwitz!

vervolg van pag. 31.

Zij gaan net zo kleurig gekleed als de leerlingetjes bei uns. Of zij ook de duurste merken van elkaar afkijken en willen, weet ik niet. Zij gedragen zich gedisciplineerd.

Een afgelegen stationnetje Het merendeel van het gezelschap ondernam de volgende dag de lange bustocht naar Sobibor. Aanvankelijk door een heuvellandschap vol najaarssomberheid. Enige druilerige buitjes afgelost door een zonnetje dat door matglas leek te schijnen en w e bereikten in de m i d d a g het stationnetje in Sobibor. Te voet g i n g e n w i j verder. Het pad leidde door een groot deel van enige jaren jonge aanplant, v o o r het overige door een streek gelijke de nog ongerepte natuurgebieden van Drenthe. Carry, in w o o r d en daad een lid van onze steungroep, had m i j een a r m gegeven, zoals de vorige dag in Birkenau, toen ik haar zorg en gezelschap hard nodig had.

V r o u w m e t kind Te m i d d e n van een open ruimte stond een e n o r m h o o g opgericht standbeeld. In haar a r m e n hield zij haar gedode kind, levenlozer dan de g e h o u w e n steen. Je hield op met ademen wanneer je tegen dat zeker zeven meter hoge stenen beeld opkeek. Op haar gelaat lagen de spieren als koorden gespannen van uitgekreten w o e d e en verdriet. Nog stiller liepen w i j verder. W i j k w a m e n aan de grafheuvel. Een w i j d uitgestrekte terp, een berg van de as van onder andere negentien treinen van uit Nederland aangevoerde, verbannen, verbrandde J o d e n . Sonny, onze rabbijn, droeg huilend de gebeden voort terwijl w i j aan het graf stonden van hen allen.

Op de terugweg naar de bussen beet ik Carry toe.'Misschien had het een of andere m u s e u m w e l een schoteltje van die as ten t o o n willen stellen.'

As ook van mijn toen nog geen dertig jaar oude zuster, met m a n en dochtertje bedrogen en verkocht door hun onderduikadressen in Breukelen. Terug van de onbetrouwbare adressen vertelde m i j n zuster Femmetje dat haar dochtertje Mirjam al zo ingeburgerd w a s in B. dat zij o p klompjes meegespeeld had met de kinderen op straat.

Wat heerlijk als je Gods w i l kan verstaan.

Terug, w a c h t e n d o p de anderen k w a m een priester en leraar, een van onze reisgenoten, bij m i j staan. 'Wilt u geloven, mijnheer Furth, dat er een soort vredig gevoel over m i j k w a m , daar aan die grafheuvel?' Zijn w o o r d e n waren zeker als troost bedoeld. Ik a n t w o o r d d e : 'Bij m i j juist een hoe langer hoe meer OPSTANDIG.' Jacques I. Furth

Zakelijk gegeven Verhalen die ik van de hand ivan*JJJFttrth, J.Schelvis en - anderen gelezen heb, moeten worden doorverteld. Dè eenmaal vastgetegde verhalen mogen noort verloren' • gaan. We moeten voorkomen dat deze afschuwelijke oorlogsgeschiedenis ontdaan wordt van emoties en , vervalt tot een zakelijk gegeven. Het is niet mijn bedoeling medelijden bij de leerlingen op te roepen, maar een medeleven opdat er beseft wordt welk een realiteit het verleden anno 1990 nog kan hebben.

Theo Veldhuis leraar geschiedenis, Beilen

KOSJER O.R.T. IJS IN MELKKOST OF MINNICH/PARVE DAGELIJKS GEOPEND VAN 10.00 TOT 22.00 UUR (OOK ZONDAGS)

1!5RAËL

Trouw houdt je betrokken.

V e r z a m e l t U al d e p o s t z e g e l s v a n 'Het lan d v a n d e Bijbel'?

Op 12 december 1990 verschijnen er de volgende postzegels:

PHIWTEIY

?

,

K

DAY^^^^l?

1

0

B J ;

MAIN POST OFFICE BUILDING VAFO

1 waarde van NIS. 1,90 ter herdenking aan Z. Jabotinsky, 2 waarden-NIS. 1,10 en NIS. 1,20in de definitieve serie 'Architectuur in Israël' voorstellende de eetzaal van Kibboets Tel Yosef en een appartementenflat te Tel-Aviv, 3 waarden elk van NIS. -,60 'Computer spellen' en 1 waarde van NIS. 1,20 'Dag van de Filatelie'.

Deze postzegels zijn ook op smaakvolle eerste dag omslagen verkrijgbaar.

\

Gratis de Hebreeuws-Engelse beschrijvingen van deze uitgiften of de Nederlandse vertaling daarvan.

Vraagt Uw handelaar naar deze en andere postzégeluitgiften van Israël!

Voor inlichtingen: Israël Filatelistisch Agentschap voor de Benelux, Postbus 11 4255 ZG Nieuwendijk NB. Tel. 01834-2254 Telefax 01834-2508

50 Jaar geleden: de Februaristaking 1941.

Lees nu het machtige epos over deze unieke verzetsdaad:

Theun de Vries FEBRUARI 1 9 4 1 In drie delen beschrijft deze roman de gebeurtenissen die zich in februari 1941 in Amsterdam afspeelden.

Theun de Vries ontving mede hiervoor de P.C. Hooftprijs 1962.

Drie gebonden delen, samen 1280 blz., compleet ƒ 75,In iedere boekhandel

voor het goede boek naar

BOEKHANDEL VAN ROSSUM beethovenstraat 31-33 1077 hm amsterdam tel: 662.0452

Voorzichtig genietend van een nieuw parfum valt u voor een mooie leren tas, een paar gedessineerde panty's en een zijden das voor uw man. Dan loopt u verder om dat kadootje te kopen voor uw jarige dochter. li ontdekt elke keer e e n andere

de Bijenkorf (3T)

Bijenkorf,