Auschwitz Bulletin, 1992, nr. 01 Januari

Jan ter Laak, secretaris Pax Christi Nederland:

"In mijn werk voor de vredesbeweging ontmoet ik veel mensen. In Nederland, in Oost-Europa, maar ook in de Derde Wereld. Mensen die zich ieder in hun eigen samenleving en op hun eigen manier inzetten voor vrede, mensenrechten en een rechtvaardiger samenleving.

Deze contacten zijn zeer inspirerend voor mij; de verhalen die ik hoor zeer motiverend. Ze bevatten echter vaak een dringend appèl: help ons in onze moeilijke strijd en steun vooral geen regimes die mensenrechten schenden.

U kunt daarbij helpen. Door gewetensvol om te gaan met uw geld.

Een prima manier daarvoor is te gaan sparen bij de ASN Want de ASN doet verantwoorde zaken met uw geld.

En biedt u met de Rente-Solidariteitsrekening een uitmuntende mogelijkheid om het werk van Pax Christi te steunen."

De ASN is een principiële spaarbank. De ASN gelooft in eerlijk delen. In eigen land, maar ook over de grenzen. De ASN belegt spaargeld selectief met een open oog voor mens en milieu. Zij steunt tal van maatschappelijke organisaties en ontwikkelingsprojecten. En dat gaat niet ten koste van uw rente.

Als dat naar uw smaak is, open dan ook een spaarrekening bij de ASN. Dan krijgt u een prima rente. Zonder bijsmaak.

De ASN. Een bank die uw geld geen geweld aandoet.

Als u nu een spaarrekening opent bij de ASN met een eerste inleg van tenminste f 50,-, ontvangt u f 7,50 welkomstpremie.

ALGEMENE SPAARBANK VOOR NEDERLAND

geeft rente zonder bijsmaak Telefoon 0 7 0 - 3 5 6 9 310/311

Naam Adres Postcode Woonplaats Wenst vrijblijvend nadere inlichtingen over * • Girosparen - Voor girorekeninghouders • Depositosparen - Éénmalige inleg met vaste looptijd • Bank-Girosparen - Voor bank- of girorekeninghouders • Bedrijfssparen - Met premie van uw werkgever • Rente-Solidariteitssparen - Kiezen voor delen • FNV-sparen - Voor FNV-leden Voor jongeren van 0 tot 18 jaar Aankruisen wat u wenst • Vroeg-Bijsparen

Lr

Zenden in envelop zonder postzegel aanASN, Antwoordnummer 2501 WB Den Haag.

Bellen kan ook: 070 - 3569 310/311

36e jaargang, nr. 1, januari 1992. Verschijnt 5x per jaar

een uitgave van het Nederlands Auschwitz Comité, postbus 53142,1007 AC Amsterdam

Auschwitz Bulletin 1492: vijf e e u w e n later Vijf eeuwen, een half millennium geleden werd een nieuwe wereld ontdekt - die nu voor een groot deel derde wereld blijkt. De Middellandse Zee, vanouds de wereldzee, begon een binnenwater te worden en is dat sindsdien gebleven.

De Portugezen, zelf bewoners van de oceaankust, volgden die kust zuidwaarts om zo over zee de zeer oude wereld van Zuidoost-Azië te bereiken. De Canarische eilanden en Madeira waren toen al bezocht.

In 1492, het jaar dat Granada, de laatste Moorse, islamitische sterkte, in Spaanse handen en dus in die van de Inquisitie viel, kon Columbus naar de West varen - tot in China, naar hij meende en hoopte.

De katholieke koningen Ferdinand en Isabella vierden hun overwinning op de Islam door eerst de Joden en dan de Moren te verjagen. Beide groepen hadden in Spanje enige eeuwen wel niet samen, maar tegelijk geleefd en er ongekende economische en culturele bloei teweeggebracht. Daaraan kwam nu voorgoed een einde.

Joden trokken westwaarts naar Portugal en oostwaarts naar mediterrane streken.

Het Griekse Thessaloniki kreeg zo zijn Joodse bevolking, Venetië zijn getto. Wie bleven werden noodgedwongen en in schijn Christenen, Marranen genoemd.

Een legende wil dat Columbus een van deze Joden zou zijn geweest. Een ander verhaal, dat zijn scheepsarts een gevluchte Jood was, is daarentegen zeer aannemelijk. Er waren sinds jaar en dag veel Joodse artsen op het Iberisch schiereiland, en beter op de oceaan dan op de brandstapels van de Inquisitie.

Columbus heeft nooit willen geloven dat hij een onbekend continent had ontdekt, dat al gauw Amerika ging heten naar een Italiaanse 'reporter' Amerigo Vespucci, die over het nieuwe werelddeel had geschreven. Op de Columbus-tentoonstelling van 1952 in Genua lag een klein boekje van diezelfde Vespucci. Deze betoogde daarin dat het nieuwe verre land ten onrechte naar hem was genoemd en naar Cristoforo Colombo hoorde te heten. Hij had zoals wij weten geen succes.

Of juist erg veel.

De ketterjagers teisterden ook Portugal. In 1580 veroverde de ons welbekende Alva Portugal voor zijn koning (en de Inquisitie) en verdreef ook de voormalige Spaanse Joden uit het buurland. In het Joods Historisch Museum hebben wij onlangs kunnen zien hoe in Noord-Portugal een kleine groep ondanks alles de Joodse gebruiken heeft weten te bewaren, en wel juist vrouwen. Maar de meeste Portugese, ex-Spaanse Joden trokken weg, velen via Antwerpen en Middelburg naar Amsterdam. Om de meest illusteren van de Portugese of Sephardische (naar het Hebreeuwse woord voor Spanje) Joden te noemen: Menasse ben Israël, onder meer rabbijn, geleerde, drukker en uitgever, voor

Auschwitzherdenking 1992 De 47-ste herdenking van de bevrijding van het kamp Auschwitz vindt dit jaar plaats op zondag 26 januari, zoals alle voorgaande jaren op de Nieuwe Oosterbegraafplaats te Amsterdam.

Om 12.00 uur vertrekken we in stilte vanaf de ingang Kruislaan naar het monument van Jan Wolkers 'Nooit meer Auschwitz', waarvan u een deel op de omslag van dit blad ziet.

Rabbijn Sony Herman zal het Kaddisj en Jizkor uitspreken en burgemeester Ed van Thijn zal een toespraak houden. Daarna kunnen de bloemen bij het monument worden gelegd.

Voor wie geen eigen vervoer heeft is er een speciale gemeentebus naar de RAI waar om 13.30 de Reuniefunch begint (zaal open om 13.00 uur). Toegang hiervoor alleen met de (gratis) toegangskaart, die u met de bon uit het vorige nummer hebt kunnen aanvragen. Tot ziens op 26 januari!

wie Rembrandt zijn enige boekillustratie maakte. Hij bewerkte bij de Engelse dictator Cromwell de terugkeer van de Joden naar Engeland, na drie eeuwen.

En natuurlijk Spinoza, een van de grootste denkers die ooit hebben geleefd en die in 1632 in Amsterdam is geboren.

Midden 17de eeuw staken Sephardische Joden op hun beurt van hieruit de Atlantische Oceaan over en stichtten een gemeente in Nova Holanda in Brazilië.

Toen de Portugezen dit in 1654 heroverden, trok een deel van de emigranten terug naar Amsterdam, een ander deel verhuisde naar Nieuw- Amsterdam, New York, waar de oudste synagoge van Amerika staat. Van New York uit voeren enige families naar Suriname, waar zij in de 17de en 18de en ten dele in de 19de eeuw de Jodensavanne hebben bevolkt. Daarvan getuigt nog een reeks Tegenwoordig zijn de grootste en meest verscheiden Joodse gemeenschappen aan de overkant van de oceaan te vinden. Meestal geldt het nazaten van opgejaagden, vervolgden en uitgehongerden. 1492 is een beslissend jaar geweest, ook door de verdrijving van de Joden, een knooppunt van de geschiedenis.

Het dwingt tot omzien. En om ons heen zien.

Eva Tas

Nederlands Auschwitz Comité Voorzitster: Annetje FelsKupferschmidt Secretaris: drs. N. Boeken Raphaëlstr.12 hs, 1077 PS Amsterdam tel.020 - 6790643 Penningmeester: J.M. Waterman Ommerenhof 79, 1106 XM Amsterdam tel.020 - 6964334 Bankrek. AMRO/ABN bijk. Van Baerlestr. 58, Amsterdam rek. 40.01.75.088 postgiro 293087 en 4875500.

Hoofdredactie: drs. Eva Tas Redactie: Max Arian, Anet Bleich, Daphne Meijer en Clairy Polak.

Redactieadres: Nieuwezijds Voorburgwal 286, 1012 RT Amsterdam tel.020 - 6261353 Abonnementenadministratie: D. Papegaay De Weer 88, 1503 WH Zaandam tel. 075-168518

Brief aan SOS racisme In december jl. heeft de Steungroep van het Auschwitz Comité een brief gestuurd aan het hoofdkantoor van SOS racisme Parijs en de afdeling Duitsland van SOS racisme in Berlijn. Afschriften zijn gezonden naar het Nederlands Auschwitz Comité, de Anne Frank Stichting en de Stichting Samenwerkend Verzet. De brief luidt als volgt: De steungroep van het Nederlands Auschwitz Comité ondersteunt het werk van het Nederlands Auschwitz Comité, dat o.m. bestaat uit het organiseren van tweejaarlijkse educatieve reizen naar Auschwitz, het organiseren van de jaarlijkse Auschwitz-herdenking in Nederland en met name het signaleren van vormen van discriminatie, racisme, anti-semitisme en vreemdelingenhaat.

Mét uw organisatie zijn wij, de leden van de steungroep, zeer verontrust over de toenemende uitingen van vreemdelingenhaat in West- en Oost- Europa.

Uit de media hebben wij kennis genomen van uw niet aflatende en bewonderenswaardige strijd tegen deze misstanden.

Wij willen u graag bij deze inspanningen ondersteunen en vragen u ons te lateh weten op welke wijze wij dat voornemen gestand kunnen doen.

Wellicht is het mogelijk gezamenlijk een appèl te richten aan de regeringen en de parlementen van die West- en Oosteuropese landen waarin vreemdelingenhaat aan de orde van de dag is, alsmede aan het Europees Parlement en de Europese Commissie van de Mensenrechten.

Steungroep Auschwitz Comité

In een gevaarlijker wereld

De democraten hebben onze hulp nodig!

Is de toestand in de wereld op het ogenblik 'git fir Jiden'? Dat soort vragen werd vroeger bij mij thuis geregeld gesteld. Half spottend - want m'n ouders waren 'mensen van de wereld', verlicht en modern. Maar gedeeltelijk toch ook bloedserieus.

Mij vervulde dat 'git fir Jiden' altijd met een zeker onbehagen. 'A Jid iz a Mensch', dat uitgangspunt sprak mij heel wat meer aan. En zo bekeken konden maatschappelijke ontwikkelingen als gunstig of ongunstig worden geduid, maar dat gold dan voor iedereen (met een bepaalde, gelijkluidende politieke overtuiging), en niet speciaal voor Joden.

In z'n algemeenheid denk ik daar nog steeds zo over. Natuurlijk zijn er extreme situaties, waarin antisemitisme een rol speelt, en waarvan je kunt vaststellen dat ze speciaal voor Joden gevaar opleveren (of dat het gevaar gelukkig nog tijdig is afgewend).

Het afgelopen jaar heeft zeker twee van die situaties aanschouwelijk gemaakt.

Om te beginnen de Golfoorlog, waarbij Israël werd getroffen door Scud-raketten uit Irak. 'From Baghdad with hate', luidde de bijbehorende boodschap van Saddam Hoessein, die - Goddank tevergeefs - trachtte de aandacht van zijn agressie tegen Koeweit af te leiden naar de Joodse staat, die een duivelse rol in het Midden-Oosten kreeg toegedicht. Dat de Iraakse dictator de 'Moeder van alle Veldslagen' tenslotte verpletterend verloor, is, lijkt me, een zegen voor de mensheid als geheel en voor de Joden in het bijzonder.

Over de wending die de gebeurtenissen in het Midden-Oosten vervolgens hebben genomen, is een dergelijk eenduidig oordeel al niet meer mogelijk. De Amerikanen gebruikten de speelruimte die de overwinning op Irak hen gaf om met kracht te werken aan een internationale vredesconferentie met als doel om het nu al meer dan veertig jaar slepende conflict tussen Israël, de Arabische wereld en de Palestijnen op te lossen.

Voor het eerst sinds de Camp David-overeenkomst met Egypte ontstond er opnieuw een tastbaar perspectief op een vergelijk tussen Israël en zijn voornaamste tegenstanders, was er een kans op vrede. Vrede! Zowel gevoelsmatig als rationeel ben ik geneigd 'git fir Jiden' te jubelen. Maar Jitschak Shamir en de zijnen denken daar totaal anders over, bang als ze zijn van buitenaf tot riskante concessies te worden gedwongen. Dus het is hier alweer de politieke overtuiging (en de daaruit voortvloeiende afwegingen) en niet het globale 'git fir...', die doorslaggevend is voor de conclusies die ieder van ons trekt.

Mislukte staatsgreep Een andere gebeurtenis van historisch belang die ook rechtstreekse gevolgen had voor het leven van miljoenen Joden, was de poging tot een staatsgreep in de Sovjet-Unie, in augustus '91, en het mislukken van die coup. De beramers van de putsch waren erop uit de aanzetten tot openheid en meer democratie, die onder Michaïl Gorbatsjov gestalte hadden gekregen weer ongedaan te maken.

De Joodse bevolkingsgroep in de Sovjet-Unie heeft van de perestrojka zeker profijt gehad; niet alleen stond het joden voor het eerst vrij om naar Israël te emigreren, ook kwamen er grotere mogelijkheden voor een bloeiend Joods cultureel leven. Dat de putschisten, afkomstig uit de oude communistische machtsapparaten, en voor een deel openlijk flirtend met Russich-nationalistische en antisemitische ideéen, hebben gefaald, mag met recht 'git fir Jiden' worden genoemd.

Over hoe de situatie in Rusland en de andere Sovjet-republieken zich sindsdien heeft ontwikkeld, valt weer veel moeilijker in termen van goed en slecht te oordelen. Zorgwekkend is nog de beste omschrijving. Want het wegvallen van

Het Ondergedoken Kind in Amsterdam De grote bijeenkomst van 'Hidden Children', vorig jaar in New York, krijgt een vervolg in Amsterdam, Op 23, 24 en 25 augustus 1991 zal in het RAI-complex onder de titel 'Het Ondergedoken Kind' een congres worden gehouden voor mensen uit de hele wereld die als kind in Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog ondergedoken zijn geweest.

Het initiatief hiertoe is genomen door enkele personen die de bijeenkomst in New York hebben bijgewoond, organisatorisch ondersteund door onder meer ICODO en Joods Maatschappelijk Werk. Naar het zich laat aanzien zal W V C het congres subsidiëren, maar daarnaast zijn bijdragen van particuliere fondsen en bedrijven nodig.

De bijeenkomst zal waarschijnlijk minder groot zijn dan die in New York, er wordt gedacht aan circa 500 mensen. Er zullen een groot aantal gespreksgroepen zijn en er zullen ook programma-onderdelen zijn bestemd voor partners en kinderen van 'ondergedoken kinderen'. Belangrijk zal ook hier zijn de mogelijkheid over je ervaringen te praten en mensen te ontmoeten die meer over het onderduiken weten en informatie kunnen geven. De rest van het programma wordt nog nader ingevuld.

Wie informatie wil kan schrijven naar: Congres Het Ondergedoken Kind Postbus 13362 3507 U UTRECHT Voor telefonische informatie. ICODO, tel. 030 6221421

de orthodox-communistische tegenstand heeft niet geleid tot de door velen zo vurig verlangde snelle democratisering. Er is veeleer sprake van economische chaos, van machtsstrijd en een machtsvacuüm. Veel aandacht wordt opgeëist door etnische conflicten en het streven naar onafhankelijkheid van diverse republieken en groepen binnen republieken.

Het boezemt bovendien weinig vertrouwen in dat de macht is verschoven van Gorbatsjovs perestrojka-team, waarin zich figuren als Alexander Jakovlev en Edoeard Sjevardnadze zich hebben onderscheiden als principiële bestrijders van antisemitisme en andere etnische vooroordelen, naar een grillige figuur als Boris Jeltsin, van wie niemand weet hoe diep zijn democratische overtuiging precies is geworteld. Wanneer de economische en politieke toestand in wat tot voor kort de Sovjet-Unie was niet - mede door gerichte financiële steun uit het Westen - snel en drastisch verbetert, zijn in Rusland en misschien ook elders in de voormalige Unie de risico's voor de opkomst van een onvervalst fascistische stroming helaas allerminst denkbeeldig.

Het lijkt me van het grootste belang dat de op dit punt in het Westen overheersende politieke verlamming - gefascineerd toekijken wat er gebeurt, en niets doen - wordt doorbroken. Politieke actie ter ondersteuning van de democraten vóór er zich een serieus te nemen Russische 'Führer' heeft aangediend, is bepaald geen overbodige luxe.

Vreemdelingenhaat Dichter bij huis is er ook niet steeds even veel reden tot vrolijkheid. De krachtmeting tussen Serven en Kroaten in Joegoslavië is even bloedig als zinloos, en het geeft te denken dat er blijkbaar geen enkele internationale instantie is met voldoende politiek en moreel gezag om dat bloedvergieten te stoppen.

In het sinds ruim een jaar weer verenigde Duitsland kwam het tot explosies van vreemdelingenhaat, die bij menigeen spontaan associaties hebben opgeroepen met het novemberprogrom van 1938. Natuurlijk is er een zeer belangrijk verschil: Duitsland is en blijft nu een vrij solide parlementaire democratie en de brandstichtingen in tehuizen voor asielzoekers zijn door regering, Bondsdag, partijen, vakbonden en kerken unaniem veroordeeld. Maar voor iedereen bij wie de verschrikkingen van de nazi-tijd in het bewustzijn zijn gebrand, blijft het verbijsterend dat men blijkbaar niet in staat is de racistische uitspattingen een halt toe te roepen. De opwinding daarover in Duitsland zelf zou ook best wat groter mogen zijn .

Tenslotte is er dan nog op diverse plekken in West-Europa (Frankrijk, Oostenrijk, Vlaanderen) sprake van een verontrustende electorale groei van hele of halve fascistische groeperingen (Le Pen's Front National in Frankijk, het Vlaamse Blok in België, Haider's FPÖ' in Wenen). Het is geen 1933, en er is geen reden tot paniek. Maar dat na alles wat er in de jaren veertig is gebeurd bewegingen met een fascistisch gedachtengoed hier en daar met gemak de tien procent overschrijden, is reden genoeg voor enige bitterheid, en vooral voor politieke mobilisatie.

In de euforische dagen dat het communisme in Moskou een menselijk gezicht leek te gaan tonen, en de Koude Oorlog afliep, is wel eens geopperd dat we het einde van de geschiedenis zouden meemaken. Dat is een grote vergissing gebleken. De afgang van het communisme heeft niet geleid tot een gemakkelijke triomf voorde democratie. Oude, doodgewaande spoken - nationalisme, racisme, xenofobie, fascisme - betreden opnieuw het toneel. Gewaarschuwd als we zijn door de historische ervaring doen we er verstandig aan collectief na te denken over de beste manieren om in Rusland, Europa, het Midden-Oosten en elders de mensenrechten te beschermen en de democraten te hulp te komen tegen hun door rancunes en ressentimenten uit het verleden gevoede tegenstanders.

Anet Bleich

Minister D'Ancona is bang valse verwachtingen te scheppen

De W U V vereist bijzonder opereren Minister D'Ancona van WVC is verantwoordelijk voor de uitkering aan oorlogsgetroffenen, de WUV en de WUBO, alsmede voor de pensioenen van verzetsdeelnemers. De WUV regelt uitkeringen aan vervolgingsslachtoffers, de WUBO aan burger oorlogsslachtoffers. In 1992 wordt een aantal wetsvoorstellen ingediend dat met name betrekking heeft op de WUV. In totaal is het aantal mensen dat een beroep doet op de WUV nu 30.000.Het aantal nieuwe mensen dat jaarlijks een beroep doet op de WUV is al enkele jaren constant, 1500 tot 1800 nieuwe aanvragen per jaar. De prognose is dat dit vanaf 1996 geleidelijk zal afnemen. Die 1800 nieuwe aanvragers, van wie 1450 uit Nederland, de rest uit het buitenland, zijn mensen die op een bepaalde leeftijd gekomen, problemen krijgen met hun verleden.

Op de WUBO deden vorig jaar 3500 nieuwe mensen een beroep, en in 1991 rekent men op ongeveer 5200 nieuwe aanvragen.

Een sterke toeloop dus met het stijgen der jaren. Veel mensen hebben hun oorlogervaringen verdrongen. Vooral als men tegen het pensioen aanloopt, blijkt het verleden niet langer weg te duwen te zijn. Het is aantoonbaar dat naar aanleiding van bijzondere gebeurtenissen die met de oorlog verband houden - een parlementaire discussie over de vrijlating van de Twee van Breda indertijd, maar ook het bezoek van de Japanse premier - meer mensen een beroep doen op WUV en WUBO. Maar hoe langer na de oorlog, hoe moeilijker het wordt aan te tonen dat verschijnselen van invaliditeit waar mensen last van krijgen daadwerkelijk met de oorlog te maken hebben. Minister D'Ancona beaamt dat: "Dat wordt ook steeds moeilijker, maar op zichzelf denk ik dat het aantal mensen dat ervaring heeft opgedaan met het beoordelen van dit soort dingen groter is geworden en dat de deskundigheid ook toe is genomen, dus wat dat betreft houdt het misschien een beetje gelijke tred.

Er zijn ook nog 4500 aanvullende aanvragen per jaar. Dat zijn dus mensen die een beroep doen op aanvullende voorzieningen. Daar geldt in het bijzonder het probleem om aan te tonen dat je die voorzieningen nodig hebt in verband met je oorlogsverleden. De vraag is daar bovendien of je die voorzieningen altijd zou moeten hebben. Dat is veel ingewikkelder dan een beroep doen op een vaste uitkering, want dan kun je tenminste gewoon objectief aantonen wat je in de oorlog is overkomen".

Er waren plannen om die aanvullende uitkeringen van de WUV over te hevelen naar de AAW. Zijn die plannen er nog? " Die plannen zijn er globaal nog wel. Maar het ging niet zozeer om dat overhevelen, maar om de zienswijze achter het plan, om duidelijk te maken dat goede en voor iedereen toegankelijke voorzieningen ook beschikbaar waren voor de mensen die bijvoorbeeld een uitkering onder de WUV genieten. Waarom heb ik het uitgesteld? Omdat die AAW weer in discussie is en ik eerst wil weten of datgene overeind blijft wat uitgangspunt was, namelijk dat de voorzieningen wat de kwaliteit betreft de toets der kritiek kunnen doorstaan. Want juist op dat onderdeel van de AAW is de discussie nog in volle gang en wil ik even kijken hoe dat nu wordt afgerond.

Februaristaking Op dinsdag 25 februari is het 51 jaar geleden dat de Februaristaking plaatsvond.

De Februaristaking is de geschiedenis ingegaan als een unieke daad van verzet van zeer velen tegen de vervolging van hun joodse medeburgers. Het Comité Herdenking Februaristaking organiseert ook dit jaar weer een herdenking bij de Dokwerker op het Jonas Daniël Meijerplein in Amsterdam. De herdenkingsplechtigheid begint om 17.00 uur. Het Nederlands Auschwitz Comité zal zoals elk jaar aanwezig zijn bij de herdenking van de Februaristaking.

Maar het idee erachter blijft overeind. Mensen moesten vaak zulke ingewikkelde tournures maken om voor zo'n voorziening in aanmerking komen, moesten daardoor ook vaak zo lang wachten, dat we wilden zorgen dat het voor iedereen beschikbare ook in die mate voor deze mensen beschikbaar is. Waarbij ik wel wil bezien, ik heb daar lang met de begeleidende instellingen over gesproken, of het juist voor die groep niet mogelijk is bemiddeling te recruteren vanuit begeleidende instellingen."

Juist vanuit die begeleidende instellingen wordt bezwaar gemaakt tegen het wegnemen van het bijzondere karakter van de hulp aan vervolgden en daarmee het verdwijnen van de verplichting die de Nederlandse samenleving op zich heeft genomen voor deze mensen te zorgen.

"Dat is ook zo, dat is een groot bezwaar. Maar daartegenover staat dat het niet naar tevredenheid functioneert. Ik krijg alleen maar klachten over lange wachttijden. Dus heb ik ook in mijn gesprekken met de instellingen duidelijk gemaakt dat mijn bedoeling echt was de zaak te versoepelen en te vergemakkelijken en dat zij eens moesten nadenken over hun specifieke rol daarin. Dat was bespreekbaar en we zijn overeengekomen dat zij daarover zouden nadenken."

Waar denkt u zelf aan als u het hebt over een bemiddelende rol?

"Bijvoorbeeld datje bij de instellingen uiteen kan zetten aan welke voorzieningen je behoefte hebt en waarom, en dat de instelling voor jou uitzoekt waar je dan moet wezen en misschien ook helpt in het ondersteunen van de hulpvraag.

Dat is de kern van het voorstel. Maar we moeten maar eens zien hoe het eruit ziet als de discussie rond de AAW afgerond is. En we moeten dat een beetje snel doen, want een heleboel mensen verkeren in onzekerheid.

Er is trouwens nog een ander punt, namelijk dat er een verschillende behandeling bestaat tussen de diverse categorieën van uitkeringsgerechtigden. Tussen mensen met een WUV-uitkering en een WUBO-uitkering bijvoorbeeld. Dus er was ook behoefte om de zaak te harmoniseren, want het is nogal naar om verschillende ellendes tegen elkaar te gaan zitten afwegen. Over al die dingen moet binnen een paar maanden een besluit genomen worden".

Een ander aspect aan de WUV is de mate waarin de tweede generatie oorlogsgetroffenen een beroep kan doen op een uitkering. Er ligt nu een wetsvoorstel dat toepassing van de wet uitkeringen vervolgingsslachtoffers wil beperken tot hen, die de oorlog aan den lijve hebben ondervonden. Hoeveel mensen die tot de tweede generatie behoren doen een beroep op de WUV? "Ongeveer 10 procent van de nieuwe aanvragen komt van de tweede generatie en daarvan wordt 35 tot 40 procent toegekend. Dat zijn zo'n 70 tot 80 mensen per jaar."

Kan iemand van de tweede generatie, die aanvankelijk is afgewezen, na verloop van tijd opnieuw een beroep doen op de WUV, omdat de psychische problemen bijvoorbeeld zijn toegenomen, of is eens afgewezen altijd afgewezen.

"Ja, dat laatste. Want laten we reëel zijn, ik denk eigenlijk dat we de discussie niet langer uit de weg kunnen gaan om de WUV te beperken tot de mensen die de oorlog aan den lijve hebben ondervonden. Het principe van de WUV was de bijzondere solidariteit met hén. Kampkinderen vallen daar sowieso onder.

Wat de tweede generatie betreft wordt wel vaak gebruik gemaakt van de mogelijkheid om mensen immateriële hulp te geven, doordat we geld hebben uitgetrokken om mensen een behandeling te laten ondergaan bij een vrijgevestigd psychiater, psycholoog of psychotherapeut. Dus in de immateriële hulpverlening doen we wel veel voor die groep.

Kijk, wanneer je, omdat je ouders het aan den lijve hebben ondergaan, zelf nadelen ondervindt, ellende, psychische problemen, die ik niet onderschat, dan ben ik toch van mening datje in de eerste plaats geholpen bent met psychiatrische hulp. Ik kan het niet hulpvaardig vinden om mensen de rest van hun leven van betaalde arbeid uit te sluiten".

Sluit u een clausule uit waarbij voor kinderen die bijvoorbeeld vlak na de oorlog geboren zijn een uitzondering wordt gemaakt?

En zo niet, zou die wet dan niet vergezeld moeten gaan met een verhoging van het budget voor immateriële hulp?

"Tot we via de stelselwijziging in de gezondheidszorg een zodanige verandering hebben dat je inderdaad een beroep kunt doen op die psychotherapeutische voorzieningen zonder restricties, blijft inderdaad van kracht dat je een beroep kunt doen op bijzondere ondersteuning. Maar dat gaat dan niet via de WUV of de WUBO. Wat betreft die eerste vraag, ja, dat blijft in wetgeving natuurlijk moeilijk. Bij iedere streep die je trekt ontstaan problemen met betrekking tot de mensen die er net buiten vallen. Maar je kunt ook zeggen dat, als de kinderen van ouders die het aan den lijve hebben meegemaakt de nodige psychische schade hebben opgelopen, hun kinderen daar ook weer onder hebben geleden. Dan heb je het al over de derde generatie. Wanneer houdt het dan op.

Als je wetgeving maakt, moetje de lijn helder aangeven: de bijzondere solidariteit met degenen die het aan den lijve hadden ondervonden was de aanleiding tot de WUV. Als je de grens oprekt, hou je het probleem van mensen die daar

Mitteilungsblatt Het 'Auschwitz-Komitee in der Bundesrepublik Deutschland' geeft een 'Mitteilungsblatt' uit dat vanaf juni 1991 onder een vernieuwde redactie, 4 maal per jaar verschijnt. In doorgaans korte artikelen krijgt men een goed beeld van de activiteiten.

Meer dan eens worden herdenkingen aangegrepen om demonstratieve bijeenkomsten te beleggen. Zo demonstreerde men begin september voor het Degussa-Haus in Hamburg ter herinnering aan de eerste levering van Zyklon-B gas, nu SO jaar geleden, door het chemische bedrijf IG-Farben. Degussa produceert nog steeds, terwijf het verboden IG-Farben nog steeds zeer lucratief "in Abwicklung" is. Het comité eist van IGF-Ï.A. de slacht-

offers nu eindelijk voldoende schadeloos te stelten. In oktober is het begin van de deportaties van de joden uit Hamburg herdacht. Onder het motto "Herinneren om te leven" werd een demonstratieve bijeenkomst gehouden om dé "Reichskristaltnacht" te herdenken (9.11.1938). Het motto gaf de verbinding aan naar het heden: tegen de pogromtendenzen in het huidige Duitsland, tegen het weer opkomend racisme. Van de gevolgen van "Die Wende" signaleert hét blad de schande dat de pensioenen van verzetsmensen en vervolgden in de voormalige DDR gehalveerd worden, zodat zij in de 'steun' terecht komen.

Het redactie-adres van Mitteilungsblatt is: Florian Schmalz, Geibelstrasse 55, 2000 Hamburg 60.

Herbert Sarfatij

weer net buiten vallen. Het tweede argument is, wanneer houdt het op. Terwijl het al moeite genoeg kost om in deze harde tijden van stringente bezuinigingen goed te blijven verdedigen dat de uitkeringen voor deze bijzondere categorieĂŤn een behoorlijk hoog nivo hebben. Het heeft wat mij betreft bijzonder veel inspanning gekost om bijvoorbeeld die gelijkberechtiging er door te krijgen.

Want mijn collega Ter Veld van Sociale Zaken zegt natuurlijk : 'Jij wel. Bij mij is even slecht ook gelijk, gaan de uitkeringen dus achteruit vanwege de gelijkberechtiging, en bij jou gebeurt het omgekeerde en worden mensen naar een betere situatie toegeleid'. Nou, zij is ook staatssecretaris van emancipatie, en ik word dan als enige in de gelegenheid gesteld mijn principes recht te doen. Ik heb daar echt voor gevochten, met het argument dat het gaat om een heel bijzondere groep, die recht heeft op een uitzonderlijke behandeling.

Maar wanneer de groep gaat verwateren, gaat de uitzonderlijke behandeling ook verwateren. Als de spoeling dunner wordt, wordt het voor iedereen een beetje minder. Dus dit vereist best bijzonder opereren".

Dus geen hardheidsclausule.

"Nee".

Hoe zit het met de wachttijden?

"Vrij kort nadat ik op WVC kwam is de hele nieuwe uitvoeringsorganisatie van de grond getild, die nou PUR heet (Pensioen- en Uitkerings Raad), en de wachttijden zijn sindsdien aantoonbaar korter geworden. Dat is overigens wel individueel bepaald, omdat aan de ene kant de evidente gevallen die niet in aanmerking komen en aan de andere kant de evidente gevallen die wel in aanmerking komen allemaal snel gaan. Daartussenin zitten vaak de moeilijke gevallen, mensen voor wie het lang duurt voordat men vindt dat ze in aanmerking komen. De eerste aanvraag duurt nu gemiddeld tien tot twaalf maanden, aanvullende aanvragen gemiddeld - dat moet wel met een uitroepteken staan - vier maanden. Er is mij gezegd dat de PUR vooruit loopt op het Wetsvoorstel Termijnen, waarover de Tweede Kamer nu een voorlopig verslag heeft uitgebracht. Dat wetsvoorstel wordt in 1992 gerealiseerd". (Bij dat wetsvoorstel moet het allemaal nog sneller, eerste aanvraag 8 maanden met 2 maanden verlenging, aanvullende aanvragen 3 maanden met 1 maand verlenging) Er wordt nogal eens geklaagd over een slechte voorlichting door WVC met betrekking tot WUV en WUBO. Er schijnen nog behoorlijk wat mensen te zijn die niet weten dat ze aanspraak kunnen maken op een van beide uitkeringen.

"Dat is een probleem. Toen bijvoorbeeld de gelijkberechtiging een feit werd, is er heel lang gedubt over hoe we dat bekend moesten maken. De problematiek ligt heel gevoelig. Met name gehuwde vrouwen die geen kostwinnaar waren, hadden aanvankelijk volgens de wet geen recht op een WUV-uitkering. Dat veranderde toen die bepaling in strijd werd verklaard met het discriminatieverbod van de Verenigde Naties. De vraag is dan hoe je moet uitleggen wie in de nieuwe situatie wel en niet voor een WUV-uitkering in aanmerking komen, en wel of niet met terugwerkende kracht. Gekozen is voor een advertentie. Een Postbus 51 spotje van 20 seconden is daar absoluut ongeschikt voor. Of een ander voorbeeld: om in aanmerking te komen voor de WUBO moet er sprake zijn van invaliditeit die door de oorlog is veroorzaakt. Als er geen sprake is van invaliditeit of als het verband met de oorlog twijfelachtig is, komt men niet voor een dergelijke uitkering in aanmerking. Het probleem is dat een afwijzing door veel mensen ervaren wordt als een gebrek aan erkenning dat ze oorlogsslachtoffer zijn. Dat staat er los van. Maar het gevaar is levensgroot dat je onnodig leed veroorzaakt door valse verwachtingen te scheppen".

Clairy Polak

Hans van der Leeuw neemt afscheid

De PUR is een aanzienlijke verbetering Omdat sinds 1986 de achterstanden bij het Algemeen Burgerlijk Pensioenfonds ABP, de uitvoeringsorganisatie voor de uitkeringen aan oorlogsgetroffenen, weer toenamen en er steeds meer klachten kwamen over lange wachttijden, besloot minister Brinkman van WVC indertijd tot het instellen van de PUR, de Pensioen en Uitkeringsraad.

Sinds 1 juli 1990 gebeurt de uitvoering van alle uitkeringswetten voor oorlogsgetroffenen - de wetten Buitengewoon Pensioen verzetsdeelnemers en zeelieden-oorlogsgetroffenen, de Wet Uitkeringen Vervolgingsslachtoffers 19401945 (WUV) en de Wet Uitkeringen Burger Oorlogsslachtoffers 1940-1945 (WUBO) - onder de verantwoordelijkheid van de PUR. De inmiddels nieuw aangetreden minister D'Ancona installeerde de PUR en schetste daarbij het volgende doel: "Een betere en snellere wetsuitvoering. Deze verplichting hebben wij aan de verzetsdeelnemers en de oorlogsgetroffenen. Op het invullen van deze verplichting zal men u en mij beoordelen".

De PUR zit, voor wat betreft de uitvoering van de WUV, in Leiden. Hans van der Leeuw is de (als u dit leest inmiddels afgetreden) voorzitter van de Uitkeringsraad. Met ingang van 1 januari legt hij zijn werkzaamheden neer, omdat hij de door het ministerie van WVC ingestelde leeftijdsgrens van 72 jaar heeft bereikt. Een opvolger is er nog niet. Naar verluidt zijn daarover al sinds maart moeizame besprekingen met het ministerie aan de gang. Het ministerie zou graag meervrouwen in de Uitkeringsraad zien, en liefst ook een zekere verjonging, maar ervaring is juist in deze functie van groot belang. ., Hans van der Leeuw is historicus. Tot 1957 was hij "zuiver wetenschappelijk bezig", zoals hij dat noemt, bij het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie. Toen in 1957 het Bundesrückerstattungsgesetz, een Duitse schadevergoedingswet voor oorlogsvervolgden, werd uitgevaardigd, werd hij voor de duur van 2 maanden aangezocht om rapporten te schrijven over de verloren gegane inboedels, sieraden en effecten van vervolgde joden. Die 2 maanden werden 6 jaar. Vervolgens kreeg Nederland een bedrag van 125 miljoen D-Mark te verdelen ter vergoeding van de immateriële schade, toegebracht in de oorlog.

Ook met de verdeling daarvan hield Van der Leeuw zich enkele jaren bezig.

Verder was hij betrokken bij de vervolging van nazi-misdadigers. In 1968 werd hij aangezocht voor de Adviescommissie Rijksgroepsregeling Oorlogsslachtoffers, de eerste voorganger van de WUV. Hij werd in 1972 lid van de Uitkeringsraad en in 1981 voorzitter.

verbetering Hans van der Leeuw is op het ogenblik redelijk gelukkig met de ontwikkeling van de nieuwe uitvoeringsorganisatie. Dat neemt niet weg dat er nog wel wat haken en ogen zitten aan het functioneren van de PUR: "Het is nog altijd een beetje behelpen. De PUR had zo veel mogelijk de uitvoeringsorganisaties in één hand moeten brengen. Maar de Wetten Buitengewoon Pensioen en de WUBO zijn nog steeds ondergebracht bij het Algemeen Burgerlijk Pensioenfonds in Heerlen, waarmee we een contract hebben voor drie jaar. Dat was onvermijdelijk met het oog op de belangen van het personeel in Heerlen. Het contract zal hoogst waarschijnlijk worden verlengd. Het argument is: de PUR is maar een tijdelijke organisatie, het personeel bij het ABP heeft daar vaste banen.

Bos der Onverzettelijken Het initiatief van de Stichting Samenwerkend Verzet tot de aanleg van een nationaal bos, gewijd aan hen die in de strijd tegen de bezetter het leven Heten, neemt vaste vorm aan. Met dit "Bos der Onverzettelijken" wordt beoogd aan de af bestaande gedenkplaatsen een laatste nationaal monument van unieke betekenis toe te voegen.

Op het grondgebied van AImere is nu een passende locatie gevonden, 8 hectare groot. Het ontwerp voorziet in de aanplant van totaal 2142 bomen. Overeenkomend met het aantal verzetsmensen dat werd gefusilleerd, worden 2133 bomen geplant te hunner nagedachtenis. Eén boom gedenkt de 'onbekende gefusilleerde'. Vijf bomen staan voor elk van de bezettingsjaren. De band van het verzet met het koninklijk huis tenslotte wordt tot uitdrukking gebracht door het planten van drie 'koningïnnebomen', gewijd aan Wilhelmina, Juliana en Beatrix.

Lanen en open plekken in het bos zullen namen krijgen die herinneren aan daden van verzet.

Er is inmiddels een financiële campagne voor het bos gestart. Er worden certificaten uitgegeven ter waarde van 45 gulden.

Uiteraard zijn ook kleinere bedragen van harte welkom.

U kunt uw bijdrage overmaken naar girorekening 7042 t.n.v. Werkcom. "Bos der Onverzettelijken" of naar bankrekening 45.57.88.448 van AMBO/ABN, eveneens onder vermelding van "Bos der Onverzettelijken.

Toch is er sinds de installatie van de PUR in 1990 een aanzienlijke verbetering opgetreden, vooral met betrekking tot de uitvoering van de WUV. De achterstanden waren groot. Toen de WUV op 1 januari 1973 werd ingevoerd, lagen er 5000 onbehandelde aanvragen. Bij de gemeenten bleken er bovendien nog eens 7000 aanvragen te liggen. Tegelijkertijd kwamen er duizenden nieuwe aanvragen bij en werden ook nog eens ex-Nederlanders onder de werking van de wet gebracht. In 1975 zaten we met een achterstand van 13000 aanvragen.

Toen we die in 1985 vrijwel hadden ingehaald, kwam een jaar later het ABP met wat ik de fatale reorganisatie pleeg te noemen.

Kijk, er zijn 3 grondfouten gemaakt bij de uitvoering van de WUV, die overigens helemaal geen slechte wet is.

In de eerste plaats was er sprake van een geweldige onderschatting van het aantal aanvragen waarmee we te maken zouden krijgen. Aanvankelijk dacht eigenlijk iedereen aan enkele duizenden en inmiddels hebben we ruim 80.000 aanvragen achter de rug.

In de tweede plaats had men de organisatie niet in tweeën moeten splitsen.

Daarbij werd het secretariaat als toekenningsorganisatie gevestigd in Den Haag, en werd de berekening en betaling ondergebracht bij de Stichting '40-'45 in Amsterdam.

In de derde plaats was het een ernstige fout om geen zelfstandige organisatie in het leven te roepen voor de WUV, maar die te behandelen als aanhangsel van het ministerie. Die fout werd in feite herhaald toen het ministerie ook in 1983 weigerde mee te werken aan een verzelfstandiging, en de uitvoering onderbracht bij het ABP. Dat brengt ons bij een vierde grote fout, geen basisfout overigens: de overgang naar het ABP en de al genoemde reorganisatie die daar in 1986 plaatsvond, toen men de drie wetten helemaal in elkaar wilde schuiven. Een trieste zaak, waar ook wij met een zeker schuldbesef aan terugdenken. We hadden wel gewaarschuwd, maar ons er toch niet voldoende tegen verzet.

Maar goed, nu mag de nadruk vallen op de unificatie op één plek in 1990 en dat is een aanzienlijke verbetering".

De taakstelling voor 1991 wordt praktisch voor 100 procent gehaald: voor sommige categorieën iets meer, voor andere iets minder. Er gaan in totaal in 1991 circa 9300 beslissingen de deur uit.

Van der Leeuw: "En dat terwijl de nieuwe opzet, de principiële reorganisatie, in feite nog moet plaatsvinden. Er zal in de loop van 1992 meer in teams worden gewerkt, zodat de verschillende onderdelen van het bedrijf minder scherp gescheiden zullen zijn en men de gang van zaken ten aanzien van bepaalde gevallen zelf in de gaten moet houden. Zo blijft men dichter bij de mensen die een aanvraag hebben ingediend, en zal de behandeling van de gemiddelde aanvraag misschien nog minder tijd in beslag nemen".

t w e e d e generatie "Er zijn tegenwoordig relatief veel aanvragen van de tweede generatie - al zijn het nog slechts enkele honderden - signaleert Van der Leeuw. De Uitkeringsraad heeft zich nog niet uitgesproken pro of contra de wet die straks een toepassing van de WUV wil beperken tot hen die de oorlog aan den lijve hebben ondervonden. Van der Leeuw: "We zien heel goed de argumenten vóór zowel als tegen. We krijgen te maken met zeer sprekende, tragische gevallen waaraan zonder enige twijfel transgenerationele effecten ten grondslag liggen. Maar ook vaak met mensen van wie niet echt duidelijk is of hun problemen zijn veroorzaakt door de vervolging van hun ouders. Persoonlijk heb ik begrip voor het standpunt van de minister, maar het advies van de PUR komt nog bij de indiening van de wet".

Niet eens is Van der Leeuw het met de minister als het gaat om de plannen tot overheveling van de aanvullende uitkeringen van de WUV naar AAW en AWBZ, of wat daar voor in de plaats gaat komen: "Dat is al een heel oude zaak, afkomstig uit het rapport van de in 1985 ingestelde Commissie van Dijke. Die commissie meende, dat zogenaamde aanvullende aanvragen eerst moesten worden verwezen naar een van die wetten. De commissie en later het ministerie dachten daarmee bovendien tijd te winnen.

Dat is een hersenschim. Dat zeggen we al sinds 1986 en daar worden we erg moe van. Het misverstand is tweeërlei. De mensen van wie minister D'Ancona klachten over lange wachttijden zegt te krijgen zijn grotendeels, denk ik, de mensen die in de bezwaar- en beroepssfeer terecht zijn gekomen. Dat kan inderdaad jaren duren, maar dat betreft aanvragen waarover verschillende opinies mogelijk zijn en die mag je niet als voorbeeld nemen. In de tweede plaats kost het verwijzen van mensen onder het huidige systeem alleen maar meer tijd. Een voorbeeld. Je verwijst iemand voor huishoudelijke hulp naar de AWBZ. Gesteld dat er in de betreffende gemeente waar de aanvrager woont ook voldoende capaciteit is - dat valt in veel gemeenten juist zeer tegen - dan nog komt de aanvrager voor vergoeding van de eigen bijdrage bij ons terecht. Dat is bepaald geen administratieve vereenvoudiging, integendeel. En bij verwijzing naar de AAW krijg je ook dubbel werk, nu op medisch terrein. Mensen moeten dan twee keer met hun water naar de dokter, bij wijze van spreken. Je krijgt twee medische dossiers, misschien zelfs twee verschillende medische opvattingen en mensen moeten zowel de gang naar de AAW als naar ons maken.

Enfin, louter ellende voor de betrokkenen. Laat het ministerie eerst maar eens cijfers produceren waaruit blijkt dat het bij de AAW werkelijk sneller gaat dan nu bij ons".

Berlijns museum

' een nieuw joods museum In fótt jfii.fl^iï;|srt||^ieces ge* - héÊ£ty^&t'&&&***-'" '•• •" Het stadbestuur van Berlijn, de Senaat, had afgelopen var h ^ ^ s e « m ^ t é n :

:

Geldgebrek werd als reden' aangevoerd. Inmiddels heeft het Abgeordnetenhaus, het stedelijke parlement, nu in een unaniem , aangenomen motie Kei , stadsbestuur de opdracht gegeven uiterlijk in 1993 met de bouw van het nieuwe museum te beginnen.

•• Volgens een woordvoerder van de Berlijnse senator voor kunstzaken is diemo- 5 tie voor een groot deel te J danken aan de internationale kritiek, vooral afkoms'tSft'ldf-dè'-V^, Iswè^^ranfc | rijk en Nederland (het Joods Historisch Museum), ^/., >i Het museum zal worden gebouwd naar een in 1989 bekroond ontwerp van de Pools-Amerikaanse architect Daniël übeskind als * uitbreiding van het Benin Museum aan de Lindenstrasse. ;

Hans van der Leeuw (foto: Sjoerd Holsbergen)

"Maar er zijn nog ernstiger bezwaren. In de AWBZ/AAW is al sprake van een eigen bijdrage en van inkomensgrenzen. In de plannen die de regering in het voorjaar 1991 heeft aangekondigd, zullen die eigen bijdragen e.d. sterk worden verhoogd. Als dat door verplichte verwijzing ook voor de vervolgden zou gaan gelden, komt men in strijd met ĂŠĂŠn van de grondbeginselen van de WUV. In artikel 20 van de WUV is vastgelegd dat medische kosten en extra kosten voor noodzakelijke voorzieningen in verband met zogenaamde causale ziekten en gebreken volledig worden vergoed.

Onoverkomelijke bezwaren.

Om onze onoverkomelijke bezwaren tegen wijziging van dat grondbeginsel te kunnen begrijpen, moet je eigenlijk een stukje geschiedenis kennen. Indertijd was er een motie Voogd, om te komen tot een afzonderlijke wet voor vervolgden, met de gedachte dat voor vervolgden pensioenen moesten worden geregeld die ongeveer evenredig waren aan die welke in de wetten Buitengewoon Pensioen voor verzetsdeelnemers en zeelieden-oorlogsslachtoffers waren vastgelegd. Die motie is niet aangenomen, omdat de kosten te hoog zouden worden.

Wel aangenomen werd de motie Baruch, die leidde tot de Uitkeringswet. Dat was niet zo slecht, maar de gemiddelde uitkering bedroeg in 1986 circa 1200 gulden per maand, terwijl het gemiddelde betaalbare pensioen ruim 3000 gulden bedroeg. (Zowel uitkering als pensioen zijn aanvullingen op het inkomen - zoals AOW - dat men uit andere bronnen heeft). Aanzienlijk lager dus. Dat grote verschil nu werd gerechtvaardigd door de voorzieningen voor huishoudelijke hulp. Wanneer dat niet meer zo zou gaan, zou het toch al wankel evenwicht tussen de wetten BP en de WUV helemaal verloren gaan".

Overigens heeft Van der Leeuw ook complimenten aan het adres van de minister: "Ik ben zeer positief over de Wet Gelijke Behandeling. Tegen het ontwerp van de wet bestonden indertijd bij de raad grote bezwaren. Er stonden tal van dingen in die met gelijke behandeling niets te maken hadden en die wel belangrijke wijzigingen betekenden, maar niet ten goede. Ik moet zeggen dat minister D'Ancona de zaak zeer ten goede heeft weten te keren, de oneigenlijke dingen eruit heeft gehaald en praktisch alle verslechteringen heeft geschrapt. Ik geloof dat dit een persoonlijke verdienste van haar is".

Hans van der Leeuw treedt per 1 januari 1992 met spijt af: "Ik ben gehecht aan deze baan. De Uitkeringsraad biedt een heel plezierige werkatmosfeer en is een maximaal gemotiveerd college. En ook met het secretariaat heb ik buitengewoon plezierig samengewerkt. Maar aan de andere kant wil ik ook wel graag weer iets anders doen. Bij mijn ere-promotie vorig jaar heb ik gezegd dat ik graag nog wat historisch bezig zou zijn. Tenslotte is dat mijn vak.

Uit dit gesprek zou je overigens misschien kunnen afleiden dat ik mij bij de Uitkeringsraad, nu PUR, voornamelijk heb bezig gehouden met organisatorische kwesties en wetsontwerpen. Maar dat is helemaal niet zo. De organisatie werd tot vorig jaar vaak buiten ons om en hoogstens met ons advies, door anderen - het ministerie en het ABP - geregeld. Onze eerste taak als raad, nu raadskamer, was en is het beslissen over gevallen, moeilijke gevallen in het bijzonder, vaak van joodse mensen.

Velen van de ernstige kampslachtoffers had ik al in mijn werk voor de Duitse schade-uitkeringen en de berechtiging van misdadigers leren kennen. Met velen heb ik over Auschwitz of Lublin Alter Flugplatz moeten en mogen praten.

Dat ik die persoonlijke contacten heb kunnen voortzetten en mijn speciale kennis nuttig kon maken voor de getroffenen, was voor mij misschien de meest aantrekkelijke kant van dit werk. Het ging nu meestal niet om de gruwelen van de kampen, maar om de alledaagse werkelijkheid van het leven van de vervolgden in bezet Nederland. Maar ook als je zo tracht na te gaan of bepaalde mensen onder onze wet gebracht kunnen worden, spreek je met hen over de vreselijke dingen die ze in hun leven hebben ondervonden. Ik ben blij te kunnen zeggen, dat ik nogal wat van die zaken tot een positieve oplossing heb kunnen brengen".

Clairy Polak

Kosto stelt de regels

Vreemdelingen eruit!

In een tijd van toenemende verrechtsing en vreemdelingenhaat in Europa, meent ook der Nederlandse staatssecretaris Kosto niet achter te kunnen blijven. In een operatie met veel machtsvertoon ('Enig vertoon van macht is heilzaam' aldus de staatssecretaris) werden 43 Russische Joden in alle vroegte van hun bed gelicht en op het vliegtuig gezet. En ook Vietnamese vluchtelingen die in hongerstaking en zelfs in dorststaking gingen konden de staatssecretaris niet vermurwen. Buitenlanders moeten aan de precieze regeltjes van de asielprocedure voldoen, anders worden ze zonder pardon verwijderd. 'Regels zijn nu eenmaal regels.'

Volgens de regels zijn het immers geen vluchtelingen. De Vietnamezen zijn ooit als gastarbeiders naar Tsjechoslowakije gegaan, daar worden ze wel gediscrimineerd en ze willen niet terug naar Vietnam, maar voor asiel schijnen ze niet in aanmerking te komen. De Russische Joden al helemaal niet. Die waren naar Israël geëmigreerd en konden daar niet aarden. Maar Israël is toch een democratie? Vanuit de Joodse gemeenschap kregen zij al helemaal geen steun, want ze belasterden Israël en zeiden dat ze daar werden gediscrimineerd. Blijkbaar verdienen Russische Joden die het in Israël niet naar hun zin hebben onze steun niet.

Het stemt bitter. Door alle politieke veranderingen in Europa en de rest van de wereld raken mensen op drift. De regeltjes zijn daar niet op berekend. Mensen die honger lijden in Roemenië of geen werk kunnen vinden in Bulgarije, zigeuners in Tsjechoslowakije of Joegoslavië die nu pas goed worden gediscrimineerd, Vietnamezen en andere buitenlanders die plotseling ongewenst blijken in OostEuropa, Joden die weg konden uit de Sovjet-Unie, maar alleen als ze naar Israël gingen.

Mensen die vaak goed opgeleid zijn, jong zijn, willen en kunnen werken. Die op allerlei plekken in de wereld heel goed tot hun recht zouden kunnen komen, maar die hier in asielzoekerscentra worden opgesloten om vervolgens met geweld op het vliegtuig te worden gezet naar het enige land waar ze niet naar toe willen. De staatsecretaris is er trots op dat Nederland laat zien dat het niet over zich laat lopen. Ik zou trotser zijn op onze staatssecretaris, als hij een manier zou verzinnen waarop Nederland - voor mijn part buiten alle regels om - zou kunnen fungeren als een land dat buitenlanders die hier niet kunnen blijven helpt naar plekken waar behoefte is aan mensen, waar ze inzetbaar zijn met hun specifieke opleiding en capaciteiten. Versnelde procedures en ostentatief machtsvertoon helpen geen enkel probleem op te lossen.

Max Arian

Bericht van de penningmeester Beste vrienden en begunstigers van het Comité.

Sinds jaar en dag steunt u ons naar vermogen, omdat voor u en voor ons, ons werk uiterst belangrijk is.

Het werk dat wij doen gebeurt door vrijwilligers die ooit de belofte hebben gedaan 'Nooit meer Auschwitz'. Zij doen dit uiteraard naar beste vermogen. Echter, u weet dat dit niet zo maar gaat. Voor dit werk is ontzettend veel geld nodig, en dit geld brengen onze begunstigers met elkaar op.

Zonder uw gulle gaven kunnen wij met al onze inzet en al ons idealisme niet werken, want zonder geld kun* nen wij bijvoorbeeld het Bulletin dat u 5 maal per jaar krijgt niet uitgeven, en zonder communicatie zijn wij monddood.

Geeft u dus ook deze keer met gulle hand. daarmee kunt u uw verbondenheid met ons en ons werk tot uitdrukking laten komen. U kunt daarvoor de u toegezonden acceptgirokaart gebruiken.

Voor mensen die in het buitenland wonen, wordt het helaas te duur om eventueel cheques te sturen. De bank brengt een groot deel van het bedrag aan ons in rekening als kosten, zodat er van uw geld niet veel overblijft. Wij verzoeken u daarom, wanneer u in het buitenland woont en besluit tot een geldelijke bijdrage, dit contant te doen in uw eigen valuta.

We zien u hopelijk op onze herdenking/reünie op 26 januari a.s.

Namens het Comité, in verbondenheid J.M.Waterman, penningmeester

Gereserveerd door de Koninklijke P.T.T. Nederland N.V.

Internationale conferentie in Terezin Ter nagedachtenis van Liana, Helga, Max en Vera Renner, Née Daniël en Leopold Deutsch Vijftig jaar geleden hebben de nazi's in het Tsjechische vestingstadje Terezin het getto en doorgangskamp Theresienstadt opgericht. In de laatste week van november heeft de nieuwe leiding van het Terezin Museum, samen met de vorig jaar opgerichte Tsjechische vereniging van overlevenden, het Terezin Initiatief, een internationale wetenschappelijke conferentie van historici georganiseerd ter afsluiting van de herdenkingen. Het thema van de conferentie was "Terezin en de rol ervan in de 'Endlösung'".

Het was grauw, mistig en koud toen ik in het gezelschap van overlevenden en historici in Terezin aankwam. Maar het gevoel van macabere absurditeit dat zich van mij meester had gemaakt, had niets van doen met de mistroostigheid van het weer; hetzelfde gevoel had ik de voorgaande keren toen ik Terezin onder een stralende zon had bezocht om in de archieven materiaal te zoeken voor mijn onderzoek. Voor meer dan honderdveertigduizend joden uit Bohemen en Moravië, Duitsland, Oostenrijk, Nederland en Denemarken, Slowakije en Hongarije was dit het voorportaal van de dood, een overslagstation op weg naar de uitroeiingskampen in het oosten; vierendertigduizend kwamen om in Terezin.

Het schokkende aan Terezin is niet alleen zijn oorlogsgeschiedenis, maar ook zijn naoorlogse geschiedenis. Onder de nazi's werd Terezin gebruikt als een facade die de jodenmoord aan het oog moest onttrekken; na de oorlog, onder het communistische bewind, werd zoveel mogelijk verborgen gehouden dat de moord joden betrof. Het stadje schokt bovendien door zijn aanzien van normaliteit; huizen waar mensen wonen, winkels waar ze boodschappen doen, café's en kroegjes waar ze een glaasje drinken. Zoals vanouds is Terezin een garnizoenstad met kazernes, stafgebouwen, officiersmes (nog steeds 'officierscasino' geheten) en soldaten op straat. Slechts enkele onopvallende plaquettes op een aantal huizen in de vestingstad, met ietwat verhullende teksten, herinneren aan het verleden: een klein bordje met een pijl langs de weg verwijst naar 'het crematorium'; een ander, even klein bordje wijst uit de stad naar 'de begraafplaats'. Zonder hulp van de vriendelijke museumstaf had ik mijn weg ernaar tijdens de vorige bezoeken niet gevonden.

waardigheid en waarheid Sinds mijn laatste bezoek is er toch wat veranderd. We stapten uit de bus op de halte naast het gebouw waar gettokinderen in het geheim onderwijs kregen en waar tot enkele maanden geleden het museum van de Tsjechoslowaakse staatsveiligheid gehuisvest was. Hier bevindt zich nu het Museum van het getto dat in oktober vorig jaar door president Havel samen met president Herzog werd geopend. Maar de staf van het Terezin Memorial zal nog heel veel werk moeten verzetten om de herdenkingsplaatsen waardigheid en waarheidsgetrouwheid te geven. Ze zullen daarbij ongetwijfeld kunnen putten uit het onderzoeksmateriaal dat tijdens de conferentie werd gepresenteerd.

De conferentie had een hoog peil. Voor een deel was dit te danken aan een aantal kritische beschouwingen over de geschiedschrijving ten aanzien van Theresienstadt. Vrijwel alle facetten van Terezin kwamen aan de orde: de vele functies die de nazi's er aan hadden gegeven en die de bijzondere, misleidende aard van dit schrikoord bepaalden werden doorgelicht; niet vergeten werden de vijf transporten van Tsjechische joden, rechtstreeks uit Praag naar het getto van Lodz in het najaar van 1941, voordat Terezin tot getto werd veranderd;

Protesttelegram Het Nederlands Auschwitz Comité heeft op 23 december 1391 het volgende telegram gestuurd aan staatssecretaris A. Kosto: 'Wij zijn verontwaardigd over de brute behandeling van de asielzoekers. Zij behoeven respijt voor de keuze van een bestemming.'

de politiek en de personen van de nazi-autoriteiten en commandanten van Theresienstadt; de politiek en de persoonlijkheden van de achtereenvolgende joodse raden; de voorgeschiedenis, de activiteiten en de houdingen van de overige gevangen joden; de uitzonderlijke plaats van de cultuur in het leven en de geschiedenis van het getto; het joodse verzet; de relatie tussen joods en Tsjechisch verzet; de geschiedenis van joden die naar en uit Theresienstadt waren gedeporteerd; de geschiedschrijving zelf in Tsjechoslowakije en elders; en tenslotte het naoorlogse beeld van Theresienstadt en de deportaties en vernietiging van het Tsjechische jodendom in de naoorlogse Tsjechische politiek en cultuur.

Maar het hoge peil werd vooral bepaald door een reeks presentaties van origineel archiefonderzoek. Ontroerend waren de lezingen van Tsjechische historici en een Slowaakse collega, die de resultaten van twintig jaar oude onderzoeken voor het eerst konden voorleggen aan een forum. Vele, hoewel lang niet alle aanwezige historici zijn overlevenden, maar er waren ook enkele indrukwekkende voordrachten van voormalige gettogevangenen die na de oorlog niet de wetenschappelijke loopbaan van historicus hadden gekozen.

brandende vragen Ik kan hier niet alle bijdragen noemen, maar bij enkele wil ik even stil staan.

De conferentie werd geopend door de Tsjechische historicus en Theresienstadtoverlevende Miroslav Kern, met een overzicht van de historiografie van Theresienstadt, de beperkingen waaraan zij in Tsjechoslowakije onder het communistische regime werd onderworpen, en van de vragen en problemen die nog open liggen. Een van de problemen die hij aansneed was de dubbele positie van de historicus en overlevende, die hij illustreerde aan de hand van het monumentale werk van de eerste geschiedschrijver van Theresienstadt, H.G. Adler.

Complementair was de uitstekende lezing van de Tsjechoslowaaks-lsraelische historica Livia Rothkirchen, een andere Terezin-overlevende, verbonden aan Yad Vashem, over 'brandende vragen van de geschiedschrijving van Terezin'. Zij analyseerde de politieke en ideologische beperkingen waaraan het onderzoek in Tsjechoslowakije onderworpen was, en beschreef het misbruik van het Terezin Museum in ideologische communistische campagnes. Rothkirchen verklaarde de methodologische gebreken van de geschiedschrijving met de volgende factoren: een beperkte 'regionale' benadering, die slechts oog had voor 'gevangenen uit de Tsjechische landen'; ontoegankelijkheid van bepaald archiefmateriaal; het negeren van buitenlands onderzoek; en het negeren van bronnenmateriaal van joodse origine. Ze spitste haar voordracht verder toe op vergelijkend onderzoek, op documenten die licht werpen op het ontstaan van Theresienstadt, en op het onderscheid tussen 'collaboratie' en 'coรถperatie'.

De Amerikaanse historica Sybil Milton van de Holocaust Memorial Council in Washington en professor Kurt Patzold van de Humboldt Universiteit behandelden de plaats van Theresienstadt in de 'Endlösung'. Patzold beschreef de bekende Wannsee-conferentie, waarbij hij de vele mythes die daarover in omloop zijn onder de loep hield. Een van de hardnekkigste myhtes is dat de nazi's in januari 1942 hadden besloten de joden uit te roeien. In werkelijkheid was het een conferentie over de logistiek van de uitroeiing, de organisatorische en materiële uitvoering ervan; het besluit over de uitroeiing zelf was al eerder genomen.

Milton wees in haar voordracht op de bijeenkomsten die in oktober 1941 in Praag, onder voorzitterschap van Heydrich, en in Berlijn, onder voorzitterschap van Eichmann, plaatsvonden en waar 'de logistiek van de deportaties werd besproken, terwijl de treinen naar (het getto van) Lodz al rolden'; deze bijeenkomsten en de betekenis ervan waren wel bekend onder de Tsjechische historici, maar minder in bredere kring. De mythes over Terezin, gecreëerd door de nazi's, leven in zekere zin voort.

verrassend Een zeer bijzondere bijdrage kwam van de jonge Nederlandse historicus Karei Margry. Hij presenteerde de eerste resultaten van zijn onderzoek naar de propagandafilm die de nazi's over Theresienstadt lieten maken. Hij had in de loop van zijn onderzoek materiaal gevonden dat vele geaccepteerde ideeën over de film - het ontstaan ervan, de veronderstelde maker, en zelfs de titel ondersteboven haalt. Margry slaagde erin de verrassende resultaten van zijn onderzoek zeer overtuigend te presenteren. Bovendien is het hem, dankzij de ontdekkingen die hij heeft gedaan, gelukt om de film, waarvan slechts flarden bewaard waren gebleven, te reconstrueren.

De voordracht van zijn Nederlandse collega Hans de Vries, verbonden aan het RIOD, over de geschiedenis van de vijfduizend joden die uit Nederland naar Terezin waren gedeporteerd, was voor de Tsjechische historici een volstrekt nieuw hoofdstuk.

De nazi propaganda over Theresienstadt was ook het onderwerp van de lezing van de Deense historicus Hans Sode-Madsen, getiteld 'de perfecte misleiding.

De Deense joden en Theresienstadt 1940-1945'. Hij beschreef hoe 'alle betrokkenen, de Duitse bezettingsmacht, het Deense politieke systeem, de Deense bevolking inclusief de Deense joden, aan een historisch drama deelnamen met misleiding en zelf-misleiding, die tot lang na de oorlog voortduurden'.

Oproep Sinds kort weet ik dat ik vlak voor of op 12 juni 1943 als besneden Joodse baby ben ondergebracht bij een gezin in Alphen aan de Rijn.

De man van het echtpaar was bij het verzet en postcommandant bij de waterpolitie. De vrouw was van Duitse afkomst. In het gezin waren al drie meisjes. Ik ben als eigen zoon aangegeven bij de burgerlijke stand en ook zo opgevoed.

Begin 1944 zijn wij verhuisd naar Boskoop, waar de man eind maart 1945 is neergeschoten.

Vlak na de oorlog kwam in het gezin een paar keer een 'tante' Noordeloos op bezoek. Wie kent deze vrouw.

Wie kan mij helpen bij het achterhalen van mijn eigen naam en afkomst?

Reacties graag onder tel.

02977-21844.

Naam en adresvan de briefschrijver zijn bij de redactie bekend. Wilt u liever schrijven, dan kunt u dat via het redactie-adres doen.

Uw schriftelijke reactie zal dan worden doorgestuurd.

tekening: Alfréda Kantora

Lees verder op pagina 18

Voor de meeste aanwezigen bracht ook de lezing van de Tsjechisch-lsraelische journaliste Ruth Bondy nieuwe bevindingen. Bondy, een overlevende van Terezin, had onderzoek gedaan naar Jacob Edelstein, de voorzitter van de joodse raad in Theresienstadt. Het onderzoek is al in het begin van de jaren '80 in boekvorm in het Hebreeuws, en vorig jaar in het Engels gepubliceerd. Zij is er in geslaagd een overtuigend beeld te geven van zijn handelingen en motieven, die er vooral op waren gericht om zoveel mogelijk jongeren te redden. Een van de vragen die in veel onderzoeken wordt gesteld, komt ook in haar verhaal aan de orde: wat en wanneer wist men over de plannen die de nazi's voor de joden hadden ontwikkeld. Uit Bondy's onderzoek blijkt dat Edelstein weinig illusies had over wat hen te wachten stond. Hij heeft zich daar ook naar gedragen, en zijn moedige optreden heeft hem en zijn gezin het leven gekost; hij werd geĂŤxecuteerd.

Ontroerend was de voordracht van de Tsjechische historicus Miroslav Kryl over een ondergeschikte van Edelstein, Egon (Gonda) Redlich. Kryl begon het onderzoek tijdens de Praagse lente in 1968, toen hij als aankomend historicus bij zijn aanstelling in het Terezin Museum van de toen eveneens kortelings aangestelde directeur Pavek de opdracht kreeg de kort daarvoor ontdekte dagboeken van Redlich te onderzoeken. De invasie van de Warschaupaktlegers en de daarna inzettende ijstijd, bekend als 'normalisatie', bracht het ontslag van de directeur; Kryl kon de resultaten van het onderzoek wel naar het buitenland smokkelen, maar in Tsjechoslowakije konden zij nu pas in het openbaar worden gepresenteerd. Kryl was overigens de enige van de staf van het museum die zich tot zijn ontslag in 1982 bezighield met de geschiedenis van het getto tegen veel weerstand in.

Een soortgelijk lot trof het onderzoek van de Slowaakse historicus Ivan Kamenec.

Hij kon in 1971, in het begin van de 'normalisatie', nog net promoveren op zijn onderzoek naar de antisemitische politiek van de Slowaakse staat en de uitroeiing van de Slowaakse joden. De meeste Slowaakse joden werden rechtstreeks naar kampen in Polen gedeporteerd, maar in 1944/1945 waren er ook enkele transporten naar Terezin en Sachsenhausen. De staatsveiligheid vond zijn onderzoek uiterst verdacht. Op een publicatie moest hij 20 jaar wachten.

Niet ongenoemd wil ik laten de voordracht van Richard Glazar over zijn transport uit Terezin naar Treblinka, de opstand en zijn vlucht daarna. Niet minder indrukwekkend was de lezing van Hana Greenfield over haar onderzoek naar het lot van haar moeder, dat verbonden bleek met het kindertransport uit het getto van Bialystok naar Terezin en Osviecim.

Vera Ebels-Dolanova

tekening: Bedricha Fritty

Een prachtig boek

Truus Menger beeldhouwster Een kwart eeuw en veel meer dan 28 exposities na haar artistieke debuut is nu een fotoboek over Truus Menger en haar werk uitgekomen. Beeldhouwster wordt zij al op de omslag genoemd. Een blik op het boek leert dat de Haarlemse verzetsstrijdster schildert - met olie- en waterverf - en uiteraard tekent.

Beeldhouwen gebeurt ook met uiteenlopende materialen, bijvoorbeeld kunststoffen. De nadruk valt toch op het brons. Daarin heeft zij een reeks monumenten gemaakt die menig stadsdeel sieren tot in heel verre werelddelen, maar bovenal in eigen land. Kernpunt vormt het monument voor de vrouw in het verzet in het Haarlemse Kenaupark. Bij velen staat het bekend als het monument voor Hannie Schaft, met wie Truus en haar zus Freddie de vermaarde piepjonge verzetsgroep vormden. Een nieuwbouwwijk in Leiden kreeg een bronsgroep 'Vrouwenverzef, hetzelfde onderwerp, totaal anders gerealiseerd.

Actief en alert is zij altijd, de mens en de kunstenares. 'Zendeling in een bedreigde wereld' heet een hoofdstuk niet helemaal terecht. Zendeling is Truus Menger allerminst. Een gangmaakster des te meer. Ook voor zichzelf. En op veel manieren.

Het boek laat zien dat zij van figuratief en herkenbaar tot geheel abstract werkt.

Meestal met wat daartussenin ligt. Een grote afwisseling van stijl en werkwijze van een sterke, bewust naar buiten, naar de wereld gerichte persoonlijkheid.

Naast, niet tegenover de monumenten en de meermalen tentoongestelde modellen daarvoor, staan de kleine bronsjes, soms in enkele metaallijnen uitgevoerd.

Niet alleen het materiaal, strijd en hoop wisselen elkaar in dit werk af, stelt Mies Bouhuys in haar inleiding. Het staat 'tegenover de maalstroom van geweld en onmenselijkheid'. Ook in de versregels die zij schreef en vaak als bijschrift bij haar sculpturen voegt en uit haar autobiografie 'Nu niet, dan niet, nooif spreekt die houding. Een tip: in deze autobiografie komt de aanslag aan de orde die het thema vormt van Harry Mulisch' gelijknamige roman. Een kluifje voor het literatuuronderwijs...?

De laatste jaren richtte de kunstenares zich op de abstract-poĂŤtische verbeelding van natuurkrachten. Zo ontstonden 'Gevangen maan' en de in 1990 door de minister-president te Rotterdam-Kralingen onthulde 'Steen der millioenen tranen'. Dit is gewijd aan de burgerslachtoffers uit de Tweede Wereldoorlog.

Om te zien een groot contrast met het brons voor het ANC- hospitaal in Tanzania, bedoeld om met een Afrikaans publiek gevoelens van solidariteit te delen. Gevoelens waarvan echter ook de eerder genoemde werken geheel zijn doortrokken. Zowel de toelichtende tekst van Peter de Rijcke, de inleiding door Mies Bouhuys en het voorwoord van Dick Houwaart zijn door Nel Bennema in het Engels vertaald. Zo kan dit boek ook buiten onze grenzen zijn weg vinden. Het is een prachtig geschenk.

Eva Tas Truus Menger Beeldhouwster. Uitgeverij Van Spijk, Venlo, voor Stichting Truus Menger Fonds van de Beeldende Kunst, Hoorn, 1991, f 60,--. In de boekhandel verkrijgbaar.

Truus Menger: kinderspel

Truus Menger (foto: Roelof Kauffmann)

TheresieÉtiw|t|S42.

Eens had ik een popje ; \ een popje van rode lappeja !v die nacht viel het in een plas eens had ik een popje een popje van rode lappen toen de ochtendzon kwam... heeft iemand het opgepakt? en meegenomen naar een huis waar ik niet wonen mag? eens had ik een popje een popje van rode lappen het weet niet waar zijn moeder is

Bergen Belsen 1942 Als we weer thuis zijn mijn liefje zal ik een schaapje zoeken een zwart schaapje een wollig zwart schaapje en ik zal het vragen mij wat wol te geven ik zal het vragen mijn liefje je berooft een schaapje niet van zijn vacht zonder vragen. ik zal een mutsje voor je breien een zwart wollen mutsje ik zal twee sokjes voor je breien zwarte wollen sokjes gouden krullen zullen groeien onder zachte wol en je teentjes zullen weer weten wat warmte is als we weer thuis zijn mijn liefje zal ik een schaapje vinden... een zwart schaapje Ida Vos

DE BESTE NVM

H Y P O T H E E K K U N JE

H

HYPOTHEEK SHOP •

NIET MEER MISSEN.

Met e e n h y p o t h e e k

leent

2 5 0 plaatsen in ons land,

geldverstrekkers

grootste

d u s ook bij u in de b u u r t ,

wij voor u d e juiste.Tegen de

b e d r a g in u w l e v e n . Maar

Wij w e t e n exact de weg

best mogelijke voorwaarden,

het k i e z e n van die e n e , voor

in h y p o t h e k e n l a n d .

D e beste h y p o t h e e k k u n t u

u juiste h y p o t h e e k

Uit alle h y p o t h e k e n van alle

dus niet m e e r m i s s e n .

u verreweg

het

wordt

m e t de dag moeilijker.

G e l u k k i g krijgt u daarbij nu d e s k u n d i g advies. Van d e

selecteren

DE N V M H Y P O T H E E K S H O P .

BETER THUIS IN ALLE H Y P O T H E K E N .

Michaël Pappie Makelaars o.g.

NVM H y p o t h e e k s h o p . O p

Hogeweg 10 Tel: 020-6655606

ERGO D E SLAGER M E T ' N K O K S M U T S

J. PRESSER De nacht der Girondijnen H e r d r u k van een b e k r o o n d kleinood, aangevuld met een nawoord van Primo Levi. Volgens Levi 'een van de weinige boeken waarin een beeld van het Westeuropese j o d e n d o m wordt gegeven van literair niveau'.

9 6 blz.,

ƒ 14,90/295

fr

NU IN DE B O E K H A N D E L • BEET H O V E N S l R A A I 49 6713098 • M A A S S T R A A r 53 6641010 • BUIT E N V E L D E R T S E L A A N 40 6 4 2 3 9 7 0 ' • B U 1 T E N V E L D E R I S E L A A N 166 6 4 2 0 9 7 3 • OLYMPIAPLE1N 154 6731690. B I N N E N H O F 54, A M S I E1.VEEN 6455622• PARTY SERVICE 6534365 •

MEULENHOFF

Herinneringen van Jacques Furth

'Hoort der bazuin zo zwaarmoedige akkoorden' Enige halmen uit schoven van herinneringen aan diamantbewerkers en werksters, in het byzonder over de 'bis auf weiteres gesperten', die in de nacht van 11 op 12 februari 1943 in de beruchte overvalwagens met hun hele gezinnen en eventueel klaarstaande lijfgoederen naar de Hollandse Schouwburg aan de Amsterdamse Plantage Middenlaan werden gereden. Ik was een van hen.

Gespannen afwachtend brachten wij daar uren door op de klapstoelen, de rangen waren nu naar keuze. Vragen om weer losgelaten te worden leverde niets op.

Het 'weiteres' was verlopen. De mensen van de Joodse Raad registreerden alleen en ontvingen van ons persoonsbewijzen en huissleutels. De sleutels werden aan Puls, de meubelrover-verhuisonderneming, doorgegeven.

Het enige waartoe de mensen van de Joodse Raad bij machte waren, was ons bemoedigen met pakjes bescheiden belegde boterhammen (overigens een luxe) en felicitaties omdat wij naar het Arbeitslager Vught zouden gaan. Meer konden zijn niet doen voor ons. Diep in de nacht, vervoerd door vrijwillig bestuurde tram en trein en bewaakt door zwaar bewapende SSers kwamen wij in Vught aan.

Al eerder heb ik verhaald hoe het in Vught toe ging. Het gezinsverband of enige vorm van samenleving werd al dadelijk verbroken. Na registratie werden de vrouwen, baby's en meisjes van de mannen gescheiden en in aparte barakken ondergebracht. De slaapzaal was klam, nat van nieuwigheid. De stalen stapelbedden met springveren matrassen, in geen der andere kampen waren er betere, stonden in lange rijen, twee aan twee. Met een vakgenoot - wij hadden ons, omdat wij alleen waren, bij elkaar aangesloten - bezetten wij twee bovenbedden naast elkaar, bij een raam. Hij was weduwnaar, zeker tien jaar ouder dan ik. Wij hadden naast elkaar gezeten op fabriek. Met het kindertransport van 6 en 7 juni eindigde ook zijn leven.

|

Er waren meer mannen dan bedden. Vaders waren genoodzaakt hun zonen bij zich in bed te nemen. De rug- en plunjezakken mochten niet naast of onder de bedden worden geborgen. Er was dus geen andere plaats voor dan op het bed. De winterjasen werden als opengeschoven gordijnen aan de hoofdeinden, dus ook aan de voeteneinden gehangen. Kunstenaars zoals Kok en Lรถwenhardt hebben soortgelijke situaties prachtig uitgebeeld. Velen bleef niets anders over dan te proberen zittend in slaap te komen. Dat scheen te lukken, want spoedig heerste de stilte alom.

Kaf De volgende avond ontstond in de slaapzaal een broeikas-hitte. Erger dan in de fabrieken ging de strijd er om of er wel of niet een of meer ramen open konden. Er waren twee meningen: wel of niet. Omdat ik het welles was toegedaan, klapte ik het bovenraam naast mij open.

Mannen die nu de gelegenheid hadden om zich heen te kijken, vonden een ander onderwerp om ruzie over te maken. Een aloude strijd tussen knechten en bazen. Een ongehoorde storm van scheldkannonades laaide op. De achtergrond? Misschien werd de haat uit de vooroorlogse crisistijd weer opgewekt en uitte zich opgekropte ergernis en angst van bijna drie jaar oorlog.

W

a

n a

n a

e

e

n

U

r e

e

n

t

o

e

B

a

n

k

i

B

e

e

r

n

t

met

KRUKZIENER'S REISBUREAU

Fvan Lanschot Bankiers

bent u voordeliger uit in Israël GAARNE ZENDEN WIJ U ONS PROGRAMMA TOE.

Voor al uw bank- en assurantiezaken.

KRUKZIENERS REISBUREAU

K A N T O O R

Amsteldijk 166 (Gebouw Rivierstaete) — 1079 LH Amsterdam Telefoon 020 • 6426133 Telex 10847 Fax 020 • 6424387

's-Hertogenbosch

Hooge Steenweg 29

073-15 39 11

NIEUWE UITGEBREIDE EDITIE A N N E

F RA

ACHTE

Wereld's grootste speciaalzaak v o o r Nappa en suède kleding Exclusieve

modellen

NIEUWENDIJK

en

kleuren

133-U3

• -f • • • • • • • -f -f -f -f -•-

HET DUMPPALEIS Nieuwendijk 153 - Nieuwendijk 71

DSig 'BOT, %<B

%l L V L9ii (

(

AMSTERDAM

e

14 juni 1942 - 1 augustus 1944 304 b l z . f 2 9 , 9 0 , g e b o n d e n f 4 9 , 9 0

De groofsfe en besf Uitgebreid m e t passages die in de oorspronkelijke uitgave zijn weggelaten en m e t nog niet eerder gepubliceerde foto's verkrijgbaar in de boekhandel

UITGEVERIJ BERT BAKKER

gesorteerde speciaalzaak

voor

vrijetijdskleding H.H. Emigranten 1 0 % korting

Een vader m e t zijn zoon moest een regen v a n vloeken over zich heen laten gaan. Het leek erop of de tien plagen in kort bestek w e r d e n uitgestort. Hoewel de vader een kleine w e r k g e v e r w a s geweest, had hij zich in de crisistijd d o o r een slavendrijversmentaliteit gehaat gemaakt, terwijl zijn zoon, toentertijd n o g een halfwas, zich overal m e e bemoeide. Maar o m zich n u o p een dergelijke proletenmanier te willen revancheren, dat kon ook niet d o o r de beugel. De v o l g e n d e d a g w e r d e n d e vloekers d u c h t i g berispt, w a n t w e i n i g e n k o n d e n h u n gedrag goedkeuren. De vader w e r d a l g a u w met een transport v a n ouderen naar Polen g e v o e r d , de vloek die ons allen heeft getroffen. De zoon w e r d later m e t w a a r d e r i n g geaccepteerd, o m d a t hij, m a n g e w o r d e n , het w e r k in het b u i t e n c o m m a n d o net zo goed en slecht deed als w i j . Polen heeft ook hij niet overleefd.

En koren Een der v o l g e n d e dagen w e r d er een soortement bonte a v o n d georganiseerd.

Het bleek dat er onder ons w a r e n die w e l w a t anders konden dan ordinair ruziën. Er w a r e n t w e e violisten v a n het Concertgebouworkest bij, een 'n broer van de organist Berhard D., de andere een oudere m a n . Ze speelden samen een prachtig vioolconcert, dat w i j m e t dankbaar applaus beloonden. Als een contrast hadden w e d e rijmelaar H e r m a n Waas. M e t boenderachtig stug r o o d haar en een uitgestreken gezicht d r o e g hij als een geestelijke zijn preek, zijn prevelement voor. Daarin spuide hij zijn aanvallen o p alles w a t hij m i s v o n d gaan bij onze o v e r w e g e n d Duits-Joodse leiding. Als w e het niet te vaak h o o r d e n konden w e er o m lachen. Behalve een m o n d o r g e l v i r t u o o s hadden w e n o g een conférencier, Pim A l k w i n , die bekend w a s als café-artiest en w i e n s typische liedjes w e m e e konden zingen. En o p dat gebied w a s er ook nog Theo Belinfante, ons aller populaire vriend. Zijn zelfgeschreven liedjes over het k a m p w e r d e n d o o r de v r o u w e n en m a n n e n gezongen, zo sloegen ze bij o n s in. Ze w a r e n van een goed gehalte.

Carel Blazer In het Verzetsmuseum in Amsterdam is een unieke tentoonstelling te zien van foto's die Carel Blazer maakte tijdens de Spaanse Burgeroorlog. Deze foto's uit 1937 had hij tijdens de Tweede Wereldoorlog verstopt en ze zijn pas onlangs teruggevonden. De foto's geven een beeld van de gevechten, de bombardementen op Valencia en Madrid, maar ook van het leven achter het front. Het is des te aangrijpender als men de beelden van deze burgeroorlog vergelijkt met de waanzinnige burgeroorlog die nu in (het voormalige) Joegoslavië woedt.

Verzetsmuseum, Lekstraat 63, Amsterdam, open van dinsdag t / m vrijdag 10.00

tot 17.00 uur, zaterdag en zondag 13.00 tot 17.00 uur.

Tot 9 februari. tekenmg

Werner

Löwenhardt

Lees verder op pagina 27

Heiermann SLAGERIJ 'BEER'

(Reclame) kranten op weekend- en dagbladformaat Rotatiemagazines ten

greep

uit onze aiuieie

mogelijkheden

ï\\ m i l i e d m k w e i k

J. MEERSCHWAM B.V.

b r o c h u r e s l o l zeer c r o l e o m v a n g , leaflets, p o s l e i s 1.2 3.4 e n m e e i

boeken.

kleuiendtuk

drukkerij Heiermann straal 6X5 1051 H O Amslerdam

AMSTERDAM-ROTTERDAM-BRUSSEL

6840505 6845847

HOOFDDORPWEG 27 TELEFOON 6158176

VRIJ

NEDERLAND

't Zijn weer tijden om Vrij Nederland te lezen 10 weken voor ƒ 2 7 , 5 0 Bel gratis 06-0220660

Met de complimenten van

AMSTEL DIAMONDS

Amstel 208 1017 A H Amsterdam

U kunt Eilat van ons kado krijgen * U stuurt ons uw beste vakantiefoto van Eilat. De mooiste foto wordt beloond met de teruggave van de volledige reissom voor één persoon, ongeacht welk hotel u gekozen hebt uit het N.E.T./EL AL HOLIDAYS PROGRAMMA. * Zie pagina 23 van het N.E.T./EL AL HOLIDAYS PROGRAMMA.

EILAT N.E.T. NEAR EAST TOURS biedt u in samenwerking met

El Al Holidays met ingang van 1 november een:

8-daagse vliegreis naar Eilat plus verblijf in het Carltdh Coral Sea Hotel * * * * v.a. HFL. 1171,- per persoon op basis van kamer met ontbijt.

Vertrek elke dinsdag, retour elke dinsdag of zonder prijsverhoging vanaf Tel Aviv op zondag, dinsdag of donderdag Bij deze prijs zijn inbegrepen: - EL AL vluchten naar en van Eilat Uvda - gratis transfer van Uvda naar Eilat v.v.

- gratis toegang tot Dolphin Reef - gratis reisgids van Zev Vilnay (667 pagina's) - gratis week lang elke avond een drankje in één van de hotels in Eilat Bovendien biedt NEAR EAST TOURS u hier in Amsterdam een ervaren staf aan waarvan: 10 personen Israël uit eigen ervaring kennen, waarbij 4 personen vloeiend Hebreeuws spreken en 4 personen jaren in Israël hebben gewoond en 3 personen jarenlang als gids in Israël hebben gewerkt c.q. werken

^^^^^^^^^^^^^^^^^^^

^Ym

m

^ ^ i i e a ^ e a ^ ^ o m ^ ^ ^ ^ ^ a n ^ ^ ^ # * / / ' ^ £ — » mf

02^243350

Harpe Davids Dan hadden wij enige zangers in ons midden. Leden van de Joodse mannenzangvereniging Harpe Davids. Destijds was zang net zo populair als vandaag de dag voetbal. Ook mijn vader is lid van dit koor geweest. Als hij werk had, stond hij vroeg op en zong dan uit het koornummer dat in de vereniging werd ingestudeerd. Het verder slapen was dan taboe voor moeder en kroost. Ik kende de woorden en melodie毛n en kon ze meezingen, ook omdat ik wel eens mee mocht naar repetities en er op fabriek menige riedel groepsgewijs werd weggegeven. Ik was steeds vol bewondering voor de dirigent die woord voor woord en noot voor noot er met Jobs geduld bij zijn discipelen in wist te stampen.

Of het nu Latijn, Grieks, Frans of welke andere taal was, hij goot het er allemaal bij ze in. Op de concours werd op de uitspraak sterk gelet.

Hoewel mijn vader een kleine David was en hij daardoor tamelijk vooraan stond, kreeg ik hem makkelijk in het vizier omdat zijn gezicht als hij zong porselein wit weg trok en zijn lippen trilden. Ik denk niet dat dat was om te vibreren, maar van emotie. Die emotie zag ik eens terug bij zijn broers, zusters en hun echtgenoten. Allen grote liefhebbers van opera en koorzang. Het was op een familiefeestje misschien, dat enigen van hen in een halletje als een minikoortje in het rond stonden. Ze galmden opera- aria's. Het klonk niet erg mooi, want de dames probeerden wel de hoge C te halen, maar kwamen ergens bij de benedenburen terecht. Bij enigen van hen biggelden de tranen uit hun van trachoom genezen oogjes. Das IG-Farben 'Zyklon B' hat Sie alle ausgerottet.

In de tobbe Op een donderdagavond kwam mijn vader opgewonden van fabriek af thuis.

Hij zei tegen mijn moeder: 'Kleed je goed aan, we gaan naar de opera! Laten we vlug eten!' Ik weet niet meer welke opera er die avond ging. Wel weet ik nog dat de naam van de prima donna Mercedes Capsir (of zoiets) moet zijn geweest. Natuurlijk een coloratuurzangeres, want daar was hij idolaat van.

Mijn moeder vroeg hem of hij van Lotje getikt was. Donderdagavond! Dan moesten de jongens in de tobbe en dan moest zij groente schoonmaken voor Sjabbes. Mijn oudste broer ging op vrijdagochtend naar het schoolbad en dan moesten zijn voeten schoon zijn. (Mijn zusje werd toen nog apart zonder gluurders 's middags gewassen.) Na wat heen en weer gepraat kreeg David van Jans wat geld om alleen naar de Engelenbak van Carr茅 te gaan. Maar al dik v贸贸r achten kwam hij weer vlot naar boven en wierp nonchalant een paar kwattarepen op tafel. Zo hadden wij er allemaal wat aan. De kwattasoldaatjes op de wikkels moesten onbeschadigd blijven, anders werden ze net als lotelingen afgekeurd.

Een lied in Vught De zangers in Vught, vier meen ik, stelden zich op om het prachtige koorwerk 'Jeruzalem' te zingen. Woorden van Sally de Jong, muziek van Isr. J. Olman.

Het waren prachtige zangers en ze stelden niet teleur. Ik kende hen allen.

'Hoort der bazuin zoo zwaarmoedige akkoorden.' De inzet van baritons en bassen.

Een zang als orgelmuziek van Bach, die als bazuinen schalde en donderde.

Misschien raaskal ik, maar mijn maag kneep bij mij ineen bij het horen van die aanvang. Dan de tenoren: 'Stemmen van weemoed en teederen troost.'

Als vogelveertjes naar een ijle hemelhoogte stegen de warme, bijna falset zingende stemmen. Natuurlijk konden die vier mannen het nummer zo niet uitvoeren, maar het was voor het koor als het ware geschapen. Waar waren de woorden beter begrepen dan door ons Joden die aan het begin stonden van de zwaarste etappe ooit door mensen afgelegd.

Stichting Icodo

Voor vragen op het gebied van wetten en regelingen voor oorlogsgetroffenen, maar ook voor andersoortige vragen bijvoorbeeld over zelfhulpgroepen, therapeutische hulp of maatschappelijk werk, kunt u voor informatie, advies of verwijzing terecht bij: Stichting icodo Maliebaan 83-87 3581 CG Utrecht tel. 030-343436 Oorlogsgetroffenen, partners en kinderen (ook de na-oorlogse generatie) zijn bij de Stichting Icodo welkom. Bezoek is - na telefonische afspraak - iedere werkdag mogelijk.

KELTUM PLEET GOUD & ZILVER UURWERKEN OPTIEK Al onze gerookte rabbinaal

vis is

toegestaan

MAASSTRAAT 27 AMSTERDAM - TELEFOON 6641072

Drukker Gr Vaal

BLOEMSIERKUNST

Diemen - Kruidenhof 121, tel 020-699 89 75

Bloemist van het Auschwitz Comité Vertolkt ook uw gevoelens van waardering medeleven.

en MAASSTRAAT 33 AMSTERDAM TELEFOON 6793388

ISRAËL Verzamelt U al de postzegels van 'Het land van de Bijbel'?

Dé specialist

*twm i

ARCHIEFVERNIETIGING

J O BLIK OUD-PAPIERHANDEL Vliegtuigstraat 8 Telefoon 020-6155358 Amsterdam

Op 2 december 1991 verschenen er de volgende postzegels NIS 1,10 Olympische Spelen 1992 in Barcelona, NIS. 1,00 en 1,10 Beroemde vrouwen; NIS 1,50 "Lehi" vechters voor de vrijheid van Israël, NIS 1,50 "Etzel" ondergrondse nationale militaire organisatie, NIS 0 70 Filatelistische Dag 1992 en NIS 2,00 Internationaal Mozartjaar, waarvan tevens een postzegelboekje verschijnt -waarin keerdrukpaar- met 4 zegels Eerder verschenen een luchtpostblad en een postkaart "Haifa 91", een enveloppe met poststempel 30-10-1991 "Vredesonderhandelingen tussen Israèl en zijn buurlanden"

Vraagt uw leverancier naar deze en ander postzegeluitgiften van Israël, die ook op smaakvolle eerste dag omslagen verkrijgbaar zijn

—f

x.

— "~ ^

Israël Filatelistisch Agentschap

voor de Benelux,

Postbus 11 4255 ZG Nieuwendijk NB Telefoon 01834-2254 of telefax 01834-2508

Vervolg van pagina 27 Nog enige dichtregels: In het huis des Heeren, uit duizenden oorden Bidt Isrel, Jacobs onsterfelijk kroost.

Uit de laatste coupletten: Laat den bazuinklank nu schetterend schallen Schetterend schallen in zwijgende nacht!

De keetnen des broeders zijn nedergevallen Die heeft in ballingschap eeuwen gesmacht.

En rustig verwachten met trouw en geduld Dat ge aan uw volk de belofte vervult: De morgenzon gloort op Jeruzalems wallen.

Geen van al die zangers (of nagenoeg geen van hen) heeft ooit aan die wallen gestaan.

Jacques I. Furth Met dank aan de muziekafdeling van de KRO, die mij het gedicht kon verschaffen.

B O N Wilt u zich (gratis) abonneren op dit blad of heeft u familie, vrienden of kennissen die op de hoogte willen blijven van de activiteiten van het Nederlands Auschwitz Comité? Indien u onderstaande bon invult en opstuurt naar dhr. D. Papegaay, De Weer 88, 1503 WH Zaandam, ontvangen zij vijf maal per jaar het blad van het Nederlands Auschwitz Comité. Aan het abonnement zijn geen kosten verbonden. Wel ontvangen alle abonnees één maal per jaar een acceptgirokaart voor een vrijwillige donatie ten behoeve van de voortgang van het werk van het Nederlands Auschwitz Comité. naam: adres: postcode en woonplaats: land: Opsturen naar dhr. D. Papegaay, De Weer 88,1503 WH Zaandam (Als u het blad niet wilt beschadigen kunt u de bon ook fotocopieren of overschrijven)

'erzetsmuseum Amsterdam

Trouw houdt je betrokken.

Ttouw Meer bezuinigingen volgen j

Verzetsmuseum A m s t e r d a m , Lekstraat 63, 1079 EM A m s t e r d a m , Telefoon 020 - 644 9797 Het Verzetsmuseum geeft een overzicht van alle bekende en minder bekende vormen van het verzet in Nederland tijdens de Duitse bezetting.

Na een chronologische a a n l o o p tot en met de Februaristaking worden de onderdelen van het verzet thematisch behandeld.

Veel plaats is er ingeruimd voor de illegale pers; het museum is in het bezit van de authentieke drukpersen waar op het Parool en D e Vonk zijn gemaakt. Met behulp van een grote hoeveelheid foto's, documenten, voorwerpen en audio-visuele middelen wordt verder een indruk gegeven van onder meer o n d e r d u i k h u l p , vervalsingen en spionage. Het m u s e u m is gevestigd in de voormalige synagoge in de Amsterdamse Rivierenbuurt.

Op de eerste verdieping, de vroegere vrouwengalerij, worden wisseltentoonstellingen gehouden:

- t/m 9 februari 1992: "Carel Blazer - opgedoken foto's uit de Spaanse Burgeroorlog" - vanaf 25 februari 1992: "Verboden berichten" - over illegale telefoon en radio verbindingen tijdens de tweede Wereldoorlog Het museum is geopend van dinsdag tot en met vrijdag van 10.00-17.00 uur en o p zaterdag van 13.00-17.00 u u r

AB Modehuis Blok stelt haar collectie damesen herenkleding met zorg*samen uit het Internationale aanbod van toonaangevende merken. Daarbij ligt de nadruk niet alleen op stijlvolle maar ook op sportieve kleding.

Athenaeum Boekhandel een tuin in de wildernis

Tevens vind u in onze vestiging in Uithoorn een uitgebreide collectie kinderkleding.

Dames-, heren- en kindermode Uithoorn Amstelplein 19 Tel. 02975-61353 Vrijdag koopavond Dames- en herenmode Amsterdam-Buitenveldert Hoek van Leijenberghlaan/van Nijenrodeweg Tel. 020-6462656 Donderdag koopavond

NIEUWSCENTRUM Athenaeum Boekhandel Spui 14-16, Amsterdam telefoon 020-6233933/6226248

Maurice Goldstein in rede:

Wij kunnen de strijd niet opgeven Maurice Goldstein, de voorzitter van het Internationaal Auschwitzcomité, sprak op 16 oktober jl. ter gelegenheid van de kontaktdag van de Vereniging Landelijke Kontaktgroep Verzetsgepensioneerden 1940-1945, een indrukwekkende redevoering uit. Hieronder enkele fragmenten.

"Anno 1991, zesenveertig jaar na het einde van de Tweede Wereldoorlog, is de vraag aan de orde wat de strijders voor de vrijheid en tegen het Italiaanse en Duitse fascisme kunnen ondernemen ten bate van het ideaal van de vooruitgang; een ideaal dat hen nu reeds vijftig jaar verbindt. (....)

"Jullie strijd voor de vrijheid liep niet ten einde in mei 1945 na de staking der krijgsbedrijven.

De strijd tegen allerhande ongerechtigheden, tegen onverdraagzaamheid, tegen armoede, tegen rassenhaat, tegen vreemdelingenhaat, tegen antisemitisme, maar vóór de Rechten van de Mens en vóór de Vrede: die strijd moest worden voortgezet na de overwinning tegenover het fascisme".

"De wereld van 1945 heeft ze helaas niet kunnen vervullen, haar mooie belofte die vervat was in de strijd tegen de Duitse bezetteren diens in naam der Nationaalsocialistische ideologie gepleegde misdaden.

Zoals de fenix uit de as, zo herrezen beetje bij beetje de oude demonen.

Overal in Europa en in de wereld laten nieuwe fascisten van zich horen. Neonazi's betuigen openlijk hun waardering voor de oude nazi-misdaden. Tevergeefs proberen ze de betekenis en omvang ervan te minimaliseren". (....)

Klooster "Drie jaar geleden spraken we ons in de volgende bewoordingen uit over de toekomst van het kampencomplex Auschwitz-Birkenau: 'Als een wonde in het hart van Europa hoort Auschwitz-Birkenau aan de hele mensheid. Het moet zijn authenticiteit behouden en worden afgeschermd van elke poging tot inkapseling met politieke, nationale, religieuze of filosofische doeleinden'. (...)

"Ons internationale monument ter herdenking van miljoenen slachtoffers, dat een opschrift droeg in 19 talen, is ontheiligd.

Een Poolse ministeriële commissie heeft eenzijdig besloten de historische inscripties te verwijderen; ze stelde voor ze te vervangen door - jawel - een zin uit het oude testament!

In een gedeelte van het voormalige kamp Neuengamme huist al jaren een gevangenis voor adolescenten.

Het Internationale Comité van Neuengamme wilde op het terein van het voormalige kamp een tentoonstelling houden, maar zag zich verplicht elders een geprefabriceerd gebouw op te richten dat nu als museum dienst moet doen.

Al zeer vlug na de Duitse hereniging werd voorgesteld in Buchenwald een tentoonstelling te houden, gewijd aan de nazi's die er na de oorlog gevangen werden gehouden.

De overlevenden van Buchenwald, hierin gesteund door alle Europese gedeporteerden, eisten dat de tentoonstellingen die daar zouden plaatsvinden slechts over de nazi-periode van 1933-1945 zouden handelen.

Onlangs nog stond de gemeente Fürstenberg in de voormalige Duitse Democratische Republiek de constructie toe van een groot warenhuis in de onmiddellijke omgeving van het vroegere kamp voor vrouwen en kinderen van Ravensbrück".(....)

'Ik had willen besluiten met een verwijzing naar Jan Oskams slotwoord bij het Europees symposium tegen discriminatie, gehouden te Leiden in mei 1991.

Hij presenteerde de conclusies van het symposium in de vorm van een open brief aan de Europese regeringen. Hen riep hij op om in het nieuwe Europa de herinnering aan de verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog levend te houden en de samenwerking te bevorderen van organisaties die verschijnselen van racisme tegengaan.

Ik stem in met dit program!"

Voyou Style

OPPENHEIM SPEZIAL II

by

INTERNATIONAL INVEST0RS INC0RP0RATED ENZ.

John Rettich b.v.

Persoonlijke Adviezen aan Beleggers, ook voor bescheiden bedragen.

Showroom: Confectie Centrum 3e toren, beg. grond Kon. Wilhelminaplein 29, Amsterdam-W. Telefoon 020 - 617 43 64

A. van de Rhoer Hortensiastraat 12, 4818 GM Breda, Tel. 21 57 49

S. EMMERING

Aangeboden door

ANTIQUAAR IN

G. A. K.O. Mister Groep

PRENTENVERKOPER

N i e u w e z i j d s v o o r b u r g w a l 304 1012 R V A m s t e r d a m Tel. 020 - 6231476

JUDAICA: BOEKEN EN PRENTEN

TOFF OPTIEK opent uw ogen

Hoofddorpplein 12-14, Amsterdam. Telefoon 6170431

polaklroodhartluylings makelaars in assurantiën B.V. Stroombaan 4 - 1 1 8 1 VX Amstelveen Postbus 608 - 1180 AP Amstelveen

Telefoon (020) 6437111 • Telefax (020) 6457 084

nva

lid

boutïque

Import van dames- herenen kinderkleding Touwbaan 38 P.O.Box 180 2350 AD Leiderdorp Holland

tel.071-899245 telefax 071-896353 telex 39265 teidw nl

HUIS VOOR EXCLUSIEVE DAMESKLEDING

HAARLEM • WAGENWEG 7-9

Centrum '45

Het moeilijke verleden In 1973 werd Centrum '45 opgericht voor de medische en psychologische behandeling en begeleiding van verzets- en oorlogsslachtoffers uit de Tweede Wereldoorlog.

Voor wie is Centrum '45?

Onverwerkte oorlogservaringen kunnen zich openbaren in ogenschijnlijk onbegrijpelijke verschijnselen als paniekaanvallen, fobieën, slapeloosheid, nachtmerries, oorlogsbeelden die zich steeds weer opdringen, drift- en huilbuien.

De mensen die hieraan lijden ondervinden vaak problemen in de omgang met hun partner, hun kinderen en collega's op het werk. Zij zijn vaak in toenemende mate geïsoleerd komen te staan. Oorlogsgetroffenen die lijden aan deze verschijnselen en in aanmerking komen voor erkenning als oorlogsslachtoffer bij één van de specifieke wetten (Buitengewoon Pensioen, Wet Uitkering Vervolgingsslachtoffers, Wet Uitkering Burger Oorlogsslachtoffers) kunnen een beroep doen op de behandeling van Centrum '45. Ook hun partners kunnen in overleg met het Centrum in behandeling komen.

Wat is Centrum '45?

Vanaf de oprichting in 1973 tot 1989 heeft de behandeling bestaan uit dagbehandeling. In deze dagbehandeling, meestal 1 dag per week, vonden verschillende groepsactiviteiten en individuele psychotherapie plaats.

In 1986 is een tijdelijke setting geopend waarin professor Bastiaans de dieptebehandeling kon praktizeren.

In 1989 heeft een volledige reorganisatie plaatsgevonden, waarin de elementen van het vroegere behandelmodel en de dieptebehandeling zijn geïntegreerd met nieuwe behandelmethoden. Gelijktijdig met de reorganisatie werd de nieuwbouw voltooid en het bestaande gebouw gerenoveerd. 1989 is voor het Centrum een bewogen jaar geweest. Thans bestaat Centrum '45 uit een Polikliniek, een Dagkliniek met 32 plaatsen per dag en een Kliniek met 24 plaatsen.

In de Polikliniek worden individuele en groepsbehandelingen verricht. Daarbij worden zowel psychotherapeutische als psychiatrische behandelmethoden gehanteerd.

In de Dagkliniek worden verschillende 'programma's' aangeboden, die gericht zijn op de specifieke problemen waarvoor iemand hulp bij ons zoekt. Elementen van de dagbehandelprogramma's zijn groepspsychotherapie en individuele psychotherapie, sociotherapie, creatieve therapie en psychomotorische therapie.

Een psychiater en een maatschappelijk werkende kunnen worden geconsulteerd.

Op indicatie vindt er therapie volgens Mensendieck plaats.

leefgroepen De Kliniek bestaat uit drie 'leef-groepen van acht mensen. Sommige activiteiten vinden in het grote verband van de gehele Kliniek plaats; andere activiteiten met de leefgroep en weer andere activiteiten individueel. Drie verschillende benaderingen worden in de Kliniek gehanteerd. Een groepsgerichte behandeling met nadruk op de onderlinge relaties, een meer individuele behandeling gericht op de persoonlijke verwerking van het traumatische verleden en de dieptebehandeling die eveneens is gericht op de persoonlijke verwerking van het traumatische verleden.

Al deze behandelvormen dienen om de mens, die na vele jaren last krijgt van de ervaren ellende in de Tweede Wereldoorlog, te helpen bij het verwerken hiervan en het psychisch evenwicht te herstellen.

Ă&#x153;W GEVOEL v/AN ZELFVERTROUWEN TERUG

ASSUMNTIEMAKELAARS VOOR NEDERLAND EN DE WERELD.

Borstprotheses

30% minder zwaar.

A Bekouw Mendes Lid van de Alexander & Alexander Groep

G e b o u w A m s t e l Poort M r T r e u b l a a n 7 1 0 9 7 D P A m s t e r d a m P o s t b u s 3 8 6 3 1001 A R A m s t e r d a m T e l 0 2 0 - 5 6 0 7 7 7 7 Telex 1 1 6 9 9 b e m g n l T e l e l a x 0 2 0 - 6 6 8 1 9 4 0

elektro i radio . televisie

Met uw eigen natuurlijke gewicht en goede pasvorm.

Nearly Me, 'n zorg minder Maak van tevoren een telefonische afspraak zodat WIJ aan uw probleem de volledig aandacht kunnen besteden.

Mevr. Buijs, H o o f d d o r p w e g 20, A m s t e r d a m

J. STERN

. koelkasten

. wasmachines

Waar service en vertrouwen samen gaan Onze openingstijden

zijn, dagelijks 's maandags

van 12 00 uur tot 24.00 uur. gesloten.

J. S T E R N - Haarlemmerdijk 137 1013 K G Amsterdam

- Tel.: 622 08 15

tan

Baerlestraat

35-37,

1071 AP Amsterdam

Telefoon:

020-6622655

E e n u i t z o n d e r l i j k e c o l l e c t i e s i e r a d e n i n goud, m e t o f z o n d e r diamant, i n e l k e prijsklasse, maar o o k wereldmerken als R o l e x , Cartier, Ebel, B a u m e & M e r c i e r e n G u c c i v i n d t u bij:

AMSTERDAM DIAMOND CENTER SEVEN GENERATIONS OF DIAMONDS Rokin

1-4, A m s t e r d a m .

0 2 0 - 6 2 4 57 87. H i l t o n

Hotel, Apollolaan

138. 0 2 0 - 6 7 3 98 10.

Iemand die zich aanmeldt bij het Centrum wordt uitgenodigd voor twee of meer gesprekken meteen psychiater, psycholoog-psychotherapeut of een maatschappelijkwerkende psychotherapeut. Dit is de zogenaamde intake. Hierna wordt in gezamenlijk overleg gekozen voor de beste behandelvorm. Door de vele verschillende 'behandelpakketten' zijn we thans in staat om voor iedereen een goede behandeling te kiezen. Dit betekent ook dat we, indien nodig, nazorg kunnen verlenen.

Niet altijd is de keuze voor de behandeling in Centrum '45 de beste oplossing voor de klachten van de cliënt. In dat geval zorgen wij voor een verwijzing naar een andere vorm van hulpverlening. Men kan voor de aanmelding rechtstreeks contact opnemen, schriftelijk of telefonisch, met de coördinator van de Polikliniek.

Wellicht duizelt het u als u verneemt van zoveel verschillende behandelingen.

Globaal zijn echter al deze vormen van behandeling te herleiden tot 2 principes: a. De cliënt leert de traumatische oorlogservaringen te verwerken doordat ze in een veilige situatie worden besproken met alle gevoelens die daarbij horen. b. De cliënt leert omgaan met de betekenis van zijn klachten en problemen voor het leven van alledag op dit moment. Daarbij kan de herinnering aan het verleden van belang zijn, maar dit is niet altijd noodzakelijk. De verschillende factoren die van invloed zijn op de klachten op dit moment worden in de behandeling betrokken. lotsverbondenheid Aan de onderlinge wisselwerking tussen de cliënten en hun onderlinge lotsverbondenheid wordt een grote waarde toegekend.

De ervaring heeft ons geleerd dat voor veel mensen het verleden van de Tweede Wereldoorlog nog zeer actueel is. Veelal ondervinden zij hierdoor hinder in hun dagelijkse bezigheden. Die hinder kan zo toenemen dat er sprake is van psychische problemen en klachten. Niemand wil dit graag toegeven. Niemand komt er graag voor uit dat hij het psychisch moeilijk heeft. Het is ons mensen eigen zo lang mogelijk onze zaakjes zelf op te knappen. Daarom ook is het zeker niet voor iedereen gemakkelijk om zich voor een behandeling aan te melden.

Wij realiseren ons terdege hoe moeilijk het voor sommigen is om naar ons toe te komen en houden daar dus rekening mee.

Wij willen ook niet de illusie wekken dat elke klacht te genezen is of dat het traumatische verleden volledig te vergeten is. Het belangrijkste doel is om de klachten zo terug te dringen dat het dagelijkse bestaan weer dragelijk wordt; de herinneringen aan het verleden minder verstorend werken en de schouders onder de last van het verleden verstevigd worden. Niet zelden lukt het dan toch om ook tot een verwerking van dit moeilijke verleden te komen.

J.N.Schreuder, psychiater/directeur Het adres van Centrum '45 is: Rijnzichtweg 35 2342 AX Oegstgeest tel. 071-15.52.42 Aanmeldingen bij de Polikliniek: telefonisch maandag t / m vrijdag van 10.00 tot 11.00 uur

Joodse Levenswerelden In Berlijn kan men zich de komende tijd verdiepen in wat het denken en geloven, het leven en werken van Joden in de wereld bepaalt.

Van 12 januari tot 26 april wordt in het Martin-Gropius (Stresemannstrasse 110) een grote tentoonstelling 'Jüdische Lebenswelten' gehouden, die een beeld moeten geven van hoe Joden op verschillende plaatsen In de wereld leven.

Tegelijkertijd is er in verschillende Berlijnse theaters een festival van Joods theater en Joods muziek te zien en te horen, met onder meer stukken van Tabori, 'Bruder Eichmann' van Kipphardt twee verschillende muzikale bewerkingen van 'Golem' en de Urauffuhrung van een stuk van Armand Gatti 'Der Liebesgesang der Alpha bete von Auschwitz'.

Informatie bij: Berliner Festspiele, Budapester Strasse 50,1000 Berlin 30, tel. 09 49 30 254 890, fax 09 - 49 30 254 89111.

Joodse oorlogspleegkinderen konden hun jood-zijn maar beter vergeten

Touwtrekken om het joodse kind Het is 1944 als het zuiden van Nederland wordt bevrijd. De ondergedoken joden in Brabant en Limburg zijn vrij, maar zij weten nog niet waar hun familieleden zijn. In mei 1945 is heel Nederland vrij. De bevrijde onderduikers kunnen op zoek naar hun familie. Binnen enkele maanden keren ook de overlevenden uit de kampen in het oosten terug. Allemaal vragen zij zich af waar hun vrienden en familieleden gebleven zijn. Maar bovenal: Waar zijn de kinderen? Zijn er nog joodse kinderen in leven?

De kinderen van wie de ouders nog in leven waren, keerden bijna altijd zo snel mogelijk terug naar hun ouders. Om circa duizend andere kinderen, die hun ouders hadden verloren, is echter een felle juridische strijd ontbrand.

Journaliste Emma Verhey publiceerde in Vrij Nederland van 6 oktober 1990 een groot artikel over de strijd om de joodse oorlogspleegkinderen. Maar Verhey beschikte over veel meer materiaal dan zij in haar artikel kon verwerken. Daarom besloot zij over deze kwestie een boek te publiceren: Om het joodse kind.

Om het joodse kind is een boek dat je met gebalde vuisten in ĂŠĂŠn ruk uitleest.

Woedend om de arrogantie en het onbegrip van de Nederlandse (niet-joodse) organisaties die zich na de oorlog met de joodse kinderen bemoeiden. Maar ook met veel respect voor dezelfde verzetsmensen, die in de oorlog hun leven op het spel zetten om joodse kinderen te redden.

tegengestelde belangen De problemen rond de kinderen begonnen al eind 1944, toen de eerste bevrijde onderduikers op zoek gingen naar overlevenden. Zij stootten op onwil van nietjoodse organisaties om informatie te verstrekken. De problemen verergerden door de tegengestelde belangen van de joodse familieleden van de kinderen en hun niet-joodse pleegouders. De joodse familieleden wilden de kinderen bij zich in huis nemen en hun een joodse opvoeding geven. Zij werden gesteund door de joodse voogdij-organisaties. Maar sommige pleegouders wilden de kinderen niet meer laten gaan. De pleegouders werden gesteund door de Commissie voor Oorlogspleegkinderen OPK. De vraag waar het in de eerste jaren na de bevrijding om draaide, was of het nu wel verstandig was om kinderen die als peuter of kleuter in een pleeggezin waren ondergebracht, weg te halen bij hun nieuwe vader en moeder. Wat was belangrijker: dat de kinderen in een joodse omgeving werden opgevoed bij hun familie of in een joods kindertehuis? Of dat zij bij hun nieuwe vader en moeder bleven, niet voor de tweede keer uit een gezin werden weggehaald, maar wel een christelijke opvoeding kregen?

De machtige OPK had vaak het laatste woord en dat viel meestal in het voordeel van de pleegouders uit. De OPK was een voogdij-commissie waarin vertegenwoordigers van joodse organisaties en verzetsmensen bij elkaar zaten. Nietjoodse deskundigen waren in de OPK echter in de meerderheid; de organisatie had maatschappelijk werkers in dienst en haalde geld op voor de joodse oorlogsweesjes.

Een aantal voogdij-zaken liep zo hoog op dat de rechter er aan te pas moest komen. In een aantal gevallen leidde de voogdijkwestie zelfs tot ontvoering van de kinderen.

calvinistisch Het is de verdienste van Elma Verhey dat zij exact heeft uitgeplozen wat de OPK bewogen heeft om het niet-joodse standpunt zo strikt te nemen. Zij bracht documenten aan het licht die bewijzen dat de OPK-leiding al voor het eind van de oorlog voorbereidingen trof om de kinderen zo veel mogelijk in een christelijke sfeer te laten opgroeien.

Volgens de schrijfster speelde de streng-calvinistische religie van de kopstukken van de OPK een grote rol. Er waren in het na-oorlogse Nederland veel 'deskundigen' die meenden dat de Nederlandse joden hun joodse identiteit maar beter konden vergeten. Het jood-zijn had toch niets anders dan ellende gegeven.

En veel pleegouders waren er als gelovige christenen diep van overtuigd dat zij een joods kind in religieus opzicht 'redden', door het een christelijke opvoeding te geven.

Plaatsing in een joods kindertehuis was in de ogen van de OPK geen goede oplossing, als de mogelijkheid bestond de kinderen in een gezin te laten opgroeien.

Emigratie naar Palestina was zelfs 'on-Nederlandsch'; de kinderen hoorden in Nederland.

De vertegenwoordigers van joodse zijde waren echter ook niet onbevooroordeeld. Sommigen van hen meenden toen dat elk kind dat in een niet-joods gezin opgroeide per definitie verkeerd zat, onafhankelijk van de omstandigheden.

Het resultaat van deze bemoeienissen is geweest dat een aantal joodse kinderen opgroeide in een niet-joods gezin, zonder contact met andere joden.

Niet iedereen is achteraf enthousiast over deze oplossing; niet in de laatste plaats de kinderen zelf, die hun eigen identiteit niet hebben kunnen ontwikkelen.

Andere kinderen hebben de scheiding van hun pleegouders nooit kunnen verwerken. De kinderen die in de joodse kindertehuizen opgroeiden of naar Palestina gingen, hebben - achteraf gezien - minder problemen gekregen met het verwerken van de verdrietige omstandigheden die hun kindertijd hebben bepaald.

'

Daphne Meijer Elma Verheij, Om het joodse kind, uitg. Nijgh & Van Ditmar, Amsterdam, 1991

Van school verwijderd. Jood.

In september 1941 moesten alle leerlingen van de 3e Ambachtsschool in Amsterdam klas voor klas langs de conciĂŤrge defileren. Elke leerling werd gevraagd: 'Hoe heet jij? Ben jij een jood?' En de 103 leerlingen die 'ja' antwoordden op de tweede vraag kregen van de portier te horen, dat ze de volgende dag niet meer op school mochten verschijnen. Niemand van het schoolbestuur, de schoolleiding of de leraren nam de moeite toen of later nog iets aan die mededeling toe te voegen.

EĂŠn van de Joodse leerlingen van die school was Ab Caransa. In tegenstelling tot de meeste anderen wist hij Auschwitz en een aantal andere kampen te overleven. Bijna vijftig jaar later ging hij op onderzoek uit en verzamelde dokumenten, brieven, mededelingen, drukwerk en stamboekkaarten, die betrekking hebben op de Joodse leerlingen van de Amsterdamse ambachtsscholen.

Het boek waarin hij zijn bevindingen heeft neergelegd is een klein monument geworden waarin de namen van deze naamloze slachtoffers van de nazi's aan de vergetelheid worden ontrukt. Hij is hun namen ook nagegaan in de Dodenboeken van de Nederlandse Oorlogsgravenstichting. 95 van deze 123 jongens werden daarin vermeld als overleden in Sobibor, Auschwitz of MiddenEuropa, in 1942, 1943, 1944 of 1945. Aan een aantal van hen, persoonlijke vrienden, haalt hij herinneringen op.

Het boek was aanleiding voor een leerling van de vakschool Edelsmeden aan de Postjesweg om een monument in de vorm van een Davidster te ontwerpen dat onlangs door Caransa is onthuld. 'Het is ook een monument tegen het hedendaags fascisme en onrecht in het algemeen' zei de leerling bij die gelegenheid.

Het boek 'Van School Verwijderd Jood.' kost f 49,50 is in sommige boekhandels verkrijgbaar en wordt uitgegeven door uitgeverij Tuindorp, tel. 023 - 255802.

Het leven na Mauschwitz

Een kleine muis in de oorlog Het klinkt paradoxaal, maar het is eigenlijk niet zo vreemd dat een van de mooiste boeken over de Shoah en de Joden die die hebben overleefd een stripverhaal is, compleet met muisjes (Joden) en katten (Duitsers) die met elkaar vechten.

Alleen in een strip is het mogelijk heden en verleden op zo'n eenvoudige manier met elkaar te vermengen, de dagelijkse werkelijkheid van nu en dat onvoorstelbare verleden, die voor velen zo nauw verweven zijn op een manier die we soms maar nauwelijks kunnen doorgronden en die ook steeds weer in ons eigen leven lijkt te veranderen.

Van Art Spiegelman verscheen zojuist het tweede en afsluitende deel van zijn epos 'Maus. A Survivor's Tale' onder de titel 'And Here My Troubles Began'.

Art is na de Tweede Wereldoorlog geboren als zoon van twee Pools-Joodse overlevenden van Auschwitz. Hij groeide op in Amerika, werd striptekenaar in de jaren zestig, begon het avant-garde blad voor grafische kunst Raw en trachtte er achter te komen waarom zijn moeder in 1968 zelfmoord pleegde.

Om het verhaal van zijn ouders op te tekenen koos hij geen avantgardistische vormen, maar kleine zwart-wit plaatjes en uiterst eenvoudige tekeningen en bijna clichématige figuren: katten en muizen, varkens (Polen), honden, kikkers en zelfs een vlinder (voor een zigeunerin).

Daardoor kon hij in het eerste deel zonder pathetiek de verschrikkelijkste gebeurtenissen in de ghetto's in Polen beschrijven met een grote gedetailleerdheid, ook van dagelijkse en menselijke problemen. Maar we leren ook zijn vader Vladek kennen, zoals hij als oude man in Amerika leeft na de dood van zijn vrouw en Art zijn verhaal vertelt, een gierige, oude man, die zich onmogelijk maakt in zijn omgeving doorzijn absurd doorgevoerde zuinigheid.

THEY ÖPÉMED THPCT *JE WtLL THP>OVM OOT THE PEAU...

OKNN6 0N HERE. $TAV wlTH WVE».

ff f

I

T

1

! J I, U i

0H6 OF THE BOV> WWW \**- WtW- T * E tWT\CTo&ETH€K,TMKEP Oyeftto THE. 60ftM>„ l K

Die confrontatie van heden en verleden wordt nog sterker in het tweede deel.

We zien ook hoe Art succes heeft met de publicatie van zijn strip en hoe hem dat weer voor onoplosbare problemen stelt. Is hij eigenlijk wel een muis, zoals hij de Joden tijdens de oorlog heeft getekend?

Hij tekent zichzelf nu met een muizenmaskertje voor, tekenend bovenop een verschrikkelijke berg lijken. Hij wordt overvallen door journalisten die hem de onmogelijkste vragen stellen en zakenmensen die zijn strip commercieel wilen exploiteren. We zien hem van plaatje op plaatje kleiner worden, opnieuw een klein jongetje. Toch zet hij het werk door, het interview met zijn vader en het uittekenen van diens verhaal. De verschrikkingen van (M)auschwitz, en de bijna ongelofelijke manier hoe zijn vader en moeder daar toch met elkaar in contact wisten te komen. De evacuatie van het kamp en de marsen naar het westen.

Uiteindelijk de bevrijding en hoe het de Joden daarna in Polen verging. Anja en Vladek worden herenigd. 'Moet ik je daar nog meer over vertellen?' zegt Vladek, 'We waren allebei heel erg gelukkig en we leefden daarna nog lang en gelukkig, gelukkkig.'

We hebben de familie Spiegelman intussen beter leren kennen dan onze eigen familie en we weten wel beter. Spiegelman vertelt dat nog eens in het allerlaatste plaatje. Zijn vader is moe en wil gaan slapen: 'Ik ben moe van het praten, Richieu, genoeg verhaaltjes verteld vandaag.' Richieu is de naam van hun zoontje, dat de oorlog niet heeft overleefd en aan wie Art dit boek heeft opgedragen.

Niet alleen zijn moeder, die zelfmoord pleegde, maar evenmin zijn vader die bleef vasthouden aan de zuinigheid waarmee hij de oorlog meende te zijn doorgekomen zijn de dood van hun eerste zoonje ooit te boven gekomen.

Zoveel kan Art Spiegelman met zo weinig woorden duidelijk maken. En zo kan hij ook met een enkel tekeningetje iets positiefs toevoegen aan zijn sombere verhaal. We zien zijn vader Vladek vlak na de oorlog in Hannover, hij komt aan bij een Joodse kennis die tijdens de oorlog verborgen werd gehouden door zijn niet-Joodse vrouw. Zij wordt natuurlijk ook als een poes getekend, net zo'n gestreept dier als al die afschuwelijke Duitse katten. Maar hun kindertjes zijn een mengsel van katjes en muizen en ze zien er heel vrolijk uit.

Ik geloof dat de strip Maus, naast de film Shoah en de boeken van Primo Levi, tot de kunstwerken behoort die er in slagen iets van betekenis te geven aan de gruwelijke, maar ook verwarrende en gecompliceerde ervaringen van Joden tijdens en na de Tweede Wereldoorlog.

Max Arian Het tweede deel van Maus is sinds kort in het Engels in een hard-cover editie beschikbaar en onder andere te koop in stripantikwanaat Lambiek, Kerkstraat 78, Amsterdam, tel 020 - 6267543.

Een paperback-editie zal binnenkort verschijnen.

C ' E S T

B O N

S

V A N

M I G N O N

UPERMARKTEN

Leidsestraat 74-76 tel: 27 1900 Nieuwendijk 175 tel: 24 40 78 A M S T E R D A M

Beter zicht op het wereldnieuws Keesings Historisch Archief, een uniek Nederlands standaardwerk: • Per jaar 12 maandelijkse edities van tenminste 72 pagina's • Het wereldnieuws in overzichtelijke regio's verdeeld. Binnen elke regio worden de landen in alfabetische volgorde besproken • Regelmatig verschijnende indexen en het naamregister maken van uw band een uniek en toegankelijk naslagwerk • Keesings Historisch Archief levert gedegen, betrouwbare informatie voor elke analyse.

Hierlangs uitknippen

Keesings Historisch Archief geeft u maandelijks een overzicht van politieke, sociale en economische wereldgebeurtenissen. Gebaseerd op betrouwbare bronnen zoals dag- en weekbladen uit binnen- en buitenland. Per land gerubriceerd, biedt Keesings Historisch Archief u bondige, objectieve overzichtsinformatie.

In de luxe verzamelband is Keesings Historisch Archief een uniek naslagwerk.

Met actuele foto's geïllustreerd

^Ooerzieht van «retdgebeurtenissen pert

Belangrijkste feiten statistisch weergegeven

ABONNEERBON j Keesings Historisch Archief spreekt mij aan Stuur mij 1 1/2 j a a r lang uw uitgaven voor de prijs van een jaarabonnement (ƒ 265,-, inclusief B T W en verzendkosten, studenten ƒ 215,-) Voor studententarief kopie collegekaart meezenden s.vp.

I k wacht met betalen op ontvangst van een acceptgirokaart ] l k abonneer me nog niet. Stuur mij eerst meer informatie over Keesings Historisch Archief.

M/V

Naam Adres Postcode Plaats

U k u n t natuurlijk o o k b e l l e n :

0 2 0 - 5 6 4 1 2 2 2

Datum

Handtekening

Deze abonneerbon m een niet gesloten envelop sturen aan Keesings Historisch Archief, Antwoordnummer 10 001 1000 PA Amsterdam

HET MEEST COMPLETE ISRAËL PROGRAMMA VAN NEDERLAND

L A N T O R BV, Postbus 45, 3900 A A Veenendaal-Holland, Telefoon: (08385) 371 I I.

• • • •

Rondreizen • Hotels e Goedkope vluchten e Kibboets •

e Moshav e Vrije rondreizen

COMMODOOR QUARTZHORLOGES PRECIES IN SPEL EN SPORT

Autohuur Sinai-Sofari's Zwerftochten Reizen op maat

e Huurreizen • Strandvakanties

R

1WR5

Kastelenstraat 268,1082 EJ Amsterdam Telefoon 020-463331 Fax 020-464655 Telex 10380

Lidia Ginzburg OMSINGELD - notities van een belegerde 96 blz. f 19,90 Vierde druk, zojuist verschenen, van deze beroemde, indrukwekkende novelle over het beleg van Leningrad.

Met een nawoord van Kees Verheul.

Lidia Ginzburg Echte professionals scoren raak met een Commodoor om de pols

Z U H E L UUnWEHKEN BV Lakenblekerstraat 49, 1431 GE Aalsmeer The Netherlands telefoon (31) (0) 2977 - 23 255 telefax (31) (0) 2977 - 40 155

EEN DWALING VAN DE WIL Een dwaling in van ïiv

128 blz. f24,50

»

Twee prachtige, originele vertellingen over de dood, over schuld en berouw, met een nawoord van Antoine Verbij.

'Mi"»

NU IN DE BOEKHANDEL

Uitgeverij

PEGASUS,

Amsterdam. Tel. 020-6161401

Het Voordeel V\nDe Bijenkorf.

Voorzichtig genietend van uw nieuwe parfum vindt u opeens die schitterende armband, die gedessineerde panty's en dat boek over kunst. En rust u even uit onder het genot van een kopje koffie.

U ontdekt elke keer een andere Bijenkorf