36e jaargang, nr. 4 , o k t o b e r 1992. Verschijnt 5x per jaar
een uitgave van het Nederlands Auschwitz Comité, postbus 74131,1070 BC Amsterdam
Bulletin Leven is ons doel Al m i d d e n 1945 gingen de beroemde violist Yehudi M e n u h i n en de c o m p o n i s t Benjamin Britten als pianist naar het verslagen Duitsland en traden o p v o o r bevrijden en bevrijders. Zij zagen Bergen-Belsen. " A n d e r s w a s ik niet in staat geweest een m e n i n g te hebben over de w e r e l d waarin w i j leven. Ik w i l d e de mensen kennen die hebben geleden en o v e r l e e f d " , verklaarde M e n u h i n onlangs. Een goede t w i n t i g jaar geleden a n t w o o r d d e M e n u h i n o p onze uitnodiging dat hij graag o p onze herdenking w i l d e spelen, o p n i e u w begeleid d o o r zijn vroegere reisgenoot Britten. Die kon zich toen niet vrij m a k e n en een optreden v a n M e n u h i n - B n t t e n in A m s t e r d a m ging niet door. " D e hele w e r e l d " , zei de violist dezer dagen, "lijdt eraan dat n i e m a n d kan zeggen w a t hij over tien jaar zou willen zien, w a n t m e n zou toch r a a r een of ander doel moeten streven. Vandaag de dag is er geen enkel d o e l " .
Fascisme fascineert Wij ouderen v o r m e n een natuurlijke schakel tussen toen en nu. Dat voelen w i j als de ook al niet meer jonkies, die als baby's of kleuters w a r e n o n d e r g e d o k e n , bijeenkomen zoals onlangs. Of nu er in het Belgische parlement een voorstel ligt o m l o o c h e n i n g v a n de Sjoa strafbaar te stellen. De golf publicaties v a n herinneringen aan en b e s c h o u w i n g e n over de Tweede Wereldoorlog h o u d t aan. W a n d a d e n , ons maar al te bekend, w o r d e n van alle kanten g e m e l d . In NRCHandelsblad (4-9-'92) v r o e g J.L. Heldring zich af w a t tegen racistisch bedrijf etc. te doen...:"Meer voorlichting over de g r u w e l e n van het fascisme? Dat zou w e l eens een averechtse uitwerking k u n n e n hebben, de fascinatie v a n het v e r b o d e n e en radicale v e r g r o t e n " . En Heldring citeert H.J.A. Holland: "Te geloven dat fascistische neigingen w o r d e n bestreden d o o r het publiceren van boeken over de geschiedenis van het fascisme is een even grote illusie als aan te n e m e n dat de v e r k o o p van vijlen en koevoeten het inbreken doet a f n e m e n " . De voorbeelden liggen niet alleen in lang voorbije tijden. Tien journalisten zijn in een jaar in Turkije g e d o o d , al w e e r een veeg teken. Weer zijn er miljoenen vluchtelingen, ook in Europa. Een Nederlandse delegatie die komt bekijken w e l k e hulp te bieden, ontsnapt o p de grens v a n Bosnië en Kroatië t e r n a u w e r n o o d aan de d o o d d o o r een granaat. Enige Italiaanse en Franse VN-piloten hebben dat geluk niet. Dakloze vluchtelingen, k a m p e n en de kreet 'etnische zuivering' bezorgen ons rillingen v a n a f s c h u w , net als onze Amerikaanse en andere vrienden. De e e u w e n o u d e s y n a g o g e in het historische Dubrovnik is verwoest, een honderdtal J o d e n kon uit Sarajewo w o r d e n gehaald en via Split naar Tel A v i v gevlogen. Elie Wiesel heeft a a n g e b o d e n een missie naar k a m p e n e.d. op Joegoslavisch gebied te leiden.
voormalig
Telegram Hoogst verontwaardigd en ontzet over toenemend geweld tegen buitenlanders in Duitsland waarschuwen wij uit grote bezorgdheid en willen wij met alle middelen die ons ten dienste staan bijdragen in de bestrijding van het herlevend kwaad. Stichting Samenwerkend Verzet 1940-1945 Centraal Orgaan Voormalig Verzet en Slachtoffers Nederlands Auschwitz Comité
Dit telegram werd verzonden op 26 augustus 1992 aan de ambassadeur van de Bondsrepubliek.
Stichting Icodo
Voor vragen op het gebied van wetten en regelingen voor oorlogsgetroffenen, maar ook voor andersoortige vragen bijvoorbeeld over zelfhulpgroepen, therapeutische hulp of maatschappelijk werk, kunt u voor informatie, advies of verwijzing terecht bij; Stichting Icodo Maliebaan 83-87 3581 CG Utrecht tel. 030-343436
Oorlogsgetroffenen, partners en kinderen (ook de na-oorlogse generatie) zijn bij de Stichting Icodo welkom. Bezoek is - na telefonische afspraak - iedere werkdag mogelijk.
In A m s t e r d a m zijn o p initiatief v a n de J o o d s e jeugdorganisatie H a b o n i e m enige honderden J o o d s e , Turkse en Marokkaanse j o n g e r e n d o o r de stad getrokken naar het m o n u m e n t v o o r de o p racistische g r o n d e n v e r m o o r d e Kerwin D u i n m e y e r in het Vondelpark. Een reeks J o o d s e organisaties heeft d e Nederlandse regering o p g e r o e p e n de slachtoffers in het v o o r m a l i g e J o e g o s l a v i ë hulp te verlenen. Alles onder verwijzing naar onze ervaringen v a n een halve e e u w geleden. Soortgelijke o p r o e p e n k w a m e n uit Israël, v a n regering en Knesset, het parlement, waarin overlevenden v a n de Sjoa zitting h e b b e n . Natuurlijk hebben w i j , s a m e n m e t de Stichting S a m e n w e r k e n d Verzet en het Centraal Orgaan Verzets- en Vervolgingsslachtoffers, tegenover d e Duitse a m bassadeur onze a f s c h u w en ontsteltenis uitgesproken over de herhaalde g e w e l d d a d i g h e d e n tegen asielzoekers in Rostock en andere Duitse steden. De tekst v a n het telegram v i n d t u in de k o l o m hiernaast. Veelzeggend is het vernielen in de Berlijnse wijk Tiergarten van het m o n u m e n t ter herinnering aan de deportatie van de J o d e n vanuit deze plaats. En net zo m o e t e n gedenktekens v o o r antifascisten in Kroatië verdwijnen...in onze dagen.
Wat ons raakt In een rusteloze w e r e l d , die vaak te roezig is o m je te realiseren w a t er allemaal aan de hand is, gebeurt veel dat o n s bij uitstek raakt. In Havelte is o p een kazerneterrein een borstbeeld o n t h u l d v a n J o h a n n e s Post, een veelzijdig verzetsman, die ook v o o r ' o v e r l e v i n g ' heeft gezorgd. In A m s t e r d a m - O s d o r p w e r d in een 'verzetsstrijderswijk' een plein v e r n o e m d naar J o o p W o o r t m a n . Deze heeft m e t zijn NV-groep kinderen uit d e crèche tegenover d e Hollandse S c h o u w b u r g gehaald, naar pleeggezinnen gebracht en zo in leven g e h o u d e n . In Westerbork n a m geschiedschrijver dr.Lou de J o n g o p 25 augustus de eerste postzegel die aan dit k a m p is g e w i j d in ontvangst. Bezoeken, e v e n e m e n t e n v a n internationaal belang ontbraken niet. Léon Poliakov, geboren in St. Petersburg, sinds lang in Parijs de auteur v a n een magistrale geschiedenis van het antisemitisme, hield de Pierre Bayle-lezing in de Laurenskerk te Rotterdam over zijn n o g i m m e r actuele o n d e r w e r p . De Engelse toneelschrijver Harold Pinter n a m deel aan een s y m p o s i u m over censuur (in militaire en andere dictaturen) in de A m s t e r d a m s e Balie. En last but not least: o p Soestdijk kon S i m o n Wiesenthal een zeldzame onderscheiding, het P r a e m i u m E r a s m i a n u m , in ontvangst n e m e n . Tenslotte en ter b e m o e d i g i n g : er lijkt schot te k o m e n in een zeker vredesproces in het M i d d e n - O o s t e n . Het begon ermee dat v a n Syrische zijde Israëlische voorstellen "redelijk en constructief" w e r d e n g e n o e m d . Er w o r d t n u al -voorzichtig - over geleidelijke teruggave v a n de G o l a n - h o o g v l a k t e aan Syrië gesproken. Het zal allemaal n o g w e l even d u r e n , maar het ziet eruit als een kleine o p e n i n g . Misschien is ook een gunstig teken dat A b i e Nathan, de Israëlische vredesactivist, een t e n t e n k a m p opzet v o o r Somalische vluchtelingen. Hij k o m t zelf juist uit de gevangenis, waar hij zat w e g e n s contact m e t de PLO In de w a r w i n k e l o m ons heen onderkende de grote musicus geen enkel doel. Toch trad en treedt hij geregeld in het krijt w a a r hij onrecht en dreiging ziet tegen het leven. Want leven is ons doel Eva Tas
Herdenking
Polen
Wij maken u er vast op attent dat de jaarlijkse Auschwitz Herdenking deze keer zal plaatshebben op zondag 31 januari 1993.
De reis naar Auschwitz, Birkenau en Sobibor, die het Auschwitz Comité van 9 t/m 13 november organiseert, is voorlopig volgeboekt. Mensen die zich nu nog opgeven, komen op een wachtlijst te staan.
Het Nederlands Auschwitz Comité
Harde woorden op de Dag van het Verzet Beleefd, maar toch. Voorzitter Peter Molthoff van de stichting Samenwerkend Verzet 1940-1945 en minister Hedy D'Ancona van WVC spraken over en weer harde woorden tijdens de opening van dejaarlijke Dag van het Verzet in Nunspeet, die dit jaar op 4 september werd gehouden. "Een bijzonder welkom roep ik u, mevrouw de minister, toe", zei Molthoff. "U houdt de traditie vast dat de minister van WVC de Dag van het Verzet bijwoont. Hier - in het veld - kunt u luisteren naar wat onze mensen beroert en beangstigt, immers een goed politicus (ook politica) moet altijd luisteren". "Wij zijn dankbaar voor de prettige en goede contacten met u en uw medewerkers, al kunnen we niet over alles tevreden zijn en blijven we kennelijk van mening verschillen over enkele zaken. Uw recente uitspraken hebben ons toch teleurgesteld en ik vind dat wij - de stichting Samenwerkend Verzet en de stichting 1940-1945 - spoedig bij u aan de tafel moeten worden gevraagd om te praten over hoe wij weer samen op dezelfde weg komen". Minister D'Ancona zei daarna dat zij de belangrijke kabinetsvergadering, die deze vrijdag over de Miljoenennota ging, had gelaten voor wat ze was: "Want ik wil heel nadrukkelijk, door hier bij u te zijn, laten blijken dat ik veel waardering heb voor wat u in het verleden hebt gedaan, maar ook nu doet". "Ik kon die keuze maken in de overtuiging dat er op mijn begroting voor de verzetspensioenen en de uitkeringen op grond van WUV en WUBO niet, ik herhaal: niet! zal worden bezuinigd. Ik zeg dat met zo veel nadruk, omdat bij sommigen van u de indruk bestaat dat dit wel zo is". "Sterker: de verzetsdeelnemers nemen ook in termen van de Rijksbegroting een unieke positie in. Er vinden nog steeds verbeteringen plaats. Bescheiden, maar toch...". In dit verband noemde de minister de Pensioen- en Uitkerings Raad (PUR), "die zal worden omgebouwd tot een efficiënte, maar toch vooral menselijke organisatie".. Zij kondigde aan dat zij een wetsontwerp voorbereidt om de behandelingsprocedures voor de PUR te versnellen. Hierna ging minister D'Ancona uitvoerig in op haar - door alle betrokken organisaties fel omstreden - voornemen om de WUV te sluiten voor de naoorlogse generaties. Opnieuw zei zij dat voor deze groep wél de (immateriële) hulpverlening zal worden verbeterd, niet alleen voor kinderen van vervolgden, maar ook van burger-oorlogsgetroffenen en verzetsdeelnemers. "Daarnaast is het echter zo", vervolgde de minister, "dat de wetten voor oorlogsgetroffenen zijn gebaseerd op ereschuld, dan wel op bijzondere solidariteit met hen die de oorlog aan den lijve hebben meegemaakt. Dat betekent dat iemand, die na de oorlog is geboren en niet meer of niet volledig kan werken door zijn of haar invaliditeit als indirect oorlogsgevolg, straks geen uitkering of pensioen zal kunnen krijgen op grond van een van de oorlogswetten". En dat is nu juist een van de zaken waarover niet alleen Samenwerkend Verzet, maar ook de stichting 1940-1945, het ICODO, de stichting Pelita, Joods Maatschappelijk Werk en vele andere direct betrokkenen ernstig met de minister van mening verschillen. Anita Löwenhardt
Secretariaat N A C Secretaris van het Nederlands Auschwitz Comité, als opvolger van de betreurde Nico Boeken, is geworden Herbert Sarfatij. Vanaf de oprichting heeft hij deel uit gemaakt van de Steungroep. Sindsdien is hij nauw betrokken geweest bij het werk van het Nederlands Auschwitz Comité. Wij vestigen u aandacht op het feit dat hiermee ook het adres van het secretariaat is veranderd. Dat luidt nu: dhr. H. Sarfatij, Postbus 74131, 1070 BC Amsterdam
Nederlands Auschwitz Comité Voorzitster: Annetje FelsKupferschmidt Secretariaat: Hr. Sarfatij Postbus 74131, 1070 BC Amsterdam Penningmeester: J. M. Waterman, Ommerenhof 79, 1106 X M Amsterdam tel. 020 - 6964334 Bankrek: AMRO/ABN, bijk. Van Baerlestraat 58, Amsterdam rek. 40.01.75.088. Postgiro 293087 en 4875500. Hoofdredactie: drs. Eva Tas Redactiei'MaxAöah,!' • Anet Bleich, Daphne Meijer, Clairy Péi^ï/S - ' •ledaptie*|«itós>-" Ntóuwezïjfte'' Voorburgwal 286, 1 0 § 2 R f Amsterdam tel ÖtO-6261353 Abonnementenadministratie. D. Papegaay, De Weer 88, 1503 W H Zaandam tel, 075-16 85 18 :
:
:
Sociale wantoestanden als bliksemafleider
Pogroms in Duitsland? Wat is een p o g r o m ? Het w o o r d k o m t uit het Russisch, en is afgeleid v a n een w e r k w o o r d (pogromitj) dat 'vernietigen, v e r w o e s t e n ' betekent. Het verschijnsel deed zich eind vorige, begin deze e e u w regelmatig v o o r in Rusland, en even later ook elders in Oost-Europa. Bendes o p g e w o n d e n j o n g e kerels begaven zich, vaak nadat ze zich eerst m o e d hadden ingedronken, naar huizen in een d o r p of een stadje, w a a r v a n bekend w a s dat daar j o d e n w o o n d e n . Ze m i s h a n d e l d e n de b e w o n e r s , als die niet w a r e n gevlucht, sloegen ze s o m s d o o d , plunderden de w o n i n g e n en staken die dikwijls in brand. Dit alles v o n d plaats tijdens een dagenlang a a n h o u d e n d e collectieve antisemitische hysterie; de ' p o g r o m h e l d e n ' k o n d e n o p s y m p a t h i e onder hun niet-joodse m e d e b u r g e r s rekenen. Kenmerkend v o o r het 'klassieke p o g r o m ' w a s dat de daders o n g e s t o o r d hun gang konden gaan; de politie schitterde d o o r afwezigheid; in veel gevallen w a s er ook geen sprake van 'spontane acties'. Het p o g r o m w e r d vaak geleid d o o r van buiten aangerukte leden van de 'Zwarte H o n d e r d ' , een e x t r e e m c h a u v i nistische Russische organisatie, die de s t e m m i n g v a n t e v o r e n had helpen verhitten, en contacten onderhield met functionarissen binnen het tsaristische staatsapparaat. Zij zagen in de uitbarstingen van anti-joods g e w e l d een w e l k o m e bliksemafleider v o o r kritiek op sociale w a n t o e s t a n d e n . Waartoe deze kleine verhandeling over de historische v e r s c h i j n i n g s v o r m v a n het p o g r o m ? O m d a t er zich in Duitsland, halverwege het jaar 1992 - het Jaar van Europa - taferelen afspelen die een verbluffende, a n g s t w e k k e n d e gelijkenis vertonen met die p o g r o m s , w a a r v a n de beschrijvingen, dachten w e , d o o r het stof der jaren w a r e n overdekt.
Lauwheid en desinteresse Zeker, er zijn ook verschillen De belangrijkste: de m i k p u n t e n v a n de racistische agressie w a r e n nu geen joden (wellicht zijn er daarvan ook niet v o l d o e n d e in Duitsland), maar buitenlanders, Roemeense zigeuners, Vietnamezen, Tamils, e x - J o e g o s l a v e n . En ten tweede: er w a s w e l politie (behalve één keer o p een cruciaal m o m e n t in Rostock), en er w a r e n tot half september geen d o d e n gevallen Voor de rest zijn de overeenkomsten v a n dien aard dat het bepaald v e r a n t w o o r d is o m van de p o g r o m s in Duitsland te spreken. Bendes o p g e w o n d e n j o n g e kerels begaven zich, leuzen roepend ("Auslander raus", " D e u t s c h l a n d den Deutschen") naar g e b o u w e n waar buitenlanders zijn ondergebracht, en p r o beerden die te b e s t o r m e n , en als dat d o o r politie w e r d v e r h i n d e r d , d o o r het gooien van molotov-cocktails in brand te steken. Binnen zaten de buitenlanders (veel vluchtelingen), ingesloten, niet-begrijpend, in doodsangst. Rechtsradicale en neo-nazistische organisaties w a r e n actief bij het organiseren en coördineren van de uitbarstingen van g e w e l d . S o m s s t r o o m d e n de o m w o n e n d e n toe, en gaven blijk van hun i n s t e m m i n g . A f en toe viel uit krantenberichten te lezen dat er g e w o n d e n w a r e n : een v r o u w uit e x - J o e g o s l a v i e , een kind. Het speelde zich af in Rostock, in Cottbus, in Eisenhüttenstadt, en o p nog veel meer plaatsen. En w a t deed de Duitse regering, de justitie, deden de politieke partijen, de v a k b o n d e n , de media, deed het publiek in het algemeen? Hoewel het op grote schaal v ó ó r k o m e n van p o g r o m s in Duitsland of all places, 47 jaar na de o n d e r g a n g van Hitier, op zichzelf al bijna niet voorstelbaar is, is het de l a u w h e i d van de politieke en publieke reacties die je de angst nog het meest o m het hart doet slaan. Natuurlijk, er is veel over gepraat, uitingen van a f s c h u w , en vooral veel bespiegelingen over de v e r m e e n d e oorzaken: een mogelijk te ruimhartig en niet erg efficiënt asielbeleid, en de sociale malaise en het gebrek aan perspectief in de v o o r m a l i g e DDR, w a a r de golf v a n g e w e l d zich concentreerde Maar de indruk van lauwheid, desinteresse, hier en daar ook begrip, zelfs heimelijke s y m p a t h i e blijft. In opiniepeilingen s c o o r d e n de rechts-radicale partijen (Republikaner, Deutsche Volksunion) h o o g (12 % in de ex-DDR, 19 % in het westen v a n Duitsland), en de leuzen v a n de p o g r o m i s t e n nog beter ("Deutschland den D e u t s c h e n " meer dan 50 %, " A u s l a n d e r raus" over de 30 % ) . In zo'n klimaat is het dan ook geen w o n d e r meer dat initiatieven tot protestacties bijna uitsluitend
uit links-radicale hoek k w a m e n , dat de plaatselijke bewindslieden, die verantwoordelijk w a r e n v o o r het falend politie-optreden vrolijk o p hun post bleven, en dat het r u i m een week d u u r d e v o o r het eerste slachtoffers v a n het g e w e l d op de Duitsle televisie aan het w o o r d k w a m .
V i c i e u z e cirkel Of is het juist o m g e k e e r d , en w o r d t het draagvlak v o o r het racistisch v a n d a l i s m e in de Duitse samenleving juist in stand g e h o u d e n d o o r d a t de politieke en maatschappelijke elite er d o m w e g niet toe overgaat de daders te isoleren en het geweten v a n de natie wakker te schudden? Het is moeilijk te zeggen w a t de oorzaak is v a n w a t in deze ellendige w i s s e l w e r k i n g , maar in elk geval is het aan de politiek o m deze vicieuze cirkel te doorbreken. Daarvoor zou de i n h o u d van de in Duitsland g e v o e r d e discussies dan w e l drastisch moeten veranderen. Er hoeft heus geen taboe te rusten o p de bespreekbaarheid van het tot nu toe g e v o e r d e asielbeleid (hoewel de suggestie dat " d e asielzoekers de ellende aan h u n eigen, te talrijke aanwezigheid hebben te d a n k e n " v e r m e d e n hoort te w o r d e n ) . Concrete stappen v o o r het verbeteren van de sociale en economische situatie in de n i e u w e Duitse deelstaten zijn zelfs heel nuttig (tot nu toe is de bereidheid bij burgers en belangengroepen o m daarvoor extra offers te brengen t r o u w e n s nog niet groot). Maar zelfs dat is niet de steen der wijzen; ik v i n d het persoonlijk nog geen vanzelfsprekendheid dat iemand die w e r k l o o s is, en somber, zich meteen m e t een molotovcocktail in de hand naar het huis van zijn (buitenlandse) b u u r m a n begeeft. Wil ik hiermee s o m s suggereren dat 'de Duitsers' niet deugen? Nee, dat beweer ik niet, ik geloof niet in een 'boze Duitse volksziel' en ik zie geen heil in een anti-Duitse opstelling. Een ietwat absurd aspect aan de discussies in Duitsland is echter dat die zich (behalve op de t w e e eerder g e n o e m d e thema's) juist o p dit 'gevaar' concentreren. De ogen zijn niet gericht o p de angstige buitenlanders in eigen land, maar o p de buitenwereld voorbij de grenzen; zal die niet zeggen dat " d e Duitsers het gedaan hebben en alweer dreigen te gaan doen"? Degenen die zo redeneren (en die o m v a t t e n werkelijk het hele respectabele Duitse politieke spectrum) plaatsen zichzelf in de rol v a n slachtoffers van het g e w e l d dat v a n hun landgenoten uitgaat tegen anderen, en dat zij niet w e t e n te verhinderen. Een waarlijk curieuze v o r m van zelfbeklag. Veel Duitsers zouden waarschijnlijk graag af willen van het stigma dat het g e v o l g is v a n het Derde Rijk. Maar dat is onmogelijk, w a n t w a t is gebuerd, is g e b e u r d . Wat w e l kan, is zich inspannen o m te v o o r k o m e n dat zich n i e u w e smetten v o r m e n . Het is een clichĂŠ, maar w e l een heel erg waar clichĂŠ: uit de geschiedenis iets leren is moeilijk, niet alleen v o o r Duitsers, maar v o o r alle m e n s e n . Maar proberen te analyseren w a t er in het verleden mis is gegaan, w a a r d o o r , en hoe, is n o d i g ; w a n t het is de enige kans o m tegen te gaan dat de geschiedenis voortrent als een kip zonder kop, met nachtmerrieachtige gevolgen.
Anet Bleich
Op
10 september
trum ling
Kamp geopend.
zaaien'
toont
werd
Westerbork De
in het
Herinneringscen-
een
dubbeltentoonstel-
tentoonstelling
materiekunst
'Met
van Barbara
Kamma,
die als kind drie jaar in
verbleef
Te zien t m 4 januari
de
tranen Reus-
Jappen-kampen 1993
Op de Conferentie Het Ondergedoken Kind
Hetzelfde schuitje, uiteenlopende koersen Eén v a n de deelneemsters vertelt. Toen haar m o e d e r h o o r d e dat zij naar een bijeenkomst v o o r o n d e r g e d o k e n kinderen zou g a a n , reageerde zij met: " W a t heb je daar n o u te zoeken". Geen gekke vraag, dacht ik. Want ik h a d v o o r a f ook geen helder idee v a n w a t ik daar n u zocht. Maar het stond v o o r mij w e l vast dat ik m o e s t gaan. In zoverre verschilde mijn m e n i n g hemelsbreed m e t de o p v a t t i n g v a n d e moeder. Daarin stak een ouderlijke afkeuring w a a r o v e r mij ook d o o r anderen n o g vaak op de conferentie zou w o r d e n verteld. Het w a s duidelijk: dat zelfs onze allernaasten na zo lange tijd n o g niet o p e n s t o n d e n o m o n s verhaal aan te h o r e n , dat alleen al maakte de bijeenkomst zo nodig. En d a n , hoeveel tijd v a n leven hadden w i j allemaal n o g o m o n s verhaal te vertellen. A a n elkaar. Want dat hadden w e i m m e r s ook nooit gedaan. Zo t o g e n w e o p z o n d a g m o r g e n naar de A m s t e r d a m s e RAI, 520 o n d e r g e d o k e n kinderen, ongeveer een tiende v a n het toale aantal dat o n d e r g e d o k e n is geweest. Van verre w a s in r o o d te zien w a a r w e moesten zijn: < HET ONDERGEDOKEN KIND. Wat een v r e e m d e paradox, schoot er d o o r m e heen: tóén moest alles strikt g e h e i m blijven en hier w a s die pijl in alle o p e n h e i d zomaar o p ons, o p mij gericht! Binnen heerste de gebruikelijke sfeer bij het begin v a n een congres. Inschrijven (namen A t o t K links, L tot Z rechts), badge o p , staande een k o p klotsende koffie drinken en ...hé, zie ik daar niet Dan de officiële o p e n i n g m e t een zaal v o l deelnemers, gasten en de pers erbij. Minister Hedy D'Ancona h o u d t een toepasselijke openingstoespraak. Het daarop v o l g e n d e ' w e l k o m s t w o o r d ' v a n de burgemeester v a n A m s t e r d a m , Ed v a n Thijn, is het werkelijke w e l k o m in de onderduik. Alles w a a r v o o r w i j hier zijn g e k o m e n , is daarin aanwezig. Zijn eigen b e w o g e n geschiedenis als ondergedoken kind, de gêne en de aarzeling erover te praten, de vraag ook met w i e , het o n g e l o o f bij de anderen en de w e i g e r i n g te accepteren - je w a s toch n o g maar een kind -, en d a n d e loodzware vraag h o e dankbaar j e m o e t zijn. "Ik heb mijn keten thuisgelaten", luidde v a n Thijns eerste zin. Z o voelen w e het nu ook. Voor de deelnemers is de t o o n gezet. Deze toespraak w a s het enige onderdeel v a n deze conferentie dat rechtstreeks naar buiten w e r d gebracht en w a a r o v e r ruim w e r d gepubliceerd. W e m o c h t e n
Pamfletten Begin juni werden in Den Haag en de Amsterdamse Concertgebouw-buurt pamfletten in de bus gestopt die vermeldden dat er in Auschwitz geen gaskamers hadden bestaan en evenmin uitroeiing van joden. De Anne Frank Stichting, het Bureau Racisme-bestrijding, het CIDI en de Benej Berith België hebben bij de officier van justitie te Den Haag een strafklacht ingediend.
grootvader grootmoeder vader moeder broer zus oom tante nee( nicht buurman buurvrouw vriend vriendin
f
O
^
D 70c
Op 25 augustus werd de door Victor Levie uit Amsterdam ontworpen postzegel officieel gepresenteerd in het Hennnenngscentrum Kamp Westerbork De lijst van relaties die op de postzegel staat aangegeven, staat voor iedereen die nog met de gevolgen van Kamp Westerbork leeft.
- » 1I*
>
Op 10 september werd in het Herinneringscentrum Kamp Westerbork een dubbeltentoonstelling geopend. De tentoonstelling 'Getekend bestaan' toont het resultaat van beeldend creatieve therapie met oorlogsgetroffenen. Te zien t m 4 januari 1993
h o p e n dat ' m e n daarbuiten' nu ook w i s t w a t w i j o p de conferentie te zoeken hadden.
Verwantschap De organisatoren - het ICODO en J o o d s Maatschappelijk Werk - hadden v o o r de drie dagen een intensief p r o g r a m m a samengesteld. De kern daarin w a s de permanente mogelijkheid o m o n b e l e m m e r d het eigen verhaal te vertellen. Voor velen, zo niet allen een ongekende ervaring. Na enig w e n n e n w e r d juist dat g e v o e l d als een w e l d a d i g e o n d e r d o m p e l i n g . Het sterkst w a s dit gevoel aanwezig bij de gesprekken binnen de basisgroepen, waarin alle deelnemers w a r e n ondergebracht. De basisgroepen w a r e n naar leeftijd ingedeeld en telden elk ongeveer 20 personen. Daar w e r d e n ervaringen verteld, gevoelens hartstochtelijk geuit, er w e r d o m hulp gevraagd en er w e r d raad gegeven. Ook k w a m de t o e k o m s t regelmatig aan de orde. Zo ging het tenminste in de basisgroep waarin ik zat. Er heerste van het begin af aan v e r t r o u w d h e i d , o m d a t w e wisten waar w e over praatten, o m d a t w e allen in hetzelfde schuitje hadden gezeten. Hetzelfde schuitje, maar w a t een uiteenlopende koersen. Zelfs in die betrekkelijk kleine groep w a r e n alle aspecten aanwezig. Naast de 'geslaagde' onderduik - w a a r t o e ik mijzelf reken - w a r e n er rampzalige geschiedenissen. Het gevoel in de b e k l e m m i n g van de onderduik zo duidelijk ' o n g e n o d e gast' te zijn geweest, of die v e r l a m m e n d e machteloosheid tegen al te grote bekeringsijver bijvoorbeeld. Na de oorlog v o l g d e v o o r s o m m i g e n jarenlang een voortzetting van w a t m e n voelde als een ' a n d e r ' leven. Anderen n o e m d e n het merkwaardige en p e r m a n e n t aanwezige gevoel van eenzaamheid in de ' v r e e m d e ' o m g e v i n g van hun dageli|ks leven. En d a n , w a n n e e r m e n jarenlang dacht het zaakje aardig onder de sim te hebben kunnen h o u d e n , toch nog die o n v e r w a c h t e en pijnlijke mid-life 'opduik' van het verleden. Vervolgens het moeilijke toegeven aan de behoefte o m nulp, en de niet m i n d e r moeilijke w e g o m de juiste hulp te krijgen. Het w a s er allemaal en nog veel meer in onze basisgroep. We voelden ons ondanks uiteenlopende ervaringen v e r w a n t met elkaar, een eenheid. A a n het eind van de laatste v a n de drie sessies heerste er een zekere huiver v o o r de terugkeer naar de nietbegnjpende w e r e l d buiten onze kring. De intimiteit van de v e r t r o u w d e kring maakte de verhalen los. Ze moesten, o m die v e r t r o u w d h e i d te b e h o u d e n , daar ook binnen blijven, w a s mijn indruk. Persoonlijke geschiedenissen v o o r alle deelnemers bestemd en publiekelijk geuit w a r e n er echter w e l degelijk. Al v 贸 贸 r de conferentie w a r e n tal van levensverhalen over de onderduik verschenen in kranten en o p televisie. De i n d r u k w e k k e n d e d o c u m e n t a i r e ' O m het joodse kind' stoelde ook o p een aantal van dergelijke verhalen en kon als een soort van ouverture o p de conferentie w o r d e n gezien. Speciaal v o o r ons w a r e n er nu enkele interviews v a n de deelnemers ' v o o r de zaal' en traden auteurs op die werk voorlazen dat uit hun ervaringen als onderduikkind w a s v o o r t g e k o m e n . Ook in de voordrachten die rond bepaalde t h e m a ' s w e r d e n g e h o u d e n k w a m e n die eigen ervaringen steeds naar v o r e n . Van het w e l k o m s t w o o r d d o o r Ed van Thijn tot het b e w o g e n 'afscheid' d o o r A w r a h a m Soetendorp, in de uiteenzetting van Bloeme Evers-Emden over w a t de onderduik v o o r een kind inhield en in de b e s c h o u w i n g van Isaac Lipschits over het leven na de onderduik. De herkenning w a s groot.
Ontmoetingen In de a v o n d e n v o n d e n allerlei activiteiten plaats. Er w a r e n creatieve w o r k s h o p s v o o r b e w e g i n g , schrijven en beeldende expressie. M e n kon in t h e m a - g r o e p e n met elkaar spreken over o n d e r w e r p e n als dankbaarheid, na de o o r l o g , joodse identiteit, gemiste kansen, boosheid. Meer informatief van aard w a r e n de bijeenkomsten over het georganiseerde hulpwerk en j o o d s verzet. Ik koos v o o r joodse identiteit en het georganiseerde hulpwerk. De vele belangstellenden v o o r het thema identiteit spraken met elkaar in kleine groepjes, in een soort tafelgesprek. Weer w e r d ik gefrappeerd door de veelheid van aspecten. En dan bedoel ik niet alleen de bewuste beleving van joodse identiteit, maar ook de worsteling ermee en de ontreddering bij het gevoel v a n een onverklaarbare verontrusting erdoor. Een identiteit met tranen, maar ook met relativerende lach. Op een vraag na afloop, hoe het ging, hield een m a n met een voorzichtig lachje een handvol natte zakdoeken o m h o o g .
Lees verder op pagina 8
Monument Er wordt momenteel hard gewerkt aan de verplaatsing van het spiegelmonument 'Nooit meer Auschwitz' van de nieuwe Oosterbegraafplaats naar het Wertheimpark. Alles verloopt daarbij naar wens, ook de vergroting van het monument die de verplaatsing met zich meebrengt. De acceptgirokaarten zijn inmiddels verstuurd, het geld dat nodig is voor de vergroting komt langzaam maar zeker binnen. Het monument zal op zijn nieuwe plaats worden onthuld tijdens de Auschwitzherdenking, die plaatsvindt op 31 januari 1993. In het Wertheimpark.
Bij de bijeenkomst over het georganiseerde hulpwerk stond informatie voorop. Welke organisaties waren er, hoe verliep de plaatsing van kinderen, welke begeleiding was er, hoe werd een en ander gefinancierd. Het was vooral, maar zeker niet uitsluitend werk van studenten. Een aantal van hen was voor deze avond uitgenodigd. Wat een bijzondere ervaring om hen te horen vertellen, vragen beantwoordend of correcties in de beeldvorming aanbrengend. Weinig heldendom ( in de krachtpatserige zin dan), wel een grote bewogenheid, een onvermoeibare inzet en steeds met het gezonde verstand op scherp. Anders was het toch nooit gelukt om zoveel kinderen - ongeveer 1100 - te redden. Ik was er een van en hoor het in bewondering aan. De conferentie was ook een plaats van ontmoeting. Familieleden vonden of hervonden elkaar. Mensen die elkaar sedert de onderduik of de eerste woelige jaren daarna niet meer gezien hadden, troffen elkaar opnieuw. Midden in de centrale hal dromde men voortdurend rond de prikborden met de briefjes, oproepen en foto's: Wie kent? Of vaker: Wie heeft gekend...? Maar de ontmoetingen waren er en de dagkrant "t Duikertje', met in totaal vier edities, hield het zo veel mogelijk bij. En dan is het na drie dagen achter de rug. Na de legendarische conferentie in New York van verleden jaar, is nu ook Amsterdam voorbij. Er wordt gesproken over een volgende conferentie in 1993 in Jerusalem. Voor de afscheidsreceptie is burgemeester Van Thijn onze gastheer. Hij heeft zijn keten nu om, meldt hij. Ja, denk ik, even waren we samen, waren we weer die bijzondere groep van ondergedoken kinderen. Maar anders dan eerst. Onbelemmerd en vrij waren we nu. Maar morgen zal ons leven als opgedoken kind voor ieder van ons apart zijn gewone loop hernemen. Herbert Sarfatij
BON Wilt u zich (gratis) abonneren op dit blad of heeft u familie, vrienden of kennissen die op de hoogte willen blijven van de activiteiten van het Nederlands Auschwitz Comité? Indien u onderstaande bon invult en opstuurt naar dhr. D. Papegaay, De Weer 88, 1503 WH Zaandam, ontvangen zij vijf maal per jaar het blad van het Nederlands Auschwitz Comité. Aan het abonnement zijn geen kosten verbonden. Wel ontvangen alle abonnees één maal per jaar een acceptgirokaart voor een vrijwillige donatie ten behoeve van de voortgang van het werk van het Nederlands Auschwitz Comité. naam: adres: postcode en woonplaats: land
1
Opsturen naar dhr. D. Papegaay, De Weer 88, 1503 WH Zaandam (Als u het blad niet wilt beschadigen kunt u de bon ook fotocopieren of overschrijven)