40e jaargang, nr. 5, november 1996. Verschijnt 6x per jaar
Een uitgave van het Nederlands Auschwitz Comité; postbus 74131,1070 BC Amsterdam
Auschwitz Bulletin Ook zonder koekhappen D e verslaafde man die in 1994 het Auschwitz Monument waar hij zelf aan had gewerkt aan de vooravond van de herdenking vernielde, heeft zelfmoord gepleegd. D e aan gruzelementen geslagen spiegels van Jan Wolkers' werkstuk schokten de duizenden deelnemers diep. Duizenden, wat anders dan de enkele tientallen rouwenden die in de jaren vijftig op of om 27 januari naar de N i e u w e Oosterbegraafplaats kwamen. Anders dan menigeen voorzag is in deze halve eeuw de belangstelling voor de Auschwitz Herdenking niet afgenomen, in tegendeel. Ook na meer dan een halve eeuw zijn de gevolgen van de Tweede Wereldoorlog voelbaarder dan ooit.
Minister Borst D e ons z o goed bekende minister Borst, op bezoek in Israël, heeft namens de Nederlandse regering een half miljoen dollar voor het instituut Jad Vashem overgedragen, vooral voor een lexicon met de namen van een vierduizend Nederlanders die tussen 1940 en 1945 joden hebben bijgestaan. Voor uitbreiding van Beth Juliana in Herzlia (een bejaardentehuis voor uit Nederland afkomstige Israëliërs) waar zij de eerste steen voor legde kon de minister twee miljoen gulden beschikbaar stellen. D e gegevens door geredden over hun redders waren voldoende o m de laatsten een onderscheiding uit te rei-
ken, maar voldoen niet alle aan de eisen van het historische onderzoek. Prof. dr. Hans B l o m , de kersverse directeur van het RIOD, is op uitnodiging naar Jeruzalem getogen o m een oplossing te bewerkstelligen.
Kinderen Interviews, dagboeken, verslagen, romans zijn niet de enige geschriften over de Shoa en de Tweede Wereldoorlog. Er komt geregeld belletrie, opvallend vaak met kinderen als hoofdpersoon: thans middelbare auteurs begeven zich in hun jeugdherinneringen. D i e herinneringen zelf van tienduizenden overlevenden in alle delen van de wereld werden door de Amerikaans/Poolse filmregisseur Stephen Spielberg ook in Nederland verzameld. Niet te'vroeg: er zijn nog weinig overlevenden over. Ook niet te vroeg is er nu sprake ten onrechte van het 'nazi-geld'; bedoeld is naziroofbuit. D e eigenaars zijn vermoord, hun bezit is geroofd. Er blijven miljarden dollars aan waarde nog steeds berusten in toenmaals geallieerde schatkisten. Zwitserse banken zijn begonnen in deze opening van zaken te geven. Een beschamende uitwerking van de gigantische roofmoord bleef niet langer in het vergeetboek.
Goldhagen Het treffendste voorbeeld van hernieuwde en verscherpte aandacht voor het lang bekende is het geval Goldha-
gen. Wij komen daar uiteraard op terug. Hier verwijzen wij alleen maar naar het feit dat 'Hitiers bereidwillige beulen' niet alleen in het herenigde Duitsland grote opschudding heeft g e wekt. Een belangrijk aspect van de nazitijd is daarmee in wijde kring het gesprek van de dag geworden. Een enkel lichtpuntje: een nieuwe Anne Frank-tentoonstelling is geopend in het stadhuis van Wenen. Een veelbetekenende plaats. En uit het gespannen Israël: in Hebron heeft een gezelschap joden en Palestijnen gezamenlijk het Loofhuttenfeest gevierd. Wat heeft dit allemaal te beduiden? U leest het blad van het Nederlands Auschwitz Comité. Er is nog een klein en slinkend aantal mensen over die lotof tijdgenoten van Auschwitz waren. Toch zijn de materiele en morele perikelen van dat tijdvak ook nu dagelijks aan de orde. Wij kijken terug en denken aan de toekomst, vooral die van onze kinderen en kleinkinderen. Wij vieren feestdagen en gedenken rampen uit het verleden. D e ervaringen van de oudere generaties blijken telkens weer actueel. Een enkele van ons herinnert zich vooroorlogse Oranjefeesten, compleet met gezang en koekhappen. Maar ook zonder koekhappen zien wij met voldoening dat wij ons al deze jaren niet voor niets lieten horen. Omdat het moet.
Eva Tas
'Een ster hoort aan de hemel en niet op je jas.' Mooier had het niet gezegd kunnen worden door de schooljeugd van Abcoude tijdens de onthulling van het vernieuwde oorlogsmonument in Baambrugge. Het boek ' Dat vergeet je nooit meer. van schrijfster Else Flim heeft er mede voor irezonjd dat het bestaande
oorlogsmonument in Baambrugge is aangevuld met namen van joodse gevallenen. Door deze publicatie kwam aan het licht dat de families Katz en Goldsmit uit Abcoude niet op het bestaande oorlogsmonument werden vermeld. Beide families zijn in concentratiekampen vermoord. Het boek heeft veel stof doen opwaaien bij de inwoners van Abcoude waar-
door er bij de gemeente veel reacties en suggesties binnenkwamen. Nadat een werkgroep was opgericht o m de gemeente te adviseren, werd het m o nument door kunstenaar Jan Vluggen aangevuld met onder andere de twee familienamen. Zodat nu ook de families Katz en Goldsmit zijn vereeuwigd en zo blijvend worden herdacht.
COLOFON NAC-Bulletin
Nederlands Auschwitz Comité Ere-voorzitter Annetje FelsKupferschmidt VoorrJtiei
Anita Löwenhardt
Secretariaat Herbert Sarfatij Postbus 74131 1070 BC Amsterdam tel/fax: 0 2 0 - 6 7 . 2 3 3 . 8 8
Penningmeester J.M. Waterman Wulp 30 1111 WJ Diemen tel/fax: 0 2 0 - 6 9 9 . 6 5 . 6 2
Bankrekening ABN/Amro 400.175.088 Postbank: 29.30.87 en 4 8 . 7 5 5 . 0 0
Hoofdredactie drs. Eva Tas
Redactie
Redactie-adres: Kerkdwarsstraat 17 3581 RG Utrecht
Max Arian Nadja Elzas Theo Gerritse Beitje Leuw Anita Löwenhardt Theo van Praag
Abonnementenadministratie: Jacques Grishaver Knoopkruid 5 4 1112 PV D i e m e n tel/fax: 0 2 0 - 6 9 9 . 0 6 . 5 8
Auschwitz herdenking 1997 en 40 jaar Nederlands Auschwitz Comité Op zondag 26 januari organiseert het Nederlands Auschwitz Comité de jaarlijkse Auschwitz-herdenking bij het Spiegelmonument 'Nooit meer Auschwitz' van Jan Wolkers in het Wertheimpark in Amsterdam. Vanaf 11 uur is de Boekmanzaal van het Stadhuis open. O m 11.30 uur vertrekt vanaf het Stadhuis te Amsterdam de Stille Tocht naar het Wertheimpark. D e herdenking begint o m 12.00 uur met het Kaddisj en Jisjkor door rabbijn Sonny Herman. Daarna houdt burgemeester Schelto Patijn van Amsterdam een toespraak. Vervolgens kunnen organisaties en particulieren hun kransen en bloemen bij het monument leggen. N a de herdenking staan tegenover de uitgang van het Wertheimpark de bussen klaar voor de mensen die kaarten aangevraagd hebben voor de reünie in de RAI. D e bussen vertrekken om 12.30 uur. D e restaurantzaal van de RAI gaat o m 13.00 uur open. D e reünie begint o m 13.30 uur en zal in het teken staan van het 40-jang bestaan van het Nederlands Auschwitz Comité. Ter gelegenheid hiervan heeft
BESTELBON Wilt u plaatsen reserven voor de reünielunch, dan verzoeken wij u deze bon vóór 7 januari 1997 op te sturen aan: de heer J.M. Waterman, Wulp 3 0 , 1111 WJ Diemen. Gezien de jaarlijks grote belangstelling voor de reünie is het raadzaam snel te reageren. Wij verzoeken u het totaalbedrag (het aantal kaarten die u besteld heeft maal 10 of 12,50 gulden), gelijktijdig met het opsturen van deze bon, over te maken naar Postbank-rekening: 29.30.87, t.n.v. Penningmeester Nederlands Auschwitz Comité, Diemen.
Kaarten kunnen wij alleen versturen als onze penningmeester de betaling heeft ontvangen.
politicoloog Maarten Bijl de geschiedenis van het comité beschreven. Dit boek wordt op de reünie voor het eerst aan het publiek gepresenteerd. Als hoofdspreker op de reünie is professor Kooijmans, oud-minister van buitenlandse zaken, gevraagd o m te spreken over het thema mensenrechten. Hij heeft onze uitnodiging gelukkig aanvaard. Tevens spreekt voorzitter Anita Löwenhardt van het Nederlands Auschwitz Comité.
Voordat de lunch begint, bieden wij u een optreden aan van de vermaarde zangeres van het jiddisje lied Shura Lipovsky en de lunch wordt hopelijk opgeluisterd door de violiste en stehgeigerin Rita Dalvano. Evenals vorig jaar zijn wij genoodzaakt u voor de lunch een bescheiden bijdrage van tien gulden (12,50 gulden voor een kosjere lunch) te vragen. Bestelbon en wijze van bestellen vindt u hieronder.
Het programma: 11.00 uur: verzamelen voor de Stille Tocht in de Boekmanzaal van het Stadhuis in Amsterdam, ingang Waterlooplein 11.30 uur: begin Stille Tocht naar het Wertheimpark 12.00 uur: Herdenking bij het Auschwitz Monument Kaddisj en Jisjkor door rabbijn Sonny Herman Rede door burgemeester Patijn van Amsterdam 12.30 uur: Vertrek bussen naar de RAI 13.00 uur: grote zaal van de RAI open 13.30 uur: begin lunch en reünie sprekers: Professor Kooijmans Anita Löwenhardt, voorzitter N.A.C. muziek: Shura Lipovsky en Rita Dalvano (hoogstwaarschijnlijk) 16.00 uur: Einde reünie
voor reünie en lunch op zondag 26 januari 1997 in de RAI naam: adres: postcode:
woonplaats:
land: telefoon: kaarten voor een lunch a f 10,-
=f
kaarten voor een kosjere lunch a f 12,50
=f
totaal
= f
Overmaken op Postbank-rekeningnummer: 29.30.87 t.n.v. Penningmeester N . A . C , Diemen
Deze bon vóór 7/1/1997 opsturen aan de heer J.M. Waterman Wulp 30,1111 WJ Diemen. (Als u dit blad niet wilt beschadigen, kunt u de bon ook fotocopiëren)
Maurice Goldstein op de reünie van het Nederlands Auschwitz Comité, 29 januari 1995. Foto: Han Singels
Maurice Goldstein overleden Maurice Goldstein is overleden. Als j o n g e n g e v a n g e n e m A u s c h w i t z . Later hoogleraar in de chirurgie, voorzitter van het Internationaal A u s c h w i t z C o mité, door de k o n i n g van België tot baron b e n o e m d , en o p 7 oktober 1996 overleden. Meer dan 50 j a a r zijn verlopen, sinds de n a z i k a m p e n zijn bevrijd. Het m e rendeel van die tijd heeft
Maurice
Goldstein besteed aan het Internationaal A u s c h w i t z C o m i t é , waarvan hij om en nabij een kwart e e u w voorzitter is geweest.
het V N - g e b o u w in N e w York en daar-
Tot een dodelijke kwaal hem velde was M a u r i c e letterlijk onafgebroken in de weer. Via radio, pers en door zijn optreden w a a r s c h u w d e hij voor herhaald onheil. Hij organiseerde een tentoonstelling over de k a m p e n , die m a a n d e n l a n g te zien was in de hal van
stond zette deze toegewijde arts zich
na d o o r A m e r i k a trok. Z o l a n g zijn g e z o n d h e i d het h e m toegeheel in voor zijn grote doel: de m e n sen voor te lichten en voor te gaan met de eenvoudig k l i n k e n d e leus " N o o i t M e e r A u s c h w i t z " . Wij zijn in g e d a c h ten bij Rosa en de kinderen.
Eva Tas
MAURICE GOLDSTEIN 1922- 1996 Op 9 oktober 1996 werd Maurice Goldstein begraven op een kleine begraafplaats midden in Brussel waar vele hoogwaardigheidsbekleders hun laatste rustplaats hebben gevonden. Het was een indrukwekkende plechtigheid in de open lucht, met veel grote kransen, sprekers en de vaandels van organisaties van overlevenden van de Tweede Wereldoorlog. Maar vooral bijzonder was de hartelijkheid en warmte waarmee door alle sprekers over Maurice werd verteld. Hij was niet alleen een belangrijke publieke figuur, hij was vooral een bewogen en gloedvol levend mens. Hij was er trots op dat hij in 1993 nog door Koning Boudewijn tot baron was verheven, hetgeen hij beschouwde als een eerbetoon aan alle vermoorde en overlevende Belgische joden. Hij is tientallen jaren chirurg geweest en hoogleraar hart-en vaatziekten. In 1953 studeerde hij af in de medicijnen, een studie waarvoor hij het geld zelf had moeten verdienen, want hij was zonder een cent uit Auschwitz teruggekomen, waar hij op 27 januari 1945 door het Rode Leger was bevrijd. Het
was op zijn verjaardag cn volgens hem werd hij op die dag voor de tweede keer geboren. In 1977 werd Maurice Goldstein voorzitter van het Internationale Auschwitz Comité. Dat was op een zeer moeilijk moment, want het comité lag al jaren uit elkaar door de Oost-West tegenstellingen en de antisemitische campagne van eindjaren zestig \n Polen. Hij is er in geslaagd de verschillende comité's weer bij elkaar te brengen. Hij heeft zich persoonlijk met al zijn kracht ingezet om dc herinnering aan Auschwitz levend le houden en het voortbestaan en behoud van het museum aldaar te verzekeren. Hij stond ook. tot het allerlaatst open voor vernieuwing. Het is aan hem te danken dat ook jongeren bij het Internationale Comité konden worden betrokken. Voor de wereldwijde herdenking van de vijftigjarige bevrijding van Auschwitz in januari 1995 heeft Maurice Goldstein zich tot het uiterste ingespannen. Zonder hem had die zeker niet op dezelfde wijze plaats gevonden. Hijzelf hield in drie dagen drie maal een indrukwekkende redevoering, op
vrijdag tijdens de internationale herdenking in Auschwitz-Birkenau, op zaterdag in Berlijn en op zondag ook nog bij onze Nederlandse herdenking in de RAI. We zijn er trots op en dankbaar dat we zo'n grote persoonlijkheid hebben leren kennen. Hij is een voorbeeld voor ons, een man die alles gaf in zijn werk en in zijn activiteiten voor het Auschwitz Comité, maar ook en vooral was hij een warm levend mens, vol verhalen, grapjes en gezelligheid. Samen met zijn vrouw Rosa, zelf ook een overlevende van Auschwitz, straalde hij immer liefde en hartelijkheid uit, terwijl hij tegelijk zo enorm strijdbaar kon zijn. In een interview zei hij nog maar kort geleden: 'Nee, ik haat de Duitsers niet, ik haat de nazi's, de fascisten. Dat is tuig dat we in de gaten moeten houden. Elke dag.' We zullen ons best doen iets van Maurice' werk voort te zetten.
Carry van Lakerveld Max Arian
BON Wilt u zich (gratis) abonneren op dit blad of heeft u familie, vrienden of kennissen die op de hoogte willen blijven van de activiteiten van het Nederlands Auschwitz Comité? Indien u onderstaande bon invult en opstuurt naar dhr. Jacques Grishaver, Knoopkruid 54, I I 12 PV Diemen, ontvangen zij vijf maal per jaar het blad van het Nederlands
Auschwitz Comité. Aan het abonnement zijn geen kosten verbonden. Wel ontvangen alle abonnees één maal per jaar een acceptgirokaart voor een vrijwillige donatie ten behoeve van de voortgang van het werk van het Nederlands Auschwitz Comité.
naam: adres: postcode en woonplaats: land: Opsturen naar dhr. Jacques Grishaver, Knoopkruid 54, I I 12 PV Diemen (als u dit blad niet wilt beschadigen
kunt
u de bon ook fotcopieren
of
overschrijven)
AGENDA Het spel in de oorlog 'Het spel in de oorlog & de oorlog in het spel' is de titel van de tentoonstelling die tot 9 februari 1997 te zien is in het Verzetsmuseum Amsterdam. Op de expositie zijn spellen te zien uit de periode rondom de Tweede Wereldoorlog. Het karakter van de spellen loopt sterk uiteen, maar opmerkelijk vaak komt de oorlog zelf aan bod. S o m m i g e spellen hebben een propa^ganda-functie, in andere worden aspecten uit het dagelijks leven verwerkt. S o m m i g e zijn zeer serieus, andere komisch. In de oorlogsjaren was er een grote vraag naar spellen. Door avondklok en luchtbeschermingsmaatregelen was men aan huis gekluisterd. Spelletjes zorgden voor afleiding. Zowel de Duitsers als de Engelsen en Amerikanen speelden op die behoefte in door de productie van allerlei spellen, waarmee men in de huiskamer de oorlog kon naspelen. Toen in 1939 de import in Nederland door de oorlogshandelingen wegviel, kwam de eigen productie van bordspelen op gang. Door de toenemende schaarste gingen deze spellen er steeds armoediger uitzien. Ook in gevangenissen en kampen werd gespeeld, al was dat meestal verboden. Met kleine stukjes papier, klei of zelfs gekauwd brood werden provisorisch vooral schaak- en kaartspellen gemaakt. Van dit soort spellen zijn er maar weinig bewaard gebleven. Toch zijn er op de tentoonstelling enkele te zien, met daarbij soms het aangrijpende verhaal hoe het spel onder erbarmelijke omstandigheden werd gespeeld.
Bezoekers van de expositie kunnen ook zelf een spelletje spelen.
muziekprogramma, gebaseerd op leven en werk van de grote Vlaamse dichter Paul van Ostaijen.
In het Verzetsmuseum Amsterdam, Lekstraat 63 in Amsterdam. Geopend van dinsdag tot en met vrijdag van 10 tot 17 uur en zondag van 13 tot 17 uur.
- Journalist Martin van Amerongen vertelt op 11 mei verhalen over joods Amsterdam en de Plantagebuurt.
Nationaal Vakondsmuseum Het Nationaal Vakbondsmuseum in Amsterdam organiseert een reeks literair-culturele bijeenkomsten op de zondagmiddag, steeds om 14 uur. D e programma's duren ongeveer twee uur en de toegangsprijs is 10 gulden per persoon. - Journalist Max Pam gaat op 15 december op zoek naar zijn eigen 'roots' in een voordracht over zijn grootvader, die een belangrijke rol speelde in de toen nog prille Algemeene Nederlandsche Diamantbewerkersbond. - op 5 januari 1997 spelen de Klezmiracles klezmer-muziek uit CentraalEuropa, muziek die zij ook zullen toelichten. - Voordrachtskunstenaar EĂźis Hertzberger draagt op 16 februari verhalen voor van onder anderen Siegfried E. van Praag en Meijer Sluiser. - Het Amsterdamse liberale Kamerlid A.C. Wertheim - naar wie het park is genoemd waarin het Auschwitz Monument staat - is onderwerp van een lezing door historicus Joost Jonker op 9 maart. Hij gaat vooral in op Wertheims rol als financier van de economische expansie van Amsterdam in de tweede helft van de 19e eeuw. - Op 20 april brengen Nicolien van Rhijn en George Vis een poĂŤzie- en
OPROEP Ik ben op zoek naar meer gegevens over mijn vader: Hein Boasson, geboren op 25-1-1908 in Amsterdam, beroep advocaat. Hij heeft in Auschwitz gezeten en werd na de ontruiming van dat kamp op transport gesteld naar Buchenwald, waar hij nooit is aangekomen. Heeft iemand ooit iets van hem vernomen na Auschwitz? Als u informatie over hem heeft, kunt u contact opnemen met: Arja Boasson Kerlaan 17, 1251 JS Laren
- Tenslotte wordt op 1 juni 1997 een excursie naar Antwerpen georganiseerd, met een rondleiding door de joodse buurt met ontvangst en lunch bij de Belgische Diamantbewerkersbond en - bij voldoende belangstelling - een afsluitend buffet in het Nationaal Vakbondsmuseum. Kosten hiervoor zijn 7 0 gulden per persoon. Reserveren voor 1 april 1997. Nationaal Vakbondsmuseum, Henri Polaklaan 9, Amsterdam. Inlichtingen en reserveren: bij Jos Baars of Janneke Kooien. Tel: 624.11.66
Vroeger, toen alles nog leuk was... In het Verzetsmuseum Zuid-Holland in Gouda is tot 6 januari een expositie te zien onder de titel 'Vroeger, toen alles nog leuk was... foto's van het naoorlogse Nederland'. Het zijn foto's van Ben van Meerendonk van de bevrijding, de wederopbouw, het politieke leven, maar vooral van het dagelijkse leven van de ' g e w o n e ' Nederlander, tussen 1945 en het midden van de jaren zestig. Ben van Meerendonk zette in 1945 zijn eigen persbureau op. Hij won drie keer de Zilveren Camera en was betrokken bij de organisatie van de jaarlijkse World Press Photo-competitie. In de jaren vijftig en zestig maakte hij naam als fotograaf van het koninklijk huis. Verzetsmuseum Zuid-Holland, Turfmarkt 30 in Gouda. Open: dinsdag tot en met vrijdag van 13 tot 17 uur en zaterdag en zondag van 12 tot 17 uur.
Een jiddisj festival Z o ' n j a a r of zeven geleden belde Gina Siegel mij m e t het idee een jiddisj festival in A m s t e r d a m te organiseren. ' W a t ? , zei ik, ' e e n festival? Jiddisj? In A m s t e r d a m ? ' en ik dacht aan mijn ouders die mij altijd v o o r g e h o u d e n hadden h o e N e d e r l a n d s e j o d e n neerkeken op die raar pratende oost-joden. ' W i e zou zoiets nou interesseren?' ' H e t zal j e leven veranderen,' zei Gina profetisch. Twee jaar later was er een jiddisj festival.
' w o r t k o n t s e r t ' k w a m e n geven (een avond m e t liederen en voordrachten) voor de jaarljkse herdenkingsavond van de Opstand in het Ghetto van Warshau in Bellevue. Met die vrienden van mijn ouders, die bij ons k w a m e n eten, sprak ik jiddisj. Niets bijzonders. G e w o o n de taal die mijn ouders, mijn o o m en tante met elkaar spraken. Z e knepen in m ' n w a n g , streken over m ' n haar. E e n jiddisjsprekend kind! Een 'wonderkind'!
Misschien herinnert u zich die volle w e e k in Bellevue en het F i l m m u s e u m nog. D e drukte, de o p w i n d i n g . Tot mijn verbazing was de interesse van zowel
Ik leerde jiddisj lezen en schijven, van de latere Prof. L e o Fuks. Ik h e b mijn eerste jiddisje leerboekje nog: Tech lern j i d i s j ' , in 1944 in Parijs gedrukt, met prachtige gedichten en verhalen over heldhaftige kinderen in de Parijse c o m m u n e en de Russische revolutie. O p de voorpagina een plaatje van een zwart, een geel en een blank kind. S o m s gebruik ik het als ik -heel s o m s zelf jiddisje les geef. Jiddisj ging ik bijna per ongeluk studeren. Toen ik in Jeruzalem naar de universiteit ging, bleek dat ik niet een, m a a r twee hoofdvakken moest kiezen, dus n a m ik jiddisj erbij. Als tweede hoofdvak, dacht ik. L e k k e r makkelijk en enigszins exotisch. Ik vergiste m e , jiddisj w a s zo boeiend dat het mijn belangrijkste vak werd.
j o d e n als niet-joden, j o n g en oud. overweldigend. Ik ben jiddisj sprekend opgegroeid in A m s t e r d a m . Mijn ouders waren 'jiddisjisten', actief in de 'Jiddische Cultuurvereniging S h - A n s k y ' . Voor de oorlog heette die vereniging n o g 'arbeterfarajn (arbeidersvereniging)', de n a a m van de jiddisje anthropoloog, dichter en toneelschrijver Sh-Anski (Sh. Rapoport), schrijver van o.a. ' d e Dibboek'. Zowel voor als na de oorlog was ' S h A n s k y ' een thuis voor O o s t - E u r o p e s e , politiek bewuste, linkse, jiddisjsprekende immigranten, zoals mijn ouders. Een ontmoetingsplek van cultuur, politiek en educatie. Mijn m o e d e r w a s er voordrachtskunstenares, mijn vader gaf er populairwetenschappehjke lezingen. H u n brood verdienden mijn ouders met hun winkel, hun hart en ziel brachten zij naar ' d i e farayn'. Er was een bibliotheek, een mandolineclub, klasjes voor kinderen, literaire avonden, er werden stukken opgevoerd en teksten geschreven. N a de oorlog raapten de overlevenden de scherven bij elkaar en begonnen overnieuw. Er k w a m weer een jiddisje bibliotheek, een klasje, literaire avonden. Ik herinner m e , bij mijn ouders aan tafel, de jiddisje schrijvers die uit Parijs, Israël, A m e r i k a k w a m e n o m uit eigen werk voor te lezen en hun b o e k e n te verkopen, die ze in een koffertje bij zich h a d d e n . Of de acteurs die een
Jiddisj in Amsterdam Z o ' n dertig j a a r later was er dus een jiddisj festival in A m s t e r d a m . Dat eerste e v e n e m e n t was een introductie tot de jiddisje cultuur. Een k e n n i s m a k i n g s w e e k met wat er. vijf j a a r geleden, zoal leefde aan jiddisj in de verschillende landen van dc wereld. S a m e n 'jiddisjland' g e n o e m d . ' W e n sjojn, den sjojn,' zei mijn m o e d e r altijd en met haar vond ik dat als j e dan toch z o ' n festival organiseert, het panoramisch en prismatisch moet zijn, groots en vol informatie. Ter lering ende vermaeck. De bedoeling was dat het eenmalig zou zijn. Het doei was bereikt: de interesse in Nederland in met n a m e jiddisje m u z i e k was gegroeid. De jaarlijkse j o o d s e m u z i e k d a g e n o.a. in Utrecht en A m s t e r d a m waren uitver-
kocht. Klezmergroepjes k w a m e n als paddestoelen uit de grond. Toch begon weer iets te knagen. G i n a en ik werden steeds vaker benaderd door m e n s e n die vroegen w a n n e e r er weer z o ' n o p w i n d e n d e week zou k o m e n . En duidelijk bleek dat de t w e e d e , derde, vierde generatie, j o d e n en niet-joden behoefte hadden aan meer kennis. En z o ' n internationale ontmoetingsplek van m e n s e n geïnteresseerd in jiddisje taal en cultuur, is een unieke gelegenheid o m informatie d o o r te geven over het toen en nu van de jiddisje cultuur.
Tweede festival De data zijn dezelfde: 24 Nov. tot 1 Dec., m a a r het doel van dit festival is anders. Dit keer wordt dagelijks een ander thema behandeld in de rondetafelgesprekken, die geleid worden door Anita L ö w e n h a r d t en R o b Simons. T h e m a ' s zijm'sjtetl, zoektocht naar het verleden'; 'revolutionaire b e w e g i n g e n ' ; 'jiddisj in de w e r e l d ' ; ' v r o u w e n en j i d d i s j ' ; 'assimilatie of transformatie?'; 'transformatie/toekomst'. De t w e e z o n d a g e n , de opening en sluiting zijn themaloos. Alle artistieke prog r a m m a ' s zijn (soms losjes) verbonden met het thema van de dag. B o e ken en tijdschriften zullen te zien of te k o p e n zijn op de tafel vol informatie over jiddisje cursussen en clubs in de wereld. We hopen de jiddisje p r o g r a m m a ' s op Internet te laten zien. Dagelijks zijn er workshops in Cristofori: zang, ( S h u r a L i povsky) dans, k l e z m e r m u z i e k (Brave Old World), m a n d o l i n e (Jeff Warsdhauer), viool (Deborah Strauss). Er is ook jiddisje les voor beginnende beginners (Helen Beer). Z a l m e n Mlotek zal net als vijf jaar geleden met schoolkinderen repeteren en een koor met ze vormen. O p het slotconcert zal iets van de w o r k shops te zien en te horen zijn. lees v e r d e r op pagina 8
Tineke Wibaut-Guillonard en Frank Wibaut Samen tot het einde 'Wij hebben 5 0 jaar samen geleefd, nu kiezen wij voor de dood' stond boven de rouwadvertentie van Frank Wibaut en Tineke Wibaut-Guillonard. Zij overleden op zondag 6 oktober in hun huis op de Veluwe, temidden van hun dierbaren. Frank Wibaut, arts en vermaard seksuoloog, leed aan de ziekte Alzheimer en werd verzorgd door zijn vrouw Tineke, totdat onlangs bij haar kanker in een vergevorderd stadium werd geconstateerd. Ze wist dat ze niet meer lang te leven had en voor beiden stond vast dat ze tot het einde bij elkaar wilden blijven. Tineke en Frank werden beiden in 1922 geboren. Frank was de kleinzoon van de beroemde Amsterdamse socialistische wethouder Wibaut. Oud-verzetsstrijdster Jos Wibaut is zijn zuster. Vanaf 1954 was Frank Wibaut huisarts in Amsterdam en vervolgens consultatie-arts bij de N V S H . Halverwege de jaren zestig werd hij wetenschappelijk medewerker aan de Universiteit van Amsterdam, waar hij samenwerkte met de pioniers van de seksuologie, Musaph en Van Emde Boas. In 1975 promoveerde hij op een proefschrift over anti-conceptie en seksualiteit. Hij was een pionier op het gebied van de anti-conceptie en de abortus. In tegenstelling tot het gezin Wibaut was het gezin Guillonard a-politiek. Dat veranderde enigszins toen Tineke's vader, bij de KLM de tweede man achterPlesman, in 1938 v o o r d e KLM naar Duitsland reisde, waar hij getuige
Een jiddisj festival Dagelijks is er ook een vertellunchvoorstelling. 'gesjmakke majses/smakelijke verhalen', geregisseerd door Anne van Delft, waar kinderen vanaf een jaar of tien welkom zijn. In Cinecenter zullen nieuwe en oude films en documentaires te zien zijn. Een greep uit het uitvoerige programma: Trio Lipovsky-Warschauer-Mlo-
was van de Kristallnacht. Terug in N e derland besloot hij dat met een land waar zulke dingen gebeurden geen zaken meer gedaan konden worden. Kort daarna verongelukte hij tijdens een vlucht met een Boeing. Zijn dochter zat toen op het Amsterdams Lyceum en toen de joodse leerlingen in 1941 op last van de nazi's de school moesten verlaten, zocht zij onderduikadressen voor hen. "Dat deed je gewoon", zei ze later. "Je vond dat het je plicht was. En z o rol je langzaam maar zeker het verzet binnen." Ze sloot zich aan bij de verzetsgroep C S 6 (genoemd naar hun adres: Corellistraat 6 ) , die zich bezig hield met het vervalsen van persoonsbewijzen, wapensmokkel, sabotage en aanslagen pleegde op het huis van bewaring. Hun credo was: dood geen Duitsers, want daarmee lok je represailles uit. In 1943 werd Tineke verraden en kwam ze, 21 jaar oud. terecht in concentratiekamp Vught. Daar overleefde zij het beruchte Bunkerdrama, waarbij op 15 januari 1944 74 vrouwen voor straf werden opgesloten m een bunkercel van 2,27 bij 4,12 meter. De volgende ochtend bleek dat tien vrouwen door verstikking waren omgekomen. Het kamp werd in september van dat jaar, onderdruk van de geallieerde opmars, ontruimd. De mannen werden gedeporteerd naar Sachsenhausen, de vrouwen naar Ravensbrück. Daar werd Tineke bevrijd. Najaren van stilzwijgen schreef Tineke, die vlak na de oorlog met Frank
tek met een nieuw programma van o.a. chassidische liederen; drie groepen uit Berlijn ( A U F W I N D , Jalda Rebling, Karsten Troyke en begeleiders) met een liederenprogramma van de Krakause volksdichter Mordechaj Gebirtig; de Argentijnse, in Parijs woonachtige zangeres Jacinta; een groepje jonge acteurs van de theaterschool in Kiev met een slapstick komedie, jiddisj
Wibaut was getrouwd, actief w a s in het jeugdwerk en twee kinderen had gekregen, het boek 'Zo ben je daar', dat in 1983 verscheen. Mij vertelde ze ooit dat ze het had geschreven voor haar kinderen, die in de jaren vijftig een keer helemaal overstuur thuis kwamen omdat z e gehoord hadden dat hun moeder 'in de gevangenis' had gezeten. In dit schitterende en ontroerende boek staan twee thema's centraal: de onmacht bij alle onmenselijkheid in de wereld, maar vooral de enorme solidariteit en vriendschap van de vrouwen onderling, zowel in Vught als in Ravensbrück. D e z e ervaringen bleven haar leven bepalen. In 1995 kreeg Tineke Wibaut-Guillonard de Van Praag-prijs van het Humanistisch Verbond voor haar niet aflatende inspanningen o m ook kinderen van 'foute' ouders toegang tot de hulpverlening te laten krijgen. "Alsof die kinderen er iets aan kunnen doen dat hun ouders fout waren", zei Tineke destijds tegen mij. Ook op andere gebieden bleef z e tot het laatst actief, onder meer met het maken van videofilms die schoolkinderen bewust moeten maken dat wat er 'toen' gebeurd is een link heeft met vandaag en dus niet vergeten mag worden. We zullen Frank en Tineke zeker niet vergeten en wensen hun dierbaren veel sterkte en nog vele jaren.
Anita Löwenhardt
cabaret uit Israël en nog veel, veel meer. Ik raad u dus aan de uitvoerige programmakrant, die door het N I W gemaakt is, op 1 november uitkomt en dan overal te vinden zal zijn, rustig door te lezen.
Mi ra Rafalowicz, artistiek directeur jiddisj festival