Auschwitz Bulletin, 1997, nr. 01 Januari

Een uitgave van het Nederlands Auschwitz ComitĂŠ; postbus 74131,1070 BC Amsterdam

Auschwitz Bulletin 41 e jaargang, nr. I, januari 1997. Verschijnt 5x per jaar

Nog steeds...?

Het Jiddisje Festival, eind november, is een daverend succes g e w o r d e n . Een taal die d o o r de vijandige buitenwacht is ontstaan, blijkt d o o r toedoen van de kinderen en k l e i n k i n d e r e n van de overweldigden een bron van geest, van leven. Een positief verschijnsel o p een tijdstip dat een j o n g e m a n over de zinspreuk ' N o o i t m e e r A u s c h w i t z ' o p m e r k t e : ' N o g steeds A u s c h w i t z ' . Een duister v e r m o e d e n dat ook ons ouderen wel eens besluipt, m a a r is er reden toe?

Zeker, de A u s c h w i t z - L ü g e , de o n t k e n ning van de j a r e n l a n g e m a s s a m o o r d , duikt dan hier, dan daar, meest in Duitsland op. D o c u m e n t e n bevestigen dat brede g r o e p e n bij de uitroeiing van de j o d e n betrokken waren, of die volstrekt normaal vonden. En ook nu. na een halve eeuw, wordt er gechicaneerd over schadeloosstelling voor d w a n g a r beid bij de 1G Farben.

Voor een grote liederencollectie die d o o r een Poolse oud-gevangene, K u h s i e w i c z , bijeengebracht was bestond in het bevrijde E u r o p a zo weinig belangstelling, dat deze in Washington terecht k w a m . Eli Wiesel heeft zich met vele anderen m o e t e n keren tegen het plaatsen van vele kruisen vlakbij het terrein van het k a m p A u s c h w i t z .

Zelfs het vanouds b e k e n d e antisemitisme is alweer te vinden: een tiental

m i d d e l b a r e scholen in Brabant werd verblijd met een reeks schotschriften van dc beruchte V l a a m s e heer Verbeke.

Monument S o m s lijkt het lotgeval van een m o n u ment het vervolg op de reden van oprichting. Aan de vooravond van de herd e n k i n g van 1993 bleek tot a l g e m e n e ontsteltenis het g l a s m o n u m e n t Nooit m e e r Auschwitz vernield. De dader was geen (neo)nazi. m a a r de zwaarverslaafde glazenier die het kunstwerk m e d e had uitgevoerd. Hij heeft, bij een andere escapade z w a a r g e w o n d , begin s e p t e m b e r ' 9 6 de hand aan zichzelf geslagen. Een tragisch incident in het kielzog van de onmetelijke tragedie.

De opdracht om voor de g e m e e n t e A m s t e r d a m een nieuw werk te m a k e n heeft hij niet kunnen uitvoeren.

Z e e r belangrijk was voor ons natuurlijk de expositie in het Herinneringscentrum K a m p Westerbork. ' D e oorlog na 1945' heette het ene deel; ' 4 0 jaar N e derlands A u s c h w i t z C o m i t é ' hel andere deel van de tentoonstelling. De laatste expositie zal o p z o n d a g 26 januari 1997 tijdens de reünie in de RAI te zien zijn, inclusief de vitrines met een aantal typerende n u m m e r s van dit blad.

Veertig j a a r waarin wij o p de uitkijk stonden en actief zijn geweest. Een overzicht van ons werk was natuurlijk

nergens m e e r o p zijn plaats dan o p de historische plek waar het noodlot van de j o d e n van Nederland, met inbegrip van hen die hier in dc j a r e n dertig hun toevlucht h a d d e n gezocht, toesloeg.

Men kon zich o p de dubbeltentoonstelling, waarschijnlijk tevergeefs, de vraag stellen hoe het mogelijk was dat in een land w a a r geweld tegen j o d e n niet. en antisemitisme en discriminatie weinig v o o r k w a m e n , vier van de vijf j o o d s e burgers nazi-slachtoffers werden.

Minister Borst die ons o p de herdenking 1996 toesprak, werd in Westerbork v e r t e g e n w o o r d i g d d o o r m e v r o u w T h e a B l a n k e n , die kon verklaren dat de W U V - u i t k e r i n g e n g e h a n d h a a f d zullen blijven. Bij haar b e z o e k aan Polen en dus aan A u s c h w i t z heeft minister S o r g d r a g e r t w e e miljoen gulden b e schikbaar gesteld. Dat geld zal besteed worden aan het o p k n a p p e n van het N e d e r l a n d s paviljoen en voor de e x p o sitie die daarin is opgesteld, ooit ontworpen door Dick Elffers.

Het zijn allemaal details. Net als de jiddisje liedjes. Want nog steeds zijn er sporen en tekens van A u s c h w i t z . O n s devies: Nooit m e e r A u s c h w i t z blijft aan de orde. N o g steeds.

Eva Tas

INHOUDSOPGAVE 3-8 9

40 jaar Nederlands Auschwitz Comité Interview met J o o p Waterman, geboren in Westerbork

27-33 : Boekbesprekingen:

13-14 : Louis Velleman bespreekt ' H i t l e r ' s willige beulen 15-17 : H o e v e r d r a a g z a a m is Nederland 18-24 : Polen-reis n o v e m b e r 1996 25-26 : Herinneringen van comilélid J a c q u e s Furth

FOTO COVER: Bets Roos en Louis van Thi|n, leden van de Nederlandse delegatie die de eerste internationale bijeenkomst

- Herbert Sarfatij schrijft over ' O m d a t hun hart sprak' van Bert Jan Flim en Bert Jan Flim over ' G e s c h o n d e n b e s t a a n ' van B l o e m e E v e r s - E m d e n - Beitje Leuw over ' T w e e d e v a d e r ' van Chaja Polak - T h e o van Praag bespreekt de n i e u w e Carl Friedman - en T h e o Gerritse het n i e u w e boek van Milo Anstadt

van Auschwitz-overlevenden in Polen bijwoonden, vullen op 27 |anuari 1952 in Auschwitz-Birkenau een urn met aarde en

as Daarna ging de urn mee naar Nederland.

40 JAAR AUSCHWITZ COMITÉ Tijdens de reünie, na afloop van de Auschwitz-herdenking op 26 januari 1997, wordt een boek gepresenteerd over de veertigjarige geschiedenis van het Nederlands Auschwitz Comité. Het boek is geschreven door de poiticoloog Maarten Bijl, in opdracht van ons Comité. Het komt uit bij uitgeverij Thoth, is tijdens de reünie te koop en ligt vanaf maandag 27 januari in de boekhandel.

Als voorproefje publiceren wij het begin van het tweede hoofdstuk, getiteld 'De Urn van Auschwitz'.

deze persoonlijke 'wederopbouw'.

Maar vergeten was onmogelijk. Sommige gebeurtenissen tornden aan het pantser rond het oorlogsleed. Zoals de gratieverlening aan de vier zware oorlogsmisdadigers Aus der Fünten, Fischer, Kotiilla en Lages. De doodstraffen voor deze vier sleutelfiguren in de jodenvervolging in Nederland werden begin jaren vijftig omgezet in levenslang. D e beslissing wekte hevige beroering.

Vele vervolgingsslachtolïers stortten zich op hun werk, op een carrière of een nieuw gezin, de oorlogsherinneringen veilig ingekapseld voor de buitenwereld, en vaak ook voor intimi.

Verdringen was noodzakelijk voor

Korstondige beroering was er binnen kringen van overlevenden ook om een urn met as uit Auschwitz. De religieuze en ideologische tegenstellingen die zich daarbij aftekenden zouden jaren later nog hun sporen nalaten.

BOEK

In Polen vatte in 1951 een comité van oud-gevangenen van Auschwitz het plan op een internationale bijeenkomst van Auschwitz-overlevenden te organiseren. D e bijeenkomst zou m o e ten plaats vinden in januari 1952, z e ven jaar na de bevrijding van het kamp door het Russische leger, op 27 januari 1945.

Het initiatief ontmoette enthousiasme bij de Poolse regering. D e Poolse premier Cyrankiewicz, zelf een oud-gevangene van Auschwitz, nam het voortouw. Poolse diplomatieke diensten in landen met overlevenden van Auschwitz kregen de instructie te zorgen voor een delegatie van tien overlevenden.

Zo ook in Nederland. Het Poolse gezantschap in D e n Haag kwam, via de communistisch georiënteerde Internationale Federatie van Verzetsstrijders

II

119 «11

Annet|e Fels, voorzitter van het Nederlands Auschwitz Comité, op 14

Auschwitz Comité was een van de initiatiefnemers van dit massale protest

december 1980, in de geluidswagen tijdens de eerste grote antiracisme-de-

tegen opkomend fascisme, racisme en antisemitisme. Aan het stuur van de

monstratie in Amsterdam - van de D o k w e r k e r naar de Jaap Edenhal. H e t

geluidswagen: taxichauffeur Piet Schabracq.

(FIR), bij de Amsterdammer Cor Fels terecht. Fels. die een oliehaarden- en ijzerwarenzaak had aan de Ten Catestraat, was oud-verzetsstrijder en had onder meer in Sachsenhausen gezeten.

Sinds enige jaren was hij betrokken bij het werk van de FIR, die op haar beurt weer te maken had met de aanstaande herdenking in Polen. De vrouw van Cor Fels, Annetje Fels-Kupferschmidt, was zelf voormalig gevangene van Auschwitz. Zij kreeg van het gezantschap het verzoek een delegatie samen te stellen v o o r d e bijeenkomst in Polen.

Annetje Fels zette een oproep in dc krant en ging bij Auschwitz-ovcrlevenden op bezoek. Het bleek geen eenvoudige klus. Want, behalve praktische obstakels als werk of gezin, welke overlevende wilde terug naar dat verschrikkelijke oord?

'Terug in de hel' Op 23 januari 1952 verzamelde tien bij elkaar gesprokkelde delegatieleden op Schiphol: de meubelhandelaar Ben Cohen, diamantslijpers Jacques Furth en Bé Kooker, de schrijver Sam Goudsmit, stenotypiste Bets Roos, huisvrouw Rody Corper-Blik, trompettist Lex van Weren en zijn vrouw Tilly, trambestuurder Louis van Thijn en mevrouw Levy-Wijngaard, onderwijzeres. Annetje Fels ging zelf niet mee. Ze kon haar gezin en de winkel niet een week in de steek laten.

Een journalist van dagblad De Waarheid deed de groep uitgeleide. 'Het is geen plezierreisje', verzekerde een delegatielid hem. "Indrukken die we daar gaan opdoen zullen ons dikwijls te machtig zijn.' Vanaf de vliegtuigtrap werd hem nog toegeroepen: 'Als wij terugkomen, zullen wij vertellen wat wij in Polen gezien hebben en hoe men daar de slachtoffers van de nazi-beulen herdenkt. Tot dan!' Met het opstijgen van het vliegtuig begon een week van uitersten.

In Warschau wachtte de Nederlandse delegatie een ongekende gastvrijheid.

Zo kil als Nederland zich opstelde, zo warm was het onthaal hier. De ontmoeting met de andere delegaties was e m o tioneel. Oude kampvrienden vielen el-

kaar in de armen, een ex-Kapo verbroederde met voormalige mede-gevangenen en een paar oude heides bloeiden op.

Tussen de ruines van de platgebombardeerde hoofdstad door. werden ze naar het Bnstol gereden, het chicste hotel van de stad. 'Puur een luxe, ondanks de verschrikkelijke armoede die daar heerste. Het was niet vijf. maar vijftien sterren!', herinnert Lex van Weren zich. Het programma van dc daaropvolgdende dagen was geheel in stijl.

'Wc kregen ontvangsten door de regering, met recepties, met kreeft, met krab, met kaviaar, met wodka. We waren niets gewend. We liepen daar dronken te /walken door die zalen en paleizen.'

De overlevenden van Auschwitz werden rondgeleid door Warschau, ontvangen door haar burgemeester en meegenomen naar imposante congressen en vergaderingen. Vertaald via koptelefoons, luisterden de delegatieleden mee naar beraadslagingen over het nieuwe Polen en over de bedreigende herwapening van West-Duitsland. Het Vijfjarenplan voor de wederopbouw kregen ze toegestopt voor thuis.

Na drie onwerkelijke dagen Warschau, verplaatste het decor zich naar Auschwitz-Birkenau. Het kamp lag erbij zoals het achtergelaten was: ruines van gaskamers, staketsels van barakken, wachttorens en omheining, open kalkputten met as en beenderen en voor de rest een grauwe, gure vlakte. Daar stonden de bijna driehonderd oud-bewoners. 'Terug in hel', voelde Rody Corper zich. Maar nu uit eigen wil: 'Ik was op d e / e plek heel dicht bij de rustplaats van mijn ouders, zusje en zovele familieleden, vriendinnetjes en vriendjes.'

Als onderdeel van dc herdenkingsplechtigheid vulde elke delegatie een urn met as uit de kalkputten, de enige stoffelijke herinnering aan de miljoenen die hier omkwamen. Ook de Nederlanders vulden een urn.

Via Majdanek en Lublin reisden de delegaties nog dezelfde dag terug naar Warschau.

'Comité Herdenking Auschwitz' Door problemen met het vliegtuig kwam de Nederlandse afvaardiging in twee etappes terug. De eerste groep arriveerde op 30 januari weer in Nederland. Op Schiphol was een persconferentie gepland, maar alleen een reporter van De Waarheid kwam opdagen.

Voor de rest, ondanks de breed verstuurde uitnodigingen, niemand. Geen pers, geen joodse organisaties.

Bé Kooker. stond De Waarheid-verslaggever te woord. De reis was 'overweldigend" geweest. Ze hadden een urn uit Auschwitz-Birkenau m e e g e n o m e n "opdat ons volk en de jongeren eraan herinnerd zullen worden welke misdaden er in de laatste oorlog bedreven zijn.' Het plan was de urn op een 'daartoe bestemde plaats' onder te brengen, ter nagedachtenis 'aan de honderdduizend Nederlandse joodse burgers die in het nazi-martelhol vergast werden.'

Kooker meldde voorts dat de delegaties in een gezamelijke verklaring opriepen 'de beestachtigheden zoals deze in Auschwitz zijn gebeurd voor eens en voor altijd te voorkomen, door voor de duurzame vrede te strijden en de herbewapening van Duitsland tegen te houden.' Bij dc aanbieding van de resolutie aan de Assemblee van de Verenigde Naties op 4 februari in Parijs zou Kooker de Nederlandse delegatie vertegenwoordigen.

De Waarheid van de volgende dag besteedde, op de voorpagina, ruim aandacht aan de terugkeer van de Polenreizigers. De opgetekende bewondering voor het Poolse volkselan werd breed uitgemeten. De Nederlandse minister van volkshuisvesting 'kan in Polen heel wat leren", aldus een van de delegatieleden in het artikel. Een ander relativeerde het rode gevaar. Tk ben geen communist, maar ieder weldenkend mens zal moeten vaststellen dat oorlogsdreiging uit Oost-Europa niet te verwachten is.'

W o r d t v e r v o l g d in h e t b o e k v a n M a a r t e n Bijl o v e r d e geschiedenis v a n h e t Auschwitz Comité.

Nederlands

Eva Tas, sinds 1961 hoofdredacteur van het Auschwitz-bulletin, gefotografeerd op 17 februari 1968. Š De Volkskrant.

Een blad zonder naam J a c q u e s Furth en anderen w o o n d e n schijnsel, s o m s m e t onplezierige ervaWat brengt iemand ertoe 35 j a a r een ringen en crises, heeft nooit in deze enkele zittingen bij, legden verklarinblad te redigeren en d a n nog d o o r te o m v a n g dood en verderf gezaaid. gen af en brachten verslag uit. In 1961 g a a n ? Dat moet wel een n o o d z a a k Het N e d e r l a n d s A u s c h w i t z C o m i t ĂŠ b e werd ik gevraagd de redactie van het zijn, iets onafwijsbaars. Het Nooit gon in de vijftiger jaren e e n klein blad blad te voeren. meer Auschwitz w a a r m a k e n . Er zijn uit te geven o m de -bescheiden- herBelangrijk waren o o k de acties voor 150 n u m m e r s verschenen van een p e d e n k i n g e n aan te k o n d i g e n tegen 2 7 uitkeringen. Z o k w a m de C A D S U , een riodiek dat wij in onze j e u g d ons net januari en al of niet gevoerde p r o c e s vergoeding voor geroofd bezit. Eindezo m i n k o n d e n voorstellen als de versen tegen nazi-beulen in Duitsland. lijk in 1973 k w a m d e W U V (Wet o p n i e t i g i n g s k a m p e n zelf. En dat, terwijl uitkering voor vervolgingsgrote en kleine, korte en langeslachtoffers), 28 j a a r na het einre, felle en s m e u l e n d e conflicde van de oorlog (!). ' E e n ereten de levensweg van vrijwel schuld' n o e m d e Ed H o o r n i k alle volken k e n m e r k e n . A a n Geen hemel, maar de hel als oord van leven wat door de W U V na zoveel leiding en o n d e r w e r p van deze is wat de mensch zijn medemensch kan geven. jaren nazi-slachtoffers ten g o e publicaties is de g e n o c i d e , de In Auschwitz deed hij het. - Wie, daar geweest, de k w a m . O n s blad en Vrij N e c o m p l e t e p l a n m a t i g e volkekan. wat hij nooit vergeten kan, vergeven? derland drukten in februari r e n m o o r d , het kenteken van de 1968 de v e r m a a r d e rede af. Wij T w e e d e Wereldoorlog. AntiAdriaan Roland Holst, 1965 gaven de onstelpbare activiteit s e m i t i s m e , oud bekend ver-

Na twintig

jaren

van het PvdA kamerlid Joop Voogd aan de lezers door. Zonder overdrijving kan men zeggen dat het meeste voorwerk door het N A C door middel van zijn blad is gedaan.

D e krant berichtte ook over het Internationale Auschwitz Comité waaraan het N A C na een onderbreking van bijna 10 jaar weer deel nam, nu onder leiding van prof. Maurice Goldstein in Brussel. Ruime aandacht kreeg de oprichting van het monument in Auschwitz-Birkenau waaraan ook de Nederlandse regering na weigering deelnam, aangemoedigd door Willem Drees.

Natuurlijk behandelden wij het door Dick Elffers ontworpen Nederlandse Paviljoen dat door onze schutsengel Til Gardeniers werd geopend.

Nooit meer Auschwitz bleef en blijft richtlijn van ons blad. Wij w e z e n op verontrustende maar juist ook op bemoedigende voorvallen. Wij vonden gehoor en kregen ruime medewerking.

A. Roland-Holst schreef een kwatrijn voor ons. Ida Vos werd mede via ons blad een veel gelezen en vertaalde jeugdboeken-schrijfster. Wij publiceerden tekeningen van Chaja Polak voor zij door verhalen bekend werd.

Wij konden een reeks tekeningen laten zien van Clara Visser en door de jaren

heen werk van Truus Menger. Uiteraard is er door het blad geregeld, zij het onvolledig, aangegeven wat er aan herinneringstekens is verrezen.

D e vrijlating van de Drie van Breda in 1972 bracht grote beroering die uiteraard een echo vond in de krant.

Het voortgezet onderwijs maakt ook voor het vak maatschappijleer graag gebruik van onze herdenkingsnummers, die in januari plegen uit te k o men. Jan Wolkers, die het Auschwitz Monument ontwierp, zelfs twee maal, maakte verscheidene omslagen voor herdenkingsnummers. Twee maal stelden wij met opperrabbijn S. Rodriguez Pereira de vraag: 'Waarom geen bis voor de straf'.

Zijn eigen plaats bewees ons blad in een reeks gesprekken van Annie FelsKupferschmidt met de psychiater Swelheim-de Boer over de gevolgen van onderduik en vervolging bij kinderen. Wij hoorden daarmee tot de pioniers (jaargang '64-'65). D e late gevolgen, psychisch en psychosomatisch, zowel voor de geest als voor het lichaam, behandelde professor doctor J.Bastiaans in het Herdenkingsnummer 1967.

Wij lieten de vermaarde verzetsvrouw Gesina van der Molen 'zinvol herdenken' en memoreerden met Alexander Petsjorski, destijds sergeant in het Sovjetleger, en leider van de opstand in de doodsfabriek Sobibor. 'Terug naar Sobibor' schreef Jules Schelvis voor ons, lang voor hij zijn door L. de Jong hooggeprezen boek 'Sobibor' liet verschijnen.

Werd er in onze begintijd betrekkelijk weinig over de Sjoa geschreven, tegenwoordig is de literatuurstroom nauwelijks te volgen, laat staan bij te houden.

Het is al lang niet meer nodig de aandacht op de super-tragedie van een halve e e u w geleden te vestigen. Vaak wordt het heden ook gebruikt om een spiegel voor te houden. D e intussen bekroonde en pas overleden socioloog/essayist G.L. Durlacher is met een requiem te vinden in het januarinummer van 1986.

Het N A C is met zijn krant een lange weg gegaan, die nog niet ten einde is.

Eva Tas

BON Wilt u zich (gratis) abonneren op dit blad of heeft u familie, vrienden of kennissen die op de hoogte willen blijven van de activiteiten van het Nederlands Auschwitz Comité? Indien u onderstaande bon invult en opstuurt

naar dhr. Jacques Grishaver, Knoopkruid 54, I I 12 PV Diemen, ontvangen zij vijf maal per jaar het blad van het Nederlands Auschwitz Comité.

Aan het abonnement zijn geen kosten verbonden. Wel ontvangen alle abon-

naam: adres: postcode en woonplaats: land: Opsturen naar dhr. Jacques Grishaver, Knoopkruid 54, I I 12 PV Diemen (als u dit blad niet wilt beschadigen kunt u de bon ook fotcopiëren of overschrijven)

nees één maal per jaar een acceptgirokaart voor een vrijwillige donatie ten behoeve van de voortgang van het werk van het Nederlands Auschwitz Comité.

'Veertig jaar Nederlands Auschwitz Comité' Op 2 2 juni 1980 opende de minister van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk, Til Gardeniers, de Nederlandse permanente expositie in het Staatsmuseum van Auschwitz. Natuurlijk was er bij deze opening een flinke delegatie van het Nederlands Auschwitz Comité aanwezig. Voorzitster Annetje Fels-Kupferschmidt hield een korte toespraak en bood namens het N A C de door Nina BaandersKessler gemaakte beeldengroep 'Vluchtelingen' aan. D e door Dick Elffers ontworpen expositie was overigens geheel door de Nederlandse overheid gefinancierd.

Drie jaar later werd aan het andere einde van de spoorlijn het Herinneringscentrum Kamp Westerbork g e opend door koningin Beatrix. D e tentoonstelling was een kopie van de expositie in Auschwitz. Wederom was het N A C met een delegatie vertegenwoordigd, opnieuw werd een beeldengroep van Nina Baanders aangeboden.

D e tentoonstelling is inmiddels uit het Herinneringscentrum verdwenen. D e beeldengroep is echter nog steeds een beeldbepalend element in het Herinneringscentrum.

D e binding van het Nederlands Auschwitz Comité met het Herinneringscentrum Kamp Westerbork is er dus al vanaf de oprichting van het Centrum in 1983. Niet onlogisch, want een belangrijke doelstelling van beide organisaties is dezelfde: 'Nooit meer Auschwitz'. Het Herinneringscentrum werkt vooral educatief en museaal.

Tentoonstellingen en activiteiten; educatieve programma's maar ook herdenkingen worden door het Centrum georganiseerd. D e medewerkers van het Centrum zijn allemaal van na de oorlog. Uit eigen ervaring kunnen zij niet putten. Daarom is een organisatie als het Nederlands Auschwitz Comité van groot belang voor het Herinneringscentrum. Elk jaar zijn een aantal medewerkers van het Herinneringscentrum aanwezig bij de Auschwitzherdenking in Amsterdam en bij de reünie die aansluitend in de RAI wordt

gehouden. Elke twee jaar gaan er twee medewerkers van het Herinneringscentrum m e e met de door het N A C georganiseerde reizen naar de vernietigingskampen in Polen. D e contacten met oud-kampgevangenen, zeker als die op de historische plek zelf plaatsvinden, zijn waardevol en noodzakelijk. O m die reden zijn de tweejaarlijkse reizen die het N A C naar het voormalig kamp Westerbork organiseert ook van groot belang.

Tentoonstelling D e reizen naar Polen en de herdenkingen op de laatste zondag in januari worden in de tentoonstelling over 4 0 jaar Nederlands Auschwitz Comité nadrukkelijk onder de aandacht gebracht. Heel bijzonder in de expositie is een film zonder geluid uit 1969. Met een 8 m m camera filmde de familie Waterman de koude herdenking op de Oosterbegraafplaats. Ze filmden dit omdat hun zoon voor de eerste keer meeging. In de wandelwagen, lekker warm ingepakt. En na afloop naar de Tilexbar van Lex van Weren op het Merwedeplein. Het filmpje laat zien dat er dertig jaar geleden slechts enkele tientallen mensen bij de Auschwitzherdenking aanwezig waren. Heel mooi zijn de foto's van Han Singels van de herdenking in 1995. Duizenden mensen, oud en jong, liepen m e e in de stoet vanaf de Stopera naar het Wertheimpark. D e N O S maakte opnames die 's middags en 's avonds werden uitgezonden in de diverse journaaluitzendingen.

D e enige Polenreis van de afgelopen tien jaar waarbij geen medewerkers van het Herinneringscentrum meegingen, was de reis die in 1995 werd georganiseerd. Twaalf overlevenden van Auschwitz reisden in het gezelschap van evenzoveel schoolkrantredacteuren. Oud begeleidde jong, jong leerde van oud. Carla van Thijn maakte van deze reis prachtige zwart-wit

foto's die de intieme, warme band die tussen de deelnemers aan de reis ontstaan was indringend tonen. In de tentoonstelling worden deze beelden gecombineerd met citaten uit de verslagen van de jongeren. 'Onze taak

ligt nu in het overleveren van deze verhalen zodat de pijn en ellende van Auschwitz nooit meer voor zullen komen' aldus één van de schoolkrantredacteuren. Dit is een taak die ook het Herinneringscentrum als een kerntaak van haar werk beschouwt.

D e tentoonstelling over 4 0 jaar Nederlands Auschwitz Comité zal door het Herinneringscentrum Kamp Westerbork worden aangepast en o m g e bouwd zodat de bezoekers van de reünie eind januari in de RAI kennis kunnen nemen van de geschiedenis van het Comité. D e geschiedenis die kon worden gereconstrueerd dankzij de prachtige collectie bulletins, documenten en foto's die Jacques Furth in de loop van veertig jaar heeft aangelegd. Een verzameling die zeer de moeite waard is. Het laat de strijdbare geschiedenis van het N A C zien, een strijd ten behoeve van oud-gevangenen en nabestaanden, een strijd o m hulp en bijstand. D e collectie laat zien

dat de kreet 'Nooit meer

Auschwitz'

voor een grote, steeds groeiende groep van mensen geen loze kreet is. Alleen daarom al verdient deze collectie het om bewaard te blijven en in de toekomst toegankelijk te zijn. Omdat niet alleen van het verleden, maar ook van de herinnering aan dat verleden g e leerd kan worden. Het Nederlands Auschwitz Comité is mede bepalend geweest voor de wijze waarop de herinnering aan en verwerking van de Tweede Wereldoorlog na 1945 is g e schied. Een thematiek die structureel deel is van het tentoonstellingsbeleid van het Herinneringscentrum Kamp Westerbork.

Ben Prinsen conservator en coördinator educatieve sectie Herinneringscentrum Kamp Westerbork

Auschwitz herdenking 1997 en 40 jaar Nederlands Auschwitz Comité Op zondag 26 januari organiseert het Nederlands Auschwitz Comité de jaarlijkse Auschwitz-herdenking bij het Spiegelmonument 'Nooit meer Auschwitz'van Jan Wolkers in het Wertheimpark in Amsterdam.

Vanaf 10.30 uur is de Boekmanzaal van het Stadhuis open, via de hoofdingang aan de Amstelzijde. In de Boekmanzaal wordt koffie en thee geschonken.

U kunt het Stadhuis het beste bereiken met het openbaar vervoer: metro en sneltram 51 (halte Waterlooplein) of tramlijnen 9 en 14 (zelfde halte). Van Stadhuis naar de RAI kunt u met sneltram 51 en verder is de RAI te bereiken met tramlijn 4 en bus 15.

Geparkeerd kan eventueel worden in de parkeergarage onder het Stadhuis/Muziektheater (niet gratis). Zij die in het bezit zijn van een invalidenparkeervergunning kunnen parkeren bij de hoofdingang van het Stadhuis/Muziektheater, maar alleen op vertoon van de vergunning! Er zijn voldoende parkeerplaatsen rondom de

RAI en in de RAI-parkeergarage (dagkaart kost 12,50 gulden).

Om 11.30 uur vertrekt vanaf het Stadhuis de Stille Tocht naar het Wertheimpark. Het Rode Kruis is aanwezig met enkele rolstoelen.

D e herdenking begint om 12.00 uur met een toespraak van burgemeester Schelto Patijn van Amsterdam, gevolgd door het Kaddisj en Jizkor door rabbijn Sonny Herman. Vervolgens kunnen organisaties en particulieren hun kransen en bloemen bij het monument leggen.

Kransen en bloemen kunnen eventueel op zaterdag 25 januari, tussen 10 en 14 uur, worden afgeleverd bij de Portiersloge van het Stadhuis, ingang Waterlooplein.

Na de herdenking staan tegenover de uitgang van het Wertheimpark de bussen klaar voor de mensen die kaarten aangevraagd hebben voor de reünie in de RAI. D e bussen vertrekken om

12.30 uur. D e restaurantzaal van de RAI gaat om 13.00 uur open.

In de restaurantzaal staat weer een boekentafel. Een deel van de opbrengst van de boekenverkoop komt ten goede aan het Auschwitz Comité.

De reünie begint om 13.30 uur en zal in het teken staan van het 40-jarig bestaan van het Nederlands Auschwitz Comité. Ter gelegenheid daarvan heeft politicoloog Maarten Bijl de geschiedenis van het comité beschreven. Dit boek wordt op de reünie ten doop gehouden en zal op onze boekentafel ook te koop zijn.

Daarna is het woord aan professor Kooijmans, oud-minister van buitenlandse zaken, die zal spreken over het thema mensenrechten.

Voordat de lunch begint, bieden wij u een optreden aan van de vermaarde zangeres van het jiddisje lied Shura Lipovski, begeleid door Zalman Mlotek en Jeff Warschauer. D e lunch wordt opgeluisterd door violiste en Stehgeigerin Rita Dalvano.

Het programma 10.30 uur: verzamelen voor de Stille Tocht in de Boekmanzaal van het Stadhuis in Amsterdam, ingang Waterlooplein 11.30 uur: begin Stille Tocht naar het Wertheimpark 12.00 uur: Herdenking bij het Auschwitz Monument Rede door burgemeester Patijn van Amsterdam Kaddisj en Jizkor door rabbijn Sonny Herman

B R O C H U R E

1 2.30 uur: Vertrek bussen naar de RAI 13.00 uur: grote zaal van de RAI open 13.30 uur: begin lunch en reünie sprekers: Professor Kooijmans, Anita Löwenhardt, voorzitter N . A . C . muziek: Trio Shura Lipovski en violiste Rita Dalvano 16.00 uur: Einde reünie

O V E R N E D E R L A N D S A U S C H W I T Z

Het Nederlands Auschwitz Comité krijgt regelmatig vragen over de geschiedenis van het vernietigingskamp Auschwitz-Brikenau en over de doelstellingen van het comité. In januari 1997 verschijnt een brochure, vooral gericht op jongeren, waarin de

achtergronden van het vernietigingskamp en de betekenis van het Comité in het kort uiteengezet worden. De prijs van deze brochure was bij de voorbereiding van dit Herdenkingsnummer nog niet bekend.

C O M I T É

Inlichtingen over de brochure en bestellingen bij: J. Grishaver: Knoopkruid 5 4 , 1112 PV Diemen.

Faxnummer: 0 2 0 - 6 0 0 . 3 4 . 5 5 .

„Gun de moffen je ondergang niet" Borelingen van Westerbork zoeken elkaar op Door Theo Gerritse Een bijzonder kind; dat was Joop. Als de familie Waterman -wat daar dan nog van over was - in die naoorlogse jaren bijeenkwam, ging het gesprek altijd over deze zoon: ..Dit is Joop. die is nog geboren Westerbork". zo werd er dan weer g e z e g d over het kind.

Hij is een levend wonder, zo realiseert de inmiddels 53-jarige penningmeester van het Auschwitz Comité, zich nog elke dag: „Hadden de joden al weinig kans om het te redden, de levenskansen van in de kampen geboren kinderen waren minimaal. Negenennegentig procent werd snel na de ge-

boorte met moeder doorgestuurd naar het oosten."

Exacte cijfers over het aantal geboorten in Westerbork zijn onmogelijk te geven. Volgens schattingen zouden er ongeveer 180 kinderen het levenslicht hebben gezien. Het Joods Maatschappelijk Werk (JMW) heeft onlangs na een oproep, aldus Waterman, de namen van twaalf overlevenden weten tc achterhalen. Het initiatief diende om een bijeenkomst voor deze inmiddels vijftigers te organiseren.

Sindsdien zijn er twee bijeenkomsten «evveest, 29 mei cn 3 oktober. Water-

man was beide keren aanwezig. ..Waarom ik ben gegaan? Omdat je als Westerbork-geborenen toch iets unieks met elkaar gemeen hebt. We zijn onder zeer moeilijke omstandigheden ter wereld gekomen en we zijn in strijd met alle logica van die vreselijke jaren in leven gebleven."

Alle overlevenden van de Holocaust dragen de verschrikkingen van die tijd met zich mee. Waterman mag dan zelf geen herinneringen aan die periode hebben, elke dag nog wordt hij geconfronteerd met zijn geboorte in het Drentse doorgangskamp. „Als je een paspoort aanvraagt of een rijbewijs, dan komt de naam Westerbork op dat document. D e betrokken ambtenaren zijn dan soms nieuwsgierig. Stellen je vragen."

Het gezin Waterman - er was nog een oudere broer, Sal (1941) - overleefde de oorlog. Later werden nog Alex (1947) en Anna (1956) geboren. Toch hield Joop z'n bijzondere positie, wat bij de kinderen onderling tot de nodige wrijvingen leidde. Joop: „Het legde de nodige druk op me."

Joop W a t e r m a n , penningmeester van het Auschwitz C o m i t é , met zijn v r o u w Judith Waterman-Van Geens en mede-comitéleden Jacques Furth en Lou Corper, met de

vlag van het Nederlands Auschwitz C o m i té, tijdens de herdenking van de Februaristaking bij de D o k w e r k e r in A m s t e r d a m Foto. Han Singels.

Waterman was daarom blij met het JMW-initiatief, waarvoor zich in eerste instantie tien "Westerborkkinderen' meldden. In zijn Diemense n i e u w b o u w w o ning: „Voor mij was het iets heel spannends, je ontmoet mensen die onder gelijke omstandigheden ter wereld zijn gekomen. D e vraag spookt door je hoofd: vind ik die mensen aardig?"

M e t " z o v e l e n ' bij elkaar blijkt, aldus W a t e r m a n , ,,dat j e m i n d e r uniek bent d a n j e altijd is v o o r g e h o u d e n .

B o v e n d i e n blijkt dat anderen niet die b e l a d e n h e i d geven aan h u n g e boorteplek als ik. Heel s h o c k e r e n d vond ik dat. Later besef j e dat de mate van b e t r o k k e n h e i d te m a k e n heeft m e t de m a n i e r w a a r o p j e bent grootgebracht. Is dat b e s c h e r m d , w a s het gezin o r t h o d o x - g e l o v i g of niet."

Z o a l s zovelen van zijn lotgenoten raakte de vader van W a t e r m a n zijn geloof d o o r zijn oorlogservaringen kwijt. ,,Mijn vader v e r a n d e r d e in een heel agressief m a n . Hij werd w a n t r o u w i g , k o n er na een verkeerde o p m e r k i n g m e t e e n inkleunen.

Het had er natuurlijk m e e te m a k e n dat zovele familieleden zijn w e g g e voerd en nooit w e e r t e r u g g e k o men."

Het verschrikkelijke boek ln Memoriam, waarin d e n a m e n v a n alle ruim 100.000 v e r m o o r d e j o d e n uit Nederland in alfabetische volgorde worden o p g e s o m d , ligt intussen o p tafel.

W a t e r m a n : „ O n s gezin werd in augustus ' 4 3 , een m a a n d voor mijn g e boorte, o p g e p a k t en b e l a n d d e via de H o l l a n d s c h e S c h o u w b u r g in Westerbork. D a a r zagen mijn o u d e r s h u n familieleden o p transport g a a n . " Zijn vingers gaan langs de n a m e n van zijn familie van m o e d e r s kant. „ A l l e m a a l w e g " , verzucht hij zacht. Zijn vinger blijft steken bij d e n a a m van z ' n nichtje R e b e c e a . „ Z e w a s een paar m a a n d e n o u d e r en is w e g g e v o e r d . Als j e m e vraagt of ik m e schuldig voel dat ik wél in leven ben. d a n is het a n t w o o r d nee. Wat m e wel vaak b e z i g h o u d t is w a a r o m ik het wel h e b gehaald en zij drie dagen na a a n k o m s t in A u s c h w i t z al werd vergast."

Het a n t w o o r d ligt waarschijnlijk o p gesloten in het feit dat het gezin Waterman niet in Polen t e r e c h t k w a m .

In 1944 ging het o p transport naar Bergen-Belsen, ook een vreselijk oord, m a a r geen v e r n i e t i g i n g s k a m p als A u s c h w i t z - B i r k e n a u en Sobibor.

Was vader W a t e r m a n z ' n geloof kwijtgeraakt, op verjaardagen werd met

Joop W a t e r m a n Foto Han Singels

k a m p v r i e n d e n altijd over de oorlog g e sproken. O o k over Westerbork.

J o o p : „ H e t klinkt v r e e m d , m a a r d a n k w a m e n ook de prettige dingen in het k a m p aan de o r d e . " Er ligt intussen nog een vergeeld boekj e o p tafel. Manue. de trein fluit heet het. met "schetsen uit W e s t e r b o r k " .

Onderdeel is een gesprek met W a t e r m a n s m o e d e r over zijn geboorte:

Het was een zoon Geboren in gevangenschap.

Ze deed haar best blij met hem te zijn.

Het lukte niet.

"Er was een grens aan het kwaad'. zei iemand Zij wilde heieven dat die grens zou worden bereikt En dat derhalve een ommekeer kwam.

Want. dacht ze. als ik nu met de baby in het prikkeldraad loop. zijn we dood Dat is wat Httler wil En dat plezier wil ik hem niet doen Misschien wel daardooi leeft zij nog.

En dat kind ook.

„Het is het intiemste wat mijn m o e der ooit over mijn g e b o o r t e heeft g e z e g d " , zegt de penningmeester van het A u s c h w i t z C o mité, duidelijk weer aangedaan.

D e wil o m te blijven leven, die zijn m o e d e r destijds z o voelde, is o p h e m overgegaan. G u n de moffen j e onderg a n g niet. „ M e t het Auschwitz Comité, zijn we vaak naar Polen geweest. In ' 7 8 werd het Nederlandse paviljoen g e o p e n d in A u s c h w i t z . Het goot v a n de regen.

N a de plechtigheid buiten betrad het g e z e l s c h a p de barak waar het pavilj o e n is o n d e r g e b r a c h t . D c trap w a s nat van al die nattte schoenen. Hierdoor gleed ik bijna boven uit en hobbelde op m ' n a c h t e r w e r k naar b e n e d e n . Ik h e b toen zo gehuild: er brak iets in m e .

V e r d o m m e , dacht ik, h e b b e n ze m e bijna n o g te p a k k e n ! " E m o t i e s , ze k w a m e n ook los tijdens de twee bijeenkomsten van de Westerbork-borehngen. Waterman: „Gelukkig w e r d e n die g e s p r e k k e n d o o r Beate Katzenstein van Joods M a a t s c h a p p e lijk Werk in g o e d e banen geleid. „Er komt binnenkort n o g een derde bijeenkomst. Ik h e b daar wel behoefte aan. Z o h o o r d e ik dat mijn m o e d e r kort na mijn geboorte geen melk m e e r had.

D e v r o u w van een rabbijn in Westerbork. wier kindje w a s overleden, heeft mij toen de borst gegeven. O o k door haar ben ik g e r e d . " W a t e r m a n zoekt tijdens die ontmoetingen m e e r dan de lotsverbondenheid met het verleden: „Ik wil ook over het leven van nu praten. H o e gaan de anderen daar m e e o m ? G e w o o n , bij de koffie of een borreltje."

Een naam en een gezicht Het Herinneringscentrum K a m p W e s terbork houdt de herinnering aan de deportatie van m e e r d a n h o n d e r d d u i zend N e d e r l a n d e r s via k a m p Westerbork in stand. In het Herinneringscentrum k o m e n jaarlijks vele h o n d e r d e n s c h o o l g r o e p e n zich verdiepen in de verhalen van de m e n s e n die via W e s terbork zijn weggevoerd. D e educatieve dienst heeft een v o o r Nederland bijzondere m a n i e r van werken ontwikkeld d i e zowel d o o r scholieren als door h u n begeleiders o p prijs wordt gesteld.

Eigen dorp of stad Het educatieve p r o g r a m m a vloeit voort uit het beleid van het H e r i n n e ringscentrum K a m p Westerbork o m de o m g e v i n g s g e s c h i e d e n i s , zowel in exposities en aanvullende activiteiten als in het educatieve werk een centrale plaats te geven. Het p r o g r a m m a voor elke g r o e p , en het m a a k t d a n niet uit v a n w a a r d e leerlingen k o m e n , begint m e t e e n concreet, ge誰llustreerd verhaal dat zich afspeelt in d e plaats van herk o m s t van d e groep. Afhankelijk van de leeftijd van de scholieren en van het b e s c h i k b a r e materiaal gaat dat verhaal over d e geschiedenis van de j o o d s e g e m e e n s c h a p in d e plaats van herk o m s t , een persoonlijk verhaal van een j o o d s kind of j o o d s e familie uit die plaats of een verhaal bij een m o n u m e n t of g e d e n k t e k e n dat d e leerlingen in h u n eigen d o r p of stad kunnen bekijken. E e n dergelijke aanpak sluit aan bij d e belev i n g s w e r e l d van d e kinderen en d a a r d o o r w o r d t d e betrokkenheid bij d e geschiedenis van k a m p Westerbork, die vervolgens in woord en beeld aan de o r d e komt, groter.

Persoonlijke verhalen O o k d e tentoonstelling speelt een rol in het b e z o e k van de Een zigeunermeisje in de trein van Westerbork naar Auschwitz, waar ze werd vermoord.

groepen. Het H e r i n n e r i n g s c e n t r u m besteedt veel aandacht aan d e inhoudelijke toegankelijkheid van d e expositie voor kinderen. Als uitgangspunt dienen hierbij de b e w a a r d gebleven foto's, verhalen, objecten, tekeningen, brieven en d a g b o e k e n van kinderen d i e in Westerbork gevangen h e b b e n gezeten. D e belevenissen van deze j o o d s e en zigeuner-kinderen zijn in afwisselende presentaties vastgelegd en geven een aangrijpend beeld van d e vervolging in d e Tweede Wereldoorlog aan leeftijdgenootjes van nu. Bijna alle scholieren bekijken deze tentoonstelling m e t b e h u l p van kijkwijzers, waarin net als in de tentoonstelling zelf persoonlijke verhalen centraal staan.

Het werk van het Herinneringscentrum Z o wordt d e geschiedenis van k a m p Westerbork voor j o n g e m e n s e n inzichtelijk en tastbaar.

De plek zelf Veel groepen brengen vervolgens een b e z o e k aan het voormalig kampter-

rein. D e educatieve dienst verzorgt r o n d l e i d i n g e n voor groepen o p de plek waar eens het d o o r v o e r k a m p Westerbork stond. O p de historische plek zelf worden m e t b e h u l p van de daar nog a a n w e z i g e sporen en de m o n u m e n t e n verhalen verteld van j o o d s e kinderen en volwassenen die korte of lange tijd in het D u r c h g a n g s l a g e r Westerbork gevangen zaten.

Een rondleiding o p het voormalig kampterrein k a n overigens prima g e c o m b i n e e r d worden m e t een w a n d e ling over het M e l k w e g p a d - met informatie over het zonnestelsel - en het Bospad, een wandelroute waarin de natuur centraal staat. D e grote telescopen van de Radiosterrenwacht v o r m e n een m a r k a n t en fascinerend element in het prachtige bosgebied.

H e r t h a e n B e n

O o k in het educatieve materiaal staan de persoonlijke verhalen v o o r o p . In de lesbrief Ben. Een jongen in de oorlog vertelt een j o o d s e j o n g e n uit G r o n i n gen over h o e hij van G r o n i n g e n via Vught en Westerbork naar Theresinstadt werd weggevoerd. In dit k a m p werd hij in 1945 bevrijd. In Hertha.

Een meisje in de oorlog staat het leven

van Hertha Aussen uit Wijhe centraal.

D e wereld waarin dit tienermeisje opgroeide staat in schril contrast tot de wereld van Westerbork en Auschwitz.

Hertha Aussen werd in Auschwitz vermoord. Ben is een overlevende. In beide lesbrieven wordt aandacht besteed aan het leven vóór de oorlog en aan hoe na de oorlog met de herinnering en het verdriet werd omgegaan. D e jaren '40-'45 worden in al het educatieve werk van het Herinneringscentrum in een breder kader geplaatst waarin aandacht is voor de joodse geschiedenis van Nederland, maar ook voor verwerking en herdenking.

Beide lesbrieven worden veel gebruikt op scholen ter voorbereiding op een bezoek aan het Herringenngscentrum Kamp Westerbork, evenals andere lesbrieven, scriptiepakketten en verhalenbundels die door het Herinneringscentrum zijn uitgegeven.

heeft een verhaal. Bij elk verhaal hoort een gezicht. Het Herinneringscentrum Kamp Westerbork is het gehele jaar beschikbaar o m deze verhalen aan scholieren van nu te vertellen. Bel of schrijf ons voor meer informatie over programma's, openingstijden en kosten. Het adres is:

107.000

Herinneringscentrum bork,

D e verhalen van de 107.000 mensen die in Westerbork gevangen zaten en werden weggevoerd zijn het allemaal waard verteld te worden. Op de appèlplaats van het voormalige kamp Westerbork staan 102.000 stenen, voor ieder die niet terugkam één. Elke steen

Kamp

Wester-

Oosthalen 8, 9 4 1 4 TG Hooghalen.

Telefoon: 0 5 9 3 - 5 9 2 6 0 0 .

Ben Prinsen, hoofd educatieve sectie

A G E N D A Die Weisse Rose In het Gemeentehuis Haarlem aan de Grote Markt in Haarlem is van 8 tot en met 25 januari 1997 een tentoonstelling te zien over de Duitse studentenverzetsgroep Die Weisse Rose.

Openingstijden: werkdagen van 9 tot 17 uur.

voorstellingen in onder meer het A m sterdamse N i e u w e de la Mar-theater (7 mei), D e Leeuwenbrug in Deventer (10 mei), Stadsschouwburg Nijmegen (13 mei), D e Schalm in Veldhoven (14 mei).

Inlichtingen bij Theaterburo Schmid, tel: 0 3 0 - 6 3 7 . 5 5 . 3 0 .

De oorlog in het spel

Conferentie over traumatische stress

D e expositie 'Het spel in de oorlog & de oorlog in het spel' met allerhande spellen uit de periode rondom de Tweede Wereldoorlog is nog tot 9 februari te zien in het Verzetsmuseum Amsterdam in de Lekstraat 6 3 . Geopend van dinsdag tot en met vrijdag van 10 tot 17 uur en op zondag van 13 tot 17 uur.

Van 29 juni tot en met 3 juli 1997 organiseert de European Society for Traumatic Stress het vijfde Europese congres over traumatische stress in het MECC in Maastricht. Inlichtingen bij het conferentie-secretariaat: Postbus 8 1 5 3 , 3 5 0 3 R D Utrecht.

Tel: 0 3 0 - 2 4 7 . 4 4 . 5 0 .

OPROEP Mijn naam is David Hans Zilverberg, geboren op 9 - 6 - 1 9 4 2 in Amsterdam en ik ben op zoek naar familieleden. Ik was bij pleegouders ondergedoken.

Mijn ouders heb ik nooit gekend. Zij zijn o m g e k o m e n in de gaskamers van Sobibor. Mijn ouders waren: Jacob Zilverberg, geboren op 2 5 - 7 - 1 9 1 3 en Anna Lensen, geboren op 11-1-1916.

Zij woonden op de Amstellaan 4 9 II, voor zij naar Sobibor gedeporteerd werden.

Als u informatie over hen of andere familieleden heeft, kunt u contact opnemen met: D.H. Zilverberg Stadhuisstraat 108 8 2 3 2 V E Lelystad Tel: 0 3 2 0 - 2 4 . 1 1 . 8 2 .

Budapester Klezmer Band Geïnspireerd door de revival van de Klezmermuziek in Amerika en WestEuropa werd in 1990 in Hongarije voor het eerst sinds de Eerste Wereldoorlog - weer een klezmerorkest opgericht: de Budapester Klezmer Band. D e groep trad in 1995 voor het eerst in Nederland op, onder meer in Muziekcentrum Vredenburg en op het Festival Mundial in Tilburg. In oktober en november 1996 maakten ze een lange tournee langs Nederlandse theaters. In mei 1997 komen ze terug. Ze geven

Livera D e meest gesorteerde speciaalzaak in o n d e r m o d e

Lingerie - Foundations, Bad- en Beenmode Borstprothesen: afd. mevr. Buijs Livera, H o o f d d o r p w e g 2 0 - 2 2 . Tel. 0 2 0 - 6 1 4 11 11 Mevr. Buijs, H o o f d d o r p w e g 2 0 - 2 2 . Tel. 0 2 0 - 6 1 5 81 9 2

Goldhagen brengt het debat weer op gang Zelden zal deze eeuw over één enkel boek zoveel geschreven zijn als over Daniël Jonah Goldhagens 'Hitler's willige beulen'. Geen Nederlands dagblad of tijdschrift is ontkomen aan soms uitzonderlijk brede beschouwingen. Het aantal publicaties in de Duitse taal loopt in de duizenden. Op Internet zijn meer dan duizend lange en korte artikelen te vinden, waaronder een aantal van Goldhagen zelf.

'Hitler's willige beulen 9

E e n publicitaire wervelstorm breekt niet z o m a a r los. G o l d h a g e n moet met zijn studie over de holocaust of, zoals hij het zelf n o e m t ; ' D e m o o r d o p zes miljoen j o d e n ' , iets hebben losgewoeld. O p zichzelf een ogenschijnlijk onmogelijke o p g a v e aangezien de h o locaust een van de meest bestudeerde o n d e r d e l e n is van de geschiedenis van de T w e e d e Wereldoorlog. Wat nu wist de A m e r i k a a n s e universitair docent in de b e s t u u r s k u n d e en de sociologie ( G o l d h a g e n is niet in de eerste plaats historicus!) toe te voegen aan wat al bekend was?

Dit: de m o o r d e n w a r e n niet, zoals vaak wordt beweerd, het werk van fervente SS-ers, WA-ers of andere beruchte e e n h e d e n , m a a r van d o o d g e w o n e huisvaders die gedreven werden door een d i e p g e w o r t e l d fundamenteel antisemitisme.En: het m o g e zo zijn dat o p een bevolking van vele tientallen miljoenen slechts een half miljoen of zelfs

een miljoen Duitsers direct betrokken is geweest bij de slachting, die slachting w a s alleen m a a r mogelijk dank zij de (mentale) m e d e p l i c h t i g h e i d van heel het Duitse volk. Ergo: heel Duitsland is verantwoordelijk voor de m a s samoord.

Bezeten geleerde Het wetenschappelijk onderzoek dat G o l d h a g e n heeft verricht is gigantisch.

Hij heeft duizenden bronnen geraadpleegd, bronnen die, vindt hij zelf, andere wetenschappers hebben laten liggen, hoe onbegrijpelijk dat ook m o g e zijn. Hij is uiteraard jaren met zijn onderzoek bezig geweest en m e n kan vrij makkelijk tot de conclusie k o m e n dat Daniël G o l d h a g e n , hoe koel en b e heerst hij ook overkomt in het debat, een bezeten geleerde is. G e o b s e s s i o neerd ook. Want wat in Duitsland g e b e u r d e g r e e p hem al naar de keel in 1983, toen hij nog studeerde.

Daniël Jonah Goldhagen © Foto: I.D.SIoan

D e publicist John Pribek verhaalt hoe G o l d h a g e n als student een college bijw o o n d e dat ging over de holocaust. En Daniël G o l d h a g e n ergerde zich aan het feit dat de doccnt(en) het beulswerk vrijwel uitsluitend verklaarden uit de 'Befehl ist Befehl'-stelling. M a a r in zijn grote boek (614 bladzijden in de Engelse versie) probeert G o l d h a g e n deze naar zijn m e n i n g perverse visie te ontrafelen. Zoals hij overigens elke andere tot nu toe g e o p p e r d e verklaring -wetenschappelijk geconstrueerd of z o - m a a r gelanceerdde g r o n d in boort.

Voor Daniël G o l d h a g e n blijft m a a r één verklaring over: het Duitse volk verrichtte de slachting o m d a t dit Duitse volk de j o d e n intens, nee: m e e r dan

intens!, haat. Dus: antisemitisme. D E GROTE O O R Z A A K !

Spinoza In zijn bewijsvoering doet Goldhagen (zijn vader overleefde 'in het oosten' de holocaust) sterk denken aan die andere Jood: Baruch de Spinoza. In zijn Ethica, zijn belangrijkste studie, poogt Spinoza via stellingen te bewijzen dat God bestaat ofwel dat de Natuur God is. En Spinoza ontwikkelt een ethiek die geen ruimte laat voor discussie. Er zijn in de westerse cultuur honderdduizenden 'Spinozisten' die Spinoza blindelings volgen, voor hen is zijn gelijk onaantastbaar. Maar ze worden op afstand gehouden door de eveneens ontelbare anti-Spinozisten. Twee kampen dus rondom een beroemd geleerde.

Zo ook rond Daniël Goldhagen. Zijn 'Hitler's willige beulen' heeft hem beroemd en bemind gemaakt bij al degenen die opveerden van hun stoel en dachten of luid riepen: 'Zie je wel, hier wordt bewezen hetgeen wij al lang instinctief vermoedden'. En dan is er uiteraard de naar schatting even grote groep bedachtzame lieden die ofwel Goldhagen een charlatan vinden ofwel een Amerikaanse professor die zo-nodig ook wat moest. Ofwel een socioloog die zich verbeeldt ook nog historicus te zijn.

Maar vrienden en vijanden zijn het tenminste over één ding eens: Goldhagen kan wél schrijven. Zijn relaas laat zich lezen als een thriller. Je begint eraan en je legt het met tegenzin neer, meer dan zeshonderd bladzijden op één avond lukt niet. (We hebben de Engelse versie gelezen, maar w e nemen aan dat de Nederlandse vertaling Goldhagens stoere schrijftrant recht heeft weten te doen.) En voor we verder gaan, onze aanbeveling kan kort zijn: een ieder die Lou de Jong's oeuvre in de kast heeft staan, naast Pressers 'Ondergang' of Jules Schelvis' 'Sobibor' (om maar een paar titels te noemen) kan het niet stellen zonder Goldhagen.

Zwakte

vingen van verschillende vormen van executies en de relatie tussen beul en slachtoffer vormen gruwelijke lectuur.

Passages uit brieven van beulen naar meerderen of relaties zijn vaak documents humains. Maar als Goldhagens relaas een zwakte heeft dan is het dezelfde zwakte die volgens de anti-Spinozisten ook de Ethica ontsiert: hoe bewijs je hetgeen niet te bewijzen valt?

Goldhagen doet, het zij gezegd, enorm zijn best. Maar zijn alomvattende conclusie over de schuld van alle Duitsers berust op diverse aannames. De juistheid van een aanname proberen te bewijzen is uiteraard het doel van allerlei wetenschappelijk onderzoek. Maar o w e e als het gaat over de psyche van de mens, over wat het menselijk dier m o tiveert!

Psychologen, antropologen, filosofen, sociologen en noem-maar-op, ze zullen er nog vele decennia of misschien wel vele e e u w e n mee bezig zijn. Want (en het is een harde waarheid!) w e weten over het menselijk dier, the naked ape om met Desmond Morris te spreken, nog bijna niets. Behalve dan dat de mens het enige dier is dat moordt (en hoe!) binnen zijn eigen soort. Hij heeft dat sinds mensenheugenis gedaan en het kijken naar het moorden is nog immer volksvermaak.

Als de Christenen werden opgevreten door de leeuwen zat het Colosseum propvol, een gezellig uurtje guillotine kijken hoorde er tijdens de Franse revolutie bij, de Tower in Londen liep vol voor elke 'hanging' of geseling en in enkele Arabische landen is de rituele onthoofding op vrijdagen na de dienst een geweldige publiekstrekker. En hoever is dit alles nu helemaal verwijderd van de massaslachtingen van Auschwitz, Sobibor en de rest, om van de recentere gruwelijke moorden in Afrika maar niet te spreken?

Anders gezegd: met alle waardering voor Goldhagen, maar het lijkt iets te ver te gaan om te trachten te bewijzen dat w e te maken hebben gehad met een specifiek Duits euvel.

Er is vrijwel geen kritiek geweest op de ge-

Blijft natuurlijk de ethische vraag: als

ploegd door de archieven. De beschrij-

grote groepen uit een volk in staat blij-

wijze waarop Goldhagen heeft

ken massaal te moorden, in hoeverre is dan een geheel volk schuldig, ook al nam men per individu niet deel aan de slachting? Het is een filosofische vraag. Hetgeen bijna impliceert dat een absoluut antwoord niet bestaat.

Goldhagen heeft nog iets bewerkstelligd dat mag worden beschouwd als goed en dus nuttig. Hij heeft weer het debat op gang gebracht over wat natuurlijk D E essentiële vraag blijft: hoe was het mogelijk? En dat nu al enkele stelligheden van weleer niet meer zo stellig lijken is voor een groot deel aan Goldhagen te danken.

Nederland En ja, ook in Nederland is sprake van -weer!- een discussie. Want indien het waar is dat de moorden alleen konden geschieden omdat een heel volk, bezeten door antisemitische gevoelens, daarmee accoord ging... als dat waar is, dan is natuurlijk ook waar dat heel het Nederlandse volk verantwoordelijk is voor de deportaties. Die alleen konden geschieden dankzij de hulp van Nederlanders (ambtenaren, politie, spoorwegpersoneel en, niet te vergeten, leden van de Joodsche Raad).

Zei iemand dat iets niet klopt omdat in Nederland geen sprake was, zoals in Duitsland, van antisemitisme? Nederlandse en ook wel gevluchte Duitse joden die de jaren twintig en dertig mochten meebeleven en de periode vlak na de bevrijding zullen vermoeid zuchten: 'Toe, kom nou!'

Nederlanders die 'Hitler's willige beulen' hebben gelezen kunnen heel makkelijk tot deze vraag komen: 'Zouden de deportaties mogelijk zijn geweest zonder een diep geworteld antisemitisme onder het Nederlandse volk?'

Louis Velleman Daniël J o n a h G o l d h a g e n : ' H i t l e r ' s willige b e u l e n ' . U i t g e g e v e n bij Van R e e m s t .

DE JEUGD ONVERDRAAGZAMER? Jongeren zijn onverdraagzamer dan vroeger. Dat wordt althans geconcludeerd uit enquêtes waarin jonge mensen hun mening geven over onderwerpen als immigratie, criminaliteit en sociaal gedrag. D e jeugd zegt voor harde straffen te zijn en een groot deel is zelfs voor herinvoering van de doodstraf. Asociaal gedrag als roken, overmatig drankgebruik, met drank op aan het verkeer deelnemen, vreemdgaan, drugsoverlast en vandalisme worden streng veroordeeld. En omdat zulke enquêtes graag alles over één kam scheren, antwoorden veel jongeren desgevraagd dat immigratie een halt moet worden toegeroepen. Nederland heeft inmiddels genoeg immigranten en asielzoekers toegelaten en degenen die hier al zijn moeten zich beter aanpassen, aldus de 'rechtse'jeugd.

Op zich is dit alles niet zo vreemd.

Vooral de intolerante geluiden over immigranten en asielzoekers klinken ons maar al te bekend in de oren en de politiek heeft zich daarin niet onbetuigd gelaten. Tegelijkertijd is er ook al jaren sprake van tegenstrijdigheid tussen wat mensen tegen enquêteurs zeggen en wat ze in werkelijkheid doen. Onder 'doen' verstaan w e niet alleen gedrag jegens allochtonen maar ook stemgedrag en protest. Racistisch g e w e l d wordt nog steeds door vrijwel iedereen afgekeurd en men is bereid om er massaal tegen te demonstreren.

Extreem-rechtse partijen blijven marginaal, en dat heeft zeker niet alleen te maken met het gebrek aan charismatische leiders. Per slot van rekening zouden die zich wel aandienen indien extreem-rechts 'salonfahiger' zou zijn dan nu het geval is en over een bredere achterban zou beschikken. D e aanhang van racistische partijen blijft beperkt en dus ook hun voorraad politiek talent.

Waarom jongeren?

Jongeren hebben de neiging om stelliger en provocerender te zijn dan ouderen. Ze hebben minder last van

schaamte of aarzeling als het gaat om het geven van meningen die bij de gevestigde orde niet populair zijn. Ze hebben meer maling aan het 'establishment' dan hun ouders. Dat zou op zich al kunnen verklaren waarom jongeren hardere antwoorden geven op vragen over criminaliteit, asociaal gedrag en 'hot issues' als immigratie of de opvang van asielzoekers. Op de meeste van deze onderwerpen ligt immers nog steeds een taboe en er niets mis m e e om taboes aan te pakken, zelfs wanneer ze op het eerst gezicht nuttig lijken.

"SO W H AT!" Ook al zou het niet zo vreemd zijn dat jongeren zich intoleranter uiten, dan nog rest de vraag of ze ook werkelijk zoveel onverdaagzamer zijn dan vroeger, en dan ouderen. Om met het laatste te beginnen. Ouderen uiten zich in enquêtes eveneens intoleranter dan enige jaren geleden. D e maat is vol, zo zeggen steeds meer mensen die genoeg hebben van alle berichten over criminaliteit, problemen bij de opvang van asielzoekers, overlast door drugsgebruikers, enzovoorts. Die groeiende irritatie heeft ongetwijfeld te maken met een toenemende algehele maatschappelijke ontevredenheid. Veel mensen zijn er de laatste jaren alleen maar armer op geworden, terwijl de economische groei enorm is en het paarse kabinet zich op de borst slaat als sociaal voelend. Heel veel Nederlanders -allochtonen én autochtonenvoelen zich in de steek gelaten en raken verbitterd.

Het is mijn stelling dat jongeren niet intoleranter zijn dan ouderen, maar dat de hele maatschappij onverdraagzamer aan het worden is. Daarmee geef ik toe dat men inderdaad enkele jaren geleden meer door de vingers zag dan nu en zich vriendelijker uitte over im-

migranten en hun functioneren in de samenleving.

Dat men zich zorgen maakt over intolerantie en verrechtsmg onder jongeren heeft volgens mi/ veel te maken met de bekende generatiekloof. Ouderen hebben nu eenmaal de neiging om zich tegen jongeren af te zetten. Volgens mij zijn ze jaloers, omdat de jeugd de toekomst heeft en jongeren geen last hebben van lichamelijke en geestelijke aftakeling. Pure kift dus, al dat gezeur over venechtsing en intolerantie. Bovendien vinden ouderen het misschien wel zo gemakkelijk om de schuld bij jongeren te leggen, in plaats van bij zichzelf te onderzoeken in hoeverre ze er een zooitje van hebben gemaakt.

De tolerantie voorbij Gesteld hebbende dat iedereen wat minder tolerant is dan vroeger, rijst de vraag of dat zo erg is. Zeker wanneer het om immigranten of allochtonen gaat, is dat een belangrijke vraag.

Maar alvorens hierop in te gaan, moet vastgesteld worden dat ook allochtonen niet altijd even verdraagzaam zijn.

Onlangs kwamen er berichten in de pers over homoseksuele leraren die het verrekte moeilijk hebben in klassen met veel moslimjongeren. Het was allang bekend dat sommige allochtonen vanuit hun oorspronkelijke cultuur heel anders aankijken tegen seksualiteit, de positie van de vrouw of bijvoorbeeld vrijheid van meningsuiting.

Denk maar eens aan de Rushdie-affaire en aan de vele processen tegen mishandeling, ontvoering of nog erger van meisjes die zich niet aan de traditionele regels houden. Natuurlijk geldt dit niet voor alle mensen van buitenlandse afkomst, zelfs niet voor de meesten maar wel voor een aanzienlijk deel: "Niets menselijks is de allochtone m e demens vreemd." En dat is een constatering waar veel zogenaamd tolerante mensen moeite mee hebben.

Allochtonen bestaan trouwens niet.

Wat wel bestaat, zijn mensen met uiteenlopende ideeën en een enorme va-

riatie aan 'culturele b a g a g e ' . Dat heet multiculturele s a m e n l e v i n g . Het hardnekkige o n d e r s c h e i d tussen allochtonen en a u t o c h t o n e n doet die s a m e n l e ving geen recht en ontkent dat alle m e n s e n in principe even goed of slecht zijn, even tolerant of intolerant, even progressief of juist reactionair, o n g e acht h u n huidskleur.

Mijn stelling luidt dat de burgers van dit land dit beter d o o r h e b b e n dan de d a m e s en heren politici en b e l e i d s m a kers. Dat verklaart w a a r o m het s a m e n leven tussen witte en g e k l e u r d e N e d e r landers steeds beter gaat, er weinig extreem-rechts protest is en m e n zich tegelijkertijd intolerante meningen over ' d e a l l o c h t o n e n ' veroorlooft. W i e m e n s e n als gelijkwaardig behandelt, heeft i m m e r s niets te ' t o l e r e r e n ' . Het verklaart wellicht ook w a a r o m onverdraagzame 'allochtonen' eveneens scherper voor hun ware gevoelens uitkomen.

Je verdraagt, tolereert of g e d o o g t iets w a n n e e r j e het eigenlijk afkeurt. N e e m softdrugs. Die zijn in N e d e r l a n d verboden, m a a r de overheid erkent dal hard optreden tegen hasj en m a r i h u a n a m e e r k w a a d dan goed doet en dus wordt het getolereerd. We n o e m e n de N e d e r l a n d se drugspolitiek ccn ' g e d o o g b e l e i d ' en we zijn er als natie trots o p dat we m i n d e r simpel en rigide j e g e n s d r u g s gebruik zijn dan de ons o m r i n g e n d e landen. En nu doet zich iets m e r k w a a r digs voor. Nederland is ook al trots op zijn ' t o l e r a n t i e ' j e g e n s etnische m i n d e r h e d e n , i m m i g r a n t e n , allochtonen of

hoe m e n ze ook verder wil n o e m e n .

H o e kun j e nu trots zijn o p het verdragen of g e d o g e n van m e n s e n die alleen verschillen in huidskleur, een ander geloof a a n h a n g e n of ergens anders g e b o ren zijn. Het is nog pijnlijker w a n n e e r j e beseft dat veel z o g e n a a m d e allochtonen in feite geboren en getogen N e derlanders zijn, die vaak dezelfde o p vattingen -rechtse zowel als linksekoesteren als de g e m i d d e l d e witte k a a s k o p . Afschaffen dus dat onderscheid en d a a r m e e ook dat hypocriete getoleeer De verleiding is groot o m te stellen dat de v e r d r a a g z a a m h e i d j e g e n s 'allochton e n ' godzijdank afneemt.

Veel belangrijker dan te constateren dat de v e r d r a a g z a a m h e i d afneemt, is te o n d e r z o e k e n wat m e n in Nederland nog accepteert en wat niet. Indien de acceptatie van m e n s e n -bijvoorbeeld h o m o s e k s u e l e n of m o s l i m s - afneemt dan dient daartegen te worden opgetreden. Het is o n a a n v a a r d b a a r w a n n e e r g r o e p e n m e n s e n o m w i l l e van hun uiterlijk, geloof, geslacht of seksuele geaardheid niet worden geaccepteerd en niet als v o l w a a r d i g e burgers worden behandeld. Moslimjongeren kwamen in het n i e u w s v a n w e g e hun w a n g e d r a g j e g e n s h o m o ' s en v r o u w e n , maar ook de fractievoorzitter van een kleinrechtse g e r e f o r m e e r d e partij uitte zich in het o p e n b a a r beledigend over h o m o seksuelen. Hij riep zijn achterban o p om h o m o ' s net zo te bejegenen als dieven en andere criminelen. Z o ' n aanzet tot h o m o h a a t overstijgt intolerantie;

het is discriminatie en bij wet v e r b o den. Discriminatie als tegenpool van acceptatie dient b e s t r e d e n te w o r d e n , o n g e a c h t wie discrimineert of wie g e discrimineerd wordt.

Ten slotte één positieve o p m e r k i n g over tolerantie, en tevens w a a r s c h u wing tegen intolerantie. H o e verkeerd of o n v o l d o e n d e ook w a n n e e r het groepen m e n s e n betreft, tolerantie is een g r a a d m e t e r van b e s c h a v i n g w a n n e e r het w o r d t toegepast o p g e d r a g dat afwijkt van de n o r m . N e d e r l a n d wordt er niet beter o p w a n n e e r de trend zich voortzet en N e d e r l a n d e r s luider r o e p e n o m h a r d e m a a t r e g e l e n tegen alles wat ze niet zint. Kleine criminaliteit is irritant, m a a r z w a r e straffen h e l p e n niet.

Z w a r e criminaliteit m o e t altijd a a n g e pakt w o r d e n , m a a r de doodstraf is een o n a c c e p t a b e l , gevaarlijk en ineffectief middel. R o k e n - m a r i h u a n a of tabakkan hinderlijk zijn m a a r een algeheel r o o k v e r b o d betekent een onaanvaardbare inperking van de individuele vrijheid. En zo zijn er m e e r voorbeelden te n o e m e n w a a r tolerantie gepast is -ook j e g e n s ' a f w i j k e n d ' g e d r a g van i m m i granten- en intolerantie de m a a t s c h a p pij kan doen afglijden naar een v e r k a p te totalitaire staat van het soort waarin ook r a c i s m e makkelijk kan gedijen.

Joop Lahaise A u t e u r is sinds 1989 mediafunctionaris bij d e Stichting Anti Discriminatie Overleg en free lance publicist.

(advertentie)

(HERGOJ DE SLAGER MET 'N KOKSMUTS

• BEETHO VENSTRA AT 49 • 6713098 • MAASSTRAAT 53 6641010 • BUITENVELDERTSELAAN 40 • 6423970 • • BUI TFNVF1 DFRTSFLAAN 166 6420973 • OLYMPIAPI.EIN 154 6731690 • BINNENHOF 54, AMSTELVEEN • 6455622 • • PARTYSERVICE 6369075 »

Extreem-rechts Op 2 4 februari van het afgelopen jaar was de stad Zwolle getuige van een vrij uitzonderlijk fenomeen: een demonstratie van extreem-rechts die niet van te voren verboden was. Naar schatting zo'n 100 a 150 leden en sympathisanten van de Centrumdemocraten (CD) en C P ' 8 6 betoogden die middag in de straten van de hoofdstad van Overijssel. Burgemeester Franssen van Zwolle had, als eerste burgemeester in Nederland overigens, de nieuwe Wet Openbare Manifestaties (uit 1988) goed gelezen en formeel-juridisch de enig mogelijke conclusie getrokken: een burgemeester mag en kan een demonstratie op inhoudelijke gronden niet verbieden. En omdat Franssen geen problemen voorzag voor een verstoring van de openbare orde, ging de omstreden demonstratie g e w o o n door. Zo konden de Zwollenaren (en de talrijk aanwezige media) die middag in hun straten genieten van leuzen als 'Houd Holland blank', 'Vol is vol' en 'Eigen volk eerst'. Tien maanden later, november 1996, besloot het Openbaar Ministerie (OM) evenwel om over te gaan tot vervolging. Het O M was na rijp beraad tot de conclusie gekomen dat wat daar in de straten van Zwolle geroepen en getoond werd, strafbaar was. Een eventuele berechting en veroordeling van betrokken CDers en leden van C P ' 8 6 zal echter nog wel enige tijd op zich laten wachten. Achteraf beschouwd kun je aan deze betoging, en aan de discussies voor en na afloop van deze betoging, goed zien hoe het staat met extreem-rechts - en met de bestrijding van extreem-rechts - in Nederland anno 1996. Er zijn een aantal dingen die opvallen.

ringende landen, nog altijd klein grut is. Nu, meer dan vijftig jaar na de oorlog, tellen dit soort partijtjes niet meer dan enkele honderden leden. B o vendien, ongeveer de helft van de meer dan 100 CDers en CP'86ers die in 1994 in gemeenteraden werden gekozen, heeft intussen alweer afgehaakt. Ook een organisatie als de N e derlandse VolksUnie ( N V U ) van Joop Glimmerveen telt echt niet meer dan anderhalve man en een paardekop. Extreem-rechts is in Nederland geen verschijnsel waar veel directe politieke invloed van uitgaat.

Hinderpaal Toch maken een groot aantal mensen zich druk over extreem-rechts o m en dat heeft vaak twee belangrijke redenen. In de eerste plaats hebben dit soort partijtjes indirect wel politieke invloed. Met hun verbaal en soms ook fysiek geweld maken zij met name onder etnische minderheidsgroepen meer angst en w o e d e los dan veel mensen denken. Alleen al op die manier zijn zij een bijzonder grote hinderpaal bij de integratie van allochtonen in de samenleving. Maar manifestaties en uitingen van extreem-rechts lokken ook altijd veel discussie uit omdat het vaak over grondrechten gaat in de samenleving.

Moet je mensen die wegens racisme veroordeeld zijn hun kiesrecht afnemen? Moet een politieke partij die artikel 1 van de Grondwet aan z'n laars lapt worden verboden? Dat zijn geen eenvoudige vraagstukken: een harde, repressieve aanpak van extreemrechts kan betekenen dat je gaat morrelen aan de grondrechten van men-

sen. En dat is in Nederland weinig gebruikelijk.

Daar staat tegenover dat precies hetzelfde kan gelden voor een te slappe aanpak van extreem-rechts. D e overheid in Nederland heeft als belangrijke taak o m het non-discriminatie beginsel overeind te houden. En het verbod op discriminatie is eveneens een grondrecht, vastgelegd in artikel 1 van de Grondwet. Discussies over de bestrijding van extreem-rechts zijn niet zelden discussies over botsende grondrechten. Genoemde betoging in Zwolle is daarvan een ampel voorbeeld.

Langzaam Helaas kun je bij de extreem-rechtse betoging begin 1996 in Zwolle ook de vraag stellen of de molens van het Openbaar Ministerie in Nederland niet wat al te langzaam malen. Heeft het Openbaar Ministerie echt tien maanden nodig om te bepalen o f het roepen van een discriminerende leus strafbaar is? Hoeveel prioriteit heeft in Nederland de juridische bestrijding van racisme eigenlijk?

In Nederland vormt extreem-rechts niet door zijn omvang, maar wel door zijn verbaal en fysiek geweld een bedreiging voor groepen in de samenleving. En dus een bedreiging voor de samenleving als geheel. Daartegen is traag of laks juridisch optreden nu met direct het meest geschikte antwoord.

Jaap Tanja A u t e u r is als o n d e r z o e k e r w e r k z a a m bij d e A n n e Frank-stichting

Klein grut Het eerste dat in het oog springt is de geringe omvang van extreem-rechts in Nederland. Getalsmatig stellen de C D noch C P ' 8 6 veel voor: de betoging in Zwolle laat zien dat extreem-rechts, zeker in vergelijking met de ons o m -

Ons bereikte het droeve bericht dat is overleden oud-verzetsman Piet Nak. Wij wensen zijn nabestaanden veel sterkte met dit verlies.

Nederlands Auschwitz ComitĂŠ

Polen, november 1996 Stil en verbijsterd staan we bijeen, in gevoelens diep verbonden, op de plaatsen waar miljoenen mensen door beulen zijn vermoord.

Slechts de asheuvels zijn de getuigen van het onmenselijk leed dat mensen hier is aangedaan.

O als de bomen konden spreken, zij zouden nooit ophouden te vertellen wat zij zagen gebeuren.

Hun takken ruisen nog steeds: nooit meer.

In de grootsheid van hun eenvoud raken de monumenten het diepst van onze ziel.

Hier worden de namen uit het Jizkor tastbaar: Auschwitz, Majdanek, Sobibor, Treblinka, tonen ons hun verschrikkelijke werkelijkheid.

Wij herdenken, een roos, een anjer, en ontelbare kaarsjes, tekenen van hoop.

De sterrenhemel van Treblinka bedekt ons als een machtige deken en laat ons voelen hoe klein we zijn in dit heelal.

De stilte doet pijn, De flikkering van de kaarsjes verblindt, het Kaddisj waait met de wind mee naar de hemel, als een teken van verbondenheid met de miljoenen die wij nooit meer hebben teruggezien.

O eindeloze sterren, ontelbare sterren, voor elke geliefde schijnt er één.

Zwijgend verlaten we deze oorden van leed, en laten onze geliefden achter in de eeuwigheid.

Alleen onze tranen blijven en vermengen zich met de grond die doortrokkenm is van pijn.

En één zin blijft maar in mijn hoofd: o was ik maar een vogel, dan was ik vrij.

Vergeten zijn zij niet en nooit zullen zij vergeten worden.

J.M. Voskuil

Ik heb het overleefd Als je alles verloren hebt in je leven, wie kan je dan nog een blij gevoel geven.

Ik verloor mijn vader, moeder, zusjes, opoe's, opa's, tante's, o o m ' s , nichtjes en neven, wat moest ik verder met mijn leven.

Ik moest wel verder omdat ik twee kindjes had, maar ik ben gevallen in een heel diep gat waar ik nooit meer ben uitgekomen vandaar al die herinneringsdromen.

Al mijn familie op een rij wat ben ik dan voor even blij, ik kom dan wakker, lig stil in mijn bed en denk, hoe heb ik dat allemaal gered.

Maar vraag niet hoe daarom ben ik ook zo vreselijk m o e .

Tiny Walvis

'Afscheid nemen van mensen die je kwijt bent, maar niet zelf hebt verloren' E e n w e e k na de A u s c h w i t z reis zitten w e aan tafel m e t Harry Tertaas, zijn v r o u w B e p , Elly en Loek. Het is de eerste keer dat de kinderen rustig met hun ouders over hun ervaringen praten. Ik m a g er bij zijn o m het gesprek vast te leggen.

Harry Tertaas overleefde 14 w e r k k a m p e n , zijn v r o u w en dochtertje k w a m e n niet terug.

Kort na de oorlog t r o u w d e hij met B e p Roeper. Zij w a s 14 j a a r toen de oorlog uitbrak, d o o k onder, m a a r werd uiteindelijk toch gepakt. Na haar terugkeer uit A u s c h w i t z werd ze o p g e v a n g e n d o o r een tante, een zuster van haar moeder.

Haar ouders en haar twee broertjes werden vermoord.

Harry Tertaas en Bep Tertaas-Roeper, met hun kinderen Elly en Loek.

Foto: Jacques Grishaver

'Wij wilden onze kinderen niet lastig vallen met het verleden 9

Harry wilde zo snel mogelijk een n i e u w gezin stichten, 'ik zei altijd of ik hang m e op, of ik begin o p n i e u w ' .

Z e kregen drie kinderen, die ze bewust niet wilden belasten met hun verdriet.

In 1995 schreef Harry Tertaas zijn herinneringen aan de oorlog op, in de eerste plaats voor zijn kinderen en kleinkinderen, omdat 'als j e de krant openslaat of de T V aanzet, j e alles weer terugziet van de jaren 19301940. D e buitenlanders en de j o d e n h e b b e n het weer g e d a a n ' . Wij h e b b e n o n z e kinderen niet willen lastigvallen met het verleden, schrijft hij, 'wij wilden ze een o n b e z o r g d e j e u g d geven, z o n d e r o o r l o g s t r a u m a ' s en alles wat er bij k o m t ' .

We praten erover of dat eigenlijk wel kan. Elly, nu 4 2 jaar: ' D a t kan natuurlijk g e w o o n niet, dat kan j e niet uit je leven b a n n e n , hoe j e j e best ook doet,

dat is zo gigantisch. Ik denk dat m ' n vader er nooit iets over heeft gezegd, m ' n m o e d e r wel m a a r ze realiseerde zich niet dat ze het deed. Ik vind het moeilijk om te vertellen want ik wil m ' n m o e d e r geen verdriet doen m a a r als ik bijvoorbeeld ruzie had met m ' n broer dan zei ze "ik wou dat ik m ' n broers nog had", en dat soort dingen, en dat heeft mij ontzettend vaak een schuldgevoel gegeven. Ik heb het gevoel dat ik altijd dacht laat ik dit of dat m a a r niet doen, want ze hebben al zoveel m e e g e m a a k t of ze h e b b e n al zoveel verdriet, want al p r a a t j e er niet over, j e voelt toch dat het er is. Dat ben ik m e ineens bewust geworden toen ik m ' n eerste kind kreeg. Toen zei m ' n m o e d e r "dat had ik ook zo graag met mijn m o e d e r willen delen".

'Achteraf was het misschien m a k k e l i j ker geweest als er m e e r over was g e -

sproken, waren we er beter tegen bestand geweest als we geweten h a d d e n wat voor ellende daar allemaal is g e beurd, m a a r j e weet het niet. Aan de andere kant hebben we o p de reis ook m e n s e n ontmoet die vertelden dat hun ouders als ze verdriet hadden altijd zeiden, ach dat is niets vergeleken met wat wij hebben m e e g e m a a k t en dat is natuurlijk ook heel e r g ' .

De 36-jarige Loek vindt d a t j e niet kan zeggen ik had dit gewild of ik had dat gewild: 'We hebben die reis g e m a a k t en dan zijn die dingen zo begrijpelijk g e w o r d e n . Ik kan nu begrijpen dat j e er nooit over zou willen praten met j e kinderen, omdat wat daar g e b e u r d is, dat is niet te vertellen, d o o r n i e m a n d met een gezond verstand is dat begrijpelijk onder w o o r d e n te brengen.

Ik h e b het ook niet zo sterk gehad als Elly, ik was meer van ferme j o n g e n s ,

stoere knapen, en achteraf, ja dan zijn er zoveel dingen waar je op terug komt.

Je pakt een stukje van een puzzel op, dit is een stukje van m'n vader en dit is een stukje van m'n moeder, en sinds ik zelf kinderen heb dan krijg je g e w o o n pijn, ik...'. Het gaat even niet meer.

Tastbaarder Elly:' Ik wist wel dat ik problemen had door wat mijn ouders in de oorlog hebben meegemaakt, maar ik ben dan ook al tien jaar geleden naar een psycholoog gegaan, maar door de reis zijn sommige dingen wel tastbaarder geworden. Al is het nog steeds iets onwezenlijks als je door zo'n kamp loopt en je weet dat je binnen een uur weer in de warme bus zit die je naar het Continental Hotel brengt, en je denkt wat zullen w e vanavond eten. Je kan het misschien iets beter begrijpen, maar het blijft toch heel ver weg al ben je er heel dicht bij, je mag naar huis'.

'Ja', zegt Bep, 'jullie liepen daar vrij rond, wat wij niet konden. Wij stonden uren op appél, dan mocht je je niet bewegen, en dan zag je die vlammen en dan dacht je straks word ik er uitgepikt en dan zit ik in die vlam, dat is heel anders'.

D e massaliteit van de vernietiging is voor Elly en Loek door de reis tastbaarder geworden. Loek: 'getallen staan in alle boekjes, maar een getal zegt niets.

Wij kennen die getallen, maar m'n ouders hebben die rijen gezien. Op het moment dat jezelf op zo'n perron staat, en je ziet hoe vol het kan staan dan krijgt het meer betekenis voor je. Het wordt visueel voor je als je bedenkt dat in Maidanek per dag 1000 mensen werden vermoord, dat zijn 2 0 autobussen, dus dat is tien keer het aantal mensen waarmee wij op reis waren'. Elly heeft een ander beeld. 'Als ik in de Arena zit bij voetballen, dan denk ik 150.000 joden zijn er in een kamp vermoord, dat is drie Arena's vol. Je kunt er lang of kort over praten maar dat kan je met bevatten. Ik heb het maar van me afgezet, want ik denk dat je niet naar het begrijpen moet zoeken. Gelukkig begrijp ik het niet, gelukkig begrijp ik het nog steeds niet'.

Joodse identiteit Harry en Bep Tertaas hebben hun kinderen niet joods opgevoed. Alle drie de kinderen zijn gemengd gehuwd en w e ten weinig of niets van de |oodse tradities. Elly voedt haar kinderen (Esther, 16 jaar en Michael 2 0 jaar) heel vrij op. Zij probeert wel heel bewust haar kinderen een anti-racistische levenshouding mee te geven. Een beetje tot Elly's verwondering voelt Esther zich sterk verbonden met het joods zijn. Ze zijn pas samen naar Israël geweest. Daar spraken ze iemand die sterk tegen gemengde huwelijken was.

Voor Esther was dat niet zo erg, die kreeg toch wel joodse kinderen, maar ze moest wel zorgen dat haar broer met een joodse vrouw zou trouwen. Anders krijgen ze toch nog hun zin, we moeten w e e r e e n groot volk worden. 'Eigenlijk moesten w e er een beetje om lachen', vertelt Elly. 'Maar toen Loek en ik na het bezoek aan Auschwitz en Birkenau weer in de bus zaten, toen zei ik tegen Loek, ik heb nu veel meer affiniteit met dat gevoel, ik heb er nooit zo bij nagedacht, maar op een gegeven moment is er inderdaad niets meer van over'.

Loek, met een katholieke vrouw getrouwd, vindt dat zijn kinderen (Daniëlle, 6 jaar en Melloney 3 jaar) zelf moeten kiezen. 'Zeker na de reis, wil ik ze toch ook iets van het joodse geloof meegeven. Ik wil zelf nu ook meer weten. Ik weet nog niet precies hoe en wat, maar je kan op 5 0 0 manieren het joodse geloof benaderen, gelukkig maar'. Elly vindt dat Loek niet het gevoel van verbondenheid in de groep moet verwarren met het jood zijn.

Harry en Bep mengen zich voorzichtig in de discussie. Harry heeft wel op een joodse school gezeten, Bep niet. Haar moeder deed wel iets aan vrijdagavond, maar ging niet naar sjoel. Gelovig zijn ze geen van tweeén.

Maar jullie wisten er in ieder geval wel iets van, zeggen Elly en Loek allebei.

Voor ons is het anders, wij vallen een beetje tussen de wal en het schip.

'Thuis was ik geen jodin', vertelt Elly, 'maar voor een ander toch wel, maar voor joden ook weer geen jodin, want

ik zie er ook nog niet joods uit. Dus als ik in het voetbalstadion zat met een nichtje van me, dan dacht ik dat ik werd uitgescholden voor jodin, en dan werd ik woedend en zei, wat z e g j e daar nou, en dan zei die, nee ik heb het niet tegen jou maar tegen die jodin die naast je zit.

Dat soort dingen dus, en dan kan ik me heel goed voorstellen dat Loek denkt nu heb ik dus iets gevonden, door de reis en zo, waarmee ik verbonden wil zijn. Maar zelf heb ik dat veel minder'.

We praten er nog een tijdje over door; deze onverwachte effecten van de reis zijn nog verre van verwerkt en uitgekristalliseerd.

'Een afschuwelijke reis, maar een hele mooie ervaring' 'Het is goed dat we gegaan zijn', zegt Loek, 'ik ben heel blij dat ik die reis gemaakt heb, omdat je ergens naar toe kan gaan om van iemand afscheid te nemen. Dat heb ik gedaan voor m'n ouders. We hebben kaddisj gezegd voor m'n moeders familie en voor m'n vaders familie. Wat me zo'n pijn doet, is dat m'n vader nooit de kans heeft gekregen om afscheid te nemen en dat heb ik nu voor hem gedaan en ook voor mezelf'.

'Voor mij', zegt Elly, 'is de verbondenheid met de mensen in onze groep die daar om verschillende redenen, maar toch om dezelfde, naar toe gingen, belangrijk. Daarom kan ik mezelf makkelijker accepteren, hoe ik ben, hoe ik in elkaar zit, dat wat ik heb niet iets buitengewoons is.

Ik heb afscheid kunnen nemen van mensen die je kwijt bent maar niet zelf hebt verloren. Dat is heel moeilijk ook al heb je die mensen diep in je zitten.

Het is makkelijker om afscheid te nemen van mensen die je kent.

Het is in feite een afschuwelijke reis maar een hele mooie ervaring. Soms durf ik het niet te zeggen, dan schaam ik me hoe fijn w e het hebben gehad en hoe vreselijk w e ook gelachen hebben, want dat is voor een ander niet voor te stellen'.

Achteraf is ook Harry Tertaas wel blij dat zijn kinderen zijn gegaan. Hij was bang dat er veel ellende en emoties boven zouden komen, 'is dat dan

slecht', vraagt Elly. ' S o m s kan het zo zijn dat het g e w o o n fijn is o m te huilen, dat kan g e w o o n een bevrijding zijn, want het zit er toch. Je kan het weg stoppen w a t j e wil, m a a r het kan heerlijk zijn o m die emoties toe te laten en ik weet zeker dat j e die voor j e kinderen nooit hoeft op te h o u d e n ' .

' M a a r j e m o e t het ook k u n n e n ' , werpt haar vader tegen. En dan ineens fel: 'Zal ik jou eens wat vertellen, toen ik het k a m p inging heb ik niet gehuild, en ik h e b het die moffen niet g e g u n d tot o p de dag van de bevrijding, toen kon ik pas huilen, ik g u n d e het die tyfyslijers niet'. ' N e e ' , zegt Elly, ' m a a r wij

zijn die moffen niet, dus voor ons m a g j e rustig h u i l e n ' en haar vader huilt.

We gaan theedrinken en een boterham eten o m een beetje bij le k o m e n . Als ik w e g ga, geeft Loek mij z ' n d a g b o e k van de reis m e e . Er m a g een stukje uit geciteerd w o r d e n voor de krant.

Auschwitz-Birkenau 6-11-96 Ineens staan w e voor de ingang van dit i m m e n s grote c o m plex. Dus hier heeft het allemaal plaatsgevonden, de ellende, het verdriet, de honger. H o o f d s c h u d d e n d en d e n k e n d aan mijn m o e d e r die hier als j o n g meisje heeft g e l o p e n , lopen we naar het eindpunt. O n d e r w e g k o m e n we langs het perron.

H i e r ben ik even gaan staan met mijn ogen dicht om in mijzelf te voelen wat zich hier heeft afgespeeld. Ik zie beelden voor mij van de selecties. Als j e hier staat kun j e de angst voelen van de m e n s e n die hier toen h e b b e n gestaan.

Bij het m o n u m e n t leggen w e b l o e m e n en z e g g e n w e kaddisj.

Ik krijg van iemand een kaarsje om aan te steken. Daarna b e z o e k ik de overblijfselen van één van de g a s k a m e r s . Is het hier w a a r mijn vaders dochter en v r o u w dan ' g e b l e v e n zijn'.

N a het verdriet en de pijn besluit ik met S o n n y H e r m a n (de rabbijn) kaddisj te zeggen voor mijn vader die zelf dus nooit afscheid heeft k u n n e n n e m e n . Ik doe het s a m e n met Elly. Het geeft mij een goed gevoel.

H i e r n a ga ik naar de v r o u w e n b a r a k k e n en ik loop over de g r o n d en d o o r de barakken over de vloer w a a r mijn m o e d e r heeft gelopen. Het geeft mij een heel raar gevoel. H o e kun j e het hier uithouden. Ik bedenk nu het verhaal van mijn m o e d e r , die zei w e gingen vaak op de grond liggen want daar

lag j e beter. Ik ben even voor z o ' n betonnen vloertje neergeknield'.

Loeks d a g b o e k besluit met de woorden die bij hem o p k w a m e n o p de dag van de terugreis:

9-11-96 onvergetelijk de reis, het gezelschap, de band tussen de reisgenoten vergeten

zo m o e t e n de slachtoffers zich gevoeld h e b b e n voor hun dood of tijdens het verblijf in de k a m p e n

voor e e u w i g

de beelden in mijn hoofd van deze Holocaust die mijn volk heeft doen lijden

dankbaar

d a n k b a a r dat ik op dit m o m e n t kan zeggen dat ik uiteindelijk voor mijn vader en m o e d e r afscheid heb k u n n e n n e m e n van h u n en ook mijn familie

interview Carry van

Lakerveld

(advertenties)

Centrum voor Informatie en Documentatie Israël

slagerij

Beer

'N KLASSE APART 2502 AP Den Haag, Postbus 11646, tel. 070-3646862

H o o f d d o r p w e g 27 Amsterdam Tel. 0 2 0 - 6 1 5 81 7 6

Retourtje Sobibor Vierkante platte tegels rondom.

Symmetrisch neergelegd.

Een heuvel as, menselijk as.

Een raampje dat moet schokken.

Bomen met zwarte bladeren in een grauwe lucht afstekend tegen het landschap waarin het enige geluid het huilen van bezoekers is.

Ik loop van het peronnetje eenzaam mijn weg.

Samen met vijftig eenzamen.

Wegvluchtend voor de naderende trein ren ik naar de heuvel.

Een kind bang voor lawaai.

Een kind dat naar zijn grootouders verlangt.

O p de symmetrisch neergelegde stenen wil ik mijn ronde maken.

Een danse macabre.

Ik blijf vastgenageld aan de stenen die de zelfde kleur hebben als de heuvel, grijs.

De kou en nevel doen mij niets meer.

Mijn blik is gericht op die ene open plek in de heuvel.

Zie ik mijn oom of is het mijn grootmoeder.

Misschien mijn tante die vertwijfeld de hand van mijn grootvader vast houdt.

Mist hangt laag over het dorre land.

Ik hoor stemmen die ik nooit eerder gehoord heb.

Tranen zijn er wel, maar komen niet.

De heuvel.

Stemmen rondom mij.

Van wie, van waar.

De kou laat ik over mij komen.

De warmte is het branden.

Mijn benen komen los.

De grijze symmetrische tegels.

Rondom.

Ik loop rondom een heuvel.

Een muur uit mijn verleden.

Ik wil één zijn met dit landschap met de heuvel van as.

Benjamin

Flesschedrager

(advertentie)

STICHTING ICODO Informatie- en Coördinatieorgaan Dienstverlening Oorlogsgetroffenen Voor vragen op het gebied van wetten en regelingen voor oorlogsgetroffenenen, maar ook voor vragen over zelfhulpgroepen, therapeutische hulp of maatschappelijk werk, en voor literatuur over de Tweede Wereldoorlog en zijn gevolgen kunt u terecht bij de Stichting Icodo.

Oorlogsgetroffenen, hun partners en kinderen (ook de naoorlogse generatie) zijn welkom bij STICHTING ICODO Maliebaan 83. 3581 CG Utrecht Tel.030-2.34.34.36 (9-13 uur; bibiliotheek 9-17 uur) Bezoek is - na telefonische afspraak - iedere dag mogelijk.

Wie spreekt heeft zoveel te vertellen.

Op 4 november 1996 trof een groep van 98 personen elkaar op Schiphol.

D e meesten kenden elkaar niet. Allen hadden één gemeenschappelijk doel, een reis langs de concentratie- en vernietigingskampen: Auschwitz, Majdanek, Sobibor en Treblinka.

Voor een groot aantal mensen was het de eerste keer dat ze meegingen met deze reis, voor anderen een tweede keer of zelfs al vaker, voor twee overlevenden van Auschwitz was het de eerste of tweede keer.

Ieder had zich op eigen wijze voorbereid. Door te lezen, films te zien, notities te maken, erover te praten of juist niet, of door erover na te denken. Ieder

had zich erop ingesteld dat het geen gemakkelijke reis zou zijn.

En als je daar dan staat, krijg je het gevoel dat er van die voorbereiding niets overblijft.

Mijn vader is overlevende van Auschwitz en Dachau. Vorig jaar is hij samen met mijn moeder voor het eerst na 5 0 jaar naar Auschwitz teruggegaan voor de internationale Auschwitz-herdenking tijdens een speciale reis van het Nederlands Auschwitz Comité.

D e z e reis heeft hem de kracht en overtuiging gegeven dat hij dit aankon.

Vervolgens ontstond bij hem de wens om deze reis met ons hele gezin te

maken. Mijn zus en ik hebben onmiddellijk ja gezegd.

Tijdens onze opvoeding heeft de oorlog en alle gevolgen ervan (verlies van veel familie) altijd een grote rol gespeeld. Het was alsof dat dagelijks voelbaar was, zonder dat erover gesproken werd.

Mijn vader heeft ons willen beschermen voor alle leed en wij, op onze beurt en onze manier, hem.

Nu lag er de kans om daar iets aan te doen en dat hebben wij dan ook gedaan. Daar ben ik hem eeuwig dankbaar voor!

Auschwitz, 5 november 1996.15.55 uur.

Vijf minuten eerder zijn w e als groep van 98 personen die met het Auschwitz Comité deze reis meemaken, door de poort van Auschwitz I ("Arbeit macht frei") gelopen. Hier kwam je dus de hel binnen om er meestal niet meer uit te komen. D e sinistere aanblik van de wachttorens, het prikkeldraad, de barakken, de galg, waren het begin van vele indrukken, die zouden volgen.

Wij bezochten allereerst het Israëlisch paviljoen o m daar met elkaar de omgekomen familieleden en anderen te herdenken. Bij het licht van de door ieder neergezette jaartijdkaarsjes ter nagedachtenis aan omgekomen familie en vrienden, leidde rabbijn Sonny Herman op treffende wijze de gebeden Jizkor en het Kaddisj.

Gevoelens van verdriet en onmacht, die vrijkwamen bij het noemen van de namen van vermoorde familieleden, kregen een indrukwekkend diepe lading. Wij hadden zó graag hier niet willen staan, maar in plaats daarvan onze familie aan onze zijde gehad, want die worden zó gemist, elke dag weer!

Het gevoel van verbondenheid, het delen van je verdriet met anderen die je eigenlijk niet kent, was een bijzondere ervaring.

Birkenau D e volgende morgen bezochten w e Auschwitz I opnieuw en daarna Ausch witz-B irkenau.

Mijn vader en mevrouw Boeken konden als overlevenden van Auschwitz I en Auschwitz-Birkenau de groep verhalen vertellen over de omstandigheden in beide kampen. D e urenlange appéls, de nachtelijke selecties, de erbarmelijke omstandigheden waarin de mensen zich bevonden, de meedogenloze SS-ers, honger en uitputting, ziektes en de ontelbare lijken, die elke dag voor de barakken opgestapeld lagen.

D e bergen schoenen, haren, koffers, brillen, kammen en borstels zijn de stille overblijfselen van de onvoorstelbare uitroeiingsmachine.

Bij de fussillademuur hebben w e opnieuw onze dierbaren herdacht. Daar ontstond een prachtige tweespraak tussen mevrouw Boeken en mijn vader. Met ernst, maar zelfs ook met humor lieten zij ons deelgenoot worden van hun belevenissen in beide kampen. Hun verhalen gaven een extra dimensie aan deze plaatsen. Het was ontroerend om te zien, hoe die twee opgingen in hun gesprek.

's Middags stond Auschwitz-Birkenau op het programma. Dit verschrikkelijke vernietigingskamp maakte veel indruk door zijn grootte en de vele schoorstenen die nog als symbool voor de evenzovele barakken overeind stonden.

D e doodlopende sporen met daarachter het monument, symboliseerde voor mij het einde van zovele levens. We hebben bloemen bij het monument gelegd en samen Kaddisj gezegd.

D e verwoeste gaskamers en crematoria hadden hier zo'n omvang, dat het griezelig was om naar te kijken.

D e houten barakken gaven een duidelijk beeld van de leefomstandigheden.

D e schemer begon in te vallen toen w e weer terugkwamen bij de toegangspoort, waar de transporten het kamp binnenreden. D e ondergaande zon gaf aan dat het voor vandaag genoeg was geweest.

Majdanek De volgende dag bestond uit een lange busrit naar Lublin en een bezoek aan kamp Majdanek. Het was laat in de namiddag toen we daar aankwamen.

D e schemering viel, maar verhulde niet de grote omvang van dit kamp.

D e s c h e m e r i n g viel, m a a r verhulde niet de grote o m v a n g van dit k a m p .

Rijen w a c h t t o r e n s en prikkeldraad strekten zich tot in d e verte uit.

In het k a m p stonden n o g vele barakken. O o k hier z a g e n w e barakken vol met ontelbare s c h o e n e n als overblijfselen.

Verderop in het k a m p d o e m d e n het mortuarium en crematorium op.

Als j e bij het m o r t u a r i u m staat, een k o e p c l v o r m van 15 m e t e r doorsnee met daarin e e n e n o r m e berg asresten van h o n d e r d d u i z e n d e n v e r m o o r d e g e vangenen, dan schieten w o o r d e n tekort van o n m a c h t , w o e d e , verdriet! Ernaast staat het g e b o u w w a a r zich vijf verbrandingsovens bevinden en de gaskamers.

Dit beeld staat in mijn g e h e u g e n g e grift. A l s geheel heeft M a j d a n e k een diepe indruk o p mij g e m a a k t .

Toen de bus het k a m p verliet en binnen een paar h o n d e r d m e t e r de stad inreed, gaf dat e e n zeer v r e e m d gevoel. D e " o m w o n e n d e n " h e b b e n dagelijks tegen dit k a m p a a n g e k e k e n !

Sobibor Vrijdag 8 n o v e m b e r k w a m e n w e rond 11 u u r in Sobibor aan. E e n gehucht o p luttele kilometers van de R u s s i s c h e grens w a s de e e n z a m e plek voor het v e r n i e t i g i n g s k a m p Sobibor.

Een lange w e g d o o r het bos leidde o n s naar het station van Sobibor.

Het perron lag voor o n s . De sporen naast elkaar v e r d w e n e n in de verte tussen de b o m e n . In mijn hoofd z a g ik treinen met g e v a n g e n e n a a n k o m e n .

Verder w a s er niets anders te horen dan het ruisen van d e b o m e n .

In stilte liepen w e naar het enige dat hier is overgebleven, de berg as van een kwart miljoen m e n s e n .

Heel plechtig w a s de herdenking die we hier hielden, intens, doortrokken van leed en verdriet.

Treblinka Treblinka w a s o n s laatste doel. Dit " k a m p " lag z o ' n 100 km ten n o o r d o o s ten van Warschau. Het w a s d o n k e r toen w e er a a n k w a m e n .

S o m s struikelend over de stenen liepen we hier het bos in. Van het k a m p zelf is niets m e e r over. S t e e n b l o k k e n van klein tot groot symboliseren kinderen en volwassenen die hier o m het leven zijn gebracht, van wie velen afkomstig waren uit het ghetto van Warschau. D e s t e e n b l o k k e n gaven z o ' n beetje de w e g aan naar het grote m o n u m e n t dat vaag te o n d e r s c h e i d e n w a s . De nachtelijke lucht vol met d u i z e n d e n sterren gaf aan deze h e r d e n k i n g een zeer aparte sfeer.

Een weg vinden.

D e z e reis is voor mij zeer speciaal g e weest o m diverse redenen.

Ten eerste het feit dat ik d e z e reis m a g m a k e n mét mijn vader die t w e e k a m pen overleefd heeft.

Ten t w e e d e , dat w e dit h e b b e n k u n n e n doen m e t ons hele gezin, h e t g e e n toch wel heel bijzonder is.

Ten d e r d e , o m d a t a a n mijn b e k l e m m e n d innerlijke gevoel dat er vanaf mijn j e u g d is geweest, letterlijk e e n beeld is toegevoegd, zodat de b e spreekbaarheid van die g e v o e l e n s bij ons in het gezin is g e o p e n d .

Ten vierde, o m het verdriet te k u n n e n delen m e t velen binnen de g r o e p z o ' n goed gevoel gaf. Velen van o n s kregen d e z e w e e k het gevoel één grote familie te h e b b e n . Fantastisch! D a t zou j e willen v a s t h o u d e n !

Ten vijfde, o m d a t d e begeleiding van S o n n y H e r m a n m i j het gevoel gaf, d a t hij relativerend ' b o v e n ' o n s w a s . Hij leidde o n s in woord, g e b a a r e n luisterend o o r . subtiel d o o r o n s verdriet heen. Zijn a a n w e z i g h e i d gaf een extra d i m e n s i e aan het verwerken van o n s gezamenlijk verdriet.

Ten z e s d e , o m d a t d e begeleiders van het N e d e r l a n d s A u s c h w i t z C o m i t é , J a c q u e s en L o e s G r i s h a v e r en J o o p en Judith W a t e r m a n , alles o p voortreffelijke wijze h a d d e n georganiseerd.

(advertentie)

Verzetsmuseum Amsterdam Het W'/rerunuseuni Amsteidam geelt een oveivicht van alle bekende en mindei bekende \oimen van verzet in Nederland tijdens dc Tweede Wereldoorlog

Wisseltentoonstellingen tot en met 9 februari 1997 Het spel in de oorlog

In de permanente expositie bevinden zich valse stempels en persoonsbeu ijzen een zwangerschapscorset waarin illegale documenten vervoerd werden, zendapparatuur en talloze beeld- en geluidsopnamen In een authentieke film is te /ien hoe een maiconist illegaal contact maakt met Londen Op een plattegrond van Amsterdam is met lampjes aangegeven hoe m 1941 de Februaristaking zich razendsnel over de slad verspreidde In een nagebouwde illegale drukken] bevindt /ich origineel materiaal waai mee hel illegale Parool is gedrukt.

& de oorlog in het spel 28 febiuan l/m 3 augustus

N I E T M O O I MAAR

Verzetsmuseum Amsterdam Lekstraat 63 1079 EM Amsterdam tel: 020 - 644 97 97 Openingstijden: di t/m vr: 10.00 - 17.00 uur za/zo: 13.00 - 17.00 uur.

IK HEB HEN GOED GEKEND door Jacques Furth Voorheen heb ik van mensen van wie ik vertelde geen namen genoemd. Beschroomdheid?

Misschien. Bijvoorbeeld omdat sommigen nog leefden.

Ik heb de familie Bierman goed gekend. Zij woonden in hetzelfde huizenblok als ik, in de Transvaalbuurt.

Hun gezin bestond zeker uit tien mensen. Twee dochters, Saar en Rika, ontmoetten wij, mijn oudere broer, vrienden en ik, wekelijks op de dansvloer. Dat was zo'n beetje tien jaar voor de oorlog.

Rika, inmiddels 'gemengd' gehuwd, overleefde de oorlog.

Februari 1943 D e vader, Levi, en drie zoons, over wie ik het verder heb, waren diamantslijpers en kwamen als zodanig in het concentratiekamp Vught terecht. Ik verzuimde aan te merken dat het gaat over joodse mensen, niet beter of slechter dan niet-joden.

Levi, een flinke, gezonde man die destijds tussen de 65 en 7 0 jaar was, heb ik meegemaakt als zogeheten grofslijper. In goede tijden werkte hij goed lonend. In tijden van werkloosheid, zoals tijdens de funeste crisis van 1928 tot 1933, benutte hij en velen van zijn zoons het recept van de ijsbereiding.

In de winter schakelden zij over en stortten zij zich in de kolenbranche, een fatsoenlijke wisselwerking van witte en zwarte handel. De natuur werkte net omgekeerd maar deed er miljoenen jaren langer over. (Diamant is de naam van een mineraal dat uit zuivere koolstof bestaat).

Bennie en zijn broer Hijman hebben, samen met mij, bijna twee en een half jaar lang, vrijwel dezelfde kampen doorworsteld. Bennie werkte in de periode waarmee mijn verhaal begint eenzelfde programma af. 's Avonds ventte hij, met ijs, door de stille straten van de buurt en lokte dan met een galmende stem de klanten naar buiten.

Eerste helft maart 1943 Vader Levi werd een van de slachtoffers van het eerste transport vanuit concentratiekamp Vught naar Sobibor; de vernietiging.

Bij dat transport was ook, herinner ik mij, de oude diamantfabrikant Bernhard de Vries, die wij tussen het kiften en kijven en nietsdoen in de begintijd door, hadden leren kennen als een rechtvaardige en lieve man. Ook als baas (werkgever) had hij als correct bekend gestaan.

Als een goed uitgerust en bepakt reiziger was hij gereed voor vertrek. Onder zijn te korte broek staken zijn dunne benen in zijn wijde bergschoenen als staken in potten.

Ik zou dit niet aangehaald hebben als wij onze burgerkleding later niet voor de schurftige streepkleding moesten wisselen.

Zijn afscheidswoorden bij het verlaten van de barak: "Blijven jullie allemaal gezond!" tot ons, de nog ten dode opgeschrevenen, vereenzelfig ik met toen.

Dat transport heeft ons achtergeblevenen enorm geschokt. Immers, wij waren vanuit de Hollandsche Schouwburg met felicitaties en pakje brood, in normale coupĂŠ's, naar Vught getreind.

Naar een werkkamp en niet, via een Durchgangslager naar Polen.

Gleiwitz, april 1944 Hijman was de jongste van de drie zoons. Hij was een beresterke werkkracht, die als zodanig in alle kampen werd gewaardeerd.

In Gleiwitz hebben wij samen cement aangemaakt. Soms met een krakkemikkig cementmolentje, maar meest op de hand, om de steenblokken te maken voor de ons insluitende muur.

Wij werkten onder de ogen van de kapo en de kampcommandant, de beruchte Mol. Hijman, een kolenwerker, heeft nooit last van hem gehad.

Wanneer de Haftlingen - dat waren nagenoeg alle anderen die 's avonds vanuit de werkhallen, waar geprobeerd werd de tot bijna schroot stukgebombardeerde wagons weer op te lappen -weer terugkwamen, wachtte ik twee van hen op, hunkerend naar nieuws.

Die twee waren Jos Slagter en een Duitser, Cohen. Beiden hebben de kampen overleefd. Beiden hadden contacten met burgers. Zij brachten altijd goede berichten. Ik gaf ze aan Hijman door, maar die zei - mijn enthousiasme bespottend -"Mesjoggene, heb jij nog de illusie hier ooit levend uit te komen?"

Maurits Maurits, van de drie zoons de oudste, was, met vrouw en kinderen ook in Vught - zacht gezegd - beland. Hij was langer en slanker dan zijn robuste familieleden. In Amsterdam was ook hij diamantslijper, 's Morgens, als hij zich met veerkrachtige lange passen naar de fabriek spoedde, trof ik hem altijd in de Gravesandestraat praktisch bij hetzelfde huisnummer. Men kon de klok op ons gelijk zetten. Als wij te laat op het werk kwamen, hadden wij de verontschuldiging dat 'de brug' in de hoogte was geweest. Van files was toen nog geen sprake en ook niet van autoproblemen.

Ondanks de zorg voor de handen Van de mannen die nog niet in de zogenoemde Werkstatte of een c o m mando te werk waren gesteld, werd op een dag een groepje van ongeveer 25 mannen uitgezocht. Zij moesten lopen naar Ort meen ik, een gehuchtje bij 's Hertogenbosch, om er grasplaggen uit te steken. Dat werk zou daar enige dagen duren. Vooral ouderen die ook m e e moesten, kwamen dan 's avonds m o e in de barak terug. S o m m i g e n waren vol beklag en overspannen, huilden van de angst en de slagen waaronder zij die dag geleden hadden.

De j o o d s e k a m p l e i d i n g p r o b e e r d e het wel. m a a r kon bij de K o m m a n d a n t u r niets uitrichten tegen d e z e behandeling van onze mensen. Hen was het z o g e n a a m d e nietsdoen toch al een doorn in het oog.

Een van de volgende dagen moest ik ook met z o ' n groepje m e e . Na m e e r dan een uur lopen k w a m e n wij op de plaats van b e s t e m m i n g en g i n g e n we aan het werk. Dc w a c h t p o s t e n , meest Hollandse SS-ers, j o n g e snotneuzen, m o o r d e n a a r s van nog geen twintig j a a r oud, m a a k t e het ons aanvankelijk lastig. Zij j o e g e n ons o p met ' s c h n e l ' en ' l o s ! ' . Voor de rest viel het eerlijk g e zegd nogal m e e .

Maurits was onze v o o r m a n cn stelde ons op ons gemak.

Toen wij dc plaggen uitgestoken en opgestapeld hadden, konden wij vroeger dan normaal stoppen. Wij werden naar een hoge dijkglooiing van een van de grote rivieren geleid. Daar konden we heerlijk uitrusten. Maurits k w a m bij ons zitten en strekte zich tevreden naast mij uit. Ik kende h e m goed als vakgenoot, van het w e r k l o o s s t e m p e len en als buurtgenoot. " N o u " , zei hij tegen mij en n o g enige kennissen r o n d o m ons heen geschaard, "weet je hoe het komt dat die SS-ers zo rustig waren'? Een van hen vroeg mij of ik die s t a n d w e r k e r w a s . die ijs had

verkocht op de Utrechtse markt. Ik b e aamde dal."

Het bleek dat dat ' m a m s e r ' (rotzak), zoals Maurits hem n o e m d e , als schoolgaand jongetje vaak voor vijf centen een hele dikke ijswafel bij h e m had gekocht. Dat had hij de andere wachtposten blijkbaar doorverteld. " Z o h e b ik hen plat g e k r e g e n , want ik werd als Vorarbeiter a a n g e s t e l d . " Dat was ons ten g o e d e g e k o m e n en d a a r o m legden wij de w e g n a a r het k a m p - wij m o e s t e n o p tijd v o o r het appel zijn - heel wat o p g e r u i m d e r af dan wij vertrokken waren.

w a r e n ' . Ook B e n n i e ' s zuster Rika k w a m mij v e r w e l k o m e n en wilde natuurlijk informatie. Heel voorzichtig deed ik verslag van hoe ik Bennie verlaten had m zijn zorgelijke toestand.

Niet lang daarna k w a m hij terug en trok hij bij zijn zuster in.

mijn geval het gevolg van ontbering en dorst van de dodentocht.

N a enige m a a n d e n zag ik B e n n i e terug.

Ik sprak h e m toen wij s a m e n één bed deelden om een beetje bij te k o m e n van de vlektyfus (Dank aan de doktoren van D a c h a u , in A u s c h w i t z waren wij als patiënten in de g a s k a m e r terechtgekomen).

Naschrift Maurits werd met v r o u w en kinderen met het kindertransport van 6 en 7 juni 1943 - de allerergste g e b e u r t e n i s in het c o n c e n t r a t i e k a m p Vught - w e g g e v o e r d naar Sobibor, in de o o s t h o e k van Polen, naar hun onherroepelijke o n d e r g a n g .

Met B e n n i e zijn wij met een klein groepje N e d e r l a n d e r s van een transport uit D a c h a u o p 1 mei 1945 vrijgek o m e n in Mittelwalde.

Bennie leed toen vreselijk aan buikloop. Ik ook wel, m a a r bij de A m e r i k a nen die daar een soort z i e k e n b o e g hadden ingericht, kreeg ik een slokje o p i u m , dat mij toen wel een tijdje g e holpen heeft. Bij B e n n i e hielp niets en o p onze terugtocht naar M o k u m moest hij dan ook nog m a a n d e n in een ziekenhuis in M e t z achterblijven.

Bij mijn terugkomst kreeg ik een thuis bij mijn z w a g e r en schoonzuster. D a a r kreeg ik een overzicht van ' w i e er nog

Nog even achter slot en grendel Na de tiendaagse ' d o d e n t o c h t ' . de evacuatie vanaf A u s c h w i t z overleefd te hebben, k w a m e n wij geradbraakt en g e w o n d m D a c h a u terecht. Ook Bennie en Hijman. De nog ' b r u i k b a r e n ? ' gingen naar het b u i t e n c o m m a n d o M u h l dorf. ( ' O n n o e m l i j k zware en m e n s o n t erende o m s t a n d i g h e d e n . Mensen die aan de g a s k a m e r s ontsnapt waren, werden hier ' v e r n i e t i g d ' d o o r w e r k ' . Uit Nieuwsbrief Dachau.)

Ik bleef achter en werd er aan verettering m mijn rechterbeen, z o g e n o e m d e Flegmonen(oedeem) geopereerd. In

In M o k u m . bij het o p h a l e n van herinneringen, had B e n n i e het erover hoe heerlijk hij daar achter mijn w a r m e toges (achterste) had gelegen. Hij d e e d mij verslag van Mühldorf, w a a r v a n daan hij in een soort b o l d e r w a g e n naar Dachau gevoerd w a s o m uit te zieken.

Hijman m o e s t daar achterblijven o m dat diens tyfuskoortsen te h o o g waren o m h e m te vervoeren. N o g geen m a a n d vóór o n z e verlossing werd d e z e oersterke m a n geveld.

(advertenties)

BLOEMSIERKUNST

polak roodhart uylings

(\/4NfecHAin

makelaars in assurantiën B.V. Stroombaan 4 - 1 181 VX Amstelveen Postbus 608 - 1180 AP Amstelveen Telefoon |020) 64371 1 1

Telefax (020) 6457 084

lid

D i e m e n - K r u i d e n h u i 121 tel 0 2 0 - 6 9 9 89 75

B l o e m i s t v a n het A u s c h w i t z C o m i t é

Vertolkt ook uw gevoelens van waardering en medeleven.

DE ORGANISATIE VAN DE KINDERONDERDUIK Het is een merkwaardige ervaring een boek te lezen waarbij je het gevoel hebt, nee, waarbij je zeker weet dat je er in voor komt. Alleen weet je niet precies waar. Dat gevoel overkwam mij herhaaldelijk toen ik het boek van Bert Jan Flim las over de georganiseerde hulp aan Joodse kinderen in de oorlogsjaren 1942 tot 1945. Ook ik was zo'n kind, van 1943 tot 1945 ondergedoken via "een organisatie van Amsterdamse studenten", zoals het in het standaard verhaal in ons gezin heette.

De achtergronden ervan kenden wij niet. Veel daaromtrent is mij nu duidelijk geworden.

Georganiseerde hulp Het verhaal in dit boek is het verhaal van de georganiseerde hulp die inging tegen de georganiseerde vernietiging.

Z o gezegd tekent dit al m e t e e n de verh o u d i n g e n . D e organisatie van de vernietiging w a s o n g e k e n d groot, perfect en krachtig. D a a r t e g e n o v e r leek de h u l p nietig en zwak, zeker in haar organisatie. Maar wat d e vernietiging ten enen male miste, m a a k t e de hulp juist oneindig sterk en in w e z e n onoverwinnelijk. Dat w a s de bezieling.

Die heeft, terecht, in de hoofdtitel v a n het boek haar plaats gekregen: Omdat hun hart sprak. Bezieling ... m a a r hoe moest dat, hoe ging dat ? Het zijn de

vragen die toen golden en die eigenlijk nog steeds bestaan. Vragen voor de kinderen o m wie het ging en vragen voor de ' k i n d e r w e r k e r s ' en de gastgezinnen die de hulp boden.

D e a n t w o o r d e n moesten k o m e n v a n de nu levenden die er toen bij geweest waren. Veel tijd w a s daar, gezien de leeftijd van de meesten, niet m e e r voor. Dat heeft Flim zich terdege g e realiseerd. Zij, de direct betrokkenen, m o e s t e n het verhaal vertellen. Een verhaal uit h u n herinnering. A n d e r e b r o n n e n zijn er i m m e r s niet tot n a u w e lijks. Dat is het bijzondere van deze geschiedenis. Het bieden van hulp w a s een n o o d s p r o n g , kleinschalig, illegaal.

Elke activiteit was direct gericht op de

Herbert Sarfatij als het onderduikkind Egbert van Wagenmgen (vierde van links) temidden van zijn pleegfamihe, de familie Westra uit Ferwerd (Frsl.). In het midden zijn onderduikmoeder Ymkje Westra-Zijlstra. Foto uit 1944

daad, niet o p zoiets als administratief vastleggen. Het gezinsleven waarin de ondergedoken kinderen terecht kwamen moest zo "gewoon" mogelijk zijn.

Het "gewone" schrijf j e toch zelden of nooit op Nauwelijks rechtstreekse bronnen, dus.

Geschiedenis of kroniek Ik n o e m d e dit een geschiedenis en zo is het boek ook g e n o e m d . Maar je zou het met evenveel recht een verzameling geschiedenissen k u n n e n n o e m e n , een kroniek van gebeurtenissen, grotendeels gebaseerd op herinneringen.

Flim heeft de h e n n e r i n g e n van degenen die aan het k i n d e r w e r k d e e l g e n o men hebben verzameld uit een groot aantal interviews en telefoongesprekken. Achterin het boek staan ze gen o e m d in enkele lijsten. Maar m e e r nog blijkt de veelheid uit de talloze noten waarin elke m e d e d e l i n g verantwoord wordt. Door steeds heen en weer te gaan, dc o n d e r v r a a g d e n telkens opnieuw te benaderen en elk m e e g e d e e l d feit met andere aan le vullen o f t e confronteren, heeft Flim als het ware uit die vele gesprekken geleidelijk dat ene verhaal geboren laten worden. Voor het eerst worden zo dc afzonderlijke gebeurtenissen g e m o d e l l e e r d tot een d o o r l o p e n d e geschiedenis. Dus toch een geschiedenis ?

Slechts brokstukken van het verhaal konden dc destijds betrokkenen overzien. Brokstukken die nu in verband zijn gebracht. "Dit boek is geschreven met een zekere gedrevenheid, omdat de overgrote meerderheid van de nog in leven zijnde hoofdpersonen mij telkens o p n i e u w lieten weten hoe belangrijk het voor hen is dat hun geschiedenis wordt geboekstaafd. Hun enthousiasm e werd mijn drijfveer. Het boek draag ik dan ook o p aan h e n . " Z o luidt de eerste, wel zeer b e p a l e n d e zin (p 7).

Het is een i n d r u k w e k k e n d verhaal geworden dat goed gepresenteerd wordt.

Het bijzondere zit er naar mijn smaak in dat de direct b e t r o k k e n e n zeer veel en heel direct met lange citaten aan het woord gelaten w o r d e n , terwijl de ordenende hand van de schrijver terughoudend maar ook wel w e e r voldoende m e r k b a a r aanwezig is. Deze vorm

overheerst in het grootste deel van het boek. zo ongeveer 3 3 0 van de ruim 4 3 0 pagina's lopende tekst (de hoofdstukken 3 tot 6 van de acht totaal). Dit lange gedeelte is vaak spannend, menselijk en aangi ïjpend.

Vier groepen Van de in totaal ongeveer 4 0 0 0 in Nederland o n d e r g e d o k e n kinderen is een kwart d o o r georganiseerde hulp ondergebracht. Daarvoor bestonden vier hulporganisaties. Het eerst waren er twee studentengroepen: het Utrechtse Kindercomité en de A m s t e r d a m s e Studenten G r o e p . Daarna k w a m e n de NVgrocp (van N a a m l o z e Vennootschap) en de T r o u w - g r o e p (van de illegale krant). De ' a a n l e v e r a a r s ' van kinderen aan deze groepen bestonden aanvankelijk uit individuele helpers die, zelf erg verontrust, ouders bew ogen hadden om op deze m a n i e r te pogen hun kinderen voor deportatie te b e h o e d e n . Later k w a m e n hier de kinderwerkers bij die in en rond de z o g e n a a m d e crèche in de A m s t e r d a m s e Plantage Middenlaan tegenover de Hollandsche S c h o u w b u r g actief waren. Zij waren belangrijk o m dat zij van daaruit h o n d e r d e n kinderen wisten te onttrekken aan de op h a n d e n zijnde deportatie. Als sluitstuk, meestal o p het allerlaatste m o m e n t , werden de kinderen aan de hulporganisaties overgedragen Vervolgens werd door deze vier groepen de organisatie van de opvang geregeld. Een ingewikkeld karwei, vol van gevaren bovendien. Waar de kinderen terecht k w a m e n , in welke aantallen, hoe het hen daar verging, het werd door dc groepen verzorgd en, zolang het ging. ook bijgehouden. Tot het uiterste spanden zij zich in om het levensonderhoud van de kinderen te verzorgen. Met de b e n o d i g d e papieren, met bonnen, deels ook met kostgeld, dat alles natuurlijk alleen tc verkrijgen buiten de g e w o n e kanalen o m . ' i l l e g a a l ' d u s . Verder poogden zij. zoveel als mogelijk was, het directe conti-ct met dc kinderen in de pleeggezinnen te o n d e r h o u den door middel van vaste bezoeken.

Langs die weg oefenden zij ook een soort van controle op het verblijf uit.

En zij waakten, zo goed als ze k o n d e n .

over de veiligheid van de verblijfplaats.

Voortdurend regelden zij, w a n n e e r gevaar dreigde, veilige n i e u w e onderduikadressen. En zij zorgden voor de overplaatsing. O m aan b e t r o u w b a r e adressen te k o m e n legden zij de eerste contacten met familieleden, studiegenoten, vrienden en b e k e n d e n . Al g a u w moest de actieradius vergroot worden.

Men zocht 'centrale p u n t e n ' elders.

Deze werden g e v o n d e n bijvoorbeeld bij geestelijken, predikanten zowel als priesters, en bij d e e l n e m e r s aan het verzet. H i e r d o o r werd het mogelijk hele regio's le bestrijken. Z o k w a m e n op den d u u r vijf ' h o o f d g e b i e d e n ' tot stand waar veel kinderen geplaatst w e r d e n : het zuidwesten en het noorden van Friesland, N o o r d - en Z u i d - L i m b u r g , en in een later stadium Twente.

Moed Het is. w a n n e e r j e het vanuit h e d e n daags perspectief bekijkt, een o n g e l o felijke o n d e r n e m i n g geweest. D e g e n e n die dit werk o p p a k t e n , zeker in het begin, waren d o o r g a a n s jong en onervaren. Waar b e g o n n e n zij a a n ? Het kon niet anders of zij werden snel en hard d o o r de o m s t a n d i g h e d e n geschoold.

Zij m o e s t e n i m m e r s ingaan tegen een extreem krachtdadig, efficiënt en m e e d o g e n l o o s schrikbewind. D e c o m b i n a tie van m o e d , durf. m a a r vooral inzicht, die zij daarbij o n t w i k k e l d e n , is verbaz i n g w e k k e n d en b e w o n d e r e n s w a a r d i g .

De gevaren waren groot. D e m a c h i n e rie van de o n d e r d r u k k i n g g e c o m b i neerd met verraad en de hierdoor ontstane angst h a d d e n een niet aflatende ondermijnende werking. Permanent vielen er slachtoffers. De foto's die in het boek zijn o p g e n o m e n geven veel portretten van de t o e n m a l i g e kinderwerkers, w a a r o n d e r verschillenden die het niet overleefd h e b b e n .

Het werk moest ook financieel uit het niets o p g e b o u w d w o r d e n , wat bijvoorbeeld alleen al nodig was o m de vele treinreizen tc bekostigen. Bijdragen van particulieren, een grote subsidie van de (vier) R o o m s - k a t h o l i e k e biss c h o p p e n van Nederland, geregelde steun vanuit de illegale uitgeverij D e Bezige Bij en o p den d u u r de gedeeltelijke o v e r n a m e van kosten d o o r het g e -

organiseerde verzet maakten dat ook dit probleem opgelost werd.

Een ander aspect, ook al z o opmerkelijk, is de ontwikkeling die het kinderwerk in de tijd doormaakte. D e start in de zomer van 1942 toen de eerste deportaties begonnen is heel tastend g e weest. In de maanden die volgden vond de opbouw plaats, zowel naar aantal werkers, breedheid van actie, als graad van organisatie. Bij de tweede periode van omvangrijke deportaties, vanaf het voorjaar tot het einde van 1943, kon als gevolg daarvan veel ervaring ingezet worden. Van tastend had het optreden zich tot doortastend ontwikkeld. Juist in dit verschrikkelijke halve jaar konden daardoor heel veel kinderen gered worden. D e tijd van de twee jaar na de deportaties tot aan de bevrijding was voor het kinderwerk voornamelijk een periode van consolidatie en behoud. Alle actie was er nu op gericht de onderduikers 'er door te slepen'.

zen. En ten slotte is er vanaf juli 1943 hel tweejarige verblijf in het uiterste noorden van Friesland, in een klein boerderijtje dat tegen de dijk langs de Waddenzee geplakt ligt. Op een vrijdag in september 1944 wordt er op de bleek de familiefoto gemaakt die bij deze bespreking staat. Daar sta ik dan als 'het evacuéetje Egbert van Wageningen uit het westen', samen met mijn bijna even oude pleegbroertje aan weerszijden van mijn pleegmoeder. Ik ben en ik voel me opgenomen in mijn pleegfamilie.

het resultaat bij het gevoel van de werkers, de kinderen en de pleegouders dat het de moeite meer dan waard was.

Maar was het ook genoeg, is de vraag die door de kinderwerkers achteraf gesteld wordt. Het is de vraag die bij alle mensreddend werk altijd opkomt en blijft hangen. Flim sluit er zijn boek op indringende wijze mee af.

Een van de geredden ...

Ik ben dus een van die geredde kinderen. Ik herken, al lezend, veel van mijn eigen geschiedenis. Ik behoor tot de 'meest succesvolle categorie': langdurig gesperd, daardoor laat in de onderduik, afkomstig uit Amsterdam, nog net geen zes jaar, uit een gezin met een inkomen tegen het gemiddelde aan. Ik volg de weg die ik ook vaak in het boek tegenkom: de organisatie van studenten, enkele doorgangsadressen, het meegaan met steeds weer andere begeleidsters, het overgedragen worden aan vreemden op het station, treinrei-

Dat dit ook voor een groot deel gelukt is, is weer zo'n opmerkelijk feit. D e score van geredden is hoog. Daarvoor een enkel getal dat is ontleend aan het voorlaatste hoofdstuk 7 waarin Flim alle verhalen van de deelnemers heeft samengevat in overzichten, getallen, tabellen en schema's. Het zijn die paar getallen, noodgedwongen enigszins geschat, die zeggen dat van de 1100 door de kinderwerkers ondergebrachte personen, waarvan 9 7 4 kinderen, er 1061 de oorlog hebben overleefd. Misschien meer nog dan bij het getal ligt

K a p s a l o n

Van

Herbert Sarfatij B e r t Jan F l i m , Omdat

schiedenis joodse

van kinderen

hun

hart

de georganiseerde in

Nederland,

sprak.

Ge-

hulp

aan

I942-I94S.

K a m p e n 1 9 9 6 . U i t g e v e r i j K o k . Proefschrift R U G r o n i n g e n . 5 3 9 blz., ill-, i n d e x , lit.opg., samenv. in h e t Engels. I S B N 9 0 - 2 4 2 - 6 0 2 6 - 4 .

Prijs f. 6 9 , -

W e e r d e n b u r g

"Gewoon de beste" Behandeling volgens afspraak

Zocherstraat 5 1054 L P A m s t e r d a m Tel. 0 2 0 - 6 1 2 7 3 5 4

COLOFON Nederlands Auschwitz Comité NAC-Bulletin Ere-voorzitter: Voorzitter: Vice-voorzitter:

Annetje Fels-Kupferschmidt Anita Löwenhardt Jacques Grishaver

Hoofdredactie: drs. Eva Tas Redactie-adres:

Secretariaat: Herbert Sarfatij Postbus 7 4 1 3 1 , 1070 B C Amsterdam

Redactie:

tel/fax: 0 2 0 - 6 7 . 2 3 3 . 8 8 Penningmeester: J.M. Watemian Wulp 30, 1111 WJ Diemen

Nadja Elzas Theo Gerritse

tel/fax: 0 2 0 - 6 9 9 . 6 5 . 6 2

Bertje Leuw

Bankrekening: A B N / A m r o nr. 4 0 0 . 1 7 5 . 0 8 8

Anita Löwenhardt Theo van Praag

Postbank: 29.30.87 en 4 8 . 7 5 5 . 0 0

Max Arian

Jacques Grishaver

Roetersstraat 142, 1018 W E Amsterdam Abonnementenadministratie: Jacques Grishaver Knoopkruid 5 4 1112 PV Diemen tel: 020-699.06.58

Boos boek over ondergedoken Joodse ouders.

Het boekje Geschonden bestaan lijkt wel geschreven in 1946 in plaats v a n 1996: B l o e m e E v e r s - E i n d e n is steil in haar opvattingen over g o e d en k w a a d , streng in haar veroordelingen van m e t n a m e de N e d e r l a n d s e regeringen na de oorlog e n o p een (klein) aantal plaatsen ronduit onjuist.

Toch h e b ik een e n o r m respect voor de niet-aflatende b o o s h e i d van deze v r o u w - zelf e e n overlevende v a n A u s c h w i t z - die haar er steeds o p n i e u w toe drijft schrijnende p r o b l e m e n aan de orde te stellen. D i t m a a l betreedt zij een vrijwel maagdelijk terrein: zij voerde g e s p r e k k e n met vijftig J o o d s e o u d e r s , o n d e r wie drie e c h t p a r e n , die tijdens de bezetting van Nederland hun kind(eren) m o e s t e n afstaan aan nietJ o o d s e p l e e g g e z i n n e n ten einde hen te b e h o e d e n voor deportatie.

Uiteraard realiseert E v e r s - E m d e n zich terdege dat aan haar u i t k o m s t e n geen b i n d e n d e uitspraken k u n n e n w o r d e n ontleend. Haar steekproef is niet representatief en d e selectie en vertekening van het g e h e u g e n in d e tussenliggende

halve e e u w kan d e herinnering van haar r e s p o n d e n t e n h e b b e n beïnvloed.

O m die reden onthoudt zij zich zoveel mogelijk van het presenteren van cijfermateriaal. In plaats daarvan laat zij haar r e s p o n d e n t e n aan het woord. H u n verhalen zijn schokkend. D e verdienste van de auteur zit h e m in d e uitstekende m a n i e r w a a r o p zij dit materiaal heeft g e o r d e n d .

D e pijn die de scheiding tussen ouders en kinderen veroorzaakte en de m o e i lijkheden w a a r m e e de hereniging na de oorlog gepaard ging k o m e n uitgebreid aan bod. D e m e e s t e van de ouders b e leefden de periode van scheiding m een staat van verdoving. Zij hadden h u n gevoel ' a f g e z e t ' , aldus E v e r s - E m d e n , en sleepten zich w a n k e l e n d d o o r de onderduik m e t m a a r één beeld voor ogen: na de bevrijding daar krijg ik mijn kind w e e r terug en d a n zal alles weer goed k o m e n . Zij k w a m e n b e d r o gen uit. Vooral j o n g e kinderen waren van de eigen ouders v e r v r e e m d en hadden zich aan de o n d e r d u i k o u d e r s g e hecht. D a a r k w a m bij dat de ouders in

(advertentie)

Art Elegance Hoofddorpweg 12 1058 PB Amsterdam Tel/Fax 020-6698343

mei 1945 veelal b e r o o i d waren, e e n schril contrast m e t d e relatieve w e e l d e waarin de vooral o p het platteland o n d e r g e d o k e n k i n d e r e n leefden. Van enige materiële steun d o o r d e overheid w a s in verreweg d e m e e s t e gevallen geen sprake. D e z e moeilijkheden verergerden de t r a u m a ' s v a n d e ouders en n o o p t e een klein aantal van h e n er zelfs toe o m h u n kind w e d e r o m voor kortere of langere tijd aan d e o n d e r d u i k o u d e r s af te staan.

Met dit boekje heeft E v e r s - E m d e n een eerste, zeer noodzakelijke stap gezet naar vastlegging v a n d e z e g e s c h i e d e nis. N o u m a a r h o p e n dat er een historicus opstaat die d e z e p r o b l e m a t i e k iets afstandelijker te lijf gaat.

Bert Jan Flim.

Bloeme E v e r s - E m d e n , Geschonden bestaan.

Gesprekken met vervolgde J o d e n die h u n kinderen moesten ' w e g d o e n ' (Kok, K a m p e n 1996), /29,90.

Tweede vader van Chaja Polak.

Chaja Polak heeft zowel schilderend als schrijvend, dat wat haar bezighoudt v o r m g e g e v e n . D e laatste j a r e n schrijft zij.

Wat o v e r e e n k o m t in haar werk als b e e l d e n d kunstenaar en als schrijfster, is d e sterke s t e m m i n g die zij weet over te brengen. Schilderend, etsend of tek e n e n d , zowel als schrijvend, doet zij dat d o o r heel g e c o n c e n t r e e r d een veelh e i d a a n w a a r n e m i n g e n en gevoelens te c o n d e n s e r e n tot d e kern van d e e m o tie die zij wil w e e r g e v e n . Wat verschilt is d e transparantie en de ' a f r o n d i n g ' .

D e intense b e e l d e n over het t h e m a oorlog - C h a j a ' s t h e m a - in haar schilderijen blijven, vaak ook letterlijk, z w e v e n . Zij zijn niet makkelijk te vatten voor d e toeschouwer. In haar b o e k e n w o r d e n d e gevoelens in e e n verhaal gevat dat gevolgd en d a a r d o o r begrepen kan worden.

In haar laatste r o m a n , T w e e d e Vader, laat Chaja Polak het innerlijke conflict van de hoofdpersoon F a n n y m e e - o n t d e k k e n d o o r d e lezer. Het is alsof d e schrijfster m a a r één stap vooruit is o p de lezer, bij d e ontdekkingstocht naar de e m o t i e s die h e t gedrag van het kind F a n n y ' s t u r e n ' . G e d r a g dat door niem a n d v a n het gezin, ook niet door het kind zelf, b e g r e p e n wordt; gedrag als een noodlotsscenario, dat het kind wel m o e t vertonen o m zichzelf trouw te k u n n e n blijven.

Het b o e k heeft t w e e verhaallijnen en t w e e perspectieven, dat van het k i n d Fanny, d o c h t e r van d e in de oorlog v e r m o o r d e j o o d s e L e o M a n d e l , en dat van d e v o l w a s s e n e die uit het kind gegroeid is.

Het kind worstelt m e t haar trouw aan de d o d e vader. Zij kent h e m als foto, als verhaal en als d o c u m e n t van het R o d e K r u i s , waarin aan haar uit d e k a m p e n t e r u g g e k e e r d e m o e d e r zijn d o o d w o r d t bericht. D e m o e d e r uit het boek huilt é é n keer over de vader, als zij d i e brief leest. H a a r verdriet wordt n a d i e n verstopt in regelmatig w e e r k e r e n d e n a c h t m e r r i e s over de verloren

geliefde. D e dagelijkse werkelijkheid met haar t w e e d e m a n , de t w e e d e vader van het kind, en d e na d e oorlog g e b o ren t w e e l i n g , slokt haar geheel op. Wie anders d a n het kind k a n h e m , de vader, trouw blijven? H e t kind dat weet wat het betekent o m verlaten te w o r d e n .

Het kind k a n intens verlangen naar alleen zijn m e t haar z o kort geleden teruggekregen moeder. Zij fantaseert haar vader terug in haar leven, als rechtvaardiging voor h e m en als troost voor haar. Of zij fantaseert zichzelf d o o d en geniet van het verdriet dat d e gezinsleden o m haar h e b b e n .

leek nu of Fanny zijn handafdrukken o p de h o u t e n doos kon zien, en o m zichtig o m zich heen kijkend of niem a n d in de bus o p haar lette, hief ze uiterst langzaam de tekendoos o m h o o g en raakte als terloops het koele h o u t m e t haar lippen aan. (p.47)

A l l e e n in het g e z e l s c h a p van Rosel, de " v e r l o o f d e " van haar vader's neef die o o k niet terugkeerde uit de oorlog, voelt F a n n y zich niet ontrouw aan haar vader. R o s e l vertelt Fanny over " d e enige gelukkige jaren van haar l e v e n " (p.74). Voor Rosel is F a n n y " h e t kind M a n d e l " , R o s e l ' s band m e t het verloren geluk, en het kind voelt dat. D a a r vergeet zij even d e dood.

Bij een van de logeerpartijen krijgt F a n n y van Rosel een tekendoos die ze zelf vroeger gebruikt heeft.

"In d e bus terug (-) hield Fanny zich vast aan d e doos o p haar schoot. E e n g e d a c h t e m a a k t haar bijna duizelig van o p w i n d i n g : L e o Mandel h a d d e d o o s vast zien staan, vroeger, w a n n e e r hij bij Rosel was, en misschien had hij de t e k e n d o o s zelfs wel eens a a n g e raakt of vastgepakt o m erin te kijken.

Ja, natuurlijk had hij de tekendoos v a s t g e h o u d e n , dat k o n niet anders. Het

w e ' kinderen, wordt d o o r de v o l w a s sen ' i k ' begrepen. Dat begrip m a a k t de weg vrij naar het - p o s t u u m - m o g e n h o u d e n van de t w e e d e vader. D e e m o tie voor h e m m a g gevoeld w o r d e n en wordt als het ware o p g e d o l v e n uit de afweer die h e m afdekte.

D e volwassen Fanny beschrijft de d o o d en de begrafenis van haar t w e e d e vader, en de w a n h o p i g e angst daarvoor van het kind Fanny.

Het verhaal is verteld, de gevoelens zijn begrepen en afgerond.

D e volwassen Fanny in het boek b e grijpt h o e het kind -zijzelf - verstrikt raakte in haar behoefte aan w a r m t e van de aanwezige t w e e d e vader, en haar loyaliteit aan de echte vader.

D e oplossing van het kind: zich afkeren van haar t w e e d e vader en de 'nieu-

Het boek is geschreven in een prachtige, heldere stijl m e t korte zinnen die elk een wereld van gevoel behelzen en ook prijsgeven.

Bertje

Leuw.

Chaja Polak, T w e e d e v a d e r . Vassalucci A m s t e r d a m , 1996. 104 p a g i n a ' s , prijs 3 6 . 9 0 .

(advertentie)

CAFE OVERTOOM Overtoom 417 A'dam Tel. 020 - 68939113

Anstadts verdachte oren D e vloed aan b o e k e n over de T w e e d e Wereldoorlog is na het 'jubileumjaar' 1995 bijkans o p g e d r o o g d , m a a r s o m s druppelt er n o g wat na. Z o verscheen onlangs D e v e r d a c h t e o o r b o o g van Milo Anstadt. D e v o o r m a l i g e regiss e u r / d o c u m e n t a i r e - m a k e r , die begin j a r e n dertig m e t zijn familie het antisemitische Polen ontvluchtte, b e schrijft daarin zijn ervaringen als j o o d se o n d e r d u i k e r in N e d e r l a n d . Velen zijn Anstadt (1920) m e t dit o n d e r w e r p voorgegaan; m e t zeer wisselend resultaat. O m d a t hij al g e s l a a g d e publicaties o p zijn n a a m heeft staan (o.a. Jonge jaren, herinneringen aan zijn j e u g d in Polen en N e d e r l a n d ) , m o c h t van deze auteur m e e r d a n het g e m i d d e l d e w o r d e n verwacht. Sober, z o n d e r verstorend pathos, beschrijft hij in deze 'autobiografische r o m a n ' dc d o n k e r e , s p a n n e n d e periode, waarin zoveel af-

hing van het toeval. O m Anstadt zelf aan te halen: ,.De overlevende van de Shoah heeft een uitzonderlijk geluk g e had, geluk waartoe zijn eigen bijdrage betrekkelijk gering is geweest."' O m die opvatting te staven, haalt de schrijver een hachelijke situatie in het voorlaatste oorlogjaar aan. Hoewel in bezit van g o e d e vervalste papieren w a a r m e e ze zich als ariërs kunnen uitgeven, worden Anstadt en echtgenote Lidy opgepakt en overgebracht naar de g e vreesde SD-burelen aan de hoofdstedelijke Euterpestraat. ..Je o o r b o o g is j o o d s " , ' d i a g n o s t e c r t ' een van de argwanende ondervragers.

Niettemin kunnen de twee na s p a n n e n d e uren toch vertrekken. Wat m e d e op c o n t o komt van een andere SD-functionaris. die Lidy herkent als m e d e - p a s s a g i e r van een eerdere treinreis. Het echtpaar m a g zelfs de illegale bonkaart m e e te-

r u g n e m e n . M a a k t Anstadt m e d e hieruit o p dat de overlevingskansen v a n de vervolgden alles m e t geluk en pech hebben te m a k e n , het b o e k toont juist aan dat w e e r b a a r h e i d ook heel b e l a n g rijk is. Z o n d e r d e g o e d e papieren, verkregen door de n a u w e relaties m e t het ( c o m m u n i s t i s c h e ) verzet, waren ze z o n d e r p a r d o n o p transport gesteld.

D e z e discrepantie staat d e leesbaarheid van het boek niet in d e w e g . Integ e n d e e l . Anstadt lost alle v e r w a c h t i n gen m o e i t e l o o s in.

Theo Gerritse

Milo A n s t a d t : D e v e r d a c h t e o o r b o o g . C o n t a c t , 2 0 8 blz. f. 34,90. ISBN 9 0 2 5 4 0 6 3 0 0 .

Dit artikel v e r s c h e e n e e r d e r in h e t Algemeen Dagblad.

een MENSENboek O u d e r s die over de oorlog zwijgen is erg. O u d e r s die over de oorlog praten kan ook verstikkend w e r k e n . Nergens is de dialoog tussen de eerste en t w e e d e generatie trefzekerder beschreven d a n in 1991 in Tralievader, het eerste boek van Carl F n e d m a n . N i e m a n d die dat d u n n e boekje (118 p a g i n a ' s ) las, kan de subtiele tekst vergeten w a a r m e e de schrijfster vaak in notities van niet m e e r dan één of twee p a g i n a ' s een sfeer oproept die het o n z e g b a r e zegt. Niet d o o r d r a m a t i e k of klagerigheid m a a r door r a g d u n n e noteringen van ' d e dagelijkse d i n g e n ' .

Twee j a a r later verscheen de r o m a n Twee koffers vol waarin e e n studente o p de kinderen van een o r t h o d o x j o o d s gezin in A n t w e r p e n past en en passant ruziet m e t een k w a a d w i l l e n d e conciërge, prachtige en b o e i e n d e g e s p r e k k e n voert m e t een oude vriend van haar vader en vaak m e t één van de haar toevertrouwde kleutertjes S i m c h a naar

het park gaat o m de eendjes te b e z o e ken. Ondertussen is haar vader op zoek naar twee koffers die hij ooit heeft b e graven.

Een scherpe schets, vaak vol h u m o r van het j o o d s e A n t w e r p e n , houdt de lezers een spiegel voor. zowel d o o r e e n blik o p het nabije en zo afschuwelijke verleden als de e e u w i g e vraag voor de toekomst te stellen: wat is het doel van de m e n s h e i d ? F n e d m a n weet veel maar is van niets zeker.

De hoofdpersoon Chaja formuleert het zo: "Ik las veel te veel en van niets voldoende."

Een joods sprookje Wie het derde boek leest, dat eind 1996 verscheen: De grauwe minnaar, zal d e zelfde bescheidenheid aantreffen w a a r m e e de auteur ons haar ideeën etaleert.

De grauwe nünaar is een bundel van drie lange verhalen die naar mijn g e voel een vervolg zijn van de subtiele

verteltrant van d e eerste t w e e b o e k e n , m a a r d e k e u z e van de o n d e r w e r p e n wijkt schijnbaar hiervan af.

Het titelverhaal, de grauwe minnaar, laat / i c h lezen als een j o o d s sprookje.

Verdriet en liefde, wijsheid en h u m o r wisselen elkaar o p een m e e s l e p e n d e m a n i e r af. Het verhaal speelt zich af in een Pools dorpje Slomniki, waar d e zeer bejaarde G e r s j o m Katz na de d o o d van zijn v r o u w een zorg voor zijn naasten wordt. Het ezeltje dat o p de o m s l a g prijkt speelt een belangrijke rol. Carl F r i e d m a n beschrijft de gebeurtenissen even o n t r o e r e n d en trefzeker als M a r e Chagall het zou h e b b e n geschilderd.

Van tolerantie naar extremisme In Heilig vuur n e e m t Friedman afstand van de p u u r j o o d s e t h e m a t i e k h o e w e l dit wel het vertrekpunt is. D e hoofdpersoon H a n s is e e n N e d e r l a n d s e j o n g e n die het liberaal j o o d s e nest in G r o n i n gen verruilt voor d e C h a b a d , volgens

de een " e e n chassidische sekte die met bussen de straat op gaat o m afvallige j o d e n tot het geloof terug te b r e n g e n " , volgens de ander "geen sekte m a a r e e n b e w e g i n g " . Maar in het verhaal zit vanuit d e j o o d s e traditie vooral kritiek op de overgang van tolerantie naar e x t r e m i s m e , o p de m a n i e r w a a r o p o u d e r s m a c h t e l o o s staan tegenover h u n o p g r o e i e n d e kinderen m a a r ook o m g e keerd: kinderen geen kans zien ouders in hun eigen o n t w i k k e l i n g te laten d e len. O n d a n k s de hartverscheurende gebeurtenissen staat de liefde die er idealiter tussen ouders en kinderen moet zijn centraal. D e scherpte van het conflict wordt nooit een tweesnijdend zwaard. D e o u d e r s blijven in Hans g e loven, vergelijkbaar met de m a n i e r w a a r o p de o u d e r s van de m o o r d e n a a r van Yitzak Rabin nog steeds in hun zoon geloven, o n d a n k s alles. Heilig vuur is verrassend actueel in een tijd waarin m e n s e n o n d a n k s of dankzij hun geloof anderen haten en uitmoorden.

E x t r e m i s m e is ook nu helaas de d o o d s oorzaak van miljoenen m e n s e n .

Een universeel gegeven In Stilstaan bi] Bette beschrijft de ikpersoon het afscheid dat zij neemt van haar moeder. Iedereen heeft of had ouders. Voor de meesten van ons is het afscheid m o e t e n n e m e n geen alled a a g s e bezigheid, zeker niet als het j e eigen vader of m o e d e r betreft. Er zijn talloze boeken over sterven, rouwen en v e r w e r k e n geschreven door hulpverleners en psychiaters. Het unieke van Stilstaan bij Bette is de m a n i e r w a a r o p de dochter, zij heeft in het verhaal geen n a a m m a a r soms n o e m t haar m o e d e r haar 'liefje', stilstaat bij de dagelijkse loop der dingen. Zij bewerkt dc tuin. voert allerlei onbenullig lijkende o p drachten van haar m o e d e r uit. doet b o o d s c h a p p e n en probeert haar m o e d e r te accepteren zonder w e g te lopen voor haar eigen verantwoordelijkheid en gevoelens. Zij houdt zielsveel van haar moeder, m a a r niet geheel ten koste van zichzelf.

De auteur én ook de hoofdpersoon observeert dieren, planten en mensen heel

scherp en ze houdt van h e n hoe miserabel zij ook worden of zich s o m s ook gedragen. Dat betekent niet dat zij over haar kant laat gaan. Z e formuleert de akeligste uitspraken zonder aarzeling.

Tegelijkertijd is d e relatie tussen de d o c h t e r en haar m o e der én haar beide broers aangrijpend en evenmin beklag e n s w a a r d i g . Je zou wensen dat naasten die j e liefhebben z o over je denken en handelen bij je dood.

Iedereen m a g wensen dat hij met d e g e ne van wie hij houdt zo kan o m g a a n bij zijn of haar naderend einde.

Deze bundel kan het begin zijn van een nieuw genre, het is in elk geval een schitterende en vaak humoristische samenballing van de twee vorige boeken van Carl F r i e d m a n : in één M E N S E N b o e k een sprookje, een gelovige j o n gen die steeds extremer wordt tot aan het universele thema hoe m e n o m g a a t

met het eigen verdriet en het sterven van zijn ouders.

Theo van Praag Carl Friedman, D e g r a u w e minnaar, uitg.

G.A. van Oorschot, A m s t e r d a m : I 996; I 7 0 pag. / 32,50. I S B N 90 2 8 2 0 9 0 0 X

(advertentie)

Import van dames- herenen kinderkleding Trouwbaan 38 PO Box 180 2350 AD Leiderdorp Holland

tel 071 - 589 92 45 fax 071 - 589 63 53 telex 39265 teidw nl

S. E M M E R I N G •WllQl

AAR i \ l'RI \ll

\ \ I RKOI'I R

\ K'iitt c / i | d s \ o o i b u r g w a l 3 0 4 1012 R \

Amsteidani

lel 0 2 0 - 6 2 1 1 4 7 6

II DMCA: BOEKEN EN PRENTEN Aangeboden

door

G. A. K. O. Mister Groep fam R e t t i c h Showroom' Confectie Cetrum 3e toren, beg. grond Kon. Wilhemmaplein 29, Amsterdam-W Telefoon 020 - 617 43 64

pegasus

Boekhandel Singel 367 Amsterdam (020) 6 23 11 38

DE GESPECIALISEERDE W I N K E L V O O R U! (ter hoogte

van het

Spui)

SLAVISTIEK U OOST-EUROPA

BRASSERIE/RESTAURANT PASTRAMI

Ben joods huis met jiddisje menoeche (gezelligheid) en Israëlische specialiteiten Vrijdag- en zaterdagavond zijn wij gesloten

Alle andere avonden zijn wij open voor diner en feestpartijen Willem van Weldammelaan 4/hoek A J Tel +31 (0)20 - 644 6422

Motke

Chanoeka

Ernststraat

proza & poëzie taal- en letterkunde woordenboeken leerboeken geannoteerde / tweetalige uitgaven kinderboeken tijdschriften

proza & poëzie in nederlandse, engelse en duitse vertaling secundaire literatuur oosteuropa-kunde kunst reisgidsen tijdschriften

pegasusuitgaven schaakboeken natuurlijk kunt u iéder boek bij ons bestellen •

Waarom u o e n N V M - m a k o l a a r n o d i g hot bij do v e r k o o p v a n u w h u i s ?

.Ul\ les li\.'I |)| esrnUllh' huis " snelle mini m.ille i n n pelenliHr kupi i s * e;i <ills uihel t('11111â&#x20AC;˘ plus lulu /ul |;i'll \ UIH he/i hu^in^eu * |U! 1(1 IS. lil' llllui IIMMl' * (indel ll,indelingen pi ijs en \ uur u.i.u ilen * regelen \ ,in ii\erdi i In lui en mei nul.n isbe/urk * n.uiukeui IK'' i unli nie a11 ekrn111^ en kuup.ikle * I ulliplelu .lluikkellll^

AB

tel: (020) 6226248/6233933 fax:(020)6384901 e-mail: Info@atheneumbooks.nl

D A A R O M DUS. MichacI Pappie Makelaars o/g Hoge weg 10 Tel : 020-6655606 M l i ' i ' i i ai h i e r e e n " n c d c n a a m s i a a l \ \

BI#K Modehuis Blok stelt haar collectie damesen herenkleding met zorg samen uit het Internationale aanbod van toonaangevende merken Daarbij ligt de nadruk niet alleen op stijlvolle maar ook op sportieve kleding Tevens vind u in onze vestiging in Uithoorn een uitgebreide collectie kinderkleding.

Dames-, heren- en kindermode Uithoorn Amstelplein 19 Tel. 0297-561353 Vrijdag koopavond Dames- en herenmode Amsterdam-Buitenveldert Gelderlandplein 25 Tel. 020-6462656 Donderdag koopavond

\l

Aangeboden door

BERDY