Auschwitz Bulletin, 1998, nr. 01 Januari

42ste jaargang, nr. 1, januari 1 9 9 8 . Verschijnt 5 x per jaar

Een uitgave van het Nederlands Auschwitz ComitĂŠ; postbus 74131,1070 BC Amsterdam

Auschwitz Bulletin

Nederlands Auschwitz Comité Ere-voorzitter: Annetje Fels-Kupferschmidt Plv. voorzitter: Jacques Grishaver Secretariaat: Herbert Sarfatij Postbus 74131 1070 BC Amsterdam tel/fax 020-67 233 88 Pen n ingm eester: Joop Waterman Wulp 30 1111 WJ Diemen tel/fax 020-699 65 62 E-mail: swatje@xs4all.nl ABN/AMRO: 400.175.088 Postbank: 29.30.87 en 48.755.00 Het doel van de Stichting Nederlands Auschwitz Comité is: * het realiseren van de zinspreuk "Nooit meer Auschwitz"; * het ageren tegen alle vormen van fascisme, racisme en antisemitisme; * het bevorderen van het welzijn van de in de tweede wereldoorlog vervolgden en hun nabestaanden; * het verrichten van alles wat met het voorgaande verband houdt, alles in de ruimste zin COLOFON: Hoofdredactie: drs. Eva Tas Eindedactie: Clairy Polak Redactie: Max Arian Theo Gerritse Theo van Praag Teresien da Silva Carla van Thijn Redactieadres: Marketenster 25 1188 DC Amstelveen tel: 020-64 522 76 06-54 284 991 Aboti nementenadm in istratie: Knoopkruid 54 1112 PV Diemen tel: 020-699 06 58 fax: 020-600 34 55

De kruidentoren Een tijd geleden viel mijn oog op een kunstig zilveten totentje met een vlaggetje et op. Het is eigenlijk een kruidendoosje en wondt gebtuikt bij het zeggen van de broche tet uitgeleiding van de sabbat. Ik herkende het, omdat ik ooit met mijn moeder voor de etalage van een antiquait in Amsterdam stond waar twee van detgelijke torentjes te koop werden aangeboden. "Ach", zei ze, "We hadden er vroeger twee thuis". "Waar zijn ze nu?", vroeg ik onnozel. "Verdwenen" zei ze, met een gebaar waaruit ik opmaakte dat er nog veel meet verdwenen was.

Mijn kruidentorentje vond ik in een onooglijk tommelwinkeltje van een Roemeens provincie stadje. Voot een paat dollar kocht ik het antieke ding, zette het op een plankje in de keuken en keek er voorraan met tevredenheid naar. Het zilveren torentje had een paar maanden in mijn keuken gestaan, toen ik op een motgen me plotseling afvroeg hoe het eigenlijk in het rommclwinkeltje terecht was gekomen. Er waten helemaal geen joden meer in deze Roemeense uithoek, want de geschiedenis had ook hier huisgehouden. Langzaam maarzeker sloeg mijn fantasie op hol en tenslotte kon ik niet meer naar het ding kijken zondet het drama te zien dat zich misschien wel rond mijn nieuwe bezit had afgespeeld. Om aan de kwellende gedachtes, die het ktuidentorentje opriep, een einde te maken, verwijderde ik het uit mijn omgeving.

Brandend verwijt Verleden week moest ik er weer aan denken. De ochtendkrant meldde dat ambtcnaten van het ministetie van financiën bij opbod spullen hadden gekocht die net als mijn torentje ontheemd waten geraakt. Maar de spullen die zij hadden gekocht waren minder raadselachtig dan het mijne.

Er kon geen misverstand hebben bestaan over wat zij kochten, en iedete

fantasie rond de voorwerpen was stevig verankerd in de absolute zekerheid over de ondergang van de Nederlandse joden. En dus stelde ik me voot hoe detgelijke voorwerpen staan, hangen en liggen, op de dressoirs, aan de muren en in de lades van zovele ambtenaren-huizen in Rijswijk of Den Haag. Alleen onverschilligheid kan het brandende verwijt dat uit al deze voorwerpen straalt, doven.

Onverschilligheid Er gaat nu geen dag meer voorbij of de ochtendkrant komt met nieuwe onthullingen en het lijkt erop als^L die onthullingen allemaal over g e f l ^ waardepapieren, kunstvoorwerpen, antiek en zilverwaar, over verzekeringspolissen, rentepercentages en huizenbezit gaan. Het lijkt erop, maar het is niet zo. Het lijkt te slaan op de Nedetlandse joden, die in een wijdvetbreid volksgeloof met geld, kunst en aandelen wotden geassocieerd. Het lijkt zo, maat een zeer groot gedeelte van deze joden, hadden geen geld, geen huizen, geen bezit. Een groot deel was straatarm.

De onthullingen en de toep om tot de bodem de financiën uit te pluizen dreigen de ware ziekte, waarvan geroofd bezit slechts een klein symptoom is, aan het zicht te onttrekke^^ De ziekte heet 'onverschilligheid' en heeft vanaf het begin de ondergang omhuld.

Nederland heeft na 1945 een beeld van zichzelf gemaakt, dat niet strookt met de wetkelijk heid. In Nederland werden de joden door onverschillige ambtenaren van politie uit hun huizen gehaald, doot onverschillige burgers verraden, door onverschillige machinisten vervoerd en het handjevol dat levend aan het eind van de oorlog, bij de grens Nederland weer binnentrok, werd even onverschillig ontvangen. In Nederland werden records gebroken; relatief het hoogste aantal gedeporteerden, de grootste

medewerking aan het uitzenden voor de Arbeitseinsatz, het hoogste aantal collaborateurs en vrijwilligers voor het Oostfront. Maar Nederland heeft massaal daarover gezwegen. Bevreemd keek men naar Zwitserland of Frankrijk en het openlijke excuus van de bankiers, de schrijvers of de grenswachten. Hier heeft zoiets nooit plaatsgevonden, omdat het beeld dat Nederland van zichzelf heeft, haar niet noopt dat te doen.

Grondige analyse nodig En nu, door een archief, slordig achtergelaten in een of ander grachtenpand, is er een barst gekomen in het beeld en belooft men tot op de bo)flem te gaan. De bodem die bedoeld wordt is die van het geld en geroofde bezittingen. Maar dat is nu niet

meer genoeg. Dit moment, vlak voordat we de noodlottige twintigste eeuw achter ons zullen laten, vraagt om een grondige analyse van wat er in een maatschappij zo mis heeft kunnen gaan en waar de onverschilligheid vandaan is gekomen.

Niet alleen om eindelijk recht te doen aan hen die er het slachtoffer van werden, maar ook omdat onverschilligheid in de toekomst levensbedreigend kan zijn. In deze dagen kan ik het niet nalaten te denken aan de onverschilligheid waarmee een Iraniër ons land werd uitgekeken, de onverschilligheid waarmee hij aan zijn lot werd overgelaten en de onverschilligheid die volgde op zijn verdwijning. Ik weet, er is geen parallel en toch moest ik er aan denken.

De Liro-archieven, de fondsen bij de Nederlandse Bank, de nooit terugbetaalde tegoeden, het geroofde kleinen grootgoed, vraagt natuurlijk om een parlementaire enquête, maar als zon enquête over dat alleen gaat, doet zij onrecht aan al die tienduizenden, die niets hadden om van te roven en toch verdwenen.

Misschien hoeven de ambtenaren de opgekochte spullen niet eens terug te geven. Misschien is het beter dat ze ten eeuwigen dagen als waarschuwing op hun dressoirs blijven staan en constant het beeld van de lotgevallen van de vroegere eigenaren oproepen. Een maning aan de mensen om zich te bekommeren en nooit onverschillig te zijn.

Hans Fels

BON Wilt u zich gratis abonneren op dit blad of heeft u familie, vrienden of kennissen die op de hoogte willen blijven van de activiteiten van het Nederlands Auschwitz Comité?

Als u onderstaande bon invult en opstuurt naar: | Het Nederlandse Auschwitz Comité, Knoopkruid 5 4 , 1112 PV Diemen,

ontvangen zij vijf maal per jaar het blad van het Nederlands Auschwitz Comité. Aan het abonnement zijn geen kosten verbonden. Wel ontvangen alle abonnees één maal per jaar een acceptgirokaart voor een vrijwillige donatie ten behoeve van de voortgang van het werk van het Nederlands Auschwitz Comité.

Naam:

Adres:

Postcode en woonplaats.

Land:

Opsturen naar: Het Nederlands Auschwitz Comité, Knoopkruid 54, 1112 PV Diemen (als u dit blad niet wilt beschadigen kunt u de bon ook fotocopiéren of overschrijven)

Auschwitz herdenking 1 9 9 8 Op zondag 25 januari organiseert het Nederlands Auschwitz Comité dc jaarlijkse Auschwitz-herdenking bij het Spiegelmonument 'Nooit meer Auschwitz' van Jan Wolkers in het Wertheimpark in Amsterdam. Aansluitend vindt een reünie-lunch plaats in het Europarestaurant van de RAL Verzamelpunt is het Stadhuis. Vanaf 10.30 uur is de Boekmanzaal\i2s\

het

Stadhuis open en bereikbaar via de hoofdingang aan de Amstelzijde. In de Boekmanzaal wordt koffie en thee geschonken. Om 11.30 uur vertrekt de Stille Tocht naar het Wertheimpark. Het Rode Kruis is aanwezig met enkele rolstoelen.

De herdenking begint om 12.00 uur met een toespraak van burgemeester Schelto Patijn van Amsterdam, gevolgd door het Kaddisj en Jizkordoor rabbijn Sonny Herman. Vervolgens kunnen organisaties en particulieren hun kransen en bloemen bij het monument leggen.

Kransen en bloemen kunnen eventueel op zaterdag 24 januari, tussen 10 en 14 uur, worden afgeleverd bij de Portiersloge van het Stadhuis, ingang Waterlooplein.

U kunt het Stadhuis het beste bereiken met het openbaar vervoer: metro en sneltram 51 (halte Waterlooplein) of tramlijnen 9 en 14 (zelfde halte). Na de herdenking staan te-

genover de uitgang van het Wertheimpark bussen klaar voor de mensen die kaarten aangevraagd hebben voor de reünie in de RAL Van Stadhuis naar de RAI kunt u ook met sneltram 51 en verder is de RAI te bereiken met tramlijn 4 en bus 15.

Mocht u met de auto komen, dan kunt u parkeren in de parkeergarage onder het Stadhuis/Muziektheater, de parkeergarage op de hoek van de Joden Breestraat (onder Albert Heijn) en het parkeerterrein naast de hoofdingang van Artis. Deze parkeerplaatsen zijn niet gratis. Zij die in het bezit zijn van een invalidenparkeervergunning kunnen parkeren bij de hoofdingang van het Stadhuis/ Muziektheater, maar alleen op vertoon van de vergunning!

Rondom de RAI zijn voldoende parkeerplaatsen en u kunt ook parkeren in de RAI-parkeergarage (dagkaart kost 15,00 gulden).

De restaurantzaal van de RAI gaat om 13.00 uur open. De reünie begint om 13.30 uur met een toespraak van psychiater prof. Dr DJ. de Levita, die zal spreken over het thema 'De verbinding van het heden met het verleden, speciaal over kinderen in oorlogssituaties'.

Voordat de lunch begint, bieden wij u een optreden aan van de zangeres Liesbeth List. De lunch zelf zal worden opgeluisterd door een optreden van het Salonorkest Primrose.

CAFE OVERTOOM Overtoom 417 A'dam Tel. 020 - 68939113

Voor de reünie dient u in het bezit te zijn van toegangskaarten.

In de restaurantzaal staat weer een boekentafel. Een deel van de opbrengst van de boekenverkoop komt ten goede aan het Auschwitz Comité.

Het programma samengevat: 10.30 uur: Verzamelen voor de Stille Tocht in de Boekmanzaal van het Stadhuis in Amsterdam, via de hoofdingang aan de Amstelzijde.

M 11.30 uur: Begin Stille Tocht naar ^ het Wertheimpark.

12.00 uur: Herdenking bij het Auschwitz Monument.

Rede door burgemeester Patijn van Amsterdam.

Kaddisj en Jizkor door rabbijn Sonny Herman.

12.30 uur: Vertrek bussen naar de RAI. 13.00 uur: Europarestaurant van de RAI open.

13.30 uur: Begin lunch en reünie sprekers: Professor Dr D.J. de Levita, Jacques Grishaver, voorzitter N.A.C, a.i. muziek: Liesbeth List ^ Salonorkest Primrose 16.00 uur: Einde reünie.

Tot ziens op 25 januari!

Nederlands Auschwitz Comité

kwaliteits slagerij

Beer Ook kosjere vleeswaren Hoofddorpweg 2 7 Amsterdam Tel. 0 2 0 - 6 1 5 81 76

U kunt toch wel lopen!

De onthullingen in het weekblad De Groene Amsterdammer en in andete kranten ovet het vergeten LiRo-archief, de ondetlinge veiling van joodse goederen door ambtenaten van het Ministerie van Financiën en de verdere gebreken in de afwikkeling van joodse bezittingen door de Nederlandse overheid, hebben bij velen herinneringen boven doen komen aan de koude, onverschillige en vijandige ontvangst die tetuggekeerde joodse slachtoffets ondervonden van de kant van de Nederlandse overheid en een deel van de Nederlandse bevolking. Sonja Kiek, oudAuschwitz-gevangene, heeft spontaan haar herinneringen aan de bejegening die zij bij haar terugkeer ondervond op papier gezet.

I

'De tijd heelt alle wonden' luidt het gezegde, maar niets is mindet waat.

Ja, in het begin komt er een vliesje over je wonden, maar hoe langer het geleden is, hoe zwaatder en zwaarder wordt het vliesje en je voelt nog altijd de pijn.

Met wat et nu over ons heen is gekomen, is die wond weer een open zweer geworden, waar geen medicijn voor bestaat. De televisie en de radio brengen mij terug naar het verdeden, waar ik altijd mee rondloop, maar het lijkt nu alsof alles pas gisteren is gebeurd.

Trouwring Ik wist dat mijn lieve Oudets hadden 'ingeleverd' (zo heette dat) bij de bank Lippmann-RosenthalSarphatistraat. Het ging om tinnen vootwerpen, prachtig koper en diverse kleinigheden. Ik hoor mijn Moeder nog tegen mijn Vader zeggen: 'Ik breng mijn trouwring, dan geven we iets waat ze op hameren en jij geeft ze niets.' Zij was een flinke vrouw. Toen de wetten tegen de joden zwaarder wenden had zij in de keuken al de gaspitten open gedraaid.

Op dat moment wilde zij niet meet.

Later had zij alle dingen van waarde meegegeven aan onze hulp in de huishouding, die al jaren bij ons was en eigenlijk niet meer bij joden mocht werken. Zij deed het toch en nam elke keer iets mee naar haar huis. De vrouw van mijn Moeders broer vond dat niet zo vetstandig, omdat het arme mensen waren. Zij gaf zelf haar prachtige groene velours-chiffon gordijnen, de schilderijen en nog wat kostbare kleinigheden liever aan een beter gesitueerde buurman. Hij was een van de eerste verwarmingsmonteuts in Amsterdam, en deze zaken werden doorgegeven door een luchtpijp.

landse secretatesse bij was. Ik had mijn Schoeversdiploma en ging met hem mee. Op de ambassade vroeg ik of hij mij aan een bril kon helpen, want de mijne had ik in Birkenau moeten afgeven samen met alles wat ik bezat. Ik vergeet nooit de barse stem van die man toen hij me toeriep: "Bent u helemaal gek geworden. Wat denkt u wel. Nederland is een arm land en u waagt het mij een bril te vragen.

Hoe krijgt u het in uw hoofd?!"

Ik kon vertrekken. Uitetaatd kreeg ik geen tramgeld of busvergoeding en ik weet nog goed dat het een enorm eind lopen was, terug naar het Leger des Heils.

Geen Nederlandse moeite Mijn Ouders gingen, samen met mijn jongete zusje, op 20 juni 1943 op transport naar Sobibor. Ik heb ze nooit meer tetug gezien. Zelf kwam ik op 13 juni 1945 terug na in de kampen Westerbork, Theresienstadt, AuschwitzBirkenau en Grosz-Rosen te zijn geweest. Op 21 januari 1945 werden wij in Grosz-Rosen bevrijd door de Russen. Er was nooit sprake van dat et van Nederlandse kant moeite werd gedaan je terug te laten komen en na allerlei omzwetvingen werd ik in Kosice, in Tsjechoslowakije, opgenomen door een joodse familie. De heer des huizes was de schoenmaker van president Benesj en de president zorgde er persoonlijk voor dat ik wat kleren kreeg. Hij vroeg me op de thee en wilde mijn hele geschiedenis hoten.

Later, in Pilsen, werd er nog niets uit Nederland vernomen en toen er een vliegtuig naar België ging, besloot ik mee te gaan naar Brussel. De pap stond op het vuut, die heb ik zo laten staan. In Btussel werden we ondergebracht bij het Leger des Heils en verzorgd en meegenomen door verschillende mensen die ons goed wilden doen. Ook kwam er eens een hoge Nederlandse militair naar ons toe om te vragen of er misschien een Hol-

Geen koffie Toen we op weg naar Nederland gingen en onze ttein in Eindhoven stopte, zagen we koppen met schotels staan op houten schragen. We brulden meer dan we riepen: "Koffie! We krijgen koffie!" Maar de stationschef en zijn helpers riepen: "Nee, nee. Dat is voor de werknemers die uit Duitsland terug komen!" Pats!

Midden in de nacht kwamen we in Amstetdam aan. Een mevrouw aan een tafeltje nam niijn naam op en vroeg me of ik nog meer mensen kende en de namen van overledenen. Toen zei zij: "In de Plantage Fransenlaan is in het vootmalige Portguees Israëlitische Ziekenhuis plaats voor u. Daar kunt u nu naar toe." Toen wij vroegen of we daar naar toe gebtacht konden wotden, keek zij naar mijn benen en zei: "U kunt toch lopen en lopen is gezond voor u." Het was inmiddels middetnacht geweest.

Gordijnen In Amsterdam hoorde ik al gauw de verhalen over onze 'bewariërs' en de schrik sloeg me om mijn hart. Zou

ik nog wat terug krijgen? Toen mijn tante bij de inmiddels vermogende verwarmingsman kwam, meende hij dat alles wat zij in bewaring had gegeven van hem was. Haar gordijnen hingen er, alsook de schilderijen. Ik zal maar niet opschrijven hoe ik haar geholpen heb de boel daar weg te halen. De velours-chiffon gordijnen sleepten over de Plantage Fransenlaan. Mijn Oom had als arts in Bergen-Belsen gewerkt en zo is ook mijn tante in leven gebleven. Beiden zijn kort daarna overleden, ze konden na alles wat zij hadden meegemaakt het leven niet meer aan.

Toen ik bij onze vroegere huishoudelijke hulp kwam, mevrouw Roderigues, maakte zij de deur open en verschoot van kleur toen zij mij zag en kon geen woord uitbrengen.

Zij bleef naar mij staan kijken alsof zij door de bliksem was getroffen.

Toen lispelde zij zacht: "Vader, Moeder, Judiè " Ik schudde mijn hoofd 1

en toen trok zij me naar binnen, omhelsde me cn begon vreselijk te huilen. Toen zij wat was bijgekomen, vroeg zij me alles te vertellen. Dat deed ik zo goed en zo kwaad als het ging. Zij luisterde als verlamd. Zelf hadden zij , door de joodse naam Roderigues geregeld bezoek gehad van de Duitsers. Maar slechts de grootvader van haar man was een Jood geweest, dus waren zij veilig geweest.

Thee Op een gegeven ogenblik stond zij zwijgend op, nam wat kranten en vouwde die open op de tafel, dat alles zonder wat te zeggen. Zij liep naar de vensterbank en pakte daar de geraniums, kwam er mee naar de tafel en zei zacht tegen mij: 'Hier zijn Moeders bezittingen.' Zij schudde de planten om op de krant en haalde er de asperinebuisjes uit die in de

plantenbak verstopt hadden gezeten.

Ik was met stomheid geslagen. Moeders briljanten ring en oorknopjes kwamen tevoorschijn, Vaders gouden vesthorloge en Moeders gouden armbandhorloge. Toen ging zij de kamer uit en kwam terug met het fototoestel, veel kleren van mijn zusje en al het zilver dat Moeder bij verjaardagen had gekregen en ook nog zilver van mijn grootouders. En toen, ik zal het nooit vergeten, zei deze uitzonderlijke vrouw tegen mij: "Thee is al sinds weken niet meer te ktijgen.

Maar moeder had er ook een pakje thee bij gedaan. Dat heb ik aangebroken, maar zo gauw het weer op de bon te koop is, krijgje het pakje thee terug". | Mevrouw Roderigues heeft in onze familie de plaats gekregen die haar toe kwam.

Sonja Kiek

BLOEMSIERKUNST

polak roodhart uylings makelaars in assurantiën B V. Stroombaan 4 1 181 VX Amstelveen Postbus 608 - 11 80 AP Amstelveen Telefoon (0?0) 643711 1 Telefax 10201

6457 084 Diemen

lid

K r u i d e n h o l 1 21 tel 0 2 0 - 6 9 9 89 75

B l o e m i s t v a n het A u s c h w i t z C o m i t é

Vertolkt ook uw gevoelens van waardering en medeleven.

STICHTING

ICODO

Informatie- en Coördinatieorgaan Dienstverlening Oorlogsgetroffenen Voor vragen op het gebied van wetten en regelingen voor oorlogsgetroffenen, maar ook voor vragen over zelfhulpgroepen, therapeutische hulp of maatschappelijk werk, en voor literatuur over de Tweede Wereldoorlog en zijn gevolgen kunt u terecht bij de Stichting Icodo.

Oorlogsgetroffenen, hun partners en kinderen (ook de naoorlogse generatie zijn welkom bij STICHTING I C O D O Maliebaan 83, 3581 CG Utrecht tel. 030-2 34 34 36 (9-13 uur; bibliotheek 9-17 uur) Bezoek is - na telefonische afspraak - iedere dag mogelijk.

Goudstikker-affaire toont halsstarrigheid Nederlandse overheid Het is m a a t één velletje tussen de eindeloze hoeveelheid documenten in de Goudstikker-files, de AmerikaansNederlandse archieven over een der grootste gevallen van kunstroof in de nazi-geschiedenis. Het briefje is van SS-Sturmbahnführer Lages, bevelhebbet van de Sicherheitspolizei, Aussenstelle Amsterdam. Het betreft de jodin Goudstikker-Sellisberger, moeder van een der grootste vooroorlogse kunsthandelaren in Europa.

Op het moment dat Lages het ondertekent en in afschrift verstuurt aan ae SS^ Hauptsturmfuhrer Aus der Fünten, is haar zoon Jacques al 16 maanden dood. Tijdens zijn vlucht naar Engeland, twee dagen na de Duitse inval, brak hij zijn nek bij een val in een van de ruimen aan boord van het laatste schip dat Nederland nog kon verlaten, de SS Bodegraven.

«

Versjacherd Hij liet e n o t m e bezittingen in N e deiland achter: twee kastelen en een Amsterdams gtachtenpand, een kunst^ en antiekcollectie die haat weetga in Europa niet kende, een wapenverzameling, een waardevolle kunst-bibliotheek, een collectie ^^/enetiaans glas en veel meer. Al twee weken na zijn vertrek werd alles voor een schijntje aan de nazi's verjacherd door twee werknemers in de kunsthandel, de restaurateur Jan Dik Sr. en de procuratiehoudet Arie ten Broek. Zodta Goudstikket zijn hielen lichtte, verraadden ze hem voor een enorme premie en leverden ze het attistiek imperium tégen zijn uitdrukkelijke wens uit aan rijksmaarschalk Hermann Goering persoonlijk.

Miljoenenwinst De rijksduitser Aio is Miedl, die de bloeiende kunsthandel heeft laten liquideren en uitgerekend onder Goudstikkets naam een nieuwe

kunsthandel begon, verdient al op 18 september 1942 honderdduizenden guldens aan de export van roofkunst naar Duitsland. Op de fundamenten van Goudstikkets imperium zal hij tijdens de oorlogsjaren 16 miljoen gulden winst maken aan de uitverkoop van Nederlandse kunst aan notabelen in de nazi-wereld.

Het geheime memo van Lages telt twee alinea's. "Midden september stelde de kunsthandelaar Alois Miedl mij ervan in kennis dat de 70 jaar oude jodin Goudstikker bedlegerig is en voor arbeidsinzet in Duitsland vreest. Miedl vroeg daarvan af te zien omdat de jodin Goudstikket in opdtacht van staatssectetatis dt.

Gritzbach de gehele kunsthandel aan Miedl heeft overgedragen en al hetgeen is ovetgenomen in opdracht van Gritzbach naar Berlijn is afgevoerd.

Mevrouw Goudstikker is gezegd dat de opbtengst van deze kunsthandelverkoop haar ter beschikking blijft zo lang ze zich in Nedetland ophoudt."

"Thans moet uit Berlijn de mededeling aan Miedl zijn aangekomen dat m e v t o u w G. afstand van de opbrengst moet doen. Dat zal ze ook wel doen, op voorwaarde dat ze de kans krijgt om Nederland op legale wijze te verlaten. Daarom wil Miedl in deze zaak nog eenmaal met Berlijn overleggen om, ondet verwijzing naar de betreffende belofte van dt.

Gritzbach, legaal transport voot mevrouw Goudstikker te bereiken."

Gedwongen transactie Deze paar zinnen geven een ontstellend heldet inzicht in de tragedie van de Goudstikker-affaire, die tot op de dag van vandaag diepe sporen trekt.

Ten eetste wordt heel duidelijk dat zelfs de nazi Lages de 'verkoop' van de Goudstikkef-collectie aan Hitiers rechterhand, rijksmaarschalk Hermann Goering, als een gedwongen transactie beschouwt, in opdracht

namelijk van de nazi-politicus in Nederland dr. Gritzbach. Ten tweede blijkt zonneklaar dat de oude mevrouw Goudstikker-Sellisberger voor haar leven afhankelijk is van toezeggingen doot de nazi's op het allerhoogste niveau in Berlijn. En ten derde wordt duidelijk welke dubbelrol de geslepen zakenman Alois Miedl heeft gespeeld, de man die het Goudstikker-imperium ten eigen voordele ombouwde tot een zeet profijtelijk roversnest. Door zijn invloed bij Goering aan te wenden om mevrouw Goudstikker te 'beschermen', krijgt hij haat zover om als enig overgebleven (minderheids-) aandeelhouder in te stemmen met het besluit de kunsthandel op te heffen en de collectie, het onroerend goed en de overige bezittingen te vetkopen.

Wie deze machinaties dootziet, kan onmogelijk begrijpen dat de Nederlandse regering de transacties direct na de oorlog goedpraatte en naliet ze alleen al op basis van de geldende koninklijke besluiten (Al, A6 en El00) te vernietigen. Noch dat de regering de honderden Goudstikkerschilderijen die na de oorlog in naziDuitsland werden teruggevonden aan de erfgenamen van Jacques Goudstikket onthield. En die kan er met zijn pet niet bij, waarom ruim een halve eeuw na dato, nu alle feiten klaatheldet op tafel liggen, de regering anno 1997 nog steeds durft volhouden dat de huidige erfgenamen geen recht op de Goudstikkercollectie kunnen doen gelden. Tenzij ...

Stichting Nederlands Kunstbezit Het is duidelijk dat de uit Duitsland temggehaalde Goudstikker-schilderijen een bijna onschatbare waarde vertegenwoordigen voor het Nederlands kunstbezit. Ze maken deel uit van de kern-collectie in bijna 20 musea dooi het gehele land. Top-

stukken als Jan Steens Iphigénia'm het Rijksmuseum, zijn Tobias en Sarah in het Museum Bredius, Ferdinand Bols Maria Louise Gonzaga in het Bonnefantenmuseum, Albert Cuyps Rivierenlandschap, Jan van Goyens Oude Maas bij Dordrecht en Gillis d'Hondecoeters Koeien en Schapen in het Dordrechts Museum, Pieter Lastmans Brief van David in het Mauritshuis, en vele tientallen andere in bijna 20 musea zijn onderdeel geworden van het nationaal kunstbezit door toedoen van dr. A.B. de Vries, destijds directeur van het Mauritshuis en tevens directeur van de Stichting Nederlands Kunstbezit.

Deze instelling had tot taak de schilderijen te beheren die na de Duitse capitulatie door de geallieerde troepen in de musea en privé collecties van nazi^bonzen en Parteigenossen in Duitsland werden teruggevonden.

De stichting moest de eigenaren of hun nabestaanden in Nederland opsporen en de kunstwerken aan de rechtmatige eigenaren terugbezorgen.

Onmiskenbaar is daarvoor veel moeite gedaan en het ligt voor de hand dat niet alle rechthebbenden meer konden worden getraceerd: om duistere redenen spant Nederland de kroon met het aantal weggevoerde concentratiekampslachtoffers die de oorlog niet hebben overleefd.

Maar tegelijkertijd wordt het steeds duidelijker dat de stichting een verborgen agenda hanteerde. Een brief van de de stichting aan zijn opdrachtgever, het Nederlands Beheersinstituut (lees: het Ministerie van Financiën) van 12 februari 1946 is veelbetekenend. In dat schrijven stelt de stichting voor om de bestaande wetten voor de teruggave van uit nazi-Duitsland teruggehaalde oorlogsbuit zodanig aan te passen, dat "de staat daarvoor in aanmerking komend kunstbezit met uitschakeling van de procedure zonder meer aan zich zal kunnen trekken".

Openbare aankleding "Enerzijds kunnen daardoor onze openbare verzamelingen op een welkome wijze worden aangevuld", zo motiveert de directeur van de stichting zijn voorstel. "Anderzijds kan daardoor een instituut worden geschapen als het Franse Mobilier National waardoor allerlei representatieve Nederlandse gebouwen in binnen- en buitenland (ambassades, red.) op waardiger wijze worden aangekleed dan thans veelal mogelijk is, waarbij mede gedacht wordt aan het plaatsen van schilderijen in consulaten e.d. die de betekenis van ons stedelijk en landschapsschoon aan den buitenstaander duidelijk voor oogen stelt." Duidelijker had de SNK het bijna niet kunnen zeggen. Geroofde oorlogskunst, waarvoor niet onmiddellijk een eigenaar kon worden teruggevonden, zou dienen voor de opbouw van een nieuwe Collectie Nederland, "waar het kunstbezit van het Nederlandse volk door gedwongen evacuaties, door onderduiken en door de door den bezetter gepleegde plunderingen en roof zo sterk achteruit is gegaan. Tallooze monumenten en musea zijn verwoest of onherstelbaar beschadigd. Teneinde dit alles enigszins te vergoeden, dacht de stichting de beschikking om niet van een deel der gerecupereerde kunstschatten te kunnen verkrijgen." De collectie-Goudstikker vormde in dit verband een buitenkansje. Veel van de belangrijkste werken werden door de geallieerden teruggevonden in het Goering-museum Karinhall (genoemd naar zijn vrouw) en in de collectie van Hitiers persoonlijke Führermuseum in Linz. Vanzelfsprekend betrof het de beste stukken uit de uitgebreide verzameling oude meesters van Hollandse, Italiaanse en Vlaamse komaf, een rijke verzameling beeldhouwwerk, plafondschilderingen en antiek meubilair.

Dat zoveel vooraanstaande musea in Nederland die stukken tot hun kerncollectie rekenen, bevestigt slechts de vooruitziende blik van dc Stichting

Nederlands Kunstbezit. Achterafkan ter verdediging van de toenmalige autoriteiten en bewindvoerders hooguit worden aangevoerd dat ze kennelijk niet handelden uit de zucht naar persoonlijk gewin, maar uit een oogpunt van wat zij dachten het nationaal belang te zijn.

Onwettige transacties De bewindvoerders Korthals^4/to(vader van de ex^minister van justitie) en Roest van Limburg, die na de oorlog de Goudstikker-zaak onder handen namen, noemen argumenten van nationaal belang letterlijk in hun besluit om de ruim 250 teruggevonden schilderijen niet aan de erfgenamen terug te geven. Eerst stellen ze in h u r i ^ ^ eindverslag (juni 1946) vast dat de

WÊÊÊÊÊÊÊÊÊ

kerngezonde firma Goudstikker (Jacques bezat zijn kastelen en kapitale kantoorpand aan de Amsterdamse FLerengrachtvnj van hypotheken, had nauwelijks financiering op zijn majestueuze collectie en kon enorme bedragen in contanten op tafel leggen) op het randje van de afgrond balanceerde, vol winkeldochters zat, betalingsmoeilijkheden had en eigenlijk onder normale omstandigheden al niet meer kon functioneren.

Vervolgens stellen ze vast dat het niet in het nationaal belang was zijn handelscollectie in ere te herstellen.

Tenslotte besluiten ze om de volstrekt illegale aandelentransactie, waarmee

de firma tijdens de eerste oorlogsweken in handen is gekomen van de rijksduitser Alois Miedl, intact te laten, in plaats van vernietiging van die transactie te vergen.

Dat de uitverkoop van Goudstikkers bedrijf ook naar de toenmalige wetgeving illegaal was, staat vast. Direct nadat de meerderheidsaandeelhouder Jacques (334 van de 600 geplaatste aandelen) was gevlucht, dwong Miedl de enig overgebleven aandeelhouder, mevrouw Goudstikker-Sellisberger om met haar 50 aandelen te stemmen voor het besluit om procuratie houder Arie ten Broek tot directeur te benoemen.

Ten Broek liet de 216 in de vennoot^ ^ c h a p geplaatste aandelen meestemmen. Zo kon Miedl het besluit nemen de firma te liquideren en de collectie en het overige bezit aan Goering en Miedl te verkopen. Deze gang van zaken dtuist in tegen alle wetten en normen en heeft geen enkele rechtsgeldigheid, zoals ook de Rijksuniversiteit Groningen nog onlangs vaststelde in een artikel in het Maandblad voor Ondernemingsrecht en Rechtspersonen.

Onterechte schikking met de staat Het waarom van al deze besluiten kan slechts worden verklaard uit de wens ^ ^ b m de temggevonden Goudstikkerschilderijen voor het Nedetlands nationaal kunstbezit te reserveren.

Onkundig van deze omstandigheden, van de verborgen agenda van de Stichting Nederlands Kunstbezit en onder de indtuk van de adviezen van de toen nog in hoog aanzien staande kunstkennet dt.A.B. de Vties (.middelmatige collectie, goed betaald, laat een procedure voor rechtsherstel in uw eigen belang in hemelsnaam achterwege') verzuimden de advocaten van Jacques' weduwe Desi na de ooilog na jarenlang procederen in 1951 tot het uiterste te gaan.

In plaats van rechtsherstel voor de schilderijencollectie te viagen, adviseerden ze Desi tot een schikking met

de overheid waarin ze afzag van al haar aanspraken op de Goudstikkeischilderijen. Een aantal daarvan was overigens leeds lang voor de totstandkoming van die gewraakte schikking door de overheid geveild. Moegestieden, bang vooi een jarenlange, peperdure rechtsgang die haai elke dag zou hetinneten aan haar verloren liefde, de diepe ellende na de vlucht en het verloren bezit, tekende Desi de schikking uiteindelijk ondei uitdrukkelijk protest in augustus 1952.

Pavlov-reactie Dat de autotiteiten in hun ivoten torens destijds tot zulke, vooi de erfgenamen van Jacques Goudstikker desastreuze afwegingen kwamen, is nog tot daar aan toe. Maai dat het huidige ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen ondei leiding van staatssecretaris Aad Nuis (D'66) anno 1998 nog steeds dezelfde atgumenten hanteett in zijn weigering om de zaak te heropenen en Jacques' Amerikaanse schoondochtei Marei von Saherde deui wijst op haar verzoek om alsnog enigszins voor het toenmalige verlies te woiden gecompenseerd, is onbegrijpelijk.

Het toont aan dat ei sinds de tweede wereldoorlog weinig ten goede is veranderd in de mentaliteit van regeringsautoriteiten, die zonder blikken of blozen wijzen op de perfecte rechtsgang in de Goudstikker-kwestie, onder het motto: 'gedane zaken nemen geen keer'. Het is precies hetzelfde argument dat Desi Goudstikker kort na de oorlog te

horen kreeg, en sindsdien telkens opnieuw moest verduren in haar pogingen alsnog voor rechtsherstel in aanmeiking te komen. De Pavlovfeactie van een getergde overheid die haar eigen fouten niet durft toe te geven, wellicht uit angst dat heropening van de Goudstikket-zaak zal blootleggen hoe gebrekkig het toenmalige rechtsherstel heeft gefunctioneerd.

Zoals de historicus dr. G. Aaldersvan het Rijksinstituut voor de Oorlogsdocumentatie het zegt: "Wie diepet op de Goudstikker-affaire ingaat, kan zich moeilijk aan de indruk onttrekken dat de instelling van een onafhankelijke commissie van onderzoek naar de opstelling en gedragingen van de Stichting Nederlands Kunstbezit onontkoombaar is."

Pieter den Hollander

Kapsalon V A N

W E E R D E N B U R G

"Gewoon de beste" Behandeling volgens afspiaak

Zocherstraat 5 1054 LP Amsterdam Tel. 020 - 612 7354

en Trouwbaan 38 P O Box 180 2350 AD Leiderdorp

tel 071 - 589 92 45 fax 071 - 589 63 53

Holland

telex 39265 teidw nl

kinderkleding

Lieve Johnny 22 april 1943 Omdat we ineens weg moesten, twee dagen geleden, kon ik je niet meer goeiedag zeggen. Daarom deze brief die ik zal meegeven aan meneer M. Jammer dat ik jou en je vader en moeder niet meer heb gezien, want ik moest je iets heel belangrijks vertellen. Waar waren jullie eigenlijk?

Dat vertel je me maar na de oorlog.

Wij zijn nu in een groot huis. Het huis staat naast een kerk. Wij wonen bij de baas van de kerk die Pastoor T. ^^heet. Mijn moeder weet dat ik jou ^ J e e n brief schrijf en ze heeft gezegd dat ik geen namen van mensen mag noemen. Je weet wel waarom.

We hebben een hele verdieping voor ons zelf. Een grote kamer, waar we eten en spelletjes doen. Leuk joh, vandaag hebben we tric-trac gespeeld.

Later vertel ik je wel hoe dat gaat. In de kamer staat mijn bed en papa en mama hebben een slaapkamertje naast onze huis/speel/eetkamer.

Esther slaapt op de zolder. Ik begrijp niet goed waarom zij zo alleen moet slapen. Eigenlijk zouden ze mij daar moeten leggen, omdat ik al 11 ben en zij net 8. Ik zeg niks. Ik vind die zolder griezelig. Niet om de Duitsers ^ ^ o f zo, maar om spoken of muizen.

Ik heb mijn vader gevraagd hoe we hier terecht zijn gekomen. Hij vertelde me dat dit adres eigenlijk was bedoeld voor tante Leny, oom Leo, Riwkah en Herman Goudsmid. Zij mochten omi Schillaj niet meenemen en daarom zijn ze allemaal maar bij haar gebleven. Toen is meneer M. naar ons toegekomen om te vragen of wij met ons vieren naar dit huis wilden en wij hebben ja gezegd. Meneer M. had ook een adres voor jou en je vader en moeder.

"Tante Mally en oom Maurits willen andere mensen niet in gevaar brengen", zei mijn moeder. "Ze gaan naar een werkkamp, naar Vught".

Wil jij eigenlijk wel naar Vught?

Tante Mally en oom Maurits moeten daar vast heel hard werken. En jij kan naar de speeltuin, want die hebben ze daar.

Weet je nog die avond dat ik zo moest huilen in bed? Dat was toen ik nog niet wist dat meneer M. een adres voor ons had. Ik was bang voor Vught. Ik ben toen naar beneden gegaan. Ik ging op schoot zitten bij mijn moeder en toen zei ze dat ik niet bang hoefde te zijn. Dat alleen de grote mensen hard moeten werken en dat de kinderen naar school gaan en dat er ook een speeltuin is met een draaimolen en een glijbaan. Leuk toch, dat je weer eens in een speeltuin mag. Ik denk niet dat op de speeltuin in Vught een bord zal staan met: 'Verboden voor Joden'.

Ik moet eten, Johnny. Net heeft de huishoudster van meneer pastoor een dienblad vol met eten gebracht. Ik wou je nog wat vertellen. Eigenlijk iets heel ergs, maar dat doe ik misschien morgen wel. Dan ga ik verder.

PS. Hebben tante Leny en oom Leo zich al gemeld voor Vught of zijn ze nog thuis? Ik weet dat iedereen wordt opgepakt die zich niet heeft gemeld.

Misschien willen ze daar niet op wachten.

Mijn moeder heeft over mijn schouder meegelezen. Ik vind dat niet leuk.

Ze zegt dat deze brief te moeilijk voor jou is. Domme grote mensen. Ze weten niet waarover wij samen hebben gepraat. Ze vergeet ook dat jij al kon lezen toen je nog maar vier was.

Ik schrijf gewoon verder. Dan lees je de brief maar na de oorlog.

7 mei 1943 Daar ben ik weer! Je ziet dat ik je nu pas weer kan schrijven. Hoe komt dat? Tja, dat is een lang verhaal. Ik heb niet eerder tijd gehad. We moesten oefenen. Meneer M., die af en toe bij ons logeert, heeft verzonnen dat we vluchtoefeningen moeten

doen. "Als er een inval komt, een razzia, moeten jullie in een paar minuten verdwenen zijn", zei hij. "Alles moet weg. Boeken, spelletjes, gebruikte kopjes en dan vliegensvlug naar de zolder".

Nou, op die zolder staat een ladder tegen een dakraam. Wij moeten op de ladder klimmen en dan door het dakraam naar buiten. Daar moeten we gaan zitten tegen een schuin dak.

De eerste keer moest ik bijna overgeven. Het dak is zo hoog en helemaal beneden zie je de rivier en de bomen zijn zo klein als lucifers. Dat dak is onze schuilplaats. Esther heeft me in mijn oor gefluisterd dat de grote mensen helemaal gek zijn. "Hoe kunnen ze denken dat ze ons beneden niet kunnen zien".

Gisteren zijn we heel erg geschrokken. We hoorden een raar geluid.

Mama gaf een gil. Papa werd boos, legde zijn hand op haar mond. Ineens moesten we lachen, want wie had ons zo aan het schrikken gemaakt? Een dikke duif, die vrolijk: "rrroekoe" riep. Volgens mij zei hij: "Wat doen jullie hier? Dit dak is van mij".

10 mei 1943 Lieve Johnny, Vandaag is de oorlog jarig. Drie jaar.

Ik wil zo graag weer eens naar buiten. Wat ik ook zo graag wil is op bezoek gaan bij opa en oma in Groningen. Hoe lang is het geleden dat we in de trein mochten en in de tram?

Ik weet het niet meer.

Wat ik wel weet is dat ik jaloers was op mijn moeder. Vorig jaar november kreeg ze opeens een papier met een groot Duits stempel erop. Op dat papier stond dat ze naar opa en oma mocht gaan, met de trein nog wel.

Het gekke was dat ze helemaal niet blij was. Ik dacht dat ze het griezelig vond mer haar ster op in een trein te gaan, maar nu weet ik waarom ze zo treurig keek. Zij moest opa en oma vertellen dat oom Jaap dood was.

Dood gegaan aan longontsteking in

werkkamp Mauthausen. Weet je nog dat ik een boek van hem heb gekregen toen ik 11 werd? Jij woonde toen al bij ons, samen met je vader en moeder... "De Doppertjes doppen zelf hun boontjes" heet het boek. Het enige dat ik heb meegenomen.

Op de eetste bladzijde had ik mijn eigen naam geschreven en dat mag niet meet. Ik weet nu ook waarom.

Ik hoorde dat meneet M. zachtjes tegen mijn vadet zei dat wij in het opspotingstegistet van de Duitsers staat. Met naam, geboortedatum en foto. Hoe komen ze aan onze foto's?

Snap jij daat iets van? Nou, ik niet hoor. Ik heb geen eigen naam meet.

Ria van Willigen heet ik nu en ik woon Haantje 96 in Gotkum. Daar ben ik nog nooit van mijn leven geweest. Als we gepakt worden en ze vragen hoe mijn straat eruit ziet weet ik het niet. 's Nachts lig ik vaak wakker en dan probeer ik een straat te verzinnen.

Dan krijg ik buikpijn en dan probeer ik aan andere dingen te denken.

Hoe blij ik was toen jullie bij ons in huis kwamen wonen. Ik heb tegen iedereen gezegd dat ik een broertje had gekregen. Ik vertelde niet dat je al 7 was en toen Geertje vroeg hoe je heette zei ik: "Johnny eh...eh..." en toen noemde ik 贸nze achternaam.

Johnny, er is iets heel ergs. Ik moet deze btief verscheuren, maar dat doe ik niet. Ik stop hem in de zak van mijn ondetjurk en als ik verder wil schrijven haal ik hem voor de dag.

Meneer M. heeft alles gelezen. "Verscheuren, te gevaarlijk", zegt hij. "Je hebt te duidelijk over jezelf geschreven. De Duitse politie is zo slim. En onze eigen Nederlandse politie ook.

Ze weten zo wie je bedoelt met pastoot T. en meneet M. En dan is het een koud kunstje jullie op te spoten".

Ze vertellen me niks, maar ik heb gehoofd dat jullie nu in Vught zitten. Meneer M. zei het tegen mijn vadef en moeder toen ze dachten dat ik zat te lezen in De Doppettjes. Ik moest ineens huilen. "Ik heb buikpijn", zei ik toen ze vroegen wat et

met mij aan de hand was.

Ik stop, John, morgen verder. Misschien. Duizend kusjes van Ria van Willigen. (Ha ha, maar niet heus).

30 augustus 1943 Lieve lieve Johnny, Ik heb zo vetschrikkelijk gedroomd en ik weet zeker dat het met jou heeft

over mijn hand. Geloof je het niet?

Het is echt, helemaal waar. Ik moet de hele dag aan die droom denken.

Ik heb geen zin in lezen, in spelletjes doen. Ik zit alleen maar en hoop dat we niet hoeven oefenen op het dak.

Als dat wel moet val ik e t vandaag af.

Dat weet ik zeker. Ik heb ook geen zin meer in schrijven. Dag hoor.

Tekening: Chaja Polak

te maken. Mijn hand stond in brand en ik heb zo hard gegild dat mijn moedet kwam aangetend. "Brand!" schreeuwde ik. "Mijn hand bfandt en Johnny's hand ook!" Ik kfeeg een slokje water. Mijn moeder aaide over mijn hoofd. Toen ik eindelijk rustig wefd deed ze het licht weer uit en wat zagen we? Er liep een glimwormpje

9 november 1943 Lieve jarige Johnny, Van harte gefeliciteerd, 8 jaar vandaag. Je ziet dat we niet meer in S. zitten. We moesten ineens weg bij pastoot T. De bisschop heeft besloten dat de pastoof een hulpje nodig heeft om hem te helpen bij de ketk-

diensten en zo. Die hulp, een kapelaan heet zo iemand, moest onze kamer hebben en wij zijn naar H. gebracht. Eergisteren was dat.

Nu zitten we in een klein kamertje.

Je raadt nooit wie er nog meer zijn.

Opa en oma uit Groningen. Ik weet niet hoe die hier terecht zijn gekomen. Ik vraag niks. Ze liegen toch allemaal. Dan is er nog een mevrouw.

Ze noemen haar tante Trijn, maar ik weet zeker dat ze niet zo heet. Daar zitten we dan. Vijf grote mensen, Esther en ik. Met zijn zevenen dus.

Opa en oma hebben een opklapbed, Esther en ik slapen met Trijn in een tweepersoonsbed op de overloop en ^^papa en mama slapen beneden op een divan. Op een kleedje voor de divan slapen twee hondjes, pekineesjes. Die piesen de hele nacht door op dat kleedje. Vies hè? Heb jij een bed? En is het waar van de speeltuin? Heb je iets voor je verjaardag gekregen? Antwoorden na de oorlog graag. Volgende maand ben ik jarig. 12 jaar is oud, hè?

Johnny, nu ik weet dat je pas na de oorlog deze brief kan lezen wil ik je het verschrikkelijke vertellen.

"Opbiechten" , zou meneer pastoor zeggen.

Ik voel het spuug in mijn mond komen. "Spuug"? zal je nu zeggen. ^^"Waarom spuug in je mond?" Ik zal ^ ^ n e t je uitleggen. Weet je nog van die grote glazen pot met zure bommen, van die lekkere pekelzoute augurken?

Het was de avond van 19 april en het was bijna een week geleden dat tante Mally die zure bommen had gekocht bij meneer Turksma. We mochten er allemaal één uitzoeken.

Toen ging de pot dicht. De tafel werd afgeruimd. Iedereen hielp mee. Ik zat nog een beetje te denken over een toneelstukje dat ik zou gaan schrijven, toen keek ik naar de drie overgebleven augurken. Ik haalde vlug het deksel van de pot, stak mijn hand er in en voor ik het wist had ik een zure bom in mijn mond. Ik naar de WC, waar ik bleef zitten tot mijn mond leeg was. Toen ik terug kwam in de

kamer stond tante Mally daar. "Wie heeft een zure bom gepikt? Jij?" Ze keek me aan en ik voelde, dat ik helemaal bleek werd.

"Nee" zei ik.

"Wie dan?" Ze bleef me aankijken.

"Johnny" loog ik Ze haalde je uit de keuken en ze riep: "Naar bed, jij. Dieven horen in bed".

Jij probeerde iets terug te zeggen, maar je moeder luisterde niet. Toen ik naar bed ging sliep je al. Anders had ik tegen je gezegd dat ik het had gedaan. Ik heb het wel gefluisterd, in je oor, maar je zei niks terug.

De volgende morgen wilde ik het vertellen, van de augurken. Toen gingen we ineens onderduiken.

Daarom deze brief. Ik heb het gedaan, Johnny. Na de oorlog krijg jij de grootste pot zure bommen, die er bestaat. We gaan samen naar meneer Turksma op de Gedempte Gracht. In de tram en zonder een ster. Goed, Johnny?

Ik bid iedere avond voor alle mensen die in werkkampen zitten.

"God, spaar alstublieft de mensen in Vught, Westerbork en Polen. Spaar Riwkah, Herman, tante Leny, oom Leo, tante Mally, oom Maurits en Johnny. Soms zeg ik er "Sjema Jisraeel" achter. Dat is het eerste gebedje dat ik leerde van meneer de Vries. En dan val ik meestal wel in slaap. Mijn gebedje zal helpen. Dat weet ik zeker. Maar ja, je weet het eigenlijk niet. Misschien is God zo kwaad om de zure bom, dat hij niet wil luisteren naar mij.

Ik bid verder. Schrijven doe ik maar niet meer, het is te druk hier met al die mensen. Hartelijke groeten, ook voor tante Mally en oom Maurits van Ria van Willigen.

Haantje 96, Gorkum.

Uit de registers van het Nederlandsche Roode Kruis: van Voolen, Johnny.

Haarlem 9 nov. 1935 Auschwitz 3 sept. 1943.

Ida Vos

Oproep Wie heeft mijn ouders en/of grootouders gekend?

Mijn vader is Isidoor Vaz Dias geb. 4-8-'21 Mijn moeder is Betsy Molgo geb. 11-7-T6 Zoon van Abraham Vaz Dias en Esther Locher.

Dochter van Joseph Molgo en Eva Susan.

Zij hebben het laatst gewoond aan de Christiaan de Wethstraat 48 I. Mijn vader is omgekomen in Auschwitz en mijn moeder in Sobibor. Mijn vader had nog broers.

Van mijn moeder weet ik - afgezien van een achterneef - niets.

Mijn naam is Esther Vaz Dias (geb.

17-3-'42 aan de Christiaan de Wethstraat). Als baby was ik ondergedoken in de Zaanstreek. Belangrijke vraag in mijn leven: wie waren mijn ouders en andere familieleden?

Wie heeft hen gekend?

Graag nadere informatie.

Esther Vaz Diaz Langshof 185 1353 GV Almere-Haven tel: 036-531.62.36

Oproep Ik ben op zoek naar mensen die mijn ouders hebben gekend en misschien nog papieren of foto's in hun bezit hebben. Het betreft: Jacob de Leeuw (geb. 25/12/1893) en Esther de Vries (geb. 23/12/1897), die tot circa 1938 woonden op de Krocht in Haarlem en daarna op de Nieuwendijk in Amsterdam. Op beide adressen hadden ze ijswinkel. Gelieve telefonisch contact op te nemen met S. Muller-De Leeuw tel. 020-6905845

Het kindertransport uit Vught Jacques Furth, één van de oprichters van het Auschwitz Comité, stelde zijn herinneringen op schrift aan wat de geschiedenis is ingegaan als 'Het Kindertransport', die gruwelijke gebeurtenis die op 6 en 7 juni 1943 plaatsvond in het concentratiekamp Vught, het doorgangskamp voor joden in het bijzonder.

Op 6 en 7 juni 1943 werden 1200 joodse kinderen weggevoerd, meest vergezeld van één van de ouders, omdat de tweede in één van de commando's in het kamp moest blijven weiken. Het weiden in het totaal 3000 mensen die naar kamp Westerbork gevoerd en 8 juni doorgede porteerd werden, regelrecht naar het vernietigingskamp Sobibor (aan de Pools-Russische grens).

In ons Auschwitz-blad - dat moet rond 1966 zijn geweest- heb ik van dat transport veislag gedaan. Het was toen tevens een protest tegen de tweede keer dat de regering een poging deed Lages- één van de Drie van Breda, de drie Duitse oorlogsmisdadigers - vrij te laten. Die periode vond de enorme protestdemonstratie daaitegen plaats. Waai wij, het Nederlands Auschwitz Comité, vanzelfsprekend ook aan deel hebben genomen.

Vaak heb ik gepiobeeid dat nummer van ons blad in handen te kiijgen, maat het is me nooit gelukt. Dus geachte lezets, ik houd mij warm aanbevolen...

Bis auf weiteres Zelf maakte ik deel uit van het transport dat vanuit de Hollandsche Schouwburg in de nacht van 11 op 12 februari 1943 in Vught'm het concentratiekamp aankwam. Het waren vooral joodse diamantbewerkers met hun gezinsleden, van wie velen vrijwillig meegingen. Ons persoonsbewijs met een J en tekst : 'bis auf weiteres was tot dan toe de vergunning om in vrijheid te kunnen welken. Met de in beslagname van dit

persoonsbewijs was het weiteies geëindigd.

Omdat we het kamp weet, na een petiode van verhuizingen en andere voorbereidingen, voor ontvangst van nieuwe transporten gereed te maken hadden, liepen wij veidet weinig doende tond. Dat was de SS een doom in het oog. Aanvankelijk weid eivoot gezotgd dat de handen van de diamantbeweikets onbeschadigd bleven om eventueel in het kamp ons weik te kunnen blijven doen. Ik, die gelukkig alleen in het kamp gekomen was, maakte daai gebiuik van om me bij de treindienst aan te sluiten. Nu kon ik helpen, wanneet er nieuwe tianspotten kwamen, om mij hieivoor in te zetten. Als mijn vrouw Sophie en kind Dave, die de 11 de februari 2 jaar geworden was, onverhoopt daarbij zouden zijn, kon ik ze bijstaan en min of meer op hun gemak stellen.

Op een gegeven ogenblik moesten wij mannen een keus maken ons op te geven bij één der commando's . Ik had weinig zin voor de moffen te welken en ei bleef mij niet andeis over, hoewel met grote tegenzin, de oidedienst te kiezen, omdat daaivan ook de treindienst deel uit maakte.

Gelukkig hebben wij nooit belangrijke functies uitgevoeid, niet te vergelijken met de invloed die de OD (Ordedienst) in Westerbork uitoefende.

Wat ikzelf prachtig vond, was dat Saathof, de Scharführer (setgeant eerste klasse), die vooial in het joodse kamp de lakens uitdeelde, ons voot 'Scheiss-OD uitschold.

De kinderbarak A s OD'er was ik in de gelegenheid in de kindetbatak te komen. Daai wetkte Jenny, een hele goede vriendin van Fietje (Sophie) en mij. En een viiendin van Jenny, Selma. De beschrijving van de toestand die ik daai aantiof laat ik ovei aan prof. dr.

S. van Creveld, weetgegeven dooi dr.

J Presser in Ondergang, deel II 'Het Kamp Vught. Van Creveld kon enige malen o.a. die kinderbarak bezoeken.

Hier trof hij onbeschrijfelijke toestanden aan; voeding, verzorging, hygiëne, de leefomstandigheden in het algemeen van de kinderen en van de baby's in het bijzondei, lieten welhaast alles te wensen ovet.

De veitegaande onverschilligheid van de Duitse kampleiding werkte nog noodlottige! dan haar diefachtigheid.

Alles wat Amsterdam (de Joodse Raad) zond aan voedingsmiddelen en medicamenten weid dooi hen in beslag genomen. De smerigheid in de b a - ^ ^ takken taitte ondanks de toewijding^^ van enige flinke vrouwen, elke beschrijving.... zuigelingen kregen vaak helemaal geen melk, soms zuie.

Melkpoeder door de Joodse Raad gestuuid, kwam in de Kommandantur terecht. Uit een naoorlogs college van prof. Van Creveld: "Beseft u eens, wat het zeggen wil, wanneei doodzieke, uitgeteeide zuigelingen of oudere kinderen direct bij elkaai liggen op een mattas zonder lakens, zonder luier, bijna zonder andere kleding, omgeven door honderden vliegen, die zich bij voorkeur verzadigden aan de stinkende afscheiding uit neus en oren en aan de ont- _ lasting. Vandaat kwamen de vliegen^^ weer terecht bij de melk - indien aanwezig - en bij ander voedsel, waarmee de vicieuze cirkel gesloten was."

Ik kan, doot de enkele bezoeken, de hopeloze toestand die hij er zag, beamen. Als voorbeeld kan ik een summier voorvalletje noemen. Toen ik er op een vroeg uur in de ochtend binnen kwam hield Jenny mij een schoteltje met in een nipje suiker gedoopte kotstjes voot van vele dagen oude kuch (homp brood) die een notmaal, gezond iemand niet eten kan.

Eén van de sterfgevallen De toestand van de kinderen werd in korte tijd onhoudbaar Bijna dagelijks stierven één of twee van de klein-

tjes. Hoe zij afgevoerd werden (begraven of gecremeerd) weet ik niet.

Op een avond dat ik bij de kinderbarakken wacht liep kwam een oude Duits-joodse arts, wiens naam ik me niet meer kan herinneren, die de leiding had over de joodse ziekenbarakken, naar mij toe. Een jonge joodse vrouw, hevig snikkend, liep met hem mee. De dokter verzocht mij om de echtgenoot van de huilende vrouw te halen. Deze, zo jong en klein als zijn vrouw, werkte in de nachtdienst bij de excotex, een confectieatelier waar vele honderden vrouwen en mannen werkten. Ik moest daarvoor naar het uitgebreide industrieterrein. Met een briefje van ^de arts kwam ik moeilijk door het hek van het complex, want bij de poort daar zat in een speelgoedklein wachthuisje Piet, een oude kaalgeschoren grote dikke Kapo. Hij was in hoge graad bezeten van kampkolder. Een super antisemiet, die als een razende schold en vloekte.

Spoedig vond ik de bedoelde persoon, een kleine Poolse man. Hij begreep direct waarvoor ik kwam. Wanr hun kind was ook één van de heel ernstig zieken. Op een holletje liepen we terug naar de dokter en de jonge vrouw.

De man had geen uitleg nodig. Samen strengelden zij hun hoofden, nat van tranen, tegen elkaar. Omarmd en .naar elkaar overgebogen stonden zij 'hartbrekend te snikken. Een poortje vormend, een boog van verslagenheid.

Gesmokkelde waarschuwingen Natuurlijk werd het in onze barakken druk besproken. De ernstigste ziekten werden fluisterend genoemd.

Mijn conclusie uit deze dramatische toestand trekkend, besloot ik om te proberen Fietje te berichten, in Amsterdam.

Van de transporten van Amsterdam naar hier hoorden wij wat daar allemaal gebeurde. Persoonlijk ontving ik ook wel berichten en boodschappen, maar er uit gingen er maar heel weinig. Wel kwam Blut, de boodschapper van de Joodse Raad, weke-

lijks hier en stond dan uren aan de Kommandantur om orders en antwoord te ontvangen. Wij OD'ers spraken wel eens met hem, maar het bleef levensgevaarlijk hem met briefjes en dergelijke te bezwaren.

Ik hoopte dat de mensen in Amsterdam van wat er hier plaatsvond op de hoogte waren.

Het lukte. Drie keer heb ik een berichtje kunnen verzenden. Eenmaal tussen de dubbele plank die achter het vrachtwagentje van de Joodse Raad zat, één keer afgegeven bij de familie De Winter (van de Joodse Raad uit Den Bosch, die altijd hielpen bij de vertrekkende transporten op het perron van het stationnetje van Vught); en de derde keer een klein stukje bruin pakpapier, meegegeven aan ik weet niet meer wie. Ze zijn alle drie veilig terecht gekomen.

Ik moest er wel het adres van de broer van Fie, Harry, en diens vrouw Rie, op z e t t e n . Alles gevaarlijk tot en met.

Harry kwam dagelijks bij Fie om zakelijk te regelen en te werken, want wij hadden een werkplaatsje bij mij boven op zolder. Een andere vriendin van Fietje moest, met haar jongetje van gelijke leeftijd als Dave ongeveer - Lenie en Maxje - in die tijd vanuit Zuid naar Oost verhuizen en kwamen bij Fietje inwonen. Zo hadden de Duitsers de joden bij elkaar en makkelijk voor het grijpen. Zij verkeerden in dezelfde situatie als wij.

Lenies man, Heijman, zat ook in Vught. (diamantslijper en bontwerker) .

Ik moest met omzeilende en zo min mogelijk woorden mijn bedoelingen duidelijk maken. Over hoe het hen verging, over de smartelijke bespreking tussen Fie, Lenie, Harry en Rie, zal ik kort zijn. Ik had gevraagd Dave te laten onderduiken en Rie en Harry hebben daar een grote en succesvolle rol bij vervuld. Maxje en Dave hebben pleegouders gekregen (makkelijk gezegd) en beiden overleefden de oorlog. Lenie en Fietje stierven in Birkenau door honger, ontbering en ziekte. Heijman was met mij in dezelfde kampen, maar heeft de doden-

tocht van Auschwitzveiax Dachaumex overleefd.

Op transport Op een gegeven dag werden de leden van zijn 'Scheiss-OD' door Saathof opgetrommeld. Wij moesten vanuit een barak op het industrieterrein de daar opgeslagen kinderwagens ophalen. Enige malen moesten wij ermee naar de Kommandantur rijden. Hij voorop, en natuurlijk ontbraken zijn snauwen "los, los" (vooruit, opschieten) daarbij niet. Belachelijk droevig. In het voorbijgaan zag ik in het joodse vrouwenkamp jonge vrouwen, hun baby's in de armen torsend, ons door de draadversperring verbijsterd na kijken.

Uit Ondergang deel II blz 401: "Begin juni 1943 kwam het bevel, dat alle kinderen op transport moesten naar 'speciale kinderkampen in Holland', waar de moeders zelfs korte tijd heen konden, 'om zich van de goede verzorging hunner kinderen te overtuigen'. Dit beschouwde de joodse kampleiding natuurlijk als een leugen en deed het tegenvoorstel, voor deze kinderen op korte afstand van het hoofdkamp een bijzonder kamp te bouwen. Hiernaar scheen de kampcommandant Chmielewskioren te hebben. Professor Van Crefeld kreeg zelfs het verzoek, een schema op te maken voor hun huisvesting."

Maar op 6 juni kreeg hij van de voorzitter van de Joodse Raad de mededeling dat 'op hoog bevel' alle kinderen van 0 tot 16 jaar weg moesten.

De nacht van 5 op 6 juni Nog even onbekend met wat er zou gaan gebeuren in ons joodse kamp, kwamen Süsskind, de joodse kampleider, met Lehmann, de tweede man in onze barak, om een groepje OD'ers uit te zoeken. Er kwamen nog enige hen geschikt lijkende jonge mannen bij. Wij (ik was één van hen) gingen naar een naastgelegen barak. Er werden ons bloedrode armbanden, wel anderhalve decimeter breed, uitgereikt, waarmee wij de sinistere naam

bloed-OD opgebonden kregen. bepakt door de poort gaan. Uit één De barak was voor theatervan de kistjes met tomaten die de voorstellingen ingericht. Een bijJoodse Raad voor de op transport lokaal, tussen de coulissen en de ingestelde slachtoffers had verzorgd, strumenten van de orkestleden, had hij er één genomen en liet hem, diende voor ons nachtverblijf. Van met de sap langs z'n kin, terdege slapen kwam niets terecht. Süsskind smaken, (gestolen goed smaakt het besprak met ons de taak die wij de best, in dit geval, maar gedijt niet). volgende twee dagen moesten uitvoeIn de poort stond op dat moment ren, nadat hij ons de proclamatie met Hauptsturmjuhrer Etlinger te controstokkende en hortende stem had leren. Hij kreeg Hakkie in de gaten voorgelezen. Wij moesten de menen stoof op hem af. Z'n tanden sen die op transport zouden gaan beomtbloot als bij een bloedhond gaf geleiden, hun bagage helpen dragen hij onze vriend met al z'n kracht een en helpen hun gemoedstoestand, de angstgedachten die ons allemaal beroerden, zo veel mogelijk te verwerken.

Dr. Lehmann nam het van hem over beweerde dat het nog een gelukje mocht heten dat wij dat konden doen, want de SS'ers en de Kapo's zouden wel anders optreden.

Van ons vandaan moesten fJIf Ji Süsskind en Lehmann de £ 'ê wrede mare in alle barakken mm. brengen.

«Sas

Losse beelden Ik kan die twee dagen niet indelen, omdat wij steeds als O D in het kamp, op het per^ ron, of onderweg waren. Al,,. leen wat beelden zijn me bijgebleven. ':!

David van Geens, medeoprichter van ons Comité, kortelings overleden, vertelde ons het volgende; Hij begeleidde zijn vrouw en kind, een zuigeling, naar de appèlplaats, de verzamelplaats. Het had die dag ontzettend hard en lang geregend. Toen zij op de plaats kwamen, zette hij het reismandje met het kind erin even neer. De vlakte was een grote plas water. Het mandje dreef af.... Het enige dat David zich nog van het hele transport kon herinneren, bezwoer hij ons later: aan Eva, mijn tweede vrouw, en mij.

Hakkie Trijtelwzs een beresterke jongeman en nog diamantslijpers-leerling. Ook hij was OD'er. Ik zie hem, meehelpende bij het transport, zwaar

V

WKrWÈÊÊÈtÊÈÊ

*lfl

>*£

gezegd hebben. (Die instrumenten gaven de musici die in de kamporkesten speelden, een comfortabeler bestaan en hebben de meesten zelfs het leven gered.) De muzikant gaf zijn grote pakket, dat hij onmogelijk had kunnen wegstoppen, aan de SS'er. Ze moeten elkaar daarbij gedold hebben, want ze lachten erom.

De enige kwinkslag welke die droeve dagen geklonken heeft.

Eén van de groten onder ons moet ik zeker met verering noemen. In niet één andere beschrijving of verslag van het joodse kamp Vught komt Emanuel Boas voor. Ik zou een hele beschrijving van die V man kunnen geven. Onze krant biedt daar echter geen d plaats voor, dus beperk ik me.

Hij was als diamantfabrikant van aanzien, meegekomen met het transport van 11 februari, dat grotendeels uit diamantbewerkers bestond.

Als voorman van de kledingverzorging heeft hij waanzinnig hard gewerkt. Als grote, zware man heeft hij met zijn werken denk ik wel een 50 pond aan gewicht verloren. Ik weet niet meer of het met vrouw en kinderen was, maar met het kindertransport is hij uit het leven verdwenen. Met v hem of hen gingen v e l e n ^ i, . vrienden, diamantbewerkers,™ s

De proclamatie waarmee het Kindertransport werd aangekondigd stomp tegen z'n slaap, zodat Hakkie waggelend tegen een wand van de poort terecht kwam. Hij kon zich nog net op de been houden, en liep hoogbepakt en verder etend door.

Hakkie is omgekomen in Auschwitz.

Een man, met vrouw en kinderen bepakt en een instrument onder de arm, ik zag het van nabij, was op weg naar de autobussen, die buiten de poort de ongelukkigen opwachtten.

Zij werden daar, binnen het kamp nog, door één van de controlerende SS-officieren tegengehouden. "Instrumenten blijven hier", moet hij

en bekenden van mij mee.

Alle joden, ook de oude mensen uit de Medine, de Nederlandse provincie, die gehoor hadden gegeven aan de oproepen in diverse couranten op 22 april en naar het kamp waren gekomen met enorme bagage, moesten kort daarna mee met dat kindertransport. Door Emanuel Boas konden de stakkers hun bagage keurig verzorgd meenemen en met hun leven in Sobibor afleveren.

Pendeldienst In één van de bussen, die van buiten de poort naar het stationnetje van Vught pendelden, zaten Nederlandse politieagenten. Achterin een kleine

kofferruimte reden enige OD'ers, waar ik ook bij was, mee. Voorin bij de ingang zaten twee SS-posten met hun stenguns naar binnen gericht.

Onder het rijden draaide één van de agenten - kennelijk een commandant, commissaris of wat zij n rang ook was - zich naar mij om en vroeg: "Wel jongens, hoe maken jullie het?" Niet in acht nemend wat voor vlees ik in de kuip had en of die twee wachtposten voorin Nederlanders waren en mij verstaan konden, antwoordde ik meteen: "Nu, u ziet wel wat er hier met ons gebeurt. Alsjeblieft, maak het bekend!"

Hij draaide zich weer terug. Of hij het ooit verder vertelde weet ik niet.

Op het perron hielp ik met het naar de klaarstaande beestenwagens dragen van zieke kinderen. In één van de goederenwagens was een heel klein beetje stro uitgespreid. Wat mij daarvan nog tot de dag van vandaag helder bijblijft, is het dragen van een lang, op de graat mager jongetje van 3 of 4 jaar. Het voelde in mijn armen aan als een leeggelopen zaagselpop. Ik heb het zo zorgzaam voorzichtig gedragen, bang dat het in elkaar klappen kon, als een nat stuk karton dubbel zou vouwen en breken.

)Wat er in het kamp intussen plaatsvond. De 6de juni.

Door de mannen wier vrouwen en kinderen al ten dode opgeschreven waren, werd de joodse Schreibstube bestormd. Er waren er die probeerden vrij te worden gesteld van het transport . Maar er waren ook mannen die het tegenovergestelde deden, die smeekten om met vrouw en kinderen mee te mogen gaan. Eén man lukte het, hoorde ik. Dat was de OD'er Theo Belinfante, de conférencier van het cabaret. Het hele kamp zong zijn zelfgeschreven liedjes. Ook de SS'ers van de Kommandantur, van hoog tot laag, die veelal de eerste rij in het theater vulden, kenden hem.

Misschien was het die staat van

dienst die Theo dit privilege deelachtig deed worden.

De 7de juni Mijn verslag husselt veel door elkaar, maar is door mij van punt tot punt zelf daadwerkelijk meebeleefd. Ik werkte met mijn rode-band-makkers 's avonds op het perron. De trein met de lange rij lege beestenwagens (20 paarden of zoveel mensen als er maar ingestouwd konden worden) stond weer gereed. Het scheen mij dezelfde, die zijn terdoodveroordeelden de vorige dag in Westerbork had afgezet. Plotseling holde er een stel mannen het perron op, o.a. Friedlander en Woljf, leiders van de OD, die verdorie geen hand hadden uitgestoken om te helpen die dagen. Ook kwamen er nog andere min of meer prominentegevangenen.

Eén van hen vertelde dat het een verschrikkelijke dag binnen in het kamp was geweest. Er waren, net als in stad en op het land, razzia's gehouden.

O.a. had de kampkommandant inzage in de kartotheek genomen en hem geheel overhoop gehaald. Om die situatie te ontvluchten hadden zij zich uit de voeten gemaakt. Het was weer een af en aan gedraaf naar het schrijfburo geweest, evenals de vorige dag.

De opdracht werd uiteindelijk vervuld, het getal bij elkaar gekregen; 3000 joodse mensen, onder wie 1200 kinderen. De wagons werden weer overvol gepropt, alleen een Nederlandse agent aan de opening van de schuifdeuren had ruimte om te zitten of te staan. Of er verlichting of voor sanitair een tonnetje was, weet ik niet meer. Twijfelen doe ik er wel aan.

Ja, naar huis, het kamp. Er was ons toch niets anders overgebleven dan een tijdelijk onderkomen in het Durchgangslager concentratiekamp Vught. Na middernacht kwamen wij aan. We voeren langs de appèlplaats, waar zich de twee verstreken dagen het wreedaardige, meest afschuwelijke drama had afgespeeld. Hij lag er nu als uitgestorven bij. De uitgestrekte zandvlakte, als twee voetbalvelden wijd, geleek op een enorme plaat zink welke door de manenstralen blinkend werd gepolijst.

Een eindeloos slot aan een infernale geschiedenis.

Diverse verzetscomité's maken gewag van deze geschiedenis in hun laatst verschenen bladen. Eén daarvan, de Stichting Vriendenkring Nationaal MonumentVught, wil zich inspannen om dit transport van joodse kinderen, dat tot nu toe onderbelicht is gebleven, meer bekendheid te geven.

Zij vraagt om een gedenkteken of suggesties daaromtrent. Mijn suggestie zou zijn een beeld van die Poolse man en zijn vrouw, die elkaar omstrengelen als zij rouwen om de dood van hun kindje.

Jacques Furth

K!,.J

"y...

i^jCsS&Sftj-.

Saathoff, de Scharführer, stelde ons, helpers, op in rijen van 5. De prominenten schoven tussen ons in. Dat was een beangstigend idee, want ze hadden ons best bij het transport kunnen stoppen. Langzaam zette de trein zich in beweging. Wij, de helpers, werden naar huis teruggereden.

•iKiaeAft&

«art *J

«•BS's'sSjasSï*,.

Vught, 23 oktober 1984. Ter herdenking van het Kindertransport wordt op het stationnetje in Vught een plaquette onthuld (foto: Jacques Furth)

De plaatsing van het hers

e l d e Auschwitz M o n u m e n t

Roma in Tsjechië Aan de rand van het bos bij Hodonin u Kundtdtu staat een hoog oprijzend kruis met een gebroken wagenwiel en een gareel. Het monument herinnert aan honderden zigeuners die hier tijdens de Tweede Wereldoorlog om het leven kwamen. Waar nu een recreatieoord is voor vermoeide Tsjechen was het ' Durchgangslager voor zigeuners uit het Duitse protectoraat Mahren, die in afwachting van hun transport naar Auschwitz dwangarbeid verrichtten; tweehonderd kilometer verderop naar het westen werden bij het dorpje Lety hun volksgenoten uit het' Protektorat Böhmeri samengedreven in een 'Lager waar nu een varkensmesterij floreert.

Het monument, het eerste officiële gedenkteken in de Tsjechische Republiek voor haar in de oorlog vermoorde zigeuners, werd de voorbije zomer onthuld op een moment dat Roma, zoals de zigeuners van OostEuropa en de Balkan heten, zich massaal opmaakten de Tsjechische Republiek te ontvluchten. Aangespoord door een televisiereportage over het goede leven dat een Tsjechische Romafamilie in Canada had gevonden, meldden zich binnen enkele dagen honderden Roma als landverhuizers bij de Canadese ambassade in Praag. Toen de geschrokken Canadese autoriteiten belemmerende maatregelen namen verlegden de Roma hun reisdoel naar Engeland, verondersteld tussenstation.

Penibel bestaan Het water stond de Roma uit de Tsjechische Republiek tot aan de lippen - de afgelopen zomer soms letterlijk door de watersnoodramp in het noordoosten van het land, waar zeer velen van de naar schatting 300.000 Roma (3 percent van de totale Tsjechische bevolking) verblijven.

De vrijheid die de val van het communisme in 1990 de Tsjechen had gebracht, had niet voor hen gegol-

den. Integendeel. De deling van het oude Tsjechslowakije, drie jaar later, in een Isjechische en een Slovaakse staat had hun lot verergerd.

Het bestaan van de Roma is vanouds penibel, ook in de Tsjechische landstreken. Tijdens de Tsjechoslowaaksc Eerste Republiek (1918-1938) werden er wetten afgekondigd die de bewegingsvrijheid van de Roma aan banden legden, de politieregistratie was streng en betrof iedere zigeuner, de sedentaire evenzeer als de nomadische. Ten tijde van het ' Protektorat' hielp de efficiënte vooroorlogse zigeunerregistratie de Duitsers en hun Tsjechische handlangers bij de uitvoering van hun liquidatieplannen. Meer dan negentig percent van de 'Isjechische Roma kwam om in de vernietigingskampen, slechts 600 van hen keerden eruit terug. In de Duitse vazalstaat Sloivakije, waar de nazisympathieën van de'onafhankeüjke', regering- Tisso zich vooral manifesteerde in de actieve medewerking aan de deportatie van joden, waren de Roma betrekkelijk veilig. Ze waren in het overwegend agrarische Slowakije altijd welkome dagloners tijdens de oogst en gedurende de oorlog bleven ze buiten schot zolang ze zich maar verborgen hielden in de vatra, hun nederzettingen in de bergen en de bossen.

Gesteriliseerd Na de oorlog en na de uitwijzing van zo'n twee miljoen Sudetenduitsershaaldcn de Tsjechoslowaakse regering Slowaakse Roma naar de ontvolkte voormalige Sudetenduitse grensgebieden. De communistische machthebbers intensiveerden in de jaren vijftig en zestig deze gedwongen migratie naar de expanderende Tsjechische industrie- en mijnbouwgebieden. Aan hun nomadisch bestaan werd een eind gemaakt. De Roma werden samengedreven in woonwijken aan de rand van de steden, leegloop werd streng

gestraft. En per decreet van 1972 konden Romavrouwen worden gesteriliseerd teneinde de 'hoogst ongezonde' Romabevolking in toom te houden.

Fnuikend voor de Roma in de huidige 'Isjechische Republiek was de decentralisatiegedachte die tijdens de Praagse Lente van 1968 wortel schoot: in 1969 werd het land formeel een federatie. Naast een Tsjecho-slowaakse nationaliteit kreeg elke staatsburger een Tsjechische of Slowaakse. Zo werd een ieder die vóór 1953 op Tsjechisch (Slowaaks) grondgebied was^ geboren werd ookTsjech (Slowaak).

Dat betekende niets want voor alles was men Tsjechoslowaak. Tot 1 januari 1993, dus na de val van het communistisch bewind, toen de Tsjechische en Slowaakse Federale Republiek uiteen viel. Vanaf dat moment moest men aantonen, zo bepaalde de regering van de nieuwe Tsjechische Republiek, dat men, overeenkomstig de communistische wet van 1969, vóór 1953 op Tsjechisch grondgebied was geboren, om zich na 1 juli 1994 nog Tsjech te mogen noemen.

Vreemdeling in eigen land Het kwam er op neer dat iedereen die jonger was dan veertig jaar en uit Slowakije afkomstige ouders had vreemdeling was in het land waar hij of zij grondwettelijk zijn levenlang had gewoond. Dit betrof meer dan een derde van de Tsjechische Roma.

De bepaling had niets te maken met het ongedaan maken van het communistisch onrecht van de gedwongen migratie van Slowaakse Roma, zoals verdedigers van het beleid wilden doen geloven. Het had alles van doen met het streven van de nieuwe machthebbers - op cijfers en centen gefixeerde neo-liberale fundamentalisten bij wie, naar eigen zeggen, het woord sociaal, niet voorkomt in het

woordenboek - het minderheidsprobleem te lijf te gaan door de omvang van de betreffende bevolkingsgroep getalsmatig te decimeren. Aan de notie van de hun politiek machteloze president, dat 'het probleem van de zigeuners de lakmoesproef voor een fatsoenlijke samenleving is , (Vdclav Havel, eind 1993) hadden ze geen boodschap, zomin als aan de kritiek en protesten uit de Verenigde Naties, de Raad van Europa, het Amerikaanse Congres en tal van mensenrechtenorganisaties. De nieuwe wetten van het land voldeden immers formeel aan alle internationale bepalingen aangaande discriminatie en racisme.

^^Nieuw vijandsbeeld Weerklank vond het beleid in de Tsjechische samenleving. Opinieonderzoeken wezen uit dat 90 percent van de Tsjechen 'weieens vijandige gevoelens, heeft jegens de Roma, dat 60 percent 'harde wettelijke maatregelen' tegen de cerny (zwarten) wenst, dat 30 percent begrip heeft voor gewelddadige acties van skinheads tegen de cikdn (scheldwoord voor Roma).

"Men had een nieuw vijandsbeeld nodig," zegt Markus Pape, die onlangs een schokkende studie publiceerde over het Tsjechisch aandeel in de uitv l o e i i n g van de Roma tijdens de Tweede Wereldoorlog. "Tegen de Russen kon men zich niet meer keren, die waren weg. Tegen de Duirsers mocht men zich niet kanten van-

wege de nieuwe politieke en economische verhoudingen. Men richtte zich tegen de Roma."

Men ligt niet wakker van het het feit, dat 70 tot 80 percent van de Roma werkloos is. Men wijt dat aan de erfelijke werkschuwheid van de Roma, aan hun aangeboren parasitair gedrag, aan hun onverbeterlijke drankzucht en voorkeur voor misdadig gedrag. Deze genetische mythes rechtvaardigen volgens vele Tsjechische burgers, dat Roma worden uitgesloten van de arbeidsmarkt en geweerd uit cafĂŠs en restaurants. Ze voelen zich geschraagd in hun vooroordeel door het uitblijven van veroordelingen wegens discriminatie op grond van ras, hoewel de wetten daarvoor bestaan.

Men neemt voor kennisgeving aan dat een hoge ambtenaar van het ministerie van Onderwijs verkondigt dat 'Romakinderen minder intelligent zijn dan blanke kinderen'. Men vraagt zich niet af hoe het zou kunnen komen dat 'Romakinderen sociaal gehandicapt zijn'. Men aanvaardt dat 80 percent van de Romakinderen naar speciale scholen voor geestelijk gehandicapte kinderen gaan, in de volksmond 'zigeunerscholen'. Hoewel gesegregeerd onderwijs bij wet is verboden doet de regering het probleem af als onbeduidend. En met het geweld tegen Roma valt het volgens de brave burger ook wel mee afgaande op de statistieken van politie en justitie. Maar het ontgaat hem dat vele Roma al-

lang niet meer naar de politie of justitie lopen als ze zijn gemaltraiteerd, omdat ze elk geloof in een serieuze behandeling van hun aanklacht hebben verloren. Veroordelingen wegens racistisch geweld zijn zeldzaam. En de overheid ziet toe. Kritiek van buitenlandse regeringsinstanties wordt onbillijk genoemd, rapporten van de eigen officiĂŤle minderhedenraad met suggesties voor een ander beleid verdwijnen in ladenkasten, protesten van mensenrechtenorganisaties worden ongegrond verklaard. De regering zwijgt als de burgemeester van de Praagse deelgemeente -i-kov voorstelt alle Roma in zijn wijk te verhuizen naar de rand van de stad. Ze neemt geen maatregelen als de burgemeester van een deelgemeente van Ostrava 'haar' Roma aanbiedt de kosten voor een enkele reis Canada te betalen uit de gemeentekas als ze maar onmiddellijk vertrekken.

Bij de onthulling van het monument in Hodonin u Kundtdtu sprak Jana Horvdthovd, dochter van een van de weinige Tsjechische Roma die terugkeerde uit Auschwitz: "Niet op grond van de Tsjechische wetgeving genieten Roma de facto niet dezelfde rechten als andere leden van de samenleving, maar vanwege de brede maatschappelijke aversie tegen hen. Laat ons hopen dat onze nakomelingen na vele jaren niet nog eens gedenktekens zullen moeten plaatsen op halfvergeten graven van Roma."

Jos Schneider

Livera

De meest gesorteerde speciaalzaak in ondermode

Lingerie - Foundations, Bad- en Beenmode Borstprothesen: afd. mevr. Buijs Livera, Hoofddorpweg 20-22. Tel. 020-614 11 11 Mevr. Buijs, Hoofddorpweg 20-22. Tel 020-615 81 92

Centrum voor Informatie en Documentatie IsraĂŤl

2502 AP Den Haag, Postbus 11646, tel. 070-3 64 68 62

Wat te doen met de "Auschwitz-Lüge"?

Geschiedschrijving is een permanent debat. Nieuwe tijden en nieuwe generaties historici werpen nieuwe lichten op de grote gebeurtenissen in het verleden en kraken kritische noten over de wijze waarop vorige generaties historici met die gebeurtenissen zijn omgegaan.

Ook de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog leidt in toenemende mate tot heftige disputen tussen historici. Naarmate de tijd verstrijkt wordt steeds vaker de vraag opgeworpen of de generatie van Presser en De Jong wel voldoende afstandelijk met het vraagstuk is omgegaan.

Al in 1983 bond de huidige directeur van het RIOD, J.C.H. Blom, met zijn oratie 'In de ban van goed en fout! de kat de bel aan door de vraag op te werpen of een minder moralistisch getinte geschiedschrijving niet geboden was. De historica Nanda van der Zee kreeg een storm van kritiek van vakgenoten over zich uitgestort toen zij met haar boek ' Om erger te voorkomen de slaafse medewerking van de bestuurlijke elite aan de Jodenvervolging in Nederland aan de orde stelde.

sommige groeperingen, die men moeilijk tot de historici kan rekenen om de vernietigingskampen van het Derde Rijk te bagatelliseren of zelfs te ontkennen. Het is een perverse poging van dubieuze figuren, dikwijls oud-Nazi's, om het eigen verleden wit te wassen en de schuld van de 'opgeblazen' horror-stories over de Holocaust in de schoenen te schuiven van het "Internationale Jodendom'. En zo is de cirkel weer rond.

Het is dan ook niet verwonderlijk dat de Auschwitz-Lüge vandaag vooral uit de koker komt van nieuwe, racistische groeperingen die, door de misdaden van het Derde Rijk te bagatelliseren, zichzelf meer legitimiteit proberen te verschaffen. Zonder de ballast van het verleden is het immers minder moeilijk om bij een groter publiek meer gehoor te vinden voor hun verderfelijke ideeën.

Dat de Auschwitz-Lüge dlev krenkend is voor de slachtoffers en hun nabestaanden behoeft in dit bulletin geen betoog. Belangrijker is echter dat wij ons realiseren dat de Auschwitz-Lüge gezien kan worden als een van de ernstigste vormen van racisme en ook nadrukkelijk zo bedoeld is. De verbreiding van het verschijnsel is ook niet los te zien van een opkomend racisme in Europa en vormt als zodanig een ernstige bedreiging van onze hedendaagse rechtsstaat.

Het was dan ook een goede zaak dat op 8 december jl. de Anne Frankstichting, het CIDLen het Overlegor' gaan van Joden en Christenen in Nederland over dit fenomeen een symposium belegden dat geopend werd door de Minister van Justitie, mevrouw Sorgdrager. Minder gelukkig was ik met het feit dat mevrouw

Bagatelliseren en ontkennen Dat alles is kinderspel vergeleken met de Historikerstreitdie sinds jaar en dag woedt over de vraag of, in historisch perspectief gezien, de misdaden van het Derde Rijk niet verbleken bij die van het Stalinisme met zijn Goelag Archipel. In een, recentelijk in Frankrijk verschenen ' Livre Noir wordt het aantal slachtoffers van het communisme een veelvoud genoemd van die van het nationaal-socialisme. De vraag die de zogenaamde revisionisten vervolgens oproepen is of het tegen die achtergrond niet te begrijpen is dat Hitier c.s. daartegen een dam wilden opwerpen. En zo verloopt het "permanente debat" van kwaad tot erger.

Een verhaal apart temidden van deze pennenstrijd zijn de pogingen van

Ed van Thijn tijdens een studiedag over het revisionisme (foto: Carla van Thijn)

Racisme Het zou dan ook een grote fout zijn om dit verschijnsel te onderschatten.

De Auschwitz-Luge is aan de orde van de dag en wordt via moderne communicatietechnieken (Internet, CD-ROM's, pop- en rockmuziek, enz.) op grote schaal verspreid.

Sorgdrager, die weliswaar vierkant achter de strijd tegen de AuschwitzLüge zei te staan, geen mogelijkheden zag om deze strijd met juridische middelen te voeren. Voor een algemeen verbod zou geen aanleiding zijn.

Deze opvatting is om verschillende redenen eigenaardig, Allereerst om-

dat uit een recente uitspraak van de Hoge Raad blijkt dat de Holocaustontkenning in Nederland vanwege het beledigende karakter niet is toegestaan, In de tweede plaats omdat de Europese adviescommissie tegen racisme en vreemdelingenhaat (waarvan ik deel uitmaak) unaniem op een dergelijk algemeen verbod heeft aangedrongen. In de derde plaats omdat dit verbod inmiddels in diverse landen is ingevoerd, zoals Duitsland, België, Frankrijk en Oostenrijk. In de vierde plaats omdat de Europese Raad van Ministers recentelijk heeft besloten in een 'Action commune om de strafwetgeving inzake racismebestrijding te harmoniseren. ^Waarom moet Nederland het weer "beter" weten? Met welk recht?

Debat?

Minister Sorgdrager beriep zich op het grote goed van de vrijheid van meningsuiting. Maar die vrijheid is niet absoluut en wordt begrensd door

ieders verantwoordelijkheid voor de wet. Het is een uitgemaakte zaak dat het Verdrag inzake de uitbanning van alle vormen van Rassendiscriminatie ons verplicht elke aanzet tot rassenhaat te verbieden. Elke burger heeft het fundamentele recht om daarvan verschoond te blijven.

Een andere vraag die de Minister zich stelt is of een juridische aanpak wel effectief is. Is het niet beter om het debat aan te gaan? De vraag is wie het debat met deze redeloze, haatzaaiende groeperingen dan zouden moeten voeren? En waarover dat debat dan zou moeten gaan? Moeten de overlevenden, die al een levenslang debat hebben gevoerd, opnieuw de confrontatie zoeken en opnieuw de bewijzen aandragen dat de vernietigingskampen echt hebben bestaan?

Wat de Minister niet schijnt te begrijpen is dat het verbod op een ontkenning van de Holocaust een

rechtstatelijke verankering behoeft.

Opdat voorkomen wordt dat de slachtoffers van het dieptepunt in de Westerse beschaving de speelbal worden van het erosieproces van de geschiedenis. En alles weer opnieuw begint.

Ed. v a n Thijn

4

ƒ

J . *

•

In Munsterland, aan de weg tussen Munster en Meppen, werden wij getroffen door dit verkeersbord dat er alle schijn van heef dat Duitsland probeert af te rekenen met het verleden (foto: Eddy Neter)

ATHENAEUM #

& # #

Modehuis Blok stelt haar collectie damesen herenkleding met zorg samen uil het Internationale aanbod van toonaangevende merken. Daarbij ligt de nadruk niet alleen op stijlvolle maar ook op sportieve kleding.

#

AB S P U I

&

%

14-16

A M S T E R D A M

TEL: 020-6233933 FAX: 020-6384901

Tevens vind u in onze vestiging in Uithoorn een uitgebreide collectie kinderkleding.

G E D E M P T E

O U D E

G R A C H T

70

H A A R L E M

Dames-, heren- en kindermode Uithoorn Amstelplein 19 Tel 0297-561353 Vrijdag koopavond Dames- en herenmode Amsterdam-Buitenveldert Gelderlandplein 25 Tel 020-6462656 Donderdag koopavond

^

TEL: 023-5318755 FAX: 023-5322603 EMAIL: INTERNET:

I N F O @ A T H E N A E U M B O O K S . N L W W W . B O E K N E T . N L / A T H E N A E U

M

BOEKJïAdNLÜEL

Antisemitisme op de tribune Racisme en voetbal; we zijn er al bijna aan gewend geraakt om die twee zaken in één adem te noemen. Het afgelopen jaar was het weer regelmatig raak. Is het maken van oerwoudgeluiden als er zwarte spelers aan de bal zijn iets van de laatste jaren, antisemitisme op de tribune komt al veel langer voor. Dat blijkt uit een artikel dat Henk van Dorp en Frits Barend al in 1982 schreven in Vrij Nederland naar aanleiding van de 'topper' Feyenoord-Ajax op 4 december, nu dus ruim 15 jaar geleden.

Toen "Feyenoord-Ajax van afgelopen zondag was een spannende, aantrekkelijke voetbalwedstrijd. Het stadion was al weken uitverkocht en de politie hoefde op een totaal van 60.000 toeschouwers 'maar' twaalf arrestaties te verrichten. Het publiek had het veilige gevoel dat de politie niet lijdzaam zou toezien bij pogingen tot ordeverstoringen. Potentiële relschoppers wisten dat ze gearresteerd konden worden. Eigenlijk gebeurde er niets noemenswaardigs, concludeerden 'Langs de Lijn zondagmiddag op Hilversum 1, Studio Sport zondagavond en de maandagkranten.

Publiek en politie waren de grote winnaars van het voetbalfeest.

Na de wedstrijd treffen we onze familie en vrienden die de wedstrijd hadden gezien in vakj, ausgerechnet vak J. Op de voorste rij van hun vak zat een groep Feyenoord-aanhangers die een wit shirt met een zwart hakenkruis droegen. Ongestoord zongen ze de hele middag "de dood aan alle joden, Ajax-joden vuile joden."

En naast hen zongen de hele middag Ajax-aanhangers van de zogenaamde F-side "Wij zijn joden, wij maken een joden-goal".

Zeli hadden we zoals gewoonlijk op de perstribune gezeten. Gescheiden door een groot hek zaten naast ons, op de eretribune, twee keurige twin-

tigers, kennelijk supporters van Feyenoord. Ongestoord scandeerden ze voortdurend hun yel "Ajax-joden, vuile joden." Niemand stoorde zich aan de kreten.

Het noemen van de namen van de Ajax-spelers werd in het hele stadion met originele varianten begeleid als " CruijjJ-holocaust, Olsen-Auschwitz, aan het gas ermee".

In de tweede helft kondigde de speaker aan dat de speciale Ajax-trein een kwartier na afloop zal vertrekken.

Op vak J hopen ze luidkeels richting Israël, naast ons op de perstribune hopen de twee twintigjarigen richting Auschwitz. Het was inderdaad een geslaagde voetbalmiddag."

Tegenwoordig Het was voor zover ik heb kunnen nagaan de laatste Ajax-Fyenoord van mijn broer. Hij was een ooit een ongelooflijk fanatieke supporter van rood en wit. Als kinderen bezochten we alle wedstrijden. We waren meesters in het binnenglippen. AjaxFeyenoord, DWS-Ajax, Ajax-GVAV, Ado-Ajax, Ajax-Sparta, geen speler had een geheim voor ons. Sport en Sportwereld was onze bijbel, okee thora. Dat was. Is verleden tijd.

In 1997 krijg ik mijn broer alleen nog mee naar Heerenveen. Broer heeft geen zin meer om voortdurend te moeten horen dat 'we super-joden' zijn, dat 'alle joden aan het gas moeten'. Hij heeft gelijk. Hij heeft ook geen zin in de discussie of al dat gejodel wel of niet antisemitisch is, of die 'kinderen beseffen wat ze zingen.'

Metamorfose Onlangs was ik bij FeyenoordJuventus, een prachtige wedstrijd van de kant van Feyenoord. Toen het goed ging, zongen de supporters 'geen woorden maar daden'. Gelukkig, dacht ik, speelt Feyenoord goed.

Want als het slecht gaat of de scheids-

rechter de tegenstander een penalty geeft, is hij voor duizenden kelen al gauw 'een vriend van de joden'.

Bij PSV zit je op de linker uithoek van de perstribune naast bijna gepensionneerde rayonchefs van Philips. Schat ik. Gewone mensen dus, Goldhagentypes zal ik maar zeggen. Het soort mensen dat al gauw vindt dat spelers als Davids niet weten hoe het hoort. Een jaar of vier geleden bij PSV-Ajax zat ik naast ze.

De scheidsrechter floot tegen PSV, nam een beslissing voor Ajax. En ja hoor, vier keurige heren, regenjas, grijs kostuum en nette das, stonden^ op en ondergingen een metamorfose™ waaraan ze in het gelijknamige programma uren werken. Ik herkende de keurige heren niet meer. Uit volle borst scandeerden ze vol overtuiging mee met grote delen van het stadion: "Vuile vriend van de joden, vriend van de joden, vriend van de joden".

Ze zitten er nog elke week en zingen het nog bij elke PSV-Ajax.

Ik memoreer deze heuglijke gebeurtenis maar even om aan te geven dat het stigmatiseren van joden in het voetbal, het associëren van alles wat slecht is met de joden, niet is voorbehouden aan Feyenoord. En ook niet aan zich misdragende hooligans, zoals de hoge heren ons willen doen^ geloven. Het is ook niet altijd en overal zo, maar elke keer lijkt me een keer te veel.

Obsessie?

Ik deel de opinie van mijn broer. Ik weet ook niet of de spreekkoren racistisch zijn bedoeld of diepere achtergronden hebben.

Kan me ook niet schelen. Ik wil ze gewoon niet horen. Het vergalt het bezoek aan een voetbalwedstrijd. Als het elftal van mijn dochter, SC Buitenveldert, een uitwedstrijd speelt in de eredivisie, is het met name in Zuid-Holland ook al raak. Vrouwen en supporters van SC Buitenveldert

zijn even makkelijk kanker-joden.

De jonge goyim van AFC hebben vaak dezelfde ervaringen.

Maar waar zeur ik over, hoor ik vaak.

Het is geen racisme. Het is mijn obsessie, lees ik wel eens van mijn vrienden van de pers. Hoe durf ik te denken dat we met racisme hebben te maken. Racisme? Bestaat niet.

Heeft toch ook nooit bestaan. Het betreft slechts een paar honderd, misschien slechts enige tientallen zich supporters noemende hooligans.

Ja, aan m'n hoela, zo heb ik aan de hand van bovengeschreven voorbeelden aangetoond. En dan in 1997, vijftien jaar na 1982, een wedstrijd onderbreken omdat supporters V^'Hoerenveen' roepen of een wedstrijd staken als de scheidsrechter met

'Hoerenjong' wordt aangesproken.

Ja, dat zijn wel heel erg kwetsende spreekkoren als je ze afzet tegen wat er allemaal over joden wordt geroepen.

Soms ben ik bevoordeeld. Als variant op Engelse kreten als ''Stand up ifyou hate Man United of'Stand up ifyou hate MerseysidĂŠ kennen ze in Rotterdam, Breda en Eindhoven 'Wie niet springt die is een jood' of 'Wie niet staat die is een jood'. U begrijpt het al, hele vakken staan op. Op zulke momenten mag ik dus met goed fatsoen blijven zitten.

Is humor. Ha, ha.

Nog even terug naar die wedstrijd PSV-Ajax. Die avond zat ook toenmalig premier Ruud Luhbers op de tribune. Zoals bij al die wedstrijden

waar de scheidsrechter 'een vriend van de joden was' of de 'joden aan het gas moesten' hoge heren toeschouwer waren. Toen die supporters bij PSVAjax hun lied zongen, vroeg ik aan mijn collega Henk van Dorp: "Henk, zijn jij en ik nou de enigen die dit horen en ons hieraan ergeren?"

Het was een retorische vraag. Dat is wat me nog het meest heeft geĂŤrgerd in de afgelopen meer dan vijftien jaren, dat bijna niemand het heeft gehoord. Ik heb wel eens de indruk dat alleen 'wij joden' de spreekkoren horen. Vandaar ook die eeuwige dooddoener om me heen in voetballand: maak je niet zo druk.

Frits Barend

Foto IPO

Blauwdruk v a n een v e r d o e m d e plek "Deze aarde is oeroude Germaanse etnische en culturele bodem. Zowel door erfenis als door overwinning hebben we deze tot ons eigendom gemaakt". Zo juicht een kleine SSondergeschikte vai Heinrich Himmler na de inval van 1939 de annexatie van West-Polen toe. Het laatste treurige bedrijf van zeven eeuwen geschiedenis kan beginnen.

Een heel g e w o o n stadje Een andere belangrijke pijler is de gedocumenteerde vaststelling dat Auschwitz (met Birkenau) geen vooropgezet vernietigingskamp was. De omstandigheden brengen de nazi's en met name Himmler er toe hun plannen steeds weer bij te stellen. Van Utopia, waarvan elders geworven

Tanneberg (Oost-Pruisen), waar Hindenburg twee Russische invasielegers verslaat. De zege maakt zo veel vreugde los, omdat daarmee de nederlaag van de Germaanse voorvaderen op dezelfde plek is gewroken.

De drang tot expansie krijgt na de als vernederend ervaren voorwaarden van Versailles (het later door nationaal-socialististen aangewakkerde 'dolkstoot'-gevoel) een heel ander karakter dan in de Middeleeuwen.

"Hier werd het ergste 19de eeuwse imperialisme gecombineerd met zorg om de strategische kwetsbaarheid van Duitsland". ( Lees: 'het rode gevaar')^^ Parasieten

De schrijvers Debóra Dwork en Robert Jan van Pelt.

'Auschwitz van 1270 tot heden heet het onlangs in de Nederlandse vertaling verschenen boek van Robert Jan van Pelt en Debórah Dwork. Geen plek ter wereld is zo verbonden met massavernietiging, rassenhaat en ontmenselijking als de vervloekte streek in Opper-Silezië: waar spoorlijnen elkaar kruisen en rivieren (Weichsel, Sola, Przemsd) samenvloeien.

Deze geografische bijzonderheden waren mede beslissend voor de keuze van Hitier, Himmler en handlangers om daar de 'noodzakelijkheden' van hun Ostpolitik te volbrengen. Het voorbeeldige en goed geschreven boek, in de Verenigde Staten onderscheiden met de 'National Jewish Book Award, vertelt voor een belangrijk deel de geschiedenis van ruimtelijke ordening op dit scharnierpunt van Duitse en Poolse aanspraken.

Volksduitsers als Teutoonse boeren het glooiende landschap tot Germaanse heils provincie moeten omploegen, tot de Anus Mundi, waar ruim één miljoen joden van ontbering sterven als ze al niet eerder in de gaskamers zijn omgekomen.

Vóór de inval in Polen is Auschwitz een heel gewoon stadje met 10.000 zielen. In 1270 is het gesticht door de Duitsers. Interessant is de beschrijving van de gebeurtenissen in de volgende eeuwen, waarbij de latere "necropool van nacht en nevel" wisselend onder bestuur komt van het heilige Roomse Rijk en Polen.

In die eeuwen is de belangstelling van de Duitsers voor het oosten gering.

Pas tijdens de Eerste Wereldoorlog richten de Duitsers hun blik volgens Van Pelt en Dwork definitief oostwaarts; het gevolg van de slag bij

De behoefte aan Lebensraum, gemengd met theorieën over raszuiverheid, laat eind jaren dertig geen plaats meer voor Polen en joden. In de voorgaande eeuw zijn als gevolg van de pogroms in Rusland miljoenen joden naar het westen gevlucht.

De meesten vestigen zich in de Poolse steden en dorpen, waar ze onder erbarmelijke omstandigheden wonen.

Als 'voorafschaduwing' van wat hun later te wachten staat in Auschwitz krijgen joodse emigranten vanaf 1882 aan de Russisch-Duitse grens te maken met ontluizingsprocedures. E e n ^ ^ 12-jarig meisje schrijft daarover "Dat was (...) een tafereel van verbijsterende verwarring, ouders die hun kinderen kwijtraakten, kleintjes die begonnen te huilen (...) Onze spullen werden afgepakt, onze vrienden van ons gescheiden; een man kwam ons inspecteren, alsof hij onze waarde wilde schatten; vreemd uitziende mensen dreven ons voort als stomme dieren, hulpeloos en zonder verzet (...) Wijzelf werden een kleine ruimte binnengedreven waar een grote ketel stond te koken op een kacheltje; onze kleren werden uitgetrokken, onze lichamen werden ingewreven met een glibberig spul dat allerlei akeligs kon zijn; een douche

met warm water die onverwacht wordt aangezet (...) We moeten onze kleren uitzoeken, terwijl de stoom ons verblindt; we krijgen geen lucht, we hoesten, smeken de vrouwen ons meer tijd te geven; zij houden vol: "Schnell, schnell!' - anders missen we de trein! - O, dus ze gaan ons niet vermoorden! Ze maken ons alleen gereed voor onze verdere reis, door ons te zuiveren van elke verdenking van gevaarlijke ziekte. God zij gedankt!"

57 Jaar later worden de joden zelf als parasieten gezien. Hoewel anrisemiet in hart en nieren heeft Himmler in 1939 nog grootse plannen met de geannexeerde gebieden in Polen, aldus de auteurs van het bekroonde boek. Ook met Auschwitz. De functie van het stadje als grensplaats is verdwenen. Opper-Silezië maakt, evenals Wartheland, Danzig en WestPruisen deel uit van het 'Reich'.

De markt van Oswiecim, omstreeks 1910.

Toen was Auschwitz nog een gewoon stadje.

Volksverhuizing Dat gebied moet een 'buffer' worden tegen de niet-arische volkeren in het Oosten. Een nieuw thuisland bijvoorbeeld voor de Volksduitsers, die de Baltische staten zijn ontvlucht, nadat Stalindeze landen als uitvloeisel van het Ribbentrop-Molotov Pact heeft ingelijfd bij zijn Sowjet-Unie.

De grote volksverhuizing onder leiding van Himmler komt op gang. De Reichsführer SS droomt van een "paradijs van bloed en bodem" en hij heeft zich daartoe door Hitier laten benoemen tot 'Reichskommissar für die Festigung deutschen Volkstum'.

Hitiers trouwste dienaar wordt echter steeds ingehaald door de politieke en militaire ontwikkelingen. Aanvankelijk moet Auschwitz worden 'opgewaardeerd' tot centrum van Duitse arbeiders. Daartoe dienen de joodse bewoners (ongeveer de helft van de stadsbevolking) te verdwijnen, net als de joden en Polen uit de rest van het geannexeerde gebied.

Tijdens zijn onderzoek voor het boek is Van Pelt, die na zijn studie in Leiden hoogleraar cultuurgeschiedenis in Canada werd, in de archieven van Oswiecim (Auschwitz) en Moskou gestoten op honderden bouwtekeningen van het concentratiekamp.

Bij hun vlucht voor de Russen in januari '45 vergaten de Duitsers dit materiaal te vernietigen.

Aan de hand van deze tekeningen tonen Van Pelt en Dwork stapsgewijs aan hoe de plannen voor het gebied en het kamp steeds zijn bijgesteld. Het tweetal spreekt van "Blauwdrukken van volkerenmoord". Aanvankelijk worden de stenen barakken van een Poolse kazerne gebruikt als kamp voor 'weerspanninge Polen'. Als de industrie belangstelling toont voor de steenen granietgroeven in de buurt, wordt in het kamp een 'arbeidsbureau' voor slaven arbeid gevestigd.

Paradox Uitbreiding van het hoofdkamp.

Himmler droomt intussen van een groot agrarisch proefstation en I.G. Farben van een fabriek voor synthe-

tische rubber (Buna). Dit laatste bedrijf komt van de grond, maar de Russische dwangarbeiders - die deze fabriek moeten bevolken na de inval in de Sovjet-Unie - blijven weg. De joden, voor zover ze door de nazi's goed genoeg worden geacht om zich dood te werken, nemen hun plaats in. De auteurs zien daarin een paradox: in het Utopia van de nazi's was geen plaats voor de joden, maar ze konden het niet bouwen zonder de joden.

De door Gestapo-chef Heydrich geëntameerde Wannsee-conferentie op 20 januari 1942, was volgens van Pelt en Dwork in eerste instantie ook niet alleen bedoeld als bijeenkomst waar het doodvonnis werd uitgesproken over het Europese jodendom. De top moest ook de concurrentie tussen de SS en de ronselaars van Alfred Rosenberg, de 'protector-generaal van het Duitse Rijk in de Bezette Gebieden', in hun jacht op slavenarbeiders beteugelen.

Heydrich verovert op de conferentie in Wannsee binnen anderhalfuur het primaat over dit 'arbeidspotentieel'.

Huiveringwekkende ciifers Als in 1943 in Birkenau de nieuwgebouwde, grote crematoria in gebruik worden genomen, is volgens de schrijvers de massavernietiging al over haar hoogtepunt heen: "De moord op de joden was in 1941 begonnen, en in dat jaar hebben de Duitsers ongeveer 1,1 miljoen joden vermoord. In 1942 doodden ze nogmaals 2,7 miljoen joden, van wie er ongeveer 200.000 in Auschwitz zijn omgekomen. In het jaar waarin de crematoria in Auschwitz gingen werken, daalde het aantal slachtoffers tot 500.000, van wie de helft in Auschwitz is gedood (...) Eind 1943 sloten de Duitsers de vernietigingskampen die speciaal voor

de joden waren gebouwd: Kulmhof (150.000 joden), Sobibor (200.000), Belzec (550.000) en Treblinka (750.000)". Auschwitz-Birkenau, waar uiteindelijk ruim één miljoen joden werden vermoord, diende aldus Van Pelt en Dwork om het restant van de Europese joden (o.a. Hongaren en Nederlanders) om het leven te brengen.

Met deze huiveringwekkende cijfers cn data ondergraven de auteurs echter hun stelling dat de nazi's pas in de tweede helft van de oorlog, toen de kansen op de eindoverwinning waren verkeken, tot de algehele vernietiging van de joden besloten. Himmler had de joden even nodig, althans zij die konden werken. Maar hun uiteindelijk lot moet hem als rabiaat antisemiet en als trouwe helper van Hitier al in een vroeg stadium duidelijk voor ogen hebben gestaan. Of, zoals Van Pelt en Dwork concluderen: "Van alle ambities kon Himmler er maar één waarmaken".

Niettemin schetsen zij een indringend beeld van Himmlers ondergeschikten onder leiding van bouwkundige Fritz Ertlzh toegewijde ambtenaren, architecten en technici die hun uiterste best doen de moordmachines te perfectioneren - met voorverwarmde gaskamers en verbeterde ventilatiesystemen die de uitgestrooide ZykIon-5-kristallen nog sneller hun dodende werk laten doen.

Het verhaal van Auschwitz is ook dat van IG Farben dat geen enkel oog heeft voor het leed dat hun slavenarbeiders werd aangedaan. En dat van A/?G-ingenieur Tomitschekmet zïjn in dank aanvaarde adviezen hoe je zo veel mogelijk lijken in zo kort mogelijke tijd in de ovens kon verbranden. Enzovoorts. Geen tegenslag, en dat waren er vele, kan hen ontmoedigen.

Epiloog Vele maanden hebben Van Pelt en zijn Amerikaanse collega Dwork de afgelopen jaren op de terreinen van Auschwitz rondgedwaald. Iets is hen daar gaan storen. In de epiloog van hun boek klagen ze over het huidige " .Oliegehalte" van het Stammlager, waar de parkeerplaats sinds de val van de Muur vol staat met bussen en luxeauto's - "Mercedessen, Audi's en BMW's - uit de voormalige Bondsrepubliek. Wat is daar eigenlijk op tegen? Erger zou zijn als de Duitsers niet kwamen. Auschwitz ligt tegenwoordig in Polen, maar het blijft een zwarte bladzijde in de Duitse geschiedenis.

Theo Gerritse

Auschwitz KOBERT JAN VAN

PEI.T

OEBÓRAH DWORK

BOOM

RobertJan van Pelten Debórah Dwork: Auschwitz van 1270 tot heden. Uitgegeven bij Boom Amsterdam. 456pagina's. f79,50 (Dit artikel verscheen eerder in het AD)

Je was er niet bij m a a r het zit toch in je Dc naoorlogse generatie heeft het niet altijd makkelijk. Je hebt de oorlog niet meegemaakt maar je hebt er toch een probleem mee: zo zou je de tweede generatie kunnen omschrijven. "Hoewel na de oorlog geboren, ben ik toch een overlevende" zegt de hoofdpersoon in de roman 'Dejoodse begrafenis.

Wat is erger als je van na de oorlog bent: twee niet-joodse ouders of twee joodse ouders? Lothar Schone geeft het antwoord: één niet-joodse ouder en één joodse ouder. En wat is helemaal onverteerbaar: als je ouders )uitsers zijn.

De hoofdpersoon in Schönes boek heeft een christelijke vader en een joodse moeder. De ouders ontmoeten elkaar ver voor de oorlog en trouwen in 1929. Vanaf 1933 wordt de druk om te scheiden van de omgeving én de autoriteiten steeds groter . De vader en de moeder, "papa en mama", laten zich niet uit elkaar halen, hoewel dat voor iedereen "het prettigst" zou zijn geweest. De 'ikfiguur weet ook hoe het hem zou zijn vergaan: hij was er dan niet geweest want 'mama' was dan net als haar zusjes en broers in Auschwitz vernaoord.

Verschillende thema's In het boek lopen allerlei verhaal-

lijnen door elkaar, waarvan de een nog ingewikkelder lijkt dan de ander. Dat wil zeggen: de verhalen zijn simpel maar de problemen zijn buitengewoon complex. Zo is een rode draad in het boek dat de zoon zijn overleden joodse moeder een joodse begrafenis wil geven bij de begraafplaats en in het graf van zijn christelijke vader. Het laat zich raden wie de meeste moeite hiermee heeft: de rabbijn of de dominee.

Daarnaast gaat het boek over de gedachten van de hoofdpersoon over oude en nieuw ontdekte nazi's. En natuurlijk over Auschwitz, waar de ik-persoon wél (op bezoek!) en zijn moeder nooit geweest is. Over de macht en onmacht van de orthodoxie. Over zijn zoektocht naar de plaatsen waar zijn ouders gewoond, geleefd en geleden hebben. Zijn moeder lijdt jarenlang aan depressies en verblijft regelmatig in inrichtingen, maar de liefde van de zoon voor beide ouders is ontroerend. De joodse begrafenis gaat voornamelijk over de woede om het dilemma van de eigen identiteit. "Misschien ben ik een jood, misschien ook een christen," vraagt de hoofdpersoon zich af, die zich absoluut niet wil afzetten tegen zijn moedige vader. Zijn vader was een held, die zich nimmer van zijn vrouw liet scheiden en haar daarmee het leven redde. Maar zijn

Israëlische neef zegt wrang: " Of je jood bent, bepaal je niet zelf. Er zijn twee mensen die beslist hebben en beslissen wie een jood is. De ene was Hitier, de andere is de opperrabbijn van Jeruzalem."

Essentie Zoals Nederlanders bijgedachten kunnen hebben bij oude of jonge luidruchtige Oosterburen, zo laat Schone zijn hoofdpersoon voortdurend leven met associaties bij zijn eigen landgenoten. Het is verrassend en tragisch te ontdekken hoe die gevoeligheid letterlijk geen grenzen kent. Het boek schetst aangrijpend maar soms zeer luchtig en met veel humor en sarcasme al die dilemma's die de naoorlogse generatie kent, ook en vooral als men niet religieus is of één (niet-)joodse ouder heeft.

Het is een meesterlijk boekje dat in minder dan 150 pagina's laat zien hoe de ontdekking van je identiteit de essentie van het leven is.

Theo v a n Praag Lothar Schone: De joodse begrafenis, uitgeverij Wereldbibliotheek, Amsterdam: 1997, 149 pagina's. ISBN 90 284 1786 9prijs: f 29,90.

D E SLAGER M E T ' N K O K S M U T S

• BEF I HOVENSt RAAT 49 6713098 • MAASS I RAAT 53 • 6641010 • BUITENVELDERTSELAAN 40 6423970 » • BUITENVFLDER tSELAAN 166 6420973 • OLYMPIAPLLIN 154 6731690 • BINNENHOF 54, AMSTELVEEN • 6455622 • • PARTY SERVICE 6369075 •

La Benevolencija nog steeds nodig in Sarajevo Ze waren met z'n tweeën veertien dagen in Amsterdam, Srdan en Lida Gornjakovtc. Hij is 35 jaar, afgestudeerd arts en hij werkt voor La Benevolencija, de oorspronkelijk joodse liefdadigheidsorganisatie in Sarajevo, die tijdens de oorlog onvoorstelbaar veel medicijnen en voedsel gratis kon uitdelen aan behoeftigen uit de hele bevolking. Zij is jonger dan hij en hoofdverpleegster in het ziekenhuis van Sarajevo. Ze zijn, kort geleden, na het Dayton-zccoord dat een einde aan de oorlog in Bosnië maakte, getrouwd. Zij is zwanger.

Haar kindje zal hopelijk begin 1998 worden geboren. Nu waren ze in Amsterdam om in het AMC te bestuderen hoe er hier endoscopisch wordt gewerkt. Endoscopie is de kunst om zonder te hoeven opereren in een menselijk lichaam te kunnen kijken.

Nationalistische oprispingen Ook hen heelt de oorlog in Bosnië en het beleg van Sarajevo volkomen overvallen. Ze leefden tevreden in Joegoslavië. Srdan voelde zich eigenlijk meer Europeaan of wereldburger dan Joegoslaaf maar hij vond het Joegoslavische socialisme nog niet zo'n slecht systeem en Sarajevo was een heerlijke stad voor jonge mensen om te wonen. In de oude stad, op de Corso, kwam je al je vrienden tegen, de stad was een centrum voor allerlei vormen van RockmxxncV en hij had als student vrienden in heel Joegoslavië. Als je zin had om in Dubrovnik of Split, aan de kust, koffie te gaan drinken, dan belde je een van je vrienden en je reed er in een paar uur heen.

Natuurlijk hoorde hij wel eens van nationalistische oprispingen in Kroatië en ook in Bosnië zelf, maar Maarschalk Tito wist dat er allemaal onder te houden.

Natuurlijk demonstreerde hij, en al

zijn vrienden, voor de vrede en tegen de opsplitsing van het land. Maar de oorlog was al maanden aan de gang zonder dat hij zich werkelijk realiseerde dat het echt was. Alle ramen van zijn appartement waren kapot.

Twee granaten hadden in het flatgebouw waar hij woonde ingeslagen, maar nog realiseerde hij het zich niet.

Voor iedereen Een -joodse - vriend van hem vertelde in het begin van de oorlog dat hij voor La Benevolencija ging werken. Waarom ga je niet met me mee?

Deze organisatie werkte tijdens de Bosnische oorlog niet alleen voor de - nog maar enige honderden - in Sarajevo wonende joden, maar voor iedereen die behoefte had aan medicijnen en voedsel. Raar genoeg konden juist de joden in de oorlog in Bosnië gemakkelijker reizen en zaken vervoeren dan anderen. De joden werden door niemand gewantrouwd, omdat ze in tegenstelling tot de andere bevolkingsgroepen geen territoriale aanspraken hebben.

Van het geld dat in het buitenland ook in Nederland - werd ingezameld werden medicijnen en voedselproducten gekocht die gratis werden uitgedeeld. Op een gegeven ogenblik was meer dan 40% van alle medicijnen in Sarajevo afkomstig van La Benevolencija.

Leerzaam Srdan werkte eerst voor deze humanitaire organisatie aan de computers, pas later als arts. Ook nu is hij nog, ook al is hij zelf geen jood, in dienst van De Joodse Gemeente van Bosnië en Herzegovina. Hij is er heel tevreden, want in de oorlog was het maar al te belangrijk om medische hulp te kunnen geven (en zegt hij cynisch ook nog heel leerzaam, in vredestijd maak je zulke heftige gevallen maar zelden mee). Er is een hele generatie

artsen verdwenen, gedood of naar het buitenland vertrokken. Het zal heel moeilijk zijn de medische voorzieni ng op een goed peil te houden. Vandaar ook dat hij zich in het buitenland wil bekwamen in moderne endoscopische technieken.

In het buitenland denken we vaak, dat het nu vrede is in Bosnië en dat er nu ook wel meer dan voldoende hulp zal worden geboden. Niets is minder waar. De huizen worden wel hersteld, maar hoe krijg je de mensen terug die zijn verdwenen? Aan het begin van de winter was er n o ^ ^ altijd geen gas, en maar enkele uren per dag water en electriciteit. Alleen de olievoorziening is goed. Degenen die oliestook als verwarming hebben, hebben geluk. Op de markt is wel veel fruit en groente te krijgen, maar voor prijzen die gezien de inkomens veel te hoog zijn. En de industriële productie moet nog helemaal op gang komen. Er wordt wel veel verhandeld, maar niets geproduceerd.

Afgedankte troep Ook de hulp die wordt geboden laat soms erg te wensen over. In de kelders van het ziekenhuis van Sarajevo _ staat een hele voorraad onbruikbare,^™? want sterk verouderde medische apparatuur. Tegenwoordig wordt bij wijze van hulpverlening vaak afgedankte troep gestuurd. Maar we hebben niet zo de neiging geld voor Sarajevo te storten. Er zijn nu weer andere prioriteiten. Als ik vraag waar er nu werkelijk behoefte aan is, zeggen Srdan en Lida in de eerste plaats: werk, werk, werk. En na doorvragen komt cr een tweede wens uit. Voor ƒ 10.000 zou la Benevolencija een 'electrosurgical unii kunnen kopen, een electronisch instrument waarmee, als ik het goed heb begrepen, niet alleen in het lichaam kan worden gekeken, maar ook monsters genomen, zonder dat er geopereerd hoeft te

worden. Dat spaart kostbate operatiekamers, bloedtransfusies en andere dure insttumenten uit. Zoiets zou dringend nodig zijn in het ziekenhuis van Satajevo. Het hoeft niet het aller- aller- aller-modernste insttument te zijn, maar ook niet iets wat eldets al is afgeschreven.

Niet weer En hoe is het met hen zelf? Ze willen in Satajevo blijven. Lida zal er haar kindje krijgen, als alles goed gaat.

"Maat", zegt Srdan plotseling vastberaden, "Ik wil niet dat ons kind zal dootmaken, wat wij hebben doorgemaakt. Wij hadden onze tedenen om te kiezen in Sarajevo te blijven, maar Jlvij kunnen hem niet naat zijn redenen vragen. Als ik ook maar even bang ben, dat het weer oorlog kan worden, dan moet hij de stad uit. In de oorlog kan je mensen van hun allerbeste kant leren kennen, maar ook van hun allerlelijkste. Een kleine gtoep mensen, bij alle partijen, profiteert enorm van de ootlog en wondt er rijk van. Ik wil niet dat elke generatie steeds weer oorlog meemaakt.

Mjn ouders hebben twee oorlogen meegemaakt, mijn grootmoedet vijf: twee Balkanoorlogen en twee wereldoorlogen, zij stierf toen deze oorlog begon. In de Balkan moet je erg veel geluk hebben, als je oud wil worden. ^slee, ik wil niet dat ons kind dat ook nog eens moet beleven.'

Ik ben een beetje stil van hun verhaal en ik heb helemaal geen vragen meer. Ik wens ze heel erg veel geluk, mer hun kindje, met hun wetk en met hun - opgedeelde - land.

Max Arian U kunt la Benevolencija steunen door geld te storten op postgiro 4187 of bankrekening ABN-AMRO 416.417.418 t.g.v. Vrienden van La Benevolencija, keizersgracht 104b, Amsterdam. Telefoon: 020-6204388.

Desgewenst kunt u vermelden: "voor de electrosurgical unit".

De joodse moeder Ze kwam van ver, ze was moe, o zo moe, ze wilde naar huis, naar haar kinderen toe.

Haar man, dat wist ze, was niet meer, verhongerd, ziek, gecremeerd op een keer.

Ze kwam in haar buurtje, zag de huizen staan, vervallen, gesloopt, leeg kapotte ramen keken haar aan.

Het leek of zij zeiden: "Waar kom jij vandaan?

"Geen kinderen, geen vrienden, ze stond daar alleen, in haar gewond hart was droef geween.

Ze kwam van ver, ach wat was ze moe, ze wilde naar haar verloren kinderen toe, de kinderen, die zij met vreugd' had gebaard; O God, niet ĂŠĂŠn was er gespaard.

Door wrede handen zijn zij vermoord: het jonge leven in angst en bloed gesmoord.

O Moeder Rachel, uw smart was klein, bij deze grote droefheid en helle pijn.

Mevr. Mijntje Wilschut

Voor al uw drukwerk PETERS A M S T E R D A M B.V.

Schepenbergweg 33 -1105 AS Amsterdam - Z.O. Telefoon: 020 - 696 34 34 / 020 - 696 37 04 Telefax: 020 - 697 47 23

Het nieuwe verzetsmuseum Het Verzetsmuseum Amsterdam gaat verhuizen, uitbteiden en vernieuwen.

In het najaar van 1998 zal het nieuwe museum zijn deuren openen in gebouw Plancius in de Plantage Kerklaan, een voormalig joods verenigingsgebouw tegenover de ingang van Artis en vlakbij de Hollandsche Schouwburg en het Auschwitz monument, de Dokwerker en andere monumenten die herinneren aan de periode 1940-1945. Het nieuwe museum krijgt een prachtige ruime hal met een kleine museumwinkel en ruimte om - naast de wisseltentoonstellingen - kleine, snel wisselende exposities in te richten over actuele onderwerpen. Een moderne gehoorzaal biedt de mogelijkheid om films te vertonen, lezingen en tal van andete evenementen te organiseren.

Wandeling De vaste opstelling in gebouw Plancius wordt breder van opzet dan in de Lekstraat. De tentoonstelling begint met een aantrekkelijke multimediale presentatie over de jaren dertig. Jan Blokker schreef hiervoor het scenario. Onze huidiire samenleving verschilt in vele opzichten met de Nederlandse samenleving,die in 1940 met de Duitse bezetting werd geconfronteerd. Juist dit besef stelt de toekomstige bezoekers in staat de schok van de inval in 1940 en de daaropvolgende jaren te begrijpen.

In het vervolg van de vaste opstelling wordt eveneens uitgegaan van bezoekers zonder veel voorkennis. Zij maken langs decors als het wate een wandeling door de bezettingstijd, waarin de sfeer steeds grimmiger wordt. Jn de hoofdroute wordt in

grote lijnen duidelijk gemaakt wat de Nederlanders gedurende de bezetting ondergingen en hoe zij daarop reageerden. Getoond wordt dat de meerderheid van de bevolking zo lang mogelijk probeerde het gewone leven voort te zetten. Maar naarmate de bezetting votderde, werden onderdrukking en verzet steeds merkbaarder. Een groot aantal thema's wordt nader uitgewerkt zoals de jodenvervolging, onderduikhulp en de illegale pers. Door de hele tentoonstelling heen wordt aan de hand van persoonlijke voorbeelden geprobeerd duidelijk te maken voor welke dilemma'^ mensen in bezettingstijd geplaatsl werden en hoe zij hiermee zijn omgegaan. Op deze manier wordt het goed-fout denken ovei de oorlog gerelativeerd en wordt de bezoeket hopelijk aangezet tot nadenken over zijn of haar eigen handelen nu.

Nasleep De nieuwe vaste opstelling houdt niet op bij de bevtijding in 1945. Er wordt mime aandacht besteed aan de nasleep van de Tweede Wereldoorlog en aan de doorwerking tot op de dag van vandaag. Ook wordt NederlandsIndiĂŤ uitgebreid behandeld in een aparte ruimte die naar verwachting^ in 1999 geopend zal worden. Op hef" dak van deze 'Indische afdeling' komt een 'informatie-eiland', waar computerprogramma's, te beluisreren interviews met tiirekt-bettokkenen en naslagwerken nadere informatie verschaffen over talloze onderwerpen die in de tentoonstelling slechts kunnen wotden aangestipt.

•WH?

-

M l , * .

I",

Doot de combinatie van een aantrekkelijke en zeer toegankelijke historische tentoonstelling en een programma van activiteiten en evenementen waatin vooral actuele onderwerpen aan bod komen, zal het Verzetsmuseum de bezoekers van de 21ste eeuw blijven boeien.

Joke Bos

Het Internationaal Auschwitz Comité Na een langdurige ziekte overleed in oktober 1996 baron Maurice Goldstein, voorzitter van het Internationaal Auschwitz Comité. Zijn dood betekende een gevoelig verlies voor het Comité en veroorzaakte stagnatie in de werkzaamheden. Op de Algemene Vergadering die van 26 tot 29 augustus 1997 in Auschwitz plaatsvond werd een nieuwe voorzitter en nieuwe leden van het dagelijks bestuur, het zogenaamde Presidium of Comité Directeur, gekozen.

Voorzitter werd Kurt Hacker, oudverzetsman uit Oostenrijk. Kurt acker leerde Maurice Goldstein in uschwitz kennen en redde hem het leven. Na de oorlog werd hij 'Hofrat' in Wenen. Hij was ook jarenlang directeur van het Herinneringscentrum Mauthausen. Herkozen werden Kurt Goldstein (Berlijn), Kasimirz Smolen (Oswiecim) en Christoph Heubner. Als nieuwe leden van het Presidium werden gekozen Noach Flug, secretaris van de Federatie van organisaties van kampoverlevenden in Israël en Carry van Lakerveld, lid van het dagelijks bestuur van het Nederlands Auschwitz Comité.

€

Schadevergoeding dwangarbeiders

voor

Het Presidium vergaderde voltallig in oktober 1997 in Wenen en in kleinere samenstelling (de 'tweede generatieleden', Christoph Heubner en Carry van Lakerveld, en de penningmeester Suzanne Kowarc) in november in Berlijn.

Op de agenda stonden de vestiging van het secretariaat, de financiën, en het beleid voor de toekomst. Besloten werd om het secretariaat in Wenen te vestigen, de woonplaats van de voorzitter en de penningmeester.

Het ' Dokumentations Archiv Widerstand, Verfolgung und Rechts Extremismus te Wenen stelt voor een geringe maandelijkse vergoeding een ruimte en faciliteiten zoals telefoon, fax en computer ter beschikking. Het Internationaal Auschwitz Comité zal de financiële mogelijkheden onderzoeken om de penningmeester, Suzanne Kowarc, een part time baan aan te bieden om de algemene coördinatie op zich te nemen en zich bezig te houden met fundraising voor het Comité. Suzanne Kowarc is free

BOEKHANDEL PEGASUS

lance historica en lid van het Oostenrijkse Auschwitz Comité.

In de vergadering te Wenen heeft Noach Flug er op aan gedrongen dat het Internationaal Auschwitz Comité schadevergoeding voor dwangarbeiders hoog op de agenda plaatst.

Flug is lid van de internationale ' Claimscommission die zich inzet voor schadevergoeding aan (joodse) dwangarbeiders.

Tevens is er een aantal educatieve projecten geformuleerd ,onder andere om een internationaal onderzoek te initiren naar het onderwijs over de Tweede Wereldoorlog en met name de vervolging van joden in de bij het Comité aangesloten landen. Er zijn thans 18 landen bij het Internationaal Auschwitz Comité aangesloten met een veelvoud van organisaties.

Voor het lidmaatschap hebben zich onlangs aangemeld ' The American Gathering of Survivors of the Holocaust' (ca. 100.000 leden, waarvan ca.

7.000 overlevenden van Auschwitz) en de organisatie van Nazi-vervolgden in Engeland.

Carry van Lakerveld

Aangeboden door

Singel 367 Amsterdam tel. ( 0 2 0 ) 623 I I 38

Specialisten

in:

SLAVISTIEK ""j OOST-EUROPA proza & poëzie taal- en l e t t e r k u n d e woordenboeken leerboeken geannoteerde/ t w e e t a l i g e uitgaven kinderboeken tijdschriften

proza & poëzie in nederlandse, engelse en duitse vertaling secundaire literatuur oosteuropa-kunde kunst reisgidsen tijdschriften

BERDY

Oostenrijkse onderscheidingen voor Mauthausen-vriendenkring In 1998 is het zestig jaat geleden dat in Oostenrijk het gruwelijke concenttatiekamp Mauthausen werd opgericht, waar tijdens deTweede wereldoorlog vele honderden Nederlandse gevangenen zijn omgekomen en vermoord. Naar aanleiding hiervan werd op 12 december jl. door de ambassadeur van Oosrenrijk, de heer Alexander Christiani, het Grote Ereteken van Verdiensten voor de Republiek Oostenrijk uitgeteikt aan Henk van Moock, die jarenlang voorzitter was van het bestuut van de Nederlandse Stichting Vriendenkring

Mauthausen en het Gouden Ereteken aan Mirjam Ohringer, de zeer actieve secretafis van de Vriendenkring.

De Vriendenkring Mauthausen zal volgend jaar in samenwerking met het RIOD een internationaal symposium organiseren ovet de grote betekenis van Mauthausen voot de situatie in het bezette Nederland. De historicus Wolfgang Bandion heeft - geheel in de geest van de gedachte dat Oostenrijk niet de grootste medeplichtige van Nazi-Duitsland, maar het eerste slachtoffer van de nazi's was - een boek geschreven over de

Waarom u een N VM-makelaar nodig heeft bij de verkoop van uw huis?

Oostenrijkse priester Johann Gruber, die op Goede Vrijdag van 1944 door de nazi's in Mauthausen om het leven werd gebtacht. Oostenrijk heeft, volgens een mededeling van de ambassade, 1998 tot officieel hetdenkingsjaat van de Anschluss van 1938 uitgeroepen en het Oostenrijkse parlement heeft in novembet bepaald dat de vijfde mei (de dag dat Mauthausen werd bevrijd) voortaan ter hetinnering aan alle slachtoffers van het nationaal-socialisme in het teken zal staan van de bestrijding vanj geweld en racisme. ™

DiVE^O lado i

tel. 0 2 0 - 6 4 4 8 2 6 1 Gelderlandplein 205 1082 LW Buitenveldert Amsterdam

' correcte berekening vraagpnjs advies ovct presentatie huis " snelle mlormatie «vei potentiële kopeis 11

gratis advertentie plus foto zorgen voor bezichtigingen •~ j u r i d i s c h e i n f o r m a t i e

*

Forever Friends

*

Guzzini

*

Groot ass. fotolijsten

*

Bridge-artikelen

*

Leeftijd-art. (30-40-50-60)

*

Inblikken van uw kado's

*~ o n d e r h a n d e l i n g e n p t i j s e n v o o r w a a r d e n * l e g e l e n v a n o v e i d i a c h t tot e n m e i n o t a i i s b e z o e k " nauwkeurige controle afrekening en koopakte complete

Tol ziens bij

afwikkeling

DAAROM DUS.

Sylvia en Wendy Naarden

M i c h a ë l Pappie Makelaars o/g Hogeweg 10 Tel.: 020-6655606 A l l e e n a c h t e r een a o e d e n a a m staat N V M .

1/2 uur GRATIS P A R K E R E N wu

Jongeren ontmoeting in Dachau Van 31 juli tot 21 augustus 1998 zal de zestiende International Youth Encounter Dachau plaats vinden. Na vijftien jaar in tenten te hebben gebivakkeerd, zal deze ontmoeting nu voor het eerst plaats vinden in de kort geleden gebouwde Jeugdherberg Dachau. Dachau was, al vanaf maart 1933, een van de eerste officiële concentratiekampen van de Duitse nazi's, waarin tijdens de twaalf jaar van Jiet bestaan van het kamp 200.000 "personen uit meer dan dertig landen gevangen hebben gezeten. Van hen zijn meer dan 31.000 mensen gestorven aan geweld, ziekte, uitputting of honger. De Internationale Ontmoetingen worden gehouden om jongeren in staat te stellen van de geschiedenis kennis te nemen, overlevenden van het Derde Rijk te ontmoeten en te werken aan de toekomst.

Informatie bij: Katholische Jugendstelle Dachau, Gottesackerstr.

17, 85221 Dachau, Duitsland.

Telefoon en fax: 00-49-8131- 81845. |Email: KJR.Dachau@t-online.de.

Zigeuners willen blijven Twintig jaar geleden berichtte het Auschwitz Bulletin over de zigeunerfamilies Basili en Schoon, bij elkaar 25 personen, die in de Limburgse gemeente Berg en Terblijt een verblijf kregen toegewezen op een vuilnisstortplaats. Het Auschwitz Comité vroeg indertijd de president van de arrondissementsrechtbank te Maastricht te zorgen dat deze mede-vervolgden door het nazi-regime een verbeterde leefgelegenheid zouden krijgen.

Nu zijn deze mensen gedwongen zich tot de Raad van State te wenden om een procedure in nogal bizarre omstandigheden. Eindelijk zal namelijk de vuilnisstortplaats worden afgewerkt, hetgeen voor hen na 24 jaar een leefbare omgeving zou opleveren en nu wil de gemeente Valkenburg aan de Geul dat zij verhuizen naar Vilt, waar de bewoners op nogal onsympathieke wijze uiting gegeven hebben aan hun bezwaren tegen de komst van deze mensen: hun dure villa's zouden dan immers wel eens iets minder waard kunnen worden.

In deze omstandigheden geven de families Basili en Schoon er verre de voorkeur aan op hun relatief veilige, en hopelijk spoedig leefbaarder plek te blijven. Wij wensen hun van harte succes bij hun strijd tegen het onbegrip van gemeente en bewoners!

Sinds enkele maanden beschikt het Heiinneimg'.centium Kamp Westerbork over een zeer bijzonder en uniek voorwerp: het originele bord dat aan de deportatietrein in Westerbork werd bevestigd

In m e m o r i a m Prof. dr. J. Bastiaans Eén van de vaste deelnemers aan de jaarlijkse herdenking en reünie van het Nederlands Auschwitz Comité was prof. dr. J. Bastiaans. Vanaf het begin van zijn werk over de psychosomatische effecten bij vervolgden in de Tweede Wereldoorlog en gevangenen uit de concentratiekampen was hij bij ons comité betrokken. Zo legde hij al vroeg een deel van zijn studie voor aan het comité en schreef hij erover in het Auschwitz Bulletin. De band is altijd gebleven. Velen hebben bij de behandeling die hij in de loop der jaren ontwikkelde en toepaste in het door hem opgerichte Centrum '45 in Oegstgeest baat gehad. Nu is hij op 80-jarige leeftijd overleden. Het comité heeft hem in Het Parool herdacht met de volgende advertentie: Met dankbaarheid herdenken wij de inzet en toewijding van

Prof. dr. Bastiaans ten behoeve van de kampslachtofiers van de Tweede Wereldoorlog 31 oktober 1997

Nederlands Auschwitz Comité

Tweejaarlijkse reis n a a r Oproep Polen De heer J. van Cleef zoekt informa-

fers per touringcar (waarin roken

tie over Salomon Israël van Cleef, geboren 28/7/191 1 te Amsterdam. Zijn laatste adres daar was Cillierstraar, tot hij op 29/9/1943 door de Gestapo werd gearresteerd. Hij zat in kamp Belangstellenden k u n n e n zich Westerbork (tot half december 1943) vóór 15 maart schriftelijk opgeen in Auschwitz (Furstengrube van 18/12/'43 - 18/1 /'45; Mittelbau van ven bij de heer Jacques Grishaver, Knoopkruid 54, 1 1 1 2 PV Die- 2 8 / l / ' 4 5 - l / 3 / ' 4 5 ; Esthethagen (Z.Harz) l/3/'45 - 12/4/'45). Voor men. (fax: 020-6003455). Er is zover bekend speelde hij daar in een slechts een beperkt aantal plaatsen. orkest (viool en/of trompet) Aanmelding betekent derhalve Een ieder die inlichtingen heefr omniet automatisch dat u deel kunt trent zijn verblijf aldaar of hem kende nemen aan de reis. van voor de oorlog wordt verzoch^ contact op te nemen met "

niet is toegestaan), verblijf in uit-

Voor eventuele nadere informatie:

stekende hotels in W a r s c h a u ,

Joop Waterman, tel. 020-6996562

Krakow en Lublin, alsook alle

J a c q u e s G r i s h a v e r , tel. 0 2 0 -

maaltijden.

6990658

Het Nederlands Auschwitz C o mité organiseert dit jaar een reis naar

Auschwitz,

Birkenau,

Majdanek en Sobibor. De reis zal p l a a t s v i n d e n van m a a n d a g 2 november t/m zaterdag 7 november 1998. De reissom bedraagt ƒ 1250,- per persoon op basis van een t w e e p e r s o o n s k a m e r .

Een

éénpersoonskamer is mogelijk tegen bijbetaling van ƒ 125,-. De prijs is inclusief vliegreis Amsterdam-Warschau vice versa, trans-

N.B.: deze prijsopgave is onder voorbehoud van gelijkblijvende vliegtarieven en koersen.

J. van Cleef Windroosplein 18 1018 ZW Amsterdam tel/fax 020-6245037

Boekenlijst Deze boeken k u n n e n telefonisch of schriftelijk besteld worden bi| de penningmeester.

STAATSMUSTUM IN OSWIECIM fluschroit5 Bithenau

De prijzen /i]n exclusief de verzendI

kosten

-Auschwitz - Voices from the ground

fl. 32,50

-KI.Auschwitz

BY BRKAD , AtöNE

seen by the SS

fl.

16,50

-By bread alone A survivor

fl. 17,50

-40 jaar Nederlands Auschwitz C o m i t é -Auschwitz Brochure

K L AUSCHWITZ SEEN BY THE SS

fl. 29,50 fl.

3,50

-Auschwitz informatiegids fl.

3,50

-Ver weg en toch dichtbij fl. 15,00