> > L A AT S T E N I E U W S < <
“In blijvende herinnering aan de overlevenden van Auschwitz, die het Nederlands Auschwitz Comité hebben opgericht” — sinds 1956
Holocaust Namenmonument ! komt definitief in Amsterdam tie Gemeente maakt half mei loca via n nge keli bekend . Volg de ont wik n ww w.namenmonument .nl en steu ! ons initiatef
JA ARGANG 60
|
NUMMER 2
|
A P R I L 2 0 16
auschwitzbulletin K WA R TA A L B L A D VA N H E T N E D E R L A N D S AU S C H W I T Z C O M I T É
K E E S VA N D E R B U RG OV E R H E R D E N K E N & V I E R E N Interview met directeur-generaal ministerie van VWS
Oud -ver zetsman blik t terug luitenant-generaal bd ted meines blijft zich inzetten
i n e e n s w e e r dat z e v e n ja r i g j O n g e tj e zoni weisz over zijn biografie 'de vergeten Holocaust'
vO O r H e t l a at s t g e z i e n i n au s c H w i t z Over greta bosboom, officieel nog altijd niet overleden
Steun het Nederlands Auschwitz Comité bij de realisatie van het
Holocaust Namenmonument Nederland Duizenden Nederlanders gingen u al voor. Maar... úw hulp is nog steeds van het allergrootste belang! Hoe? Ga naar de website en adopteer een of meer namen. U kunt ook bijdragen door alleen een bedrag over te maken. Dat kan al vanaf vijf euro!
W W W. N A M E N MO N U M E NT. N L
102.000 slachtoffers verdienen – 70 jaar na de oorlog – eindelijk een plek om herdacht te worden!
HELP MEE! STEUN ÓÓK HET HOLOCAUST NAMENMONUMENT NEDERL AND IN AMSTERDAM
advertentie NAC #3 def.indd 1
17-08-15 15:27
de reis die het nederlands auschwitz comité
Meer informatie kunt u vinden op onze website
jaarlijks organiseert naar de voormalige concen-
www.auschwitz.nl/nac/activiteiten
tratiekampen auschwitz, birkenau, majdanek en
Voor eventuele vragen kunt u contact opnemen
sobibor zal dit jaar plaatsvinden van maandag
met Jacques Grishaver, 06 54 606 290
31 oktober t/m zaterdag 5 november 2016.
6 - d a a g s e P O L E N R E I S 2 016 De reissom bedraagt € 975 per persoon op basis van een
Belangstellenden kunnen zich schriftelijk opgeven bij:
tweepersoonskamer. Een éénpersoons kamer is beperkt mo-
Nederlands Auschwitz Comité
gelijk met bijbetaling van € 175. De prijs is inclusief vliegreis
t.a.v. De heer J. Grishaver
Amsterdam-Warschau v.v., luchthavenbelasting, vervoer per
Postbus 74131
luxe touringcar (waarin roken NIET is toegestaan), verblijf in
1070 BC Amsterdam
uitstekende hotels in Warschau, Krakow en Lublin, alle maal-
e-mail: info@auschwitz.nl
tijden gedurende de reis en toegangsprijzen van musea. N.B.: Deze prijsopgave is onder voorbehoud van gelijkblijvende hotel- en vliegtarieven.
Omslag: Kees van der Burg (foto Phil Nijhuis) Inzet: Ted Meines (foto Steven Musch)
auschwitz bulletin
J A N 2016
|
3
INHOUD HET NEDERL ANDS AUSCHWITZ COMITÉ het nederlands auschwitz comité draait volledig op vrijwilligers. uw financiële steun enorm belangrijk. Met uw bijdrage kunnen we de herinnering aan de Holocaust levend houden, ook bij nieuwe generaties. Doneren kan tegenwoordig op eenvoudige wijze via onze website www.auschwitz.nl. U kunt kiezen uit verschillende mogelijkheden — eenmalig, per maand of per jaar. Ook kunt aangeven of u daarbij het Auschwitz Bulletin thuis wenst te ontvangen. Het Bulletin verschijnt vier keer per jaar.
Column
Stolpersteine als mijlpaal / 23 Awraham Meijers over ‘Struikelstenen’ in Doesburg
Cultureel
Een ongemakkelijke schuld / 17 Bas van Lier Bespreking ‘Openstaande rekeningen’ De kracht van non-conformisme / 26 Herbert Sarfatij Bespreking boek over het verzet van de Palestina-pioniers en de groep rond Joop Westerweel Recent verschenen / 31 Marjon de Klijn Voor de inhoud van de artikelen die ondertekend zijn is alleen de auteur verantwoordelijk. Overname van artikelen is toegestaan, mits met toestemming van de auteur en de redactie.
Actueel ‘Sprekend voor de Verenigde Naties in
New York was ik ineens weer dat zevenjarig jongetje’ / 6 Theo van Praag Interview met Zoni Weisz ‘Ik werd ineens een heel braaf meisje’ / 18 Anna-Maria Schouws over het ASF-seminar in Neurenberg, Rozette Kats vertelt haar verhaal
Opinie Eigen ervaring maakt plaats voor historie
/ 12 Bas van Lier Interview met VWS directeur-generaal Kees van der Burg Twee werelden, twee werkelijkheden / 30 Margalith Kleijwegt over het rapport 2 werelden 2 werkelijkheden, hoe ga je daar als docent mee om?
Herdenken
Greta Bosboom, voor het laatst gezien in Auschwitz / 12 Frits Slicht over zijn onderzoek naar een ‘onbekend overlijden’ (deel 2) ‘Ik heb mijn gaven en talenten ingezet voor mijn medemens / 20 Steven Musch Interview met oud-verzetsman en luitenant-generaal buiten dienst Ted Meines
4
|
auschwitz bulletin
|
jaargang 60 # 2
Jules Schelvis 1921—2016
foto: dirk P. h. spits
Kort voor het verschij-
Jules Schelvis is zon-
‘Schelvis was lang dé
van de Stichting Sobibor.
de dertig slachtoffers en
nen van dit Auschwitz
dag 3 april op 95-jarige
expert als het ging om
Naast Vernietigingskamp
nabestaanden die in het
Bulletin overleed
leeftijd overleden in zijn
dit vernietigingskamp.
Sobibor schreef hij ook
proces tegen de voorma-
Jules Schelvis op hoge
woonplaats Amstelveen.
In 2008 werd hem door
Binnen de poorten en Oog-
lige bewaker van Sobibor
leeftijd. Jules was een
Schelvis werd met zijn
de Universiteit van
getuigen Sobibor. Zijn laat-
John Demjanjuk als me-
dierbare vriend van het
vrouw Rachel op 1 juni
Amsterdam een ere-
ste boek Er reed een trein
deaanklager optrad.’
Nederlands Auschwitz
1943 met 3005 anderen
doctoraat verleend. Zijn
naar Sobibor verscheen
Comité, vele jaren lang.
vanuit Westerbork naar
wetenschappelijke studie
in 2012.
Voor de volledige tekst zie
In een volgend nummer
het vernietigingskamp
Vernietigingskamp Sobibor
Hij was initiatiefnemer
www.auschwitz.nl.
willen wij daar uitge-
Sobibor overgebracht.
wordt door velen gezien
van het oorlogsmo-
breid op ingaan. Nu
Schelvis was de enige van
als een belangrijk werk
nument De Tekens van
volstaan we met enkele
dat transport, die de oor-
over het kamp.
Westerbork, dat in 2001
gedeelten uit de tekst die
log overleefde. Schelvis
Schelvis was jarenlang
vlakbij het voormalige
kort na zijn overlijden op
overleefde in totaal zeven
bestuurslid van het
kamp bij Hooghalen
onze website is geplaatst:
concentratie- en vernieti-
Nederlands Auschwitz
(Drenthe) werd geplaatst.
‘Sobibor-overlevende
gingskampen.’
Comité en medeoprichter
Schelvis was ook een van
auschwitz bulletin
CO LO FO N
A P R I L 2016
|
5
H OO P G E V E N D
AUSCHWITZ BULLETIN
eindredactie Herbert Sarfatij redactie Max Arian, Marjon de Klijn, Bertje Leuw, Awraham Meijers, Steven Musch, Theo van Praag, Zoni Weisz, Dirk Spits [beeldredactie] redactiesecretariaat Postbus 74131, 1070 bc Amsterdam email redactie@auschwitz.nl NEDERL ANDS AUSCHWITZ COMITÉ
secretariaat Postbus 74131, 1070 bc Amsterdam tel: 020 672 33 88 email info@auschwitz.nl
H
oopgevend is de mededeling
een samenvatting van de toespraken bij de
op het omslag van dit Ausch-
Herdenking in het Wertheimpark van de
witz Bulletin dat het Namenmo-
voorzitter van het Auschwitz Comité, de
nument zeker in Amsterdam
burgemeester van Amsterdam en een verte-
komt. En dat er nu meer uitzicht is wanneer
genwoordiger van de jongere generaties. En
dat gaat gebeuren. Maar waar, op welke plek,
de Lezing, die terugkomt met enkele gedeel-
staat nog niet vast. Het verlangen en het
ten van een interview dat de spreker Roméo
ongeduld om dat te weten te komen neemt
Dallaire aan Trouw gaf over de noodzaak tot
ook buiten onze directe kring toe. Een recent
een voortgaande, wereldwijde strijd tegen
artikel in het Parool (hier op p. 15) laat dat
het verschijnsel genocide.
duidelijk zien. In dit nummer ook weer enkele ‘zeer hoge
Interviews met overlevenden uit de Holocaust ontbreken bijna nooit. Zo ook niet in
leeftijden’. Op 95-jarige leeftijd overleed
dit nummer. Uitgebreid vertelt Zoni Weisz
Jules Schelvis, de strijder voor het blijven
over zijn leven als Sinto. Vanaf de vervol-
herdenken van al wat het misdadige nazisme
ging in zijn kindertijd tot nu met de niet
heeft aangericht, in het bijzonder in Sobi-
aflatende drang om te blijven getuigen van
bor. In dit nummer is het slechts een korte
de ‘Vergeten Holocaust’ van Roma en Sinti.
mededeling, maar in een volgend nummer
En er is het interview met Rozette Kats, die
abonnementenadministratie
komt een uitgebreid levensbericht. En er is
de oorlog als klein Joods onderduikkind
Postbus 74131, 1070 bc Amsterdam
een interview met een ruim negentigjarige
overleefde, tijdens een studiebijeenkomst
tel: 020 600 34 55
verzetsman die Joodse kinderen redde over
van jongeren in Neurenberg (D) door een van
email abonnement@auschwitz.nl
zijn werk toen en zijn lange leven daarna.
de deelnemers.
www.auschwitz.nl financiële administratie email financien@auschwitz.nl bank iban: nl53 abna 0414646282 bic: abnanl2a
database beheer Akrav-automatise-
De relatie van het Auschwitz Comité met
Naar aanleiding van een recent onderzoek
ring & Consultancy
de Nederlandse overheid kent een directe lijn
naar de behandeling van ‘moeilijke onder-
vormgeving Fedde Schouten
door de band met het ministerie van vws.
werpen’ in het onderwijs, waaronder dat van
druk Drukkerij Peters Amsterdam bv
Over en weer leek het goed om eens uit te
de Holocaust zeker te rekenen valt, heeft de
spreken ‘hoe we naar elkaar kijken’. Daar-
onderzoeker voor ons een korte opiniërende
het auschwitz bulletin is een uitgave van
om is nu in dit blad een interview met de
inleiding geschreven.
het nederlands auschwitz comité
directeur-generaal van de afdeling Oorlogs-
En dan zijn er de vaste onderdelen van het
getroffenen en Herinnering Wereldoorlog II
Bulletin: de Column – nu gewijd aan Stol-
De activiteiten van het Nederlands
(ohw), waar ons werk onder valt, opgeno-
persteine; de Boeken - met twee uitgebreide
auschwitz comité worden mede mogelijk
men. En omgekeerd zal in het personeelsblad
recensies en drie signaleringen; de Berichten
gemaakt door het vfonds met middelen
van het ministerie een interview met de
over actuele gebeurtenissen - met een ope-
uit de nationale Postcode loterij, de
voorzitter van het Auschwitz Comité komen.
ning, een presentatie en enkele oproepen. Zij
bankgiro loterij en lotto. Uw deelname
Dit tweede nummer van het jaar, volgend
aan deze loterijen wordt daarom van harte
op de Herdenking en de Lezing in januari,
aanbevolen.
blikt gewoontegetrouw daarop terug. Met
tezamen maken het nummer volledig. — Herbert Sarfatij
6
|
auschwitz bulletin
I N T ERV I E W
Zoni â&#x20AC;&#x201D; DOOR THEO VAN PR A AG
|
jaargang 60 # 2
auschwitz bulletin
A P R I L 2016
‘Sprekend voor de Verenigde Naties in New York was ik ineens weer dat zevenjarig jongetje’
Zoni Weisz is een bijzonder mens, en
terugkerende herdenking van de
dat is ie. Welke Nederlander sprak
volkerenmoord in de Tweede Wereld-
tweemaal (!) de algemene vergadering
oorlog. De tweede keer dit jaar, weer
van de Verenigde Naties in New York
ter gelegenheid van de HMD, toen één
toe? Zoni Weisz.
van de grootste sneeuwstormen uit de Amerikaanse geschiedenis woedde.
De eerste keer was op 27 januari 2007 ter gelegenheid van de opening van de
Welke Nederlander sprak namens
tentoonstelling The Holocaust against
Sinti en Roma het Duitse parlement
Roma and Sinti and present-day racism
toe, eveneens op 27 januari, ditmaal in
in Europe. Aanleiding was de eerste
2011, met een speech van vijftig minu-
Holocaust Memorial Day, een jaarlijks
ten? Zoni Weisz. >>
Foto:Marcel Molle
|
7
8
|
auschwitz bulletin
|
jaargang 60 # 2
Zoni Weisz' vader en moeder
V E R V O LG VA N PA G . 7
Voordat men denkt dat Zoni Weisz alleen op 27 januari bijzondere
een hele groep te doen. Zo zit ik niet in elkaar.
activiteiten verricht, wat al heel spectaculair zou zijn, vele jaren
Terwijl ik tegenwoordig mensen in groepen in
eerder schikte hij bloemstukken voor de tafels in Paleis ’t Loo in
Birkenau rondleid.
Apeldoorn voor de oude koningin Wilhelmina. Ook na Wilhelmina
Je leerde beseffen, dat je je niet schuldig
wordt hij gevraagd bijzondere gebeurtenissen met bloemenpracht
hoefde te voelen dat je niet in de trein hebt
te verrukken door achtereenvolgende koninklijke families, Juliana,
gezeten. Je als overlevende schuldig voelen,
Beatrix tot en met het huwelijk van Willem-Alexander en Màxima.
dat is een bekend mechanisme. Na die eerste
Wie is deze bijzondere man? Heeft hij altijd zoveel geluk in zijn
reis naar Auschwitz heeft heel veel bij mij een plek gekregen, de
leven? Ik sprak met Zoni Weisz naar aanleiding van zijn pas ver-
dingen zijn op hun plaats gevallen. Het is te gek voor woorden dat je
schenen boek De vergeten Holocaust. Mijn leven als Sinto, ondernemer en
op een stuk grond staat, het Zigeunerlager, en je weet dat met name
overlevende, waarvan in het vorige Auschwitz Bulletin een voorpubli-
m'n moeder en m'n babybroertje en zusjes daar waren, dat geeft je,
catie stond.
hoe raar het ook klinkt, ook een vorm van rust. Je moet er rijp voor zijn. Ik ben daar daarna nog vele, vele ma-
Voor wie heb je je dit boek geschreven? Voor de gadje (bur-
len geweest en heb op die plek verschillende keren op 2 augustus
gers), voor de Sinti, voor je ouders, voor je kinderen, voor je
gesproken. Dat is de nacht dat een heel Zigeunerlager in één nacht
kleinkinderen? ‘In eerste instantie voor m'n kinderen en klein-
geruimd is, zoals dat “mooi” heet. 2900 vrouwen, vooral oude
kinderen. Ik vind het heel belangrijk dat het op schrift staat, dat het
mensen en kinderen zijn toen vermoord. Geen mannen, die gingen
vastligt, dat ze daar over vijftig jaar nog eens naar kunnen kijken en
eerst naar Buchenwald en daarna naar Mittelbau-Dora. Een naam
aan hun kinderen kunnen laten zien. Een erfenis die je ze meegeeft.
die bijna niemand kent. Daar werden de wapens V1 en V2 gebouwd,
Dat is een grote drijfveer. Ik heb er vele jaren mee rondgelopen. Ik
ondergronds in het gebergte. In dat gebergte moest daarvoor ruimte
heb het boek ook geschreven om mensen te eren die me hebben
gemaakt worden. Dat deden de mannen die eerst in Auschwitz
geholpen, onderweg.
gezeten hadden. Die mensen gingen letterlijk met hun tong langs de
Ook is het belangrijk dat de gadje er kennis van neemt. Een van de grote problemen is dat men binnen de Sinticultuur er niet makke-
rotsen om toch maar iets van vocht naar binnen te krijgen. Het was heel moeilijk dat te overleven.’
lijk over praat, over mensen die niet meer leven. Het is eigenlijk een taboe daarover te praten. Maar er is enorm veel veranderd de laatste veertig jaren. Toch heb
Er zit verdriet in je, en je wilde je eigen verdriet de baas worden. ‘Dat is het, je wilt hen beschermen voor wat je zelf voelt.
ik gelukkig geen negatieve reacties gekregen, wel heel veel goede
Toen men vroeger rondtrok en aan de rand van het bos neerstreek
reacties dat het nu gebeurd is. Men zegt: “We zijn trots op je. Dat het
werd meteen een vuur gemaakt, want er moest gekookt worden. Dat
nu eens een keer gebeurd is, dat het op papier staat.” Dat is ook m'n
vuur was altijd het middelpunt van mensen die erom heen zaten en
drijfveer geweest, tweeledig als een soort erfenis voor m'n kinderen
dan werd er verteld. Op die manier is ook de geschiedenis, voor een
en kleinkinderen en nog verder in de toekomst. En dat men in het
deel, doorgegeven. De innerlijke drang om te reizen was er heel erg.’
algemeen hier kennis van kan nemen. Hoe het was, en wat het met de mensen doet. Op een bepaald moment zeiden mijn kinderen letterlijk: wij heb-
Die wordt door Europa nu de das omgedaan? ‘Ja, in bijna alle landen is het verboden om rond te trekken, behalve in Frankrijk.
ben recht om te weten wat er allemaal gebeurd is. Ik realiseerde me
Om nomadisch te leven mag nergens meer. Dat heeft een deel van de
dat ze gelijk hadden.’
cultuur de nek omgedraaid. Sinds 1978 is er in Nederland een verbod om rond te trekken.
Je schrijft dat je, behalve met je dochter naar Westerbork,
Eeuwenlang wilde men zigeuners hun manier van leven ontne-
ook naar Auschwitz bent geweest. Wilde je dat niet met een
men. In Nederland werd je als heiden (zo werd men genoemd) gear-
groep doen? ‘Nee, ik wilde dat met m'n dierbaren doen, ik ben met
resteerd, en gegeseld en nog erger. Er waren periodes in Nederland
mijn vrouw en zoon naar Auschwitz geweest, mijn dochter kon het
dat er plakkaten werden aangeplakt dat Nederland “heidenvrij” was.
niet aan erbij te zijn. Het gaat erom dat degenen waar je het meest
Dan hadden ze de stumpers allemaal vermoord of ze waren gevlucht
van houdt bij je zijn als je daar bent. Ik ben niet iemand om dat met
naar een ander land. Alleen om het feit wie ze waren. Het stigma
auschwitz bulletin
was zo groot. Als je met een woonwagen
A P R I L 2016
|
9
Wat mij iedere keer frappeert, is dat na zoveel jaren bij mij het zo
kwam, zei de veldwachter: “24 uur”. En dan
dicht onder de oppervlakte zit. Ik was nu in New York bij de Verenig-
was je weg. De overheden zorgden wel dat je
de Naties, die mocht ik dus toespreken. Fantastisch natuurlijk om
onderweg bleef gaan.
zo'n podium te hebben en normaal heb ik mezelf redelijk goed onder
Nadelen van orale geschiedenis is dat je
controle, maar ik liep de trapjes op en stond achter het katheder. En
onderweg toch veel kwijtraakt. En bijvoor-
na de eerste twee, drie zinnen was ik ineens dat zevenjarig jongetje
beeld als iemand, zoals mijn neef Hannes,
dat op dat perron stond, klaar om in de wagon geduwd te worden
overlijdt. Hij was een bron van kennis zoals dat in heel Europa ook
(het perron van het station in Assen, op 16 mei 1944, TvP). Ineens
werd gezien, hij sprak het pure Romanes. Ik had wel verhalen van
schoot dat door m'n hoofd, en ik schaam me er ook helemaal niet
hem willen opnemen maar het is er niet van gekomen, helaas.’
voor, toen rolden de tranen over m'n wangen. Dan sta ik weer verbaasd van mezelf. Dan denk ik, hoe kan het, dat het na zoveel jaren
Jij hebt dat doorvertellen dus gedeeltelijk ook geleerd,
nog zo levend is, zo dicht onder de oppervlakte zit. Kort daarna had
maar dat werd een beetje ‘vervormd’ omdat jij naar school
ik me weer onder controle en heb ik m'n speech afgemaakt.’
ging. ‘En omdat ik in de burgermaatschappij opgegroeid ben.’ Nu zit je al lang in het Auschwitz Comité en in de redactie Je schrijft: het is veel meer een verhaal over álle oorlogen
van dit blad. Hoe staat men in de wereld van Roma en Sinti
en vervolging. Wat in de Tweede Wereldoorlog is gebeurd, is
hiertegenover? ‘Inderdaad. Al zit ik daar natuurlijk op persoon-
maar een van de verschrikkelijke ervaringen. Roma en Sinti
lijke titel in, men vindt het heel positief. Toch blijft bij Roma en Sinti
hebben ook pogroms meegemaakt.
altijd een groot probleem dat men zo naar binnen gekeerd is. En er
‘Nou en of, er zijn heel grote parallellen tussen het jodendom en
heerst een taboe op het spreken over mensen die vermoord zijn. Dat
Sinti en Roma. Eeuwen van vervolging, uitsluiting en discrimi-
ik het boek nu met mìjn geschiedenis schreef, was speciaal bedoeld
natie, enzovoorts. Het grote verschil is dat Joden altijd gestudeerd
dat Nederlanders ons beter zouden leren kennen, zodat ze ook weten
hebben en Joden altijd konden lezen en schrijven. Bij de Sinti heeft
wat er met ons, Roma en Sinti, is gebeurd.’
het geschreven woord nooit enige betekenis gehad. Men kon het vaak niet eens, schrijven. Maar de kunst van het vertellen is heel duidelijk
Heb je het gevoel dat je in het comité en de redactie vol-
aanwezig bij de Sinti.
doende hebt bereikt? ‘Eigenlijk niet, nee. Want ik schaak op dit
Ik heb het geschreven maar ik had heel veel schuldgevoel. Ik had
moment op teveel borden. Ik was net op de World Roma Day in Ber-
toen wel dood willen zijn. Ik gaf eens een lezing in de hoogste klas
lijn. Ik was daar een van de keynote speakers. Bondspresident Gauck
van de basisschool, een meisje stond op en stelde die vraag: “Had u
was daarbij. Ook mocht ik spreken op de Nederlandse ambassade.
ook niet liever dood willen zijn?” Toen zei ik: “Ja, toen wel, maar nu
Het is allemaal heel bijzonder, maar het vraagt ook veel tijd en veel
niet. Kijk daar zit m'n vrouw, ik heb kinderen en zelfs kleinkinderen.
energie.
Maar toen had ik heel graag bij m'n ouders willen zijn.” Tegenwoor-
Ook heel belangrijk is de ontwikkeling van de Roma Archives. Eind
dig zegt men niet vaak meer dat mensen niet zijn teruggekomen
2018 moeten die klaar zijn. Het wordt een wetenschappelijk onder-
maar dat ze vermoord zijn. Wat er echt gebeurd is.’
bouwd digitaal archief van de geschiedenis van Roma en Sinti. Het is qua idee vergelijkbaar met het Joods Digitaal Monument, maar zonder
Denk je dat veel overlevenden hetzelfde hebben meege-
de namen van alle vermoorde mensen maar wel met hun geschiede-
maakt. Heb je met deze mensen gesproken? ‘Bijna alle over-
nis, ook van de Tweede Wereldoorlog.
levenden die ik ken hebben zich teruggetrokken binnen de groep,
En, ik vind het heel geweldig dat alle namen van Roma en Sinti
binnen de familie. En met de buitenwereld heeft men niet willen
uit Nederland straks op het Namenmonument staan waar we vanuit
praten. Men is heel erg naar binnen gekeerd, zo is de gemeenschap.
het Auschwitz Comité zo mee bezig zijn. Wij zijn op dezelfde manier
Ik heb één man heel goed gekend die erbij was toen mijn vader
vervolgd door de misdadige rassenwetten van 1935 van de nazi’s en
overleed in Mittelbau-Dora. Hij vond het zelfs heel moeilijk met
het is heel belangrijk en goed dat de namen van Joden èn Roma en
mij erover te praten, en dat begrijp ik heel goed. Maar ik wilde toch
Sinti door elkaar gevlochten op dit Namenmonument zullen staan.
weten.
Onuitwisbaar.’ —
10
|
auschwitz bulletin
|
jaargang 60 # 2
H ER DEN K EN
Greta Bosboom, voor het laatst gezien in Auschwitz DOOR FRITS SLICHT
G
etrouwd of niet, Greta en Jacob
EEN DOCHTER GEBOREN Op 18 juli 1943,
blijven bij elkaar en Greta is zwan-
vier dagen na haar arrestatie, bevalt Greta
ger. Dit maakt haar activiteiten met
van een dochter, Marianne. Via Oorlogsna-
betrekking tot het meesmokkelen van kleine
zorg (van het Rode Kruis) kreeg ik de volgen-
kinderen uit de crèche tegenover de Hol-
de informatie over Marianne. Het betreft
landse Schouwburg alleen maar moeilijker
een brief van het ib/nrk (Informatie Bureau
en nog gevaarlijker. Als Greta hoogzwanger
/ Nederlands Rode Kruis) aan de Raad van
is, besluiten ze op zoek te gaan naar een
Arbeid, gedateerd op 4 maart 1948. Daarin
schuilplaats, een onderduikadres. Moge-
staat het volgende te lezen: ‘Marianne Tak is
lijk zijn hun contacten binnen het verzet
geboren op 18 juli 1943, laatste adres: Joods
behulpzaam geweest.
Ziekenhuis.’ En voorts: ‘Inlichtingen te ver-
Zij komen terecht in de Haarlemmermeer,
krijgen bij de Comm. voor opk.’ (Commissie
in Nieuw-Vennep. Het is niet bekend waar
voor Oorlogspleegkinderen). Via de dochter
zij precies ondergedoken hebben gezeten
van Beppie ben ik in contact gekomen met
en hoe lang. Maar op 14 juli 1943 worden ze
de dochter van Greta. Zij, Marianne, vertelde
door twee leden van de Colonne Henneicke
mij dat, hoewel haar moeder gearresteerd
opgepakt. Of, zoals ze in hun in het Duits ge-
was, zij naar het ziekenhuis mocht om te
stelde Bericht schrijven, ‘Bei Durchführung
bevallen. Marianne is geboren in het Neder-
der Einzel-Aktion gegen niet gesperrte
lands Israëlitisch Ziekenhuis.
Juden wurde festgenommen.’ Greta en Jacob
Jacob kreeg geen voorrechten. Hij wordt
zaten op dat moment in een schuur in een
praktisch direct overgebracht naar Kamp
weiland. In de korte tekst wordt gesproken
Westerbork. Op zijn kaart van de Joodse
over het Joodse echtpaar Tak-Bosboom. Zij
Raad staat op de achterkant nog dit bericht:
droegen geen Davidsster en waren in het be-
‘9-11-’43 in kb Monowitz-Buna’ en ‘9-11-’43
zit van valse identiteitspapieren. Verder be-
naar Auschwitz’. Buna was eigenlijk een
D E E L 2 G R E TA B O S B O O M
zaten zij ƒ652,00; dit bedrag wordt in beslag
groot chemisch bedrijf van ig Farben. Direct
ALS JONGE MOEDER
genomen. Na aftrek van de transportkosten
naast deze fabriek stond het werkkamp
ONDERGEDOKEN IN DE
van ƒ50,00 is het restbedrag overgedragen
Monowitz, ook wel bekend als Auschwitz III.
HA ARLEMMERMEER
aan de Sicherheitspolizei Aussendienst-
Op 9 januari 1944 wordt Jacob in Auschwitz
stelle Amsterdam iv-b. Greta en Jacob (‘Die
vermoord.
Juden’) zijn overgedragen (‘eingeliefert’) aan
Kort na de bevalling gebeurt er iets
de Zentralstelle f.j. Auswanderung (bron:
bijzonders, iets wat misschien wel tekenend
arrestatiebericht, niod).
is voor deze krachtdadige jonge vrouw. Het
De twee die verantwoordelijk zijn voor de
lukt Greta om haar dochtertje het zieken-
‘Einzel-Aktion’ zijn B. en V. Volgens Ad van
huis uit te smokkelen. Mogelijk heeft ze
Liempt, met wie ik daarover heb gecorres-
contact kunnen opnemen met die mensen,
pondeerd, zijn deze twee ‘het meest pro-
die net als zij betrokken waren bij de eerder
ductieve en gewelddadige duo van de hele
genoemde verzetsactiviteiten. Zelf wacht ze
Colonne! Na de oorlog zijn zij ook ter dood
een eventuele inhechtenisneming niet af.
veroordeeld.’ Deze B. en V. hebben in Van
Zij wil ontsnappen. Wat er daarna gebeurt,
Liempt’s boek Kopgeld een eigen hoofdstuk
is niet helemaal duidelijk. Wat haast wel
gekregen (maar dan wel onder een iets ande-
zeker is, is dat zij haar dochtertje meeneemt
re naam, in verband met de privacy van hun
naar Nieuw-Vennep (hoe is niet duidelijk).
nabestaanden). Hun doodstraf is overigens
Mogelijk naar dezelfde plek, waar zij eerder
niet uitgevoerd.
is opgepakt. Marianne weet haast wel zeker dat zij korte tijd met haar moeder is samen geweest op de onderduikplek.
Politiebericht over de arrestatie van Greta en Jacob
auschwitz bulletin
A P R I L 2016
|
11
WEER ONDERGEDOKEN IN NIEUW-
wa-mannen Dol en Donker, die waren iedere
elders gebracht en overleeft daar de oor-
VENNEP Het betreft de boerderij van de
dag op mensenjagt, zoo zijn ook deze 2 ge-
log. Ivonne Bogers, de dochter van Beppie,
Familie Bogaard. Deze zeer streng gerefor-
pakt en naar A gebracht.’
heeft contact met Metje Bogaard. Hoewel
meerde familie is van mening dat het hun
‘het gelukte mij vrij spoedig om te weet te
96 jaar oud, heeft Metje herinneringen aan
taak is om de mensen in de onderduik op te
komen dat de man al direkt doorgezonden
de razzia van 1943. Zij weet zich Greta nog
vangen. Het weekblad Vrij Nederland heeft
was naar Westerbork en de vrouw terstond
te herinneren en ook dat ‘Greta een vriend
in maart 1985 een speciaal themanummer
in het ziekenhuis was opgenomen, waar de
had’. Er was inderdaad een jonge vrouw met
gewijd aan de onderduikers in de Haarlem-
zelfde dag nog een babie een meisje gebo-
een baby, maar of het Greta was, weet ze niet
mermeer.
ren is en ofschoon die zaal onder bewaking
meer zeker.
In dit nummer ook een verklaring van me-
Op 6 oktober 1943 volgt een grote inval
stond gelukte het mij toch de vrouw te
vrouw Dina Busnach (onderduikster). Dina
bezoeken en ik sprak met haar af de 9 de
door de Ordnungspolizei (de Groenen). De
Busnach herinnert zich een overval van de
dag te komen en te trachten om ze met het
aanleiding is de dood van een politieman.
Sicherheitsdienst midden in de zomer van
kind weg te halen. dit is ook gelukt terwijl
Deze was met een collega het erf van de
1943 door dertien of veertien sd’ers en Dol en
ik in pasant nog een kind van 16 dagen heb
boerderij opgelopen. Een niet-Joodse onder-
Donker, twee Nederlandse wa-mannen. Ze
meegenomen waarvan de moeder nog niet
duiker schiet na een korte woordenwisseling
hadden net een succes achter de rug: aan de
in orde was om mee te nemen. de andere dag
één van de agenten neer, de andere agent
IJweg hadden ze een zwangere Joodse vrouw
is het heele ziekenhuis leeg gehaald
en haar man opgehaald, die daar door oom
dus was het wel net op tijd, van de
Hannis waren ondergebracht. Dit zou kun-
moeder van dit kind heb ik nooit
nen slaan op Greta en Jacob. Dat zij niet op de
meer iets gehoord, helaas is de
hoogte is van de Gruppe Henneicke is mijns
andere moeder 3 of 4 maanden later
inziens begrijpelijk.
ook weer gepakt en niet meer terug
Na de oorlog heeft Hannis Bogaard een verslag van zijn herinneringen aan de gebeurtenissen op schrift gesteld en aan het
gekomen, zoodat nu alleen het kind er nog is.’ Hoewel er meerdere overvallen
niod geschonken. Daar is het, op verschil-
op de boerderij zijn geweest, blijven
lende soorten papier met de hand geschre-
de ‘Bogaardjes’ (zoals Beppie ze
ven verslag, uitgetypt. Ook hij spreekt
noemt) volharden in hun bijna
Gepakte joodse onderduikers moeten op de grond
over Dol en Donker. Hannis schrijft steeds
roekloze dadendrang om de onder-
liggen in afwachting van hun afvoering (coll. NIOD)
zonder beginhoofdletters. De grote razzia
duikers te redden. Hannis schrijft
van 6 oktober, zie hierna, heeft hij niet zelf
in zijn verslag niet over heldendom. Er is
vlucht. Nog dezelfde dag volgt een razzia.
meegemaakt; hij was toen afwezig. Maar aan
ook geen spijt over wat hij en zijn familie
Van deze razzia is zeer veel beeldmateriaal,
het echtpaar met de zwangere vrouw heeft
hebben gedaan. Hij schrijft: ‘mijn Vader en
de Duitsers hebben een fotograaf meegeno-
hij wel degelijk herinneringen. Uit een niet
mijn broer hebben het niet overleefd, ze zijn
men. Alles is vastgelegd: de schuilplaatsen,
in vn opgenomen gedeelte:
vermoord. dit was wel een zware slag voor
de omgeving en ook de dode politieman. De
ons en wij hebben wel geleerd maar niet op
foto’s zijn bewaard gebleven en via de web-
ze waren nog maar enkele maanden gehuwd
te zien op het geen wij verloren, maar wat
site van het niod (Beeldbank wo2) te zien.
en natuurlijk niet officieel toch verwachte de
behouden bleef. God riep ons tot dit werk, en
Op één van de foto’s ligt een aantal gearres-
vrouw een babie. de mensen waar ze onder
hij heeft ook de kracht daar toe gegeven, en
teerde Joodse onderduikers op de grond. Eén
gebracht waren, waren net de behandeling
als Nederlander konden wij niet anders.’
van de liggende personen is Greta (tweede
‘ik had nog 2 jonge mensen uit A. gehaald.
van links).
zoo ongestadig dat ze op het land zijn gaan huisen. het was zomer, toch kwam de tijd
… EN BIJ EEN R AZZIA GEPAKT Greta
dat dit voor de vrouw niet langer kon, en ik
zal zo rond eind juli, begin augustus 1943
had het voor elkaar dat zij in Haarlem in het
in Nieuw-Vennep zijn aangekomen. Daar
ziekenhuis zou opgenomen worden. net ’s
neemt ze opnieuw een ingrijpend besluit.
Dit is deel twee van in totaal drie; in het volgende
avonds daarvoor werden beide gepakt. wij
Haar onderduikplek is niet de juiste plek
en laatste deel de deportatie van Greta en haar
hadden in Nieuw-Vennep 2 heele verkeerde
voor haar dochter. Dochter Marianne wordt
‘verdwijnen’ in Auschwitz.
(wordt vervolgd)
12
|
auschwitz bulletin
|
jaargang 60 # 2
‘W
I N T ERV I E W
ij zijn de hoeder van het herinneren en herdenken van de Tweede Wereldoor-
log en het vieren van de bevrijding en de vrijheid’, zegt Kees van der Burg, directeur-generaal Langdurige Zorg bij het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS). Onder zijn verantwoordelijkheid valt ook de portefeuille Oorlogsgetroffenen en Herinnering Wereldoorlog II (OHW). dat deze portefeuille onder Vws valt is historisch zo gegroeid. Direct na de oorlog werden de overheidstaken inzake ereschuld en bijzondere solidariteit ondergebracht bij het ministerie van Binnenlandse
zaken. in 1952 werd dit overgeheveld naar het nieuwe ministerie van Maatschappelijk werk. Van dit ministerie is Vws de verre nazaat. Met die overgang ontstond een koppeling
‘Eigen ervaring maakt plaats voor historie’ — d o o r B A S VA N L I E R
foto's: Phil Nijhuis
tussen vragen van verzorgingsarrangementen en de erkenning van overheidswege van de rol (voor verzetsdeelnemers) of van het leed (van vervolgingsslachtoffers) dat getroffenen in WOII is overkomen. De herinnering aan WOII past in die erkenning. Na de totstandkoming van de verschillende oorlogswetten en de politieke discussie over rechtsherstel, is in deze eeuw de aandacht meer verlegd naar het herinneren.
INTERVIEW MET K E E S VA N D E R B U RG , d i r ec t eu r - g e n e r a a l Ministerie V ws
auschwitz bulletin
A P R I L 2016
|
13
PERSOONLIJK Van der Burg is zeer bereid
naar wat er nu gebeurt met de commissie
door de commissie cohen belangrijke
het Auschwitz Bulletin te woord te staan,
cohen, waarbij het veld zelf in onderling
stappen gezet en dat is goed om te zien.’
want het onderwerp herdenken ligt hem
overleg uitvindt wat in een nieuwe con-
na aan het hart, vertelt hij op zijn werkka-
text de rol moet zijn van de verschillende
’DIT NOOIT MEER’ Nu nog steeds bemerkt
mer in het ministerie. ‘Het is puur persoon-
organisaties. Dat is een beweging met
Van der Burg belangstelling onder jongere
lijk en heeft niets met politiek te maken,
als doel om het herinneren en herdenken
generaties voor het herdenken van de
maar ik vind het herinneren en herdenken
levend te houden. Dat draagt rechtstreeks
Tweede Wereldoorlog. ‘Onderdeel van
een heel belangrijk onderdeel van de por-
bij aan onze doelstelling en daar hoeven
onze begroting is een jaarlijkse monitor
tefeuille, omdat het gaat over een periode
wij niet zoveel meer aan te doen.
met als centrale vraag of het zinvol is om stil te staan bij 4 en 5 mei. In NIPO-onder-
die een ongelooflijk diepe kloof en marke-
In andere gevallen, als het bijvoorbeeld
ring is in de geschiedenis. Een periode die
gaat over het erfgoed en het verzamelen
zoek zie je geen daling, maar onder jonge-
bepalend is voor ons hele denken nu over
en bewaren van wat er nog is overgeble-
re generaties een redelijk stabiele belang-
rechtsstaat, vrede en veiligheid.
ven uit de oorlogsperiode, dan hebben we
stelling voor wat er in de periode ’40-’45 is
juist een hele actieve rol gespeeld. soms is
gebeurd. Dat is een algemeen beeld, ook
heel bewust van zijn, wordt dat denken
dat financieel en soms spelen we internati-
onder de groeiende bevolkingsgroep met
heel sterk gevormd door de ervaringen uit
onaal een rol, in het kader van International
een andere culturele achtergrond, waar
de Tweede Wereldoorlog. Dat zit ons in
Holocaust Remembrance Alliance. Dus als
mogelijk op een andere manier betekenis
de genen. Daarom vind ik het voor mezelf
behoeder moeten we soms actief subsi-
wordt gegeven aan het herinneren en
heel belangrijk om dit te doen.’
diëren, organiseren of communiceren en
herdenken. Als je opa en oma uit Marokko
soms vraagt het helemaal niks.’
komen, heb je andere verhalen meegekre-
zonder dat we ons daar misschien altijd
ORGANISATIES Als het allemaal goed
gen dan die ik heb meegekregen van mijn
gaat, betekent dat doen in veel gevallen
EEN NIEUWE TIJD Met instemming ziet
grootouders over wat de oorlog voor hen
juist niet teveel doen, legt Van der Burg
Van der Burg hoe het herinneren en
heeft betekend. Maar ook daar spelen na-
uit. ‘Wij zijn hoeder van het herinneren
herdenken zich in Nederland ontwikkelt
tuurlijk vragen omtrent vrede, veiligheid,
en het herdenken. Het eigenaarschap van
en langzaam aanpast aan een nieuwe tijd.
verdraagzaamheid. Het is de opgave aan
dat herinneren en herdenken ligt bij de
‘Het is onvermijdelijk dat de mensen die
de scholen, musea en herinneringscentra
Nederlanders, bij organisaties als het Ne-
de oorlog bewust hebben meegemaakt
om de verbinding te leggen met jongeren
derlands auschwitz comité, het nationaal
ons inmiddels hebben verlaten of gaan
uit alle geledingen.
comité 4/5 mei of bijvoorbeeld de mensen
verlaten. We wisten natuurlijk al heel
die bij mij in het dorp een oorlogsgraf
lang dat dat moment ging komen. In dat
tra, musea, herinneringscentra, stichting
onderhouden. Herinneren en herdenken
proces wordt nu langzamerhand op een
sobibor, het auschwitz comité, Vrouwen
is van de maatschappij en onze taak is
nieuwe manier invulling gegeven aan het
van Ravensbrück, het hele conglomeraat,
toezien of het herinneren en vieren en de
herinneren en herdenken. Eigen ervaring
om het zo te noemen, is de voeding van de maatschappij op dit onderwerp.
Het hele veld, van scholen, de kenniscen-
betekenis die de Tweede Wereldoorlog
maakt plaats voor historie. De kunst is om
heeft voor het hier en nu goed geborgd
dit levende historie te laten blijven en daar
zijn. Dat meten we ook ieder jaar door te
zijn de musea, de herinneringscentra en
per definitie dit onderwerp ook gedijt bij
onderzoeken welke betekenis mensen
de organisaties als het auschwitz comité
kracht en tegenkracht, bij verschillende
geven aan 4 en 5 mei. En dan zien we
hard mee bezig.
geluiden, debat en discussie. Het is geen
Die veelvormigheid is prachtig. Omdat
dat die betekenis voor veel mensen nog
Aan dat levend houden zitten verschil-
historie. Het gaat om historisch besef. En
steeds erg groot is. Misschien verandert
lende kanten: kennis, educatie, herinne-
besef krijg je door verschillende geluiden
die betekenis gaandeweg, maar het blijft
ren, museale functies. Persoonlijk vind ik
te horen. Het doel van iedereen is uitein-
nog steeds betekenisvol.
educatie heel belangrijk in dat rijtje, maar
delijk hetzelfde, namelijk: ‘Dit Nooit Meer’.
dat is logisch voor een vader van twee
Dat dit op verschillende manieren vorm
EEN PASSIEVE EN ACTIEVE ROL Als
jonge kinderen van 8 en 10, voor wie ik
kan worden gegeven, met verschillende
behoeder of beschermer kun je soms heel
het belangrijk vind dat zij op een goede
accenten en aspecten, dat vind ik alleen
passief zijn, omdat je ziet dat alles goed
manier meekrijgen wat leven in vrijheid en
maar heel mooi.’
gaat en dan is het mooi. Kijk bijvoorbeeld
veiligheid betekent. Op dat punt worden
14
|
auschwitz bulletin
ac t u eel
|
jaargang 60 # 2
ONBE KE ND E INDSTATION VOOR 350 0 JODE N UIT NE DE RL AND HE RONTDE K T
Cosel in Polen
I
n de periode tussen 29 augustus 1942
GOEDERENSTATION Cosel, dat vóór de
de selecties in Cosel lokaliseren. Ook kon-
en 10 december 1942 werden 18 deportatie-
oorlog een stadje was in de Duitse provincie
den de plaatsen van de twee werkkampen
treinen met Joden uit Nederland, die van het
Opper-Silezië, ligt nu in Polen, in de regio-
worden vastgesteld waar de meeste Neder-
Durchgangslager Westerbork op weg waren naar
gemeente Kedzierzyn-Kozle. De selecties en
landers na hun selectie in Cosel terechtkwa-
het vernietigingskamp Auschwitz-Birkenau,
de scheiding van de gezinnen vond plaats op
men: Sakrau en Annaberg.
tot stilstand gebracht in het stadje Cosel in Op-
het goederenstation van Cosel. Dat is sedert
per-Silezië. In totaal ongeveer 3.500 Nederlandse
1942 niet wezenlijk veranderd, evenmin als
GEDENKTEKEN Een groep deelnemers
mannen en jongens in de leeftijd van 15 tot 50
het 300 meter meer naar het westen gelegen
aan de jaarlijkse wetenschappelijke herden-
jaar werden hier met geweld gescheiden van hun
personenstation. Dit laatste is nog steeds in
kingsreizen met het echtpaar Van Rens naar
gezinnen. Hetzelfde geschiedde in deze periode
gebruik, maar het goederenstation staat leeg
Auschwitz en omgeving, waarbij ook Cosel,
met gedeporteerden in 15 treinen uit de Franse
en maakt een verwaarloosde indruk. Aan
Sakrau en Annaberg worden bezocht, heeft
kampen Drancy en Pithiviers, en zes treinen uit
niets is te zien welke dramatische gebeurte-
nu besloten actie te ondernemen om op
het Belgische Mechelen.
nissen zich hier tijdens de Tweede Wereld-
het goederenstation van Cosel een waardig
oorlog hebben afgespeeld, en welke grote
herinneringsteken aan te brengen. Er is een
DWANGARBEID ss-Brigadeführer Albrecht
betekenis dit heeft gehad voor de Nederland-
Stichting Gedenkteken Jodentransporten naar
Schmelt, door Heinrich Himmler belast met
se (en Franse en Belgische) Holocaust-
Cosel opgericht. In het Comité van Aanbe-
de inzet van buitenlandse arbeidskrachten
geschiedenis.
veling hebben, naast een aantal Limburgse
in Opper-Silezië, had toestemming Joodse
betrokkenen, ook Serge Klarsfeld uit Parijs,
mannen tussen 15 en 50 jaar uit de treinen
LIMBURGERS Wat betreft de Joodse
Jacques Grishaver van het Nederlands Aus-
te halen. Totaal ongeveer 9.000 mannen en
slachtoffers uit Nederland tijdens de Tweede
chwitz Comité en Dirk Mulder van Herin-
jongens, afkomstig uit Frankrijk, Nederland
Wereldoorlog is de ‘Cosel-groep’ in omvang
neringscentrum Kamp Westerbork zitting.
en België, werden zo in Cosel wreed van hun
de derde. Kleiner dan de groepen die werden
Voor meer informatie zie de website www.
gezinnen gescheiden. Zij werden verspreid
gedeporteerd naar Auschwitz-Birkenau
holocaustlimburg.nl. U vindt daar ook het
over een groot aantal kampen, behorend
en Sobibor, maar groter dan de groepen
adres en het banknummer van de Stichting.
bij de Organisation Schmelt in Silezië en
slachtoffers van deportaties naar Mauthau-
Donaties zijn zeer welkom.
omgeving. Het grootste van deze kampen
sen, Bergen-Belsen en Theresienstadt. Toch
was Blechhammer (Blachownia). Vanaf 1943
is nog maar zeer weinig over het lot van deze
OPROEP De Stichting wil graag in contact
werden deze ongeveer 165 kampen ofwel
mensen in de Holocaustliteratuur te vinden.
komen met nabestaanden van slachtoffers uit
gesloten, ofwel veranderd in subkampen
Zo was de plek waar het stationnetje in Cosel
de ‘Cosel-groep’ en plaatst daarom deze oproep
van de concentratiekampen Auschwitz-Mo-
zich bevindt lange tijd bij vrijwel niemand
in het Auschwitz Bulletin. De onthulling van het
nowitz en Gross-Rosen. Veel van de jongens
bekend. Annelies en Herman van Rens, die
gedenkteken is voorzien in komend najaar. Voor
en mannen kwamen tussen 1942 en 1944
onderzoek deden naar de vervolging van
meer informatie en contact: info@holocaustlim-
om in deze dwangarbeiderskampen van de
Joden en Sinti in Limburg voor het boek
burg.nl
Organisation Schmelt. Anderen stierven in
Vervolgd in Limburg (2013), stuitten daarbij
1944 en 1945 in concentratiekampen of gedu-
op het tot dan onbekende feit dat de meeste
rende de ‘Dodenmarsen’. Van deze 9.000 man
Limburgse mannen uit de leeftijdsklasse 15
overleefden er slechts tussen 700 en 900 de
tot 50 jaar daar, in Cosel, uit de trein zijn ge-
oorlog. Minder dan 200 van de Nederlanders
haald. Zij maakten deel uit van het transport
onder hen kwamen in 1945 weer thuis.
dat op 28 augustus vertrok uit Westerbork en toevallig in de eerste Nederlandse trein zat die in Cosel moest stoppen. Tijdens dit onderzoek kon Van Rens de exacte plaats van
Annelies en Herman van Rens
auschwitz bulletin
A P R I L 2016
|
15
KO RT o P i n i e s t u k i n Pa r o o l o V e r h o lo c a u s t n a M e n M o n u M e n t
‘a M s t er da M s s ta ds b e s t u u r Moe t n i e t l a n g er dr a l en ’ Op 20 april 2016 publiceerde het Parool een
verstane bewoordingen af waarom de over-
zelfs meewerkten aan hun deportatie?’
artikel van de hand van journalist en archi-
heid nooit het initiatief heeft genomen voor
Ook wijst hij erop dat Nederland in vergelij-
tectuurhistoricus Wim de Wagt, waarin hij
een Holocaustmonument: ‘Waarom moeten
king met andere landen nog grote stappen
zijn grote verbazing uit over het feit dat ‘de
de Joden hun grote gemeenschappelijke
moet zetten, en dat onlangs nog de Engelse
verwezenlijking van het monument zo lang
grafsteen zelf betalen, terwijl de overheid,
overheid 50 miljoen pond (!) heeft gereser-
op zich laat wachten’. Zijn argumenten zijn
ambtenarij en veel niet-Joodse Nederlan-
veerd voor een ‘Holocaust Memorial and
het Nederlands Auschwitz Comité uit het
ders tijdens de bezetting bar weinig hebben
Learning Centre’. Goed voorbeeld doet goed
hart gegrepen. Hij vraagt zich in niet mis te
gedaan aan de bescherming van de Joden, of
volgen, zou je zeggen...
Het Parool, 20 april 2016
16
|
auschwitz bulletin
|
jaargang 60 # 2
‘ M i d d e lg rot e l a n d e n zo u d e n h e t Vo o r to u w M o e t e n n e M e n ’
Roméo Dallaire over ingrijpen tegen genocide — INEZ POL AK & ERIC BR ASSEM
Op 27 januari 2016 hield de canadese
in de gevangenis, hoewel sommigen nu vrij-
generaal b.d. roméo dallaire de dertiende
komen. Maar degenen die bedacht hebben dat
nooit meer auschwitz-lezing. Over zijn
ze voor eens en voor altijd van het probleem
den ingegrepen, hadden we kunnen helpen
vn-optreden in rwanda in 1993/94 en de
van die in hun ogen steeds machtiger Tutsi's
spanningen terug te dringen, met een relatief
daaropvolgende jarenlange kruistocht tegen
af wilden door ze uit te roeien, zijn geëvacu-
kleine troepenmacht. Nu zou je het met hon-
de verschrikkingen van genocide en kindsol-
eerd door de Fransen en lopen nu vrij rond in
derdduizenden militairen moeten opnemen
daten had hij ons reeds het nodige verteld
Frankrijk en België. Die Hutu-leiders en -intel-
tegen een wirwar aan tot de tanden gewa-
in het voorbereidende interview, dat in het
ligentsia vormen de echte bedreiging voor de
pende groeperingen. Geen land ter wereld is
Auschwitz Bulletin van 2015-4 (p. 6-9) stond.
stabiliteit. Ze hebben ook nog na de genocide
daartoe bereid.’
na de lezing werd hij geïnterviewd door het
drie jaar lang Hutu-strijders gesteund om
troepen moeten inzetten. Als we in het eerste half jaar in Syrië had-
dagblad Trouw, waarin hij opnieuw pleitte,
het land opnieuw te destabiliseren. En de
We hebben dan ook in Somalië, Afghanistan
en nu voor de huidige problemen, internati-
angst bestaat dat ze het blijven proberen. Het
en Irak slechte ervaringen opgedaan met
onaal tijdig in te grijpen. maar bepaald hoop-
verklaart gedeeltelijk de paranoia van Kagame
interventie door grondtroepen. En troe-
vol bleek hij niet. uit dat interview door inez
(de huidige president van Rwanda en voor-
pen van de VS of van voormalige koloniale
Polak en eric brassem enkele gedeelten.
malig leider van de rpf die met harde hand
machten worden al gauw gezien als imperia-
regeert, ip/eb).’
listische bezetters. En een bijeengeraapt
Op welk moment besefte u dat de situatie
leger van matig getrainde soldaten uit di-
(in Rwanda) niet te keren was?
De VS verliezen macht, en China en Rusland
verse arme landen is ook geen recept voor
‘Toen de Hutu-extremisten, de interaham-
creëren eigen machtsblokken en invloeds-
succes. ‘Middelgrote landen, van Canada tot
we-milities, niet alleen de Tutsi-leiders aan
sferen. Zijn de VN niet nog verdeelder en
Brazilië, Duitsland, Japan, Nederland en de
het vermoorden waren, maar bevel kregen
onmachtiger om slachtingen te voorkomen
Scandinavische landen zouden het voortouw
straatblokkades op te werpen en te beginnen
dan destijds? ‘We verkeren nu niet in een
moeten nemen, in samenwerking met landen
te moorden. Dat was het punt waar er geen
betere situatie om zo'n genocide te voorko-
in de regio. Ze moeten ophouden steeds op de
stoppen meer aan was. Die interahamwe wa-
men, nee. Terwijl er wel lessen zijn getrokken
grote oude machten te rekenen om het zware
ren allemaal kindsoldaten, 15, 16, 17 jaar oud.’
door de vn: we kennen nu het principe van
werk te doen. Maar zij hebben niet de politici
“de verantwoordelijkheid tot beschermen”
met de moed en de overtuigingskracht om
U zei dat u die “bastards” wilde pakken. We
(een in 2005 overeengekomen norm dat de
hun landen tot engagement en het risico op
hebben het over kinderen en over leiders.
internationale gemeenschap bij grootschalige
gesneuvelde militairen te bewegen. Die middle
Kinderen kun je toch niet vervolgen? En kun
misdrijven moet ingrijpen, ip/eb). Dat prin-
powers zouden gezamenlijk de ruggegraat
je leiders vervolgen als je die later nog no-
cipe houdt dus niet in dat je, zoals in Libië,
moeten vormen van interventies, op basis van
dig hebt? ‘Wat de kindsoldaten betreft: con-
partij kiest, rebellen helpt met wapens, vanuit
de internationale afspraken over de “verant-
venties die hen beschermen kennen we sinds
de lucht bombardeert, maar zelf buiten schot
woordelijkheid om te beschermen”.’
2000-2001, zij werden toen nog beschouwd als
blijft en de hele regio destabiliseert, in plaats
strijders. Je kon ze toen hooguit arresteren. Ik
van de bevolking te beschermen. Maar het
Delen uit een interview dat verscheen onder de titel
wist heel goed dat beide kanten kindsoldaten
ontbreekt aan staatsmanschap en bereidheid
'Nee, we zijn niet geneigd genocide te voorkomen' in
inzetten, al hadden we er geen rekening mee
om grondtroepen in te zetten om mensen te
Trouw, katern Letter & Geest van zaterdag 6 februari
gehouden dat dat zo massaal zou gebeuren.
beschermen tegen extremistische krachten.
2016, p. 10-13.
Ik wilde indertijd het leiderschap van de
Toen Kadafi zei dat hij “kakkerlakken” ging
extremisten pakken en straffen. De uitvoer-
vernietigen zei hij precies hetzelfde als de ex-
ders zijn voor het tribunaal gebracht en zitten
tremisten in Rwanda. Toen hadden we meteen
auschwitz bulletin
h e f f i n g e n e n b e ta l i n g e n n a 1945 i n a M s t e r da M
A P R I L 2016
|
17
Het schaamrood staat de huidige
Een ongemakkelijke schuld
stadsbestuurders in diepscharlaken
— BAS VAN LIER
jaren veertig. Terecht heeft het stads-
op de kaken bij de wetenschappelijke rapportage over de totaal emotieloze opstelling van hun voorgangers eind bestuur al snel besloten tot teruggave
‘Indien nog niet in ambtelijke
een jaar later dat de gemeente ten-
niet omdat ze het geld niet hadden of
van de geïnde gelden. Daartoe gaat de
hersenen doorgedrongen, maken wij
minste 400 duizend euro aan destijds
in het zicht van de bevrijding op de
gemeente nu met een internationale
U met deze nogmaals opmerkzaam,
geïnde boetes en 4,5 miljoen euro aan
vlucht waren geslagen.
campagne actief op zoek naar Joodse
dat wij gedurende 5 jaar in oorlog
erfpacht zou moeten terugbetalen. De
zijn geweest met Duitsland en dat
gemeenteraad besloot in september
sterdam erbij om na de bevrijding juist
na de oorlog onterecht hoge erfpacht-
gedurende die tijd het Joodse bezit
2014 op voorstel van het stadsbestuur
de groep mensen die door de oorlog
boetes kregen gepresenteerd. Via
onteigend is geweest.’ Aldus een
de boetes terug te betalen aan ‘te
het hardst was getroffen zo hardvoch-
krantenadvertenties en sociale media
door ambtelijke kilheid tot wanhoop
individualiseren nabestaanden’.
tig en harteloos te behandelen door
wordt gezocht naar de overlevenden,
Hoe kwamen gemeenten als Am-
Amsterdammers en hun nazaten die
gedreven beheerder van een pand
Tegelijkertijd kreeg het NIOD de
ze met naheffing te confronteren?
hun kinderen en hun kleinkinde-
aan de Amsterdamse Diepenbrock-
vervolgopdracht om de hele erfpacht-
De redenering die werd gevolgd was
ren om hen attent te maken op de
straat, die in 1948 protesteerde tegen
kwestie in een bredere historische en
puur zakelijk en formeel. De lokale
mogelijkheid de geïnde boetes terug
achterstallige inning van erfpacht
maatschappelijke context te plaatsen.
ambtenaren volgden het landelijke
te krijgen. De gemeente heeft 820.000
over de oorlogsjaren, inclusief boete.
Dat onderzoek resulteerde in een eind
beleid gebaseerd op de Nederlandse
euro opzijgezet voor die terugbetalin-
Het pand was eigendom geweest van
vorig jaar verschenen boek met veel
herstelwetgeving. Daarin werden
gen. Op de website van de gemeente
een Joods gezin dat in de oorlog was
verhalen over Joden die achterstallige
alle anti-Joodse maatregelen van de
zijn lijsten te vinden met namen van
weggevoerd en in de vernietigings-
belastingen, onroerendezaakbelas-
bezetters met terugwerkende kracht
(mogelijke) rechthebbenden.
kampen vermoord.
ting, straatgeld, erfpachtcanon en
nietig verklaard. Voor ambtelijk Ne-
brandverzekeringen moesten betalen,
derland hadden de anti-Joodse wetten
ook van zins om de destijds geïnde
Op 30 maart 2013 onthulde Het
waarop de conclusie volgde, dat
dus nooit bestaan en waren de Joodse
achterstallige erfpachtbelasting terug
Parool dat de gemeente Amsterdam
Amsterdam onnodig hard optreden
huiseigenaren nooit onteigend.
te geven, een bedrag dat tot de dag
Joodse oorlogsslachtoffers na de
had tegen teruggekeerde Joden of
Daarmee waren zij verantwoordelijk
van vandaag is opgelopen tot bijna
Tweede Wereldoorlog alsnog had aan-
hun nabestaanden. Vergelijkend
voor de betaling van alle woonbe-
tien miljoen euro. Een deel van dat
geslagen en beboet voor niet betaalde
onderzoek wees uit dat Amsterdam
lastingen. De schade die zij leden
geld zou, als rechthebbenden niet
erfpacht tijdens de oorlogsjaren. De
daarin verder ging dan andere steden,
doordat betaling van die belastingen
meer worden gevonden, ook collectief
zaak was aan het licht gebracht door
in het bijzonder Den Haag, Rotterdam,
in de oorlogsjaren was uitgebleven,
kunnen worden toegekend aan Joodse
studenten die bij de digitalisering van
Groningen en Leeuwarden.
moesten zij zelf maar zien te verhalen
initiatieven, waarbij het Shoah-mu-
op degenen die tijdelijk hun plaats
seum in oprichting en het Holocaust
hadden ingenomen.
Namenmonument als voorbeelden
het archief van het Ontwikkelings-
Inmiddels lijkt de gemeente
bedrijf Gemeente Amsterdam (OGA)
Tijdens de Duitse bezetting zijn
stukken onder ogen kregen, waaruit
Joodse huiseigenaren onteigend. Ze
de harde zakelijke opstelling van de
werden huurder gemaakt van hun
de gemeentelijke schatkist bepaalde
gemeente jegens Joodse oorlogs-
eigen huizen, als ze niet werden weg-
welke beslissingen werden genomen’,
H. PIERSMA & J. KEMPERMAN, Open-
slachtoffers bleek. De studenten trok-
gevoerd. De huizen werden onder be-
aldus de schrijvers. Amsterdam was
staande rekeningen. De gemeente
ken aan de bel, omdat de gemeente op
heer gesteld en meestal verkocht aan
daarin nog meer rigide dan andere
Amsterdam en de gevolgen van roof en
het punt stond de originele stukken te
niet-Joodse Nederlanders, niet zelden
steden en ging zelfs in tegen het
rechtsherstel, 1940-1950, Uitg. Boom, 256
vernietigen.
NSB’ers. De beheerders en nieuwe
advies van de eigen advocaat, die
blz., ISBN 9789089536617, € 19,90
eigenaren betaalden tegen het einde
argumenten had aangevoerd om in
het NIOD, nederlands instituut voor
van de oorlog, toen de meesten van
ieder geval af te zien van het opleggen
oorlogs-, holocaust- en genocidestu-
de oorspronkelijke Joodse bewoners
van boetes.
dies opdracht om de zaak verder uit te
al lang naar de vernietigingskampen
zoeken. Het instituut rapporteerde
waren afgevoerd, hun rekeningen
De gemeente Amsterdam gaf direct
‘Niet de menselijke maat, maar
zijn genoemd.
18
|
auschwitz bulletin
|
jaargang 60 # 2
roze t t e k at s V ert elt h a a r V er h a a l o P h e t a s f -s e M i n a r i n n eu r en b erg
‘Ik werd ineens een heel braaf meisje’
— DOOR ANNA- M ARIA SCHOUWS
Rozette Kats (r) met Astrid Betz van het Memorium in Neurenberg (foto’s Barbara Schöpping)
Deelnemers ASF bij het Joegoslavië-Tribunaal, Den Haag
EEN SEMINAR Afgelopen februari vond
berg te organiseren, de stad die nog steeds
vernomen. Door de dappere keuze van haar
weer het seminar 'Paths of Prejudice and
veelvuldig in de aandacht staat vanwege het
biologische ouders haar bij een jong stel ach-
Justice' plaats, een initiatief van het asf
Proces van Neurenberg, het proces tegen 24
ter te laten, en door de even dappere keuze
Nederland (Aktion Sühnezeichen Friedens-
kopstukken van het naziregime uit de Twee-
van deze personen, Rozettes onderduikou-
dienste) in samenwerking met de Anne
de Wereldoorlog.
ders, om haar op te voeden als hun eigen
Frank Stichting. Dit werd mede mogelijk
dochter, overleefde zij de oorlog als Joodse
gemaakt door een subsidie van het V-Fonds.
INLEIDEND VERHA AL VAN
oorlogsbaby. Zij overleefde omdat Rozette
Dit seminar, dat jaarlijks een internationale
ROZETTE K ATS Als deelnemers van het
tot haar zesde levensjaar de achternaam van
groep jongeren uit Duitsland, Nederland,
seminar hadden wij de eer om tijdens onze
haar (pleeg)ouders droeg en door hen Rita
Bosnië en Oostenrijk bij elkaar brengt, stelt
reis naar Neurenberg Rozette Kats in ons
genoemd werd. Toen haar pleegouders haar
zich als hoofdvraag of rechtvaardigheid
midden te hebben. De eerste dag hield zij een
vertelden dat zij eigenlijk Rozette heette en
na een genocide mogelijk is. De processen
inleidend verhaal over haar eigen achter-
dat haar biologische ouders de oorlog niet
van Neurenberg èn de oorlog in voormalig
grond.
hadden overleefd omdat zij Joods waren,
Joegoslavië staan daarbij centraal. Dit jaar
Rozette Kats, voormalig bestuurslid
veranderde alles. ‘Ik concludeerde namelijk
moest een bijzondere editie worden, aange-
van Stichting Sobibor vertelde over haar
dat ik dus ook dood had moeten zijn', vertelt
zien het zowel de tiende als laatste keer was
biologische ouders, de keuze om haar achter
Rozette over de innerlijke leegte die zij vanaf
dat het seminar met deze strekking werd
te laten en over hun uiteindelijke lot. Zij
dat moment ervoer. 'Ik werd ineens een heel
gehouden. Vanwege dit bijzondere karakter
vonden de dood in Auschwitz. Dit heeft
braaf meisje, bang om iets fout te doen’,
werd besloten om een reis naar Neuren-
zij op de avond voor haar zesde verjaardag
want dan zou ze misschien weggestuurd
auschwitz bulletin
A P R I L 2016
|
19
ac t u eel
Nürnberg, Reichsparteitagsgelände, omstreeks 1938
Wat zij op dat moment met ons deelde, is veel seminardeelnemers bijgebleven. Toen haar gevraagd werd hoe zij ervaren had wat wij net bezocht hadden, verwees zij naar het gevoel dat haar overkwam in de ontvangsthal van de Zeppelin-tribune, een rijk versierde hal waar hoogwaardigheidsbekleders ontvangen werden. 'Dat zo'n enorme hal gebouwd werd voor zo'n klein mannetje, dat niet wilde dat ik zou leven', die gedachte, zei ze, kwam op dat moment hard bij haar binnen. IDENTITEITSVORMING Het was erg bij-
zonder te ervaren welke effecten de Tweede Wereldoorlog heeft gehad en nog steeds kan hebben op het leven van direct betrokkenen. Ook al hebben zij niet fysiek geleden onder de gruwelijke daden van oorlogsmisworden. Tegelijkertijd wilde ze absoluut niet
nazi-kopstukken werd gesproken, is nog
dadigers, mentaal blijft het zwaar. Vooral
dat iemand achter haar overpeinzingen en
gewoon toegankelijk.
voor personen als Rozette Kats, wanneer
onzekerheden kwam, zodat ze de schone
Van de Zeppelin-tribune startte een
schijn van een gelukkig meisje ophield.
tocht langs het meer bij het complex van
oorlog en over het uiteindelijke lot van hun
Het was toch apart om door haar ouders Rita
de partijdag. Aan de andere kant van dat
familieleden. Van de generatie die oorlogs-
genoemd te blijven worden. Vlak voor haar
meer is een enorm rond gebouw te zien, dat
babies waren die worstelden met hun ware
overlijden noemde Rozettes pleegmoeder
door de steeds terugkerende open bogen in
familiegeschiedenis en identiteit, hoort men
haar ineens moeiteloos bij haar werkelijke
zijn constructie direct deed denken aan het
vaak niets. Het feit dat Rozette ons vergezel-
naam. ‘Dat voelde goed (…) alles klopte op
Romeinse Colosseum. De gids vertelde ons
de tijdens onze reis naar en ons verblijf in
dat moment.’
dat dit ook vooral de bedoeling was, waarbij
Neurenberg, liet ons op een andere manier
de gedachte was dat dit gebouw, dat de
het begrip oorlogsslachtoffer benaderen en
EEN BEL ADEN EXCURSIE De eerste dag
Congreshal moest worden, drie keer zo groot
heeft ons vooral aan het denken gezet over
in Neurenberg startte met een bezoek aan de
als het Colosseum diende te zijn. Uiteinde-
de wijze waarop de Tweede Wereldoorlog
Reichsparteitagsgelände, een enorm gebied
lijk is dit gebouw, net als andere onderdelen
families van elkaar scheidde en wat dat voor
waar de nsdap haar zogeheten partijdagen
van het partijdag-complex nooit volledig
de identiteitsvorming van de overgebleven
hield. De bekende Zeppelin-tribune, waarbij
voltooid.
familieleden betekend heeft. Dit was zonder
niemand hun kan of wil vertellen over de
vroeger de menigte op het tegenover liggen-
Eenmaal in het congrescentrum was er
de Zeppelin-veld werd toegesproken, is nog
gelegenheid om Rozette nadere vragen te
duldig beantwoorden van onze vragen niet
deels intact. Zelfs het balkon, vanwaar door
stellen over haar eerder vertelde verhaal.
gelukt. Daarvoor veel dank. —
haar persoonlijke ervaringen en haar ge-
20
|
auschwitz bulletin
|
jaargang 60 # 2
‘Ik heb mijn gaven en talenten ingezet voor mijn medemens’
— DOOR STE VEN MUSCH
i n t e r V i e w M e t o u d - V e r z e t s M a n e n l u i t e n a n t- g e n e r a a l b u i t e n d i e n s t T E D M E I N E S
H
ij doet de deur van zijn appar-
Meines, grote snor en statig uiterlijk, is ie-
hij vandaag de dag ook nog altijd in zijn
tement in Leidschendam open
mand die je niet snel tegen durft te spreken.
toespraken als oprichter en voorzitter van
en geeft een ferme handdruk.
Hij praat luid en duidelijk en legt nadruk op
het Veteranenplatform Nederland. ‘In die
Aan de muur hangen militaire schildjes
het laatste woord van elke zin. Waarschijn-
toespraken gebruik ik vaak de periode in de
en onderscheidingen. Zijn laatste onder-
lijk ligt dat aan zijn slechte gehoor, in ieder
oorlog waarin ik verzetswerk heb gedaan.
scheiding kreeg hij eind vorig jaar van de
geval spreekt hij met de overtuigingskracht
Die tijd heeft mij karakter gegeven.’
Israëlische ambassade: het ereburgerschap
van een hooggeplaatste militair. ‘Ik heb drie
van de staat Israël. De Yad Vashem-onder-
pijlers,’ vertelt hij. ‘De eerste is zelfvertrou-
DE NV- GROEP Als 22-jarige sloot Meines
scheiding mocht hij al in 1992 in ontvangst
wen, de tweede is vertrouwen in mijn mede-
zich – tijdens de Tweede Wereldoorlog – aan
nemen voor zijn bijdrage aan het kinderwerk
mens en als derde godsvertrouwen. Op die
bij de nv-groep. ‘Dat was een bijzondere
in de oorlogsjaren. ‘Daar ben ik erg trots op,’
drie pijlers heb ik mijn hele leven gebouwd.’
groep met jonge mensen, die zich wilden
zegt Meines. ‘Tijdens de oorlog had ik de eer
Hoewel hij sommige namen en details uit
inzetten om hun bedreigde Joodse landge-
Joodse kinderen te mogen redden. Ik ben
het verleden is vergeten, weet hij de grote
noten te helpen. We hebben dat met volle
daardoor een deel van Israël.’
lijnen nog goed te verwoorden. Dat doet
overtuiging gedaan en we zijn daar denk
auschwitz bulletin
A P R I L 2016
|
21
I N T ERV I E W
ik ook in geslaagd. We hebben door het
ben ik gaan onderduiken. Ik heb een maand
Nutma. Zodoende werd ik dominee en heb
hele land kinderen ondergebracht. Eerst in
of twee in Minnesga ondergedoken gezeten
ik in Friesland en later ook in Twente weer
Zuid-Limburg, maar ik heb ook nog in de
bij een boer. Dat was niks voor mij, dus ben
onderduikadressen gezocht.’
Bommelerwaard gezeten en de laatste tijd in
ik naar Zuid-Limburg vertrokken en al snel
de Achterhoek, in Enschede en in Hengelo.’
in het nv-werk terechtgekomen.’
Even blijft het stil en dan zegt Meines: ‘Ik heb toch ook wel verschillende keren zelf kinderen meegenomen, maar je mag niet
Hoe kwam u bij de NV-groep terecht?
Wat deed u precies bij de NV-groep?
vergeten dat het al zeventig jaar geleden is,
‘Wij waren voordat de oorlog uitbrak al zeer
‘Ik ben hoofdzakelijk bezig geweest met het
dus ik ben veel kwijt.’
nauw verbonden met Zuid-Limburg. Als
vinden van adressen waar kinderen konden
kinderen brachten we onze vakanties door in
worden ondergebracht. Ook zorgde ik voor
Na de bevrijding heeft u zich al vrij snel
Brunssum. Mijn moeder was bevriend met
bonkaarten en verzorgde ik de mensen
opgegeven om naar Nederlands-In-
de familie De Boer in Treebeek. Die hebben
die de kinderen opnamen. Een enkele keer
dië te gaan. Waarom? ‘Voor ons was de
ook deelgenomen aan de nv-groep. Door de
heb ik zelf ook kinderen opgehaald vanuit
oorlog afgelopen, maar in Indië nog niet.
familie De Boer werden wij in contact ge-
Amsterdam. Dat ging toen nog met de trein
Daar zuchtten de mensen nog steeds onder
bracht met de familie Vermeer in Brunssum.
want we hadden geen eigen vervoer.
de Japanners, dus nam ik mij voor om mijn
foto erica roozendaal
Dat was min of meer het centrum waar alles
Ik herinner me bijvoorbeeld dat ik met
landgenoten te gaan helpen. Ik nam dienst
samen kwam. Toen de oorlog uitbrak en de
een meisje in de trein zat en er opeens een
als oorlogsvrijwilliger, maar ik mocht niet
familie Vermeer verzet tegen de Duitsers
Sicherheits-controle was. Ik ben toen in
meteen naar Indië. Ik werd naar Engeland
pleegde, werden wij daar als het ware auto-
Zaltbommel de trein uitgegaan en daar
gestuurd om te worden opgeleid. In het
matisch bij betrokken.’
werd ik geholpen door de stationschef. Dat
kamp Wolverhampton bij Birmingham heb
is de aanleiding geweest dat ik later in de
ik mijn eerste infanterieopleiding gevolgd.
In wat voor gezin groeide u op? ‘Een
Bommelerwaard ook weer diverse adressen
Vervolgens werd ik ook uitgekozen voor een
Fries gereformeerd gezin. Ik ben in 1921
heb gezocht.’
officiersopleiding, eerst als infanterist en
geboren in het dorpje Huizum, vlakbij Leeu-
later als artillerist.
warden. Daar heb ik een fantastische jeugd
Hoe gevaarlijk was dat werk? ‘Het was
doorgebracht. Ons gezin bestond uit vijf
gevaarlijk, want we waren doelwit van de
Ik heb niet meer aan acties deelgenomen
kinderen. Vier meisjes en één jongen. Ik was
Duitsers. Maar als je doelwit bent, probeer
want de soevereiniteitsoverdracht was al
nummer twee.
je zoveel mogelijk uit de klauwen van je
in 1949. Indië was voor mij een plek waar
Mijn vader werkte als werkmeester bij de
Pas in 1948 werd ik naar Indië gestuurd.
tegenstander weg te blijven. Ik heb daarbij
ik ver van huis moest zorgen voor aan mij
Nederlandse Spoorwegen, maar deed ook
pech gehad, want ik ben op een avond in
toevertrouwde jonge mensen. Dat paste
veel aan politiek. Hij zat als lid van de arp
Brunssum gearresteerd. Mijn schuilnaam
helemaal in mijn beeld. Ik weet best dat de
(Antirevolutionaire Partij) in de gemeente-
was Josephus Alphonsus Meex. Dat stond op
vergelijking tussen een Joods meisje en een
raad en de Provinciale Staten, maar hij had
mijn papieren. Ik heb een paar dagen in een
dienstplichtige er niet is, maar het is wel
altijd een soort stille hoop dat hij burge-
politiecel opgesloten gezeten en het was niet
de mens-mens-relatie, die bij mij bovenaan
meester zou worden. “Als ik het niet word,
ondenkbaar dat ik via de trein naar een con-
staat.’
dan moet jij het proberen,” zei hij tegen mij,
centratiekamp zou worden afgevoerd. Maar
omdat ik zijn enige zoon was. Zodoende heb
ik ben door het Limburgse verzet – en daar
VETER ANEN In 1950 keerde Meines terug
ik na mijn opleiding bij de gemeente Leeu-
speelde Truus Vermeer een hele belangrijke
uit Indonesië en werkte vervolgens een
warderadeel gewerkt.
rol in – uit die cel gehaald. Vervolgens moest
jaar lang als secretaris en directeur voor
ik Limburg verlaten, omdat ik werd gezocht.
de Nederlandse Hartstichting. Kort daarna
ik voor de gemeente, totdat ik bericht kreeg
In Friesland kreeg ik de papieren van een
vertrok hij voor een militaire vervolgop-
dat ik in Duitsland moest gaan werken. Toen
op jonge leeftijd overleden dominee: Sjoeke
leiding naar Amerika. Daar, in Oklahoma,
Ook tijdens de eerste oorlogsjaren werkte
22
|
auschwitz bulletin
|
jaargang 60 # 2
V E R V O LG VA N PA G . 21
ontmoette hij tijdens de Paasdagen van 1952
een hechte gemeenschap van veteranen en
betreur ik dat. We hebben te weinig over
dr. Martin Luther King. ‘Die gaf mij bij het
zo lang ik leef zal ik me daarvoor blijven
voor onze krijgsmacht.’
afscheid een boodschap mee: “Be yourself,
inzetten.’ MEDEMENS Hoewel Meines telkens ha-
be good and tell it.” Vrij vertaald: Ben en blijf jezelf, wees goed voor je medemens en leg
De laatste jaren komt er veel naar
mert op “de zorg voor je medemens” krijgt
getuigenis af wie je bent. Dat doe ik tot op
buiten over hoe soldaten zich hebben
het gesprek plotseling een andere wending.
de dag van vandaag met mijn werk voor de
misdragen in Indonesië. U leest die
‘Ik zeg nu iets dat u niet moet opschrijven.
veteranenwereld: ik laat weten wie ik ben en
berichten ook neem ik aan. Hoe kijkt u
Of ach… Laat ook maar, het mag wel.
doe dat op mijn manier.’
daar naar? ‘Het gaat mijn linkeroor in en
Ons land is straks gevuld met asielzoe-
mijn rechteroor uit. Het is altijd makkelijk
kers, maar we moeten voor onze eigen
In 1945 had Meines, tijdens zijn opleiding in
om achteraf te ouwehoeren over wat je toen
mensen zorgen. Dat is primair. Het mag niet
Engeland, prins Bernhard ontmoet. ‘Tot aan
had moeten doen. Wij hebben met eer en
zo zijn dat we geld uitgeven aan asielzoekers
zijn dood toe is dat een warme vriendschap
overtuiging gediend en er zijn best dingen
en dat te kort doen aan onze eigen mensen.
gebleven. In Engeland hadden wij de Royal
gebeurd die misschien niet hadden mogen
Als we nog iets overhouden moeten we ook
British Legion meegemaakt en de prins wil-
gebeuren, maar het is lekker makkelijk om
voor onze medemens zorg dragen, maar
de ook zoiets doen in Nederland. Pas jaren
70 jaar later de man daarover aan het kruis te
eerst voor je eigen mensen zorgen en niet
later, toen ik terug kwam uit Oklahoma, heb
nagelen. Ik vind dat onwaardig, dus leg ik al
omgekeerd. Daar schort het vaak aan.’
ik met prins Bernhard en meneer Peijnen-
dat soort dingen naast mij neer.’
burg, de latere secretaris-generaal van
Hij vervolgt: ‘De krijgsmacht is het element
Of dat niet wat tegenstrijdig is met de rest van zijn verhaal? ‘Nee, dat heeft er niets mee
Defensie, het Veteranenlegioen Nederland
dat ons volk recht overeind houdt. Dat
te maken,’ zegt hij resoluut. ‘Als het moment
opgericht. Ook daarbij was de kern weer:
vergeten we wel eens. Wij zijn er voor orde
komt dat ik er niet meer ben, dan kan ik in
zorg voor je medemens.
en regelmaat en om de vrijheid te bewaren.
volle overtuiging zeggen dat ik mijn gaven
Natuurlijk is dat niet altijd even makkelijk.’
en talenten heb ingezet voor mijn mede-
We hadden een bestuur geformeerd en de
mens.’
prins stond erop dat we de vergaderingen op Paleis Soestdijk hielden. Dan kon hij, als hij
Als luitenant-generaal was Meines vooral
de tijd beschikbaar had, mee doen. Dat is na-
verantwoordelijk voor de aankoop en het
In ieder geval blijft Meines zich nog volop
tuurlijk wel heel bijzonder. Dat je als bestuur
onderhoud van materieel van de Koninklijke
inzetten voor veteranen. Ondanks zijn hoge
van een veteranenclub je vergaderingen op
Landmacht. ‘Ik heb geen hele bijzondere
leeftijd, heeft hij nog altijd een drukke agen-
Paleis Soestdijk houdt.’
dingen gedaan,’ zegt hij. ‘Ik heb militairen
da. Desalniettemin kan de eenzaamheid
opgeleid en ik ben al vrij snel in de logistiek
wel eens toeslaan als hij alleen thuis is. ‘Ik
Hoe werden de militairen opgevangen
terecht gekomen. Ik heb veel materiaal hel-
ben mijn maatje kwijt,’ zegt hij. ‘Ik heb mijn
toen zij terug kwamen uit Neder-
pen aankopen, maar ik heb geen grote ope-
vrouw in 2008 moeten verliezen, dus dan
lands-Indië? ‘We werden aan ons lot over-
ratie geleid of een veldtocht… Ik ben een hele
is het vaak stil om je heen. Maar ik vul het
gelaten. In die beginjaren was er niemand
simpele man gebleven. Ik ben nog steeds
leven zelf door veel activiteiten te ontplooi-
van de overheid die ons een helpende hand
mezelf en ik weet mij heel sterk gesteund
en en dat gaat nog steeds goed. Ik kan elke
bood. De enige man die altijd naast me stond
door mijn Schepper.’
avond nog mijn knie buigen en God danken dat hij me nog een dag heeft gegeven. Dan
was prins Bernhard. [hier begint hij luid te spreken]
Hoe kijkt u naar de ontwikkelingen
vraag ik hem om een goede nachtrust en dat
We hebben nu wel een veteranenwet, maar
binnen de krijgsmacht de laatste
ik de komende dagen weer veel kan doen.’ —
die hebben WIJ tot stand gebracht. Dat
jaren? Denk aan de bezuinigingen op
klinkt eigenwijs, en dat is ook zo, maar we
defensie, etcetera. ‘Ik ben niet bevoegd
hebben het allemaal zelf gedaan. Het is
om daarover te oordelen, maar als ik dat zie
auschwitz bulletin
A P R I L 2016
|
23
co luM n aw r a h a M M ei j er s
O
door mijn neef
S TO LPE R S TE I N E A L S M I J LPA A L
voor hun drie kinderen. Waar zij op 31 augustus
een aantal mensen bijeengekomen om onze
uitgenodigd om aanwezig te zijn
de verjaardag van hun koningin Wilhelmina
dierbare vermoorden te eren. Door middel van
in zwolle, waar op 1 mei stol-
vierden. Waar zij naar het zwembad gingen met
deze gedenksteentjes is een signaal geplaatst,
persteine (ook wel struikelstenen genoemd)
de kinderen. Waar ze ’s winters baantjes trok-
een serieuze waarschuwing voor de jongeren
worden gelegd bij de voormalige woningen
ken op de ijsbaan op de stadsgracht. Waar ze
van vandaag en de generaties na hen, die deze
van familieleden die vermoord zijn tijdens de
luisterden naar fanfaremuziek van de Voorma-
mooie veilige stad bevolken, of er een bezoek
tweede wereldoorlog. zeven jaar geleden
lige schutterij. waar zij het jaarlijks concert van
brengen. door het plaatsen van die stolper-
heb ik in Doesburg een dergelijke plechtigheid
het Doesborghs Mannenkoor bijwoonden.
steine is een signaal afgegeven hoe kostbaar
NLANGS BEN IK
meegemaakt. Op verschillende locaties zijn
Mijn grootouders hielden van hun onbe-
vrijheid is en hoe voorzichtig wij daar mee moe-
daar in 2009 stolpersteine geplaatst, onder
kommerd stadje en ik weet zeker dat ze het
ten omgaan. Want er zullen altijd lieden zijn die
andere voor het huis op Roggestraat 12, waar
in 1937 gecomponeerde Doesburgs Volkslied
vrijheid en democratie haten, die mensen met
tot 1941 mijn opa Abraham en oma Johanna
uit hun hoofd kenden. Deze stad was voor hen
een andere huidskleur, of een andere politieke
woonden. Opa werd onmiddellijk na aankomst
de navel van de wereld, waar men op zwoele
overtuiging dan de hunne, niet dulden. Lieden
in Mauthausen vermoord, oma twee jaar daar-
zomeravonden, na gedane arbeid, de stoelen
die bereid zijn mensen met een ‘afwijkende’
na in sobibor.
voor de deur op straat zette en met buren en
godsdienst te doden. Te vernietigen. Te elimi-
voorbijgangers keuvelde, de laatste nieuwtjes
neren.
Doesburg midden jaren veertig. Als we vrij waren van school ging ik bij mijn vriendjes
en roddels uitwisselde en de mannen een
Egbert, Jantje of Bennie spelen; boomhutten
‘rokertje’ opstaken. Dat was het leven van de
plechtigheid mocht houden, zei ik onder meer
bouwen, voetballen en kwajongensstreken
burgers van deze Hanzestad aan de IJssel. De
het volgende: ‘Deze stenen zullen ons en de
uithalen zoals kwajongens van zes, zeven jaar
veilige veste, waar ze trots op waren.
generaties na ons er blijvend aan herinneren
dat doen. soms was er ook op zo’n middag de
Hier zijn hun kinderen geboren, mijn vader
Tijdens een toespraak die ik tijdens die
dat oorlog en rassenwaan niet alleen fysieke
opa van Bennie, een vriendelijke man die mij
en zijn beide zusjes. zij groeiden op met hun
ondergang betekenen, maar ook en vooral tot
leerde figuurzagen. ‘opa zevenaar’ werd hij
vriendjes en vriendinnetjes en ontwikkelden
moreel verval leiden. Verval dat door de gehele
genoemd, voor het gemak van zijn kleinkinde-
zich zoals alle kinderen in Doesburg; soms
mensheid voor eeuwig met schaamte en pijn
ren, er was ook een ‘opa Doesburg’. Vaak ging
braaf, soms ondeugend. Op school deden ze
gedragen zal moeten worden.
ik met Egbert naar zijn opa en oma, of naar die
hun best, soms ging het wat minder. Niets mis
van Jantje, pannenkoeken eten.
met die vader van mij en met zijn zusjes. Niets
andere joodse doesburgers, waren slachtoffer
mis met dat gezin van Abraham en Johanna
van een systeem dat weliswaar is vermorzeld,
Meijers in de Roggestraat 12.
maar wij moeten waakzaam blijven dat derge-
Ik vroeg aan mijn moeder waarom ik nooit met mijn vriendjes naar mijn opa en oma mocht en waar mijn opa en oma woonden. Want ik
de duitse bezetter had daar andere ideeën
Uw Joodse stadsgenoten, mijn familie en
lijke gruweldaden nooit meer toeslaan, niet in
had ze nooit gezien. Kende ze niet. Moeder
over, was er van overtuigd dat Doesburg en de
ons geliefde Doesburg, en nergens in onze we-
begon te huilen. Ik begreep haar verdriet niet.
wereld er bij gebaat zouden zijn als de familie
reld. laat deze stolpersteine – ik gebruik hier
Ik vroeg toch gewoon waarom ik ze nooit had
Meijers en al die andere Joodse families zou-
bewust de duitse naam – laat deze stolperstei-
gezien.
den worden geëlimineerd. en ze waren redelijk
ne een waardige mijlpaal betekenen’. —
Doesburg, de stad waar mijn grootouders
succesvol in hun streven, om het cynisch te
woonden. Waar zij hun slagerij hadden. Waar
zeggen. Mijn grootouders, die oprechte Does-
hun familie, vrienden en kennissen woonden.
burgers, en veel andere Joodse stadgenoten,
Waar zij lid waren van de middenstandsvereni-
kwamen niet terug. Vermoord. geëlimineerd.
ging. Waar ze voluit aan het sociale leven deel-
Vernietigd.
namen. Waar ze sinterklaasgedichtjes schreven
ik was vanwege die stolpersteine met
email awraham.meijers@hetnet.nl
24
|
auschwitz bulletin
|
jaargang 60 # 2
H ER DEN K EN
Waakz De Nationale Holocaust Herdenking 2016
‘D
e maatschappij
herkomst. Wanneer hebben wij
waakzaam moet zijn. En door
verteld blijft worden en dat er
waarin wij le-
dat eerder gezien?
berichtgeving in de media en
zorg voor wordt gedragen dat
met het demoniseren van de
met name de jongeren en onze
Om ons heen zien we als
Islam, worden mensen in een
nieuwe landgenoten goed over
Jacques Grishaver, de voorzitter
antwoord daarop toenemende
isolement geplaatst. Wanneer
deze geschiedenis worden on-
van het Nederlands Auschwitz
onverdraagzaamheid, die voor-
hebben wij dat eerder gehoord?
derwezen. En dat zij doordron-
comité, de aanwezigen voor.
namelijk gevoed wordt door
In zijn toespraak riep hij op
sterk opkomende rechts-popu-
Dit is echter geen waakzaam-
discriminatie en vooroordelen.
vooral waakzaam te zijn. ‘Joodse
listische en religieus-extremisti-
heid, maar een regelrechte
‘Nooit meer Auschwitz’. Ik kan
objecten – synagogen, scholen,
sche groeperingen.
aanval op onze maatschappij
het niet vaak genoeg zeggen.
musea en herdenkingsplaatsen -
Onder het mom van vrijheid
en op onze zo zwaar bevochten
Juist deze woorden moeten een
moeten worden bewaakt. Joden
van meningsuiting menen velen
democratische waarden. Onze
boodschap zijn, een boodschap
kunnen niet met hoofdbedek-
zich te kunnen permitteren alles
maatschappij lijkt te verstarren
die de brug vormt tussen een
king lopen en homoseksuelen
te mogen zeggen. Maar het
en te verharden en onze normen
periode uit de geschiedenis
niet hand in hand. Relatief nieu-
grondrecht van de vrijheid van
en waarden schijnen steeds
waarin het zo vreselijk mis ging
we landgenoten, afkomstig uit
meningsuiting is geen rechtvaar-
minder betekenis te hebben. Wij
en het heden waarin het, als we
onder andere Marokko, Turkije
diging anderen te kunnen bele-
mogen niet onverschillig staan
niet oppassen, weer vreselijk mis
en Polen, worden voortdurend
digen en moedwillig te bescha-
tegenover datgene wat in onze
kan gaan.’
onder een vergrootglas gelegd.
digen met de meest denkbare
omgeving gebeurt. Juist daarom
Grote groepen vluchtelingen
kwetsende uitlatingen.
is het Nederlands Auschwitz
zoeken momenteel in ons land
Er klinken uitspraken over Joden
comité opgericht.
een plek om te overleven, een
die ik hier niet wil herhalen.
ven staat onder zware druk,’ hield
gen worden van het gevaar van
Ook Eberhard van der Laan, de burgemeester van Amsterdam, verwees in zijn woorden naar
plek om veilig te kunnen leven.
Dat Nederland voor de Neder-
‘Nooit Meer Auschwitz’. Niet
waakzaam zijn en waakzaam
zij lieten alles wat ze bezaten –
landers dient te blijven, dat
alleen nu, maar vooral voor
blijven. Met een citaat van Jonah
familie, vrienden, bezittingen,
onze banen en huizen worden
de toekomst is het van groot
Oberski: ‘Er zat een donker gat
werk - achter in het land van
ingepikt en vooral dat men
belang dat de ware geschiedenis
in de tijd’, karakteriseerde hij de
auschwitz bulletin
A P R I L 2016
|
25
kzaam foto's: dirk P.h. spits
delen uit de toespraken gehouden tijdens de herdenking op 31 januari 2016 bij het spiegelmonument ‘nooit meer auschwitz’
Holocaust. Van daaruit zei hij:
van verdraagzaamheid voor
die mijn oma beschrijft in haar
Het is een Joodse instelling die
‘We gedenken de zes miljoen
iedereen. Als jongeren leren
dagboek. Auschwitz, voor mij al-
psychische hulp biedt aan men-
Joden en honderdduizenden
hoe antisemitisme en racisme
leen bekend uit de verhalen, een
sen, ongeacht hun geloof, huids-
roma en sinti, vermoord om
stapsgewijs uitgroeiden tot de
verschrikking. En ineens stond
kleur of etnische achtergrond,
wie zij waren. Met herdenkin-
Holocaust, dan weten zij dat de
ik daar. Volkomen onwerkelijk.
die direct en indirect getroffen
gen, monumenten, boeken en
minste onverdraagzaamheid
de latrines, de sauna, canada,
zijn door oorlog en vervol-
films houden zij de plaats in de
vandaag direct om actie vraagt.
alles wat oma beschrijft zag ik in
ging. het sinai centrum werd
historie die de nazi’s hen wilden
We blijven waken, om met Abel
het echt. Het was onwerkelijk,
opgericht uit wat restte van
ontnemen.
Herzberg te spreken, voor de
bizar en emotioneel. Er werd
het Apeldoornsche Bosch, een
De vernietiging, de manier waar-
“eerste stap”. Om het pad naar
een herdenking gehouden.
Joods psychiatrisch ziekenhuis
op deze plaatsvond, het motief
de laatste stap nooit meer af te
Tijdens deze herdenking werd
dat door de Duitsers werd ont-
en de schaal: het is na ruim
gaan.’
ik zo verdrietig. Tegelijkertijd
manteld. alle patiënten en het
ervoer ik een diep gevoel van
personeel werden in Auschwitz
bevatten. Maar nooit mogen we
Welke betekenis dit in een
dankbaarheid. Ik besefte meer
vermoord. Auschwitz, de hel die
ons daar bij neerleggen. We zijn
persoonlijk leven krijgen kan,
dan ooit hoe dankbaar ik ben.
mijn oma overleefde. Ik heb mij
verplicht om te proberen te be-
maakte Rachel Bod duidelijk.
Wij allen: mijn moeder, mijn
zelf zo lang mogelijk voorge-
grijpen welk leed de slachtoffers
Als deelnemer aan de Ausch-
broer, mijn kinderen en ik zelf,
houden dat het toeval was dat ik
moesten ondergaan.
witz Reis 2015 (zie het vorige
wij leven dankzij de overleving
voor het sinai centrum koos als
zeventig jaar nog steeds niet te
nummer van het Auschwitz
van mijn oma. De nazaten van
werkplek. Na mijn bezoek aan
sommige overlevenden zijn
Bulletin, p. 10-11) sprak zij nu als
de courageuse (dappere), zoals
Auschwitz weet ik beter.’
in staat om te praten over
representant van de jongere
ze genoemd werd. Als zij niet zo
de vervolging, met jongeren
generatie. In haar woorden:
had gevochten voor haar leven,
van nú. Dat stemt tot grote
‘Afgelopen november maakte
had ik daar niet gestaan.
bewondering en dankbaar-
ik met het auschwitz comité de
heid. zij doen dat wellicht ten
reis naar Polen. Ik heb in Aus-
Drie jaar geleden kwam ik te
www.auschwitz.nl/aktueel/natio-
koste van zichzelf, maar in dienst
chwitz gelopen op de plekken
werken bij het sinai centrum.
nale holocaust herdenking 2016
Voor de volledige teksten van de toespraken zie:
26
|
auschwitz bulletin
|
jaargang 60 # 2
D O O R H E R B E R T S A R FAT I J
De kracht van Het verzet van de Palestina-pioniers en de groep rond joop westerweel Iedere keer ben ik weer verbaasd over de gevarieerdheid die het verzet in de
Na een verzoek van pioniers uit het opleidingshuis in Loosdrecht in
Tweede Wereldoorlog kon hebben. Lange tijd konden door die gevarieerd-
de zomer van ‘4 2 breidde de hulp zich uit en ontstaat er een vorm van
heid vormen van verzet, die zich in de marge van het Verzet met de hoofd-
organisatie. Het komt in die fase eigenlijk meer neer op een bunde-
letter bevonden, hinderlijk onderbelicht blijven. Het is goed dat in het vorig
ling van groepjes gelijkgezinde helpers uit verschillende richtingen
jaar verschenen boek over ‘de Westerweelgroep’ een van die onderbelichte
die elkaar rond Westerweel vonden. Veelal was de relatie met De
‘gezichten’ van het verzet - door de schrijver als ‘non-conformistisch verzet’
Werkplaats, hetzij nog gaande of net geweest, de verbindende scha-
bestempeld - nu eens de volle aandacht krijgt. Het non-conformisme in zijn
kel. Er worden onderduikadressen geregeld, papieren verzorgd (en
verhaal kwam van twee kanten. Eerst was er de zich verzettende groep van
dus vervalst) en geld voor het levensonderhoud ingezameld. Het ver-
de vooroorlogse Palestina-pioniers in Nederland. Hun verzet werd al snel
zet in groepsverband is geboren en de acties met en voor deze eerste
mede opgepakt door een verzetsgroep rond de sociaal actieve, pacifistische
pioniers verlopen redelijk succesvol. Deze geschiedenis beslaat het
en vooral ook opstandige onderwijsman Joop Westerweel. In de combinatie
eerste gedeelte van het boek.
van beide vonden twee idealen elkaar.
In het veel uitgebreidere deel daarna gaat het vooral om gedetailleerde vervolggeschiedenissen per individu uit deze groep en de vele
TWEE IDEALEN De Palestina-pioniers hier te lande waren Joodse
later bij de illegale activiteiten betrokken rakende personen. Dat
jongeren, eerst alleen uit Nederland maar na de ontwikkelingen in
betreft dan zowel de pioniers die door vlucht en onderduik weten te
de jaren ’30 in nazi-Duitsland en -Oostenrijk ook steeds meer uit die
ontkomen als hun helpers, maar ook de verraders en de vervolgers
landen. Via praktische opleidingen in de landbouw en tal van am-
die de organisatie geleidelijk weten binnen te dringen. De moeilijk-
bachten in verschillende opleidingshuizen hier te lande bereidden
heden waar de goedwillende maar zeker in het begin onvoldoende
zij zich voor op vestiging in het toenmalige Britse mandaatgebied
geoefende deelnemers in de brokkelige verzetsorganisatie tegenaan
Palestina, dit met uitzicht op het daar te stichten ‘Joods Nationaal
lopen, worden treffend geschetst. Er zijn successen en er zijn – na-
Tehuis’ zoals dat toen genoemd werd. De initiatiefnemer van de
tuurlijk, ben je bij de toenemende Duitse druk geneigd te zeggen –
tweede groep, Joop Westerweel, wordt in het boek omschreven als
tegenslagen en verliezen. De verhalen die in de beschrijving meestal
een gedreven radicale individualist met links socialistische opvat-
direct aan personen gekoppeld zijn, hebben vaak een spannend en
tingen. Een charismatische persoonlijkheid die anderen niet alleen
ontroerend verloop. Maar soms ook wel, en misschien is dat bijna
wilde, maar ook goed kon overtuigen. Hij was een bijzondere onder-
onvermijdelijk, wordt de opsomming van feiten wat overheersend.
wijsman die onder meer aan de experimentele school De Werkplaats
Het doel van het verzet van de Westerweelgroep was er op gericht
van Kees Boeke in Bilthoven verbonden was geweest en bovendien
de overtocht van de pioniers naar Palestina, aliyah genoemd, moge-
een voortreffelijk organisator was. Via een van zijn leerlingen uit De
lijk te maken en gaande te houden. Het verzetswerk kende daardoor
Werkplaats kwam in 1942 het contact met de Palestina-pioniers tot
verschillende fasen. Ten eerste moest deportatie vanuit Nederland
stand, toen die zich tegen de vervolgingsmaatregelen van de Duitse
voorkomen worden. Dit leidde tot de verzorging van onderduik-
bezetter gingen verzetten. In die verbinding, meent de schrijver,
plaatsen. Nu kon dat letterlijk verberging op safe places betekenen,
heeft Westerweel ‘zijn missie gevonden.’
maar meer dan eens lukte het ook door een slinkse onderbrenging in dwangarbeidsprojecten van de vijand. Vooral vanaf 1943 werden voor
EERSTE FASE Het begin van Westerweels activiteiten was nog
dat laatste mogelijkheden gevonden, bijvoorbeeld in Duitsland via
sterk persoonlijk. Het bestond uit zelf directe hulp bieden aan vluch-
de Arbeitseinsatz of in Frankrijk bij de bouw van de Atlantikwall.
telingen en het openlijk protesteren tegen anti-Joodse maatregelen.
Ook schiep op het laatst (’44) landwerk verricht vanuit kamp Wester-
auschwitz bulletin
A P R I L 2016
|
27
bork mogelijkheden, waarbij het
die werkwijze de deelnemers op den duur bijna fataal werd. Door
zelfs een aantal geïnterneerden
het overheersende idealisme bleef men intern te weinig beducht
gelukt is daarvandaan met een
voor verraad, terwijl door de verharding van de Duitse maatrege-
zogenaamd Palestina Certificaat
len en een juist toenemende professionalisering van verzetsgroe-
door uitwisseling via Bergen-Bel-
pen rondom de kwetsbaarheid toenam. Toen er dan ook in ’44 een
sen te ontsnappen.
gericht Duits tegenoffensief tegen de groep kwam, werd praktisch de hele organisatie opgerold. Ongunstig bovendien was de politie-
VLUCHTROUTES Het bekendst is
ke ontwikkeling in Frankrijk dat jaar met het verdwijnen van het
het werk van de Westerweelgroep
Vichy-bewind, de uitbreiding van de Duitse bezetting tot het gehele
echter geworden door de tweede
grondgebied en, na D-day, het ontstaan van dwarslopende militaire
fase. Die bestond uit het zoeken,
fronten in het land. Daardoor werd de doorgangsroute naar Spanje
vinden en organiseren van vluchtroutes voor de pioniers vanuit
afgesloten en verviel de hoofdactiviteit van het verzetswerk. Door al
Nederland naar niet bezet gebied in Europa. Het betekende niet
deze ontwikkelingen zijn bij de verzetsgroep toen erg veel slachtof-
alleen het regelen van hun reizen door bezet en streng gecontroleerd
fers gevallen, waaronder ook de bezielende leider Joop Westerweel
gebied, maar ook het passeren van de zwaar bewaakte internatio-
zelf, die in Vught geëxecuteerd is. De weinige nog overgebleven
nale grenzen daaromheen. Voor het reizen werden routes, begelei-
mogelijkheden tot activiteit van de groep kwamen korte tijd later
ders, contactpersonen en gidsen geregeld. De tochten gingen naar
feitelijk tot stilstand.
Duitsland en door Frankrijk richting Zwitserland, of door België en dan de reis door heel Frankrijk op weg naar Spanje. De eerste route
HERINNERING, HERDENKING, ZINGEVING De naar Palestina/
stuitte op de welhaast onneembare grens met Zwitserland, zodat
Israël geëmigreerde pioniers hebben hun non-conformisme naar
die weinig toegepast is. De andere daarentegen bood mogelijkhe-
het nieuwe land meegenomen. Links-socialistisch als velen waren,
den om tenslotte via een uiterst moeilijke voettocht over het steile
konden zij dat in het vroege kibboets-leven een plaats geven. Bij de
bergmassief van de Pyreneeën het einddoel in Spanje te bereiken.
kibboets waar de meesten naar toe gingen – Gal Ed, niet ver van
Langs deze laatste route hebben zo tal van vluchtelingen weten te
Haifa – is in de naoorlogse jaren ter herdenking van de verzetsgroep
ontkomen. Dat waren naast de Palestinapioniers ook verzetsstrijders
een monument geplaatst en een bos met de naam ‘Westerweel-
en neergehaalde geallieerde vliegers. Onontbeerlijk daarbij was de
woud’ aangelegd. In Nederland is de herinnering aan de bijzondere
hulp die zij kregen van het krachtige Franse verzet georganiseerd in
verzetsgroep voornamelijk in de marge gebleven waarin zij was
de maquis, waarbinnen ook een speciale afdeling Armée Juive (Joods
ontstaan. Er zijn enkele officiële vernoemingen geweest met straten
Leger) bestond.
en een school. Er was de vermelding in historiewerken. Maar een speciale onderscheiding heeft niet plaatsgevonden. Was daarvoor
SUCCESSEN EN VERLIEZEN Twee jaar (1943-1944) heeft de
het non-conformisme van de groep, zowel in hun linkse en pacifisti-
Westerweelgroep actief kunnen zijn. In zijn hoofddoelstelling om
sche uitgangspunten als in de volstrekt ongebonden werkwijze, toch
de Palestinapioniers ‘er doorheen te helpen’ is de groep volgens de
te groot geweest, zo vraagt de schrijver zich af. Men ziet ook dat het
auteur, met inachtneming van de uiterst moeilijke omstandigheden
oorspronkelijke idealisme bij een aantal deelnemers ging botsen met
waaronder men moest handelen, redelijk succesvol geweest. Hij
de naoorlogse politieke ontwikkelingen. Met name de overgang van
noemt hun missie met een overlevingspercentage van rond de 50%
een socialistische staatsopbouw naar de harde staatsraison in Israël,
grotendeels geslaagd. In absolute aantallen komt het neer op 250 tot
was voor sommigen moeilijk te verdragen. Dat gold met name voor
275 geredde individuen. Dat de overlevenden, die uit kampen en on-
Wil Westerweel, de achtergebleven vrouw van Joop en medestrijder
derduik, van tewerkstelling en uit de ballingschap na hun ontsnap-
vanaf het begin, die dat altijd duidelijk heeft laten blijken. In haar
ping tevoorschijn kwamen, het zionistische werk na de bevrijding
woorden (p. 210): ‘dat het alleen zin had om te herdenken wat in de
meteen weer krachtig hebben hervat kan zeker ook als een onderdeel
jaren ’40-’45 had plaatsgevonden als ons gedrag nu daar een conse-
van dat succes opgevat worden. Zij immers hadden het gered, dus
quentie van is.’
voor hen geen opleiding / hachshara meer, maar meteen doorgaan naar Palestina/Israël / op aliyah. De prijs voor dit alles is echter hoog geweest. Na de aanvanke-
hans schippers, De Westerweelgroep en de Palestinapioniers. Non-
lijke successen uit 1942 vormde het blijvende non-conformisme
conformistisch verzet in de Tweede Wereldoorlog, Uitgeverij Verloren,
in de werkwijze ook een relatieve verzwakking. Zozeer zelfs, dat
Hilversum 2015, 252 blz., isbn 978-90-8704-497-8, € 25,00
28
|
auschwitz bulletin
|
jaargang 60 # 2
ac t u eel Staatssecretaris Martin van Rijn met speciale 3D-bril bij de opening in NM Kamp Vught
Virtual reality brengt Sobibor dichterbij
O
rio’s nader kennismaken met de plek Sobibor, ruim 1.400 kilometer
Sobibor anno 1943 en dezelfde plek anno 2015. Nederland is nauw
rondlopen in het kamp, zoals het er in 1943 uit moet hebben gezien.
betrokken bij de herinrichting van het voormalige kampterrein van
De speciale brillen zorgen daarbij voor een extra dimensie van ruimte.
Sobibor in Polen, waar 34.000 Joodse Nederlanders werden vermoord.
Een tweede scenario, anders want fotorealistisch, introduceert de
Als voorwaarde voor een bijdrage bepaalde het Vfonds dat er ook een
bezoeker op de plek, zoals deze er op dit moment bij ligt.
p 30 januari opende staatssecretaris Martin van Rijn in
SCENARIO Met speciale 3d-brillen kunnen bezoekers via twee scena-
Nationaal Monument Kamp Vught een ‘virtual reality’opstelling die de kijker leidt door het vernietigingskamp
van Vught verwijderd. Een virtueel scenario laat de bezoeker vrij
vernieuwende toepassing moest komen die Sobibor als plek voor Nederlanders dichterbij moet brengen. Het ministerie van vws heeft
NIEUWE TECHNIEK De opstelling is een pilot, die inzicht moet bie-
dit opgepakt en in afstemming met een aantal partijen die nauw be-
den in de praktische gebruiksmogelijkheden van de nieuwe techniek
trokken zijn bij vervolgingsgeschiedenis (zoals de Stichting Sobibor,
voor oorlogsmusea en herinneringscentra. Ook hoopt men helder te
het Joods Historisch Museum, het Nederlands Auschwitz Comité,
krijgen of met name jongeren zich aangesproken voelen door deze
Ivar Schute – archeoloog in Sobibor –, Jules Schelvis en de Anne Frank
techniek en hierdoor extra gemotiveerd kunnen worden om meer te
Stichting) een virtual reality-opstelling ontwikkeld.
weten te komen over deze geschiedenis. Om deze redenen zal gedurende dit pilotjaar een groep wetenschappers van vijf verschillende
VUGHT – SOBIBOR De opstelling is geplaatst in de ontvangsthal
instellingen onderzoek doen naar de leereffecten van deze educatieve
van Nationaal Monument Kamp Vught. Vanuit dit Durchgangslager
tool onder jongeren.
vertrok een deel van de in Sobibor omgekomen Nederlandse Joden. Onder hen ook de 1296 Joodse kinderen, die in twee ‘kindertranspor-
MEER INFORMATIE
ten’ op 6 en 7 juni 1943 vanuit kamp Vught werden gedeporteerd.
Nationaal Monument Kamp Vught Lunettenlaan 600 , 5263 nt Vught, 073 656 67 64 www.nmkampvught.nl, facebook: NM Kamp Vught
auschwitz bulletin
A P R I L 2016
|
29
KO RT
Op dit moment zijn alle plaatsen voor deze film uitverkocht. U kunt zich op de wachtlijst
A la Vie
laten plaatsen. Stuur daarvoor een email naar info@crescas.nl. Als er plaatsen vrijkomen, krijgt u bericht.
EEN M A L I G E V ERTO N I N G I N N EDER L A N D Noord-Franse badplaats Berck-sur-Mer voor
ferschmidt, één van de oprichters van het
het eerst na al die jaren weer bij elkaar. Hun
Nederlands Auschwitz Comité.
vriendschap herleeft, maar ook de herinneringen aan de verschrikkingen in het kamp,
Na afloop van de film vindt een vraaggesprek
hoe hard ze ook proberen de slagschaduw van
plaats met Chaja Polak, de dochter van Anne-
het verleden weg te houden uit het zonover-
tje Fels, die in twee van haar boeken (Salka en
goten heden.
Twintig minuten) heeft geschreven over twee van de drie personages in deze film.
Donderdag 5 mei 2015 vertonen we in
A la vie werd geselecteerd voor het Filmfes-
bioscoop De Uitkijk in Amsterdam de
tival van Locarno en was te zien op diverse
De film is Frans gesproken en Engels onderti-
speelfilm A la vie, in 2014 gemaakt door de
Joodse filmfestivals. In Nederland werd de
teld. Kaarten kunt u bestellen via de website
Franse cineast Jean-Jacques Zilbermann.
film omschreven als Franse productie over
www.crescas.nl.
Hélène, Lili en Rose hebben elkaar in Ausch-
het vernietigingskamp Auschwitz, maar hij
witz leren kennen, maar verliezen elkaar na
werd hier nooit uitgebracht.
de oorlog uit het oog. Hélène komt na veel
wanneer: 5 mei 2016. Zaal open om 14.00, aanvang film om 14.30 uur.
zoeken de beide anderen op het spoor, en
Johanna ter Steege speelt Lili, een personage
waar: De Uitkijk, Prinsengracht 452,
begin jaren ’60 komen de drie vrouwen in de
dat is geïnspireerd op Annetje Fels-Kup-
Amsterdam. entree: € 10,00
t e n to o n s t e l l i n g
Waarom schrijf je me niet Post uit de vergetelheid Authentieke brieven en brief kaarten uit getto’s
De tentoonstelling reist tot eind 2017 door
informatie over verhuur
en nazi-kampen vertellen op deze tentoonstelling
het land en is in scholen, bibliotheken en
Mirjam Huffener
het verhaal van vervolging en vernietiging in de
culturele centra te zien; voor het program-
info@lottyvefferfoundation.nl
aanloop naar en tijdens de Tweede Wereldoorlog.
ma zie de website.
tel. 020 4708477
De poststukken zijn de sporen die mensen op hun reis hebben nagelaten. Sommigen overleefden, velen niet. In de tentoonstelling wordt de reis gevolgd van drie hoofdpersonen – een pubermeisje, een verzetsman, een jonge man – en hun familie vanuit hun woonplaats in Nederland langs kampen en getto’s. De tentoonstelling is laagdrempelig zonder oppervlakkig te zijn. Qr-codes linken vanaf elk behandeld thema naar de website voor verdere verdieping. Zie daarvoor www.pudv.nl / (www. postuitdevergetelheid.nl)
30
|
auschwitz bulletin
|
jaargang 60 # 2
O PI N I E
Twee werelden, twee werkelijkheden. Margalith Kleijwegt
H
De aanslag op Charlie Hebdo in Parijs
et afgelopen jaar bezocht
me niet veilig in deze wereld,’ zei een studen-
Al deze signalen zijn zorgelijk en het vergt
ik op verzoek van minister
te tijdens de les burgerschap. ‘Die vluchtelin-
heel wat van docenten om hier goed mee
Jet Bussemaker (Onderwijs,
gen krijgen het hier machtig goed, waarom
om te gaan, de een gaat dat gemakkelijker af
Cultuur en Wetenschap) vijf
zouden ze teruggaan?’ Een ander vertelde
dan de ander. Een lesje burgerschap alleen is
vmbo’s, acht mbo’s en vier hbo’s om te zien
dat haar moeder die in een bejaardentehuis
niet voldoende, zo beaamde iedereen in de on-
en te horen hoe maatschappelijk gevoeli-
werkt, sinds de vluchtelingen naar Nederland
derwijswereld, eigenlijk moet 'kritisch leren
ge kwesties de klas binnendringen en hoe
komen, geen koekje meer bij de koffie mogen
denken' door het hele curriculum worden
docenten en onderwijsinstellingen daarmee
presenteren. Een bezuiniging, dat geld ging
gestrooid. Studenten moeten kunnen aange-
omgaan.
naar de vluchtelingen. Haar klasgenoten
ven waar ze hun kennis en wijsheid van-
namen dit voor waar aan. Ook klopte het ico-
daan hebben en hun standpunt vervolgens
Tijdens eerdere schoolbezoeken na de eerste
nische beeld van het aangespoelde Syrische
beargumenteren. Het voeren van ‘moeilijke
aanslagen in Parijs, begin 2015, werd duide-
jongetje Aylan voor de Turkse kust volgens
gesprekken’ zou juist nu in deze moeilijke tijd
lijk hoe extreem leerlingen kunnen denken.
hen niet. Het jongetje leefde nog, zeiden ze,
een belangrijk thema binnen het onderwijs
Sommigen wisten zeker dat de aanslag op de
en het beeld was door de media in scene gezet
moeten zijn. Dat vindt minister Bussemaker
redactie van het satirische tijdschrift Charlie
om medelijden op te wekken.
ook, zei ze bij de presentatie begin februari.
Hebdo een verzinsel van de Amerikanen en
Sindsdien word ik overal uitgenodigd om
zionisten was om moslims in een kwaad dag-
Feiten en gevoelens liepen door elkaar. Ik
over het onderzoek te spreken; op scholen,
licht te stellen. Moslims doen zulke dingen
merkte bij sommige leerlingen een diepe
bij de inspectie en op congressen. Dat doe
niet, was het verweer. Die redenatie kwam ik
angst de greep op de wereld verloren te heb-
ik graag want de toekomst van de volgende
later op meer scholen tegen.
ben. Deze studenten wilden niet racistisch
generaties gaat mij zeer aan ’t hart.
overkomen, beklemtoonden ze, en voor iedere Bij andere onderwijsinstellingen waar nau-
vluchteling moet een plek zijn, maar liever
welijks of geen studenten met een allochtone
niet zoveel en zeker niet voor zoveel moslims
achtergrond zaten, leidde de aanzwellende
in dat kleine Nederland. ‘Ik zou vluchtelingen
vluchtelingenstroom tot verhitte discussies.
graag verwelkomen,’ zei een meisje. ‘Maar ik
Leerlingen waren soms ronduit bang: ‘Ik voel
vertrouw ze gewoonweg niet.’
Het hele rapport van Margalith Kleijwegt, Twee werelden, twee werkelijkheden, hoe ga je daar als docent mee om? is te vinden op www.rijksoverheid.nl/documenten/rapporten/2016/02/01/twee-werelden-twee-werkelijkheden-een-verslag-over-gevoelige-maatschappelijke-kwesties-in-de-school
auschwitz bulletin
A P R I L 2016
|
31
bo ek en en zo M A R J O N DE K L I J N
R EC E NT V E R S C H E N E N
Als de Tweede Wereldoorlog
sprake van dwangarbeid en van
der andere over hun school die
uitbreekt, bestaat Nieuw-West
verraad. Ook hier werd geleden
door Duitse soldaten was bezet
slechts op de tekentafels.
en vloeide bloed. De bewoners
en over de hongertochten van
Het gebied van het huidige
boden onderduikmogelijkhe-
de stedelijke Amsterdammers.
stadsdeel lag eigenlijk in de
den en men was betrokken bij
schaduw. De nu grotendeels
het verzet. De polders bleven
pim ligtvoet. In de schaduw
verdwenen wereld van boeren,
door de oorlog heen voedsel
van de oorlog 1940-1945. In de
tuinders en dorpelingen was
en brandstof leveren voor de
polders van Amsterdam Nieuw-
op dat moment nog intact.
stad - al dan niet legaal. In der-
West, Stichting de Driehoek,
De ingrijpendste oorlogsge-
tien hoofdstukken komen de
Amsterdam 2015, 208 blz., isbn
beurtenissen speelden zich
ervaringen van bewoners aan
9789490586126, € 19,50
vooral elders af, zoals in de
bod, gecontroleerd en verdiept
stad Amsterdam. Echter ook
door historisch onderzoek. De
hier zat de bezetter, was er
kinderen van toen vertellen on-
Al snel na de oprichting van
WO-II een rol van betekenis in
maar ook naar Nederland
de leo smit stichting in 1996
het Nederlandse muziekleven.
gevluchte componisten. En
werd duidelijk dat leo smit
Van veel van deze componisten
componisten die vanwege hun
niet de enige componist in
zijn de carrières gebroken,
verzetsactiviteiten moesten
Nederland was wiens muziek in
omdat zij moesten vluchten of
onderduiken of gevangen
de oorlog verboden werd. Na
onderduiken. En velen werden
werden gezet.
20 jaar onderzoek en ruim 150
vermoord. In Nederland zijn
uilenburger concerten is de
tenminste 35 componisten
c. alders & e. pameijer
lijst inmiddels gegroeid tot 35
vervolgd en veelal vergeten.
(red), Vervolgde componisten in
namen. Deze mannen en vrou-
Onder hen Joodse componis-
Nederland. Verboden muziek in de
wen schreven muziek voor de
ten als de Nederlandse Rosy
2de Wereldoorlog, aup, 208 blz.,
concertzaal en speelden vóór
Wertheim en Dick Kattenburg,
isbn 9789089647825, € 24,95
Tien vervolgde Joodse vrou-
vooral niet mag vergeten, en
getuigenissen zijn waardevol
wen uit Europa, geboren in
wat kunnen we leren van wat
en noodzakelijk. Alle vrouwen
de periode 1921-1935, werd
jou en je medegevangenen is
zijn er zich duidelijk van bewust
gevraagd hun geschiedenis te
aangedaan? de jongste was
hoeveel geluk ze hebben gehad
vertellen. De vragen luidden:
vijf toen zij naar het getto van
in vergelijking met al diegenen
wat waren de omstandigheden
Warschau moest verhuizen
die niet meer terugkwamen.
waaronder je werd gearres-
en acht toen ze in het kamp
teerd? Kun je vertellen hoe je je
terechtkwam. geholpen door
jacob lothe, Getuiges van de
verblijf in het gevangenkamp
een onverwoestbare levens-
tijd. Verhalen uit de Holocaust,
hebt beleefd? Kun je vertellen
drang wisten deze vrouwen te
Uitg. Spectrum, Houten-Ant-
over je leven na de oorlog? Als
overleven. Na de oorlog von-
werpen 2015, 239 blz., isbn
je terugkijkt op je verblijf in het
den zij de kracht om een nieuw
9789000343812, € 19,99
kamp, wat vind je dan dat je
bestaan op te bouwen. Hun
IN- EN VERKOOP VAN INBOEDELS • BOEKEN • KUNST • KITSCH • CURIOSA • PARTIJGOEDEREN
hoge service, persoonlijke aanpak Drukkerij Peters Amsterdam BV Tel. 020 - 696 34 34 info@drukkerijpeters.nl www.drukkerijpeters.nl
Tevens verzorgen wij kelder- en zolderopruimingen
Schepenbergweg 33 1105 AS Amsterdam-Zuidoost
Kapsalon
Van Weerdenburg
Gewoon de beste
Discriminatie en vervolging bestaan nog steeds. Er is dus reden genoeg om het verleden actueel te houden. Daarom steun ik het werk van het Nederlands Auschwitz Comité.
BEHANDELING VOLGENS AFSPRA AK
Woestduinstraat 12 1058 TD Amsterdam 020 – 612 73 54
l. tertaas gebro sales bv