“In blijvende herinnering aan de overlevenden van Auschwitz, die het Nederlands Auschwitz Comité hebben opgericht” — sinds 1956
JA ARGANG 60
|
NUMMER 3
|
S E P T E M B E R 2 0 16
auschwitzbulletin K WA R TA A L B L A D VA N H E T N E D E R L A N D S AU S C H W I T Z C O M I T É
J E U G D I G E E R F G O E D D R AG E R S VA N A M S T E R DA M Minka Bos over project ‘Oorlog in mijn Buurt’
K I N D E R E N M E T M E N I N G E N OV E R V R I J H E I D Leerlingen van Amsterdamse school
V I A H E T G O E D E R E N S TAT I O N I N CO S E L Een slavenwerkkamp in Polen uit de vergetelheid
D E O N D E RG A N G VA N D E S T E E N W I J K S E J O D E N Over het onderwijsproject ‘Levensverhalen’
Audiotour in Kamp Vught Sinds deze zomer is in Kamp Vught een speciale audiotour beschikbaar voor bezoekers die meer informatie willen tijdens hun route door het museum en over het buitenterrein. De audiotour op een handzame ‘Podcatcher’ is er in een Nederlandse, Engelse en Duitse versie. Het verhaal van het kamp in 1943 en 1944 wordt verteld, afgewisseld met citaten van oud-gevangenen en muziek die in het kamp gemaakt is door oud-gevangenen.
Nationaal Monument Kamp Vught / Lunettenlaan 600 / 5263 NT Vught / t. 073 656 67 64 / www.nmkampvught.nl
102.000 vermoorde Joden, Roma en Sinti... Zij mogen nooit vergeten worden!
Steun het Nederlands Auschwitz
Ga naar de website en adopteer een
Comité bij de realisatie van het
of meer namen. U kunt ook bijdragen
Nationaal Holocaust Namenmonument. Duizenden gingen u al voor. Maar úw hulp is nog hard nodig. Hoe?
door alleen een bedrag over te maken. Wij zijn dankbaar voor elke euro!
www.namenmonument.nl
H E T H O L O C A U S T N A M E N M O N U M E N T K O M T T E S TA A N I N A M S T E R D A M , A A N D E W E E S P E R S T R A AT
Omslag Lorenzo (11 jaar) als Erfgoeddrager van Amsterdam, hoorde persoonlijke verhalen van Joodse Amsterdammers die gedeporteerd werden vanaf het Muiderpoortstation en zegt nu: ‘Voortaan, als ik onder het Muiderpoortstation doorfiets, sta ik even stil.’ (foto Caro Bonink) Inzet Leerlingen van groep 7 van de Dr. E. Boekmanschool (foto Hannah van den Ende)
ausCHwitz BuLLEtin
S E P T 2016
|
3
INHOUD HET NEDERL ANDS AUSCHWITZ COMITÉ Het nederlands auschwitz Comité draait volledig op vrijwilligers. uw financiële steun is enorm belangrijk. Met uw bijdrage kunnen we de herinnering aan de Holocaust levend houden, ook bij nieuwe generaties. Doneren kan tegenwoordig op eenvoudige wijze via onze website www.auschwitz.nl. U kunt kiezen uit verschillende mogelijkheden — eenmalig, per maand of per jaar. Ook kunt u aangeven of u daarbij het Auschwitz Bulletin thuis wenst te ontvangen. Het Bulletin verschijnt vier keer per jaar.
Cartoon ‘Locatie Holocaust Namenmonument definitief’ / 13 Willem Vleeschouwer geeft zijn visie
Actueel Timothy Snyder / 4 Befaamd Amerikaans
‘Dan is de cirkel rond en is er rust’ / 23 Awraham Meijers Zoektocht naar een onvindbaar graf
historicus houdt veertiende Nooit Meer Auschwitz Lezing Vrijheid doorgeven / 6 Hannah van den Ende Interviewt scholieren over het Denkboek 4 en 5 mei ‘Uitstappen in Cosel!’ / 14 Herman van Rens over een onbekend werkkamp voor Nederlanders in Polen, nu met een monument Scholieren worden ‘Erfgoeddrager’ / 18 Minka Bos over het project Oorlog in mijn Buurt
Cultureel Der Staat gegen
In Memoriam Sonja Kiek-Cohen (1922–2016)
Column
Fritz Bauer / 20 Awraham Meijers over een film die de bioscoopbezoeker onthutst achterlaat Recent verschenen / 23 Marjon de Klijn
Voor de inhoud van de artikelen die ondertekend zijn is alleen de auteur verantwoordelijk. Overname van artikelen is toegestaan, mits met toestemming van de auteur en de redactie.
/ Mirjam Ohringer (1924–2016) / Truus Menger-Oversteegen (1923–2016) / 22
Herdenken
Greta Bosboom, voor het laatst gezien in Auschwitz / 8 Frits Slicht over zijn onderzoek naar een ‘onbekend overlijden’ (deel 3, slot) Levensverhalen van verdwenen Joden uit Steenwijk / 10 Sjef Damhuis over zijn project uit het onderwijs
4
|
ausCHwitz BuLLEtin
|
jaargang 60 # 3
W O E N S DAG 2 5 J A N UA R I 2017
Timothy Snyder houdt 14e Nooit Meer Auschwitz Lezing in 2017 FOTO: INE GUNDER S V EEN
Op woensdag 25 januari 2017 organiseren het Nederlands Ausch-
Professor Snyder beheerst tien Europese talen en is hierdoor
witz Comité, het NIOD Instituut voor oorlog-, holocaust- en gen-
uitzonderlijk goed in staat bronnen en archieven in Duitsland en
ocide studies en de Sociale Verzekeringsbank voor de veertiende
Centraal-Europa te onderzoeken. Je kunt immers nooit diepgraven-
keer de ‘Nooit Meer Auschwitz Lezing’. De lezing wordt gehouden
der research doen dan dat je de taal machtig bent. Hij onderzoekt de
in het Koninklijk Instituut voor de Tropen in Amsterdam.
moord op 14 miljoen mensen tijdens en direct voorafgaand aan de Tweede Wereldoorlog en beschrijft hoe centrale regeringen stelsel-
Spreker is Timothy Snyder en ter introductie zal in de december-
matig werden vernietigd en burgerrechten hierdoor snel vervangen
editie van het Auschwitz Bulletin een interview met hem gepubliceerd
konden worden door anti-Joodse onderdrukking. Met staatloze
worden. Dan wordt ook vermeld hoe u zich voor de lezing kunt op-
mensen kon je doen wat je wilde.
geven. De organiserende instellingen streven er naar de boodschap ‘Nooit Meer Auschwitz’ ook bij de jongere mensen levend te houden.
Snyders werk is belangrijk. Omdat hij ons herinnert aan het belang
U kunt dus uw kinderen en/of kleinkinderen ook aanmelden voor
van inzicht in de situatie in Oost-Europa om de Holocaust te begrij-
de lezing. Timothy Snyder is een beroemd Amerikaans hoogleraar
pen. Omdat hij zich verzet tegen het beeld dat antisemitisme een
geschiedenis aan Yale University. Hij is gespecialiseerd in Holo-
afdoende verklaring zou zijn voor de grootschaligheid van het moor-
caust-studies en Oost-Europa. Zijn boeken zijn in vele landen uitge-
den in Oost-Europa. En omdat hij ons nog eens wijst op de gevaren
geven en onderscheiden met prestigieuze prijzen. Meest bekend zijn
van het staatloos maken van burgers. Het veelomvattende werk van
Bloedlanden - Europa tussen Hitler en Stalin uit 2010 en Zwarte aarde - De
professor Snyder maakt het Holocaustontkenners onmogelijk hun
Holocaust als geschiedenis en waarschuwing uit 2015.
ideologie vast te houden.
ausCHwitz BuLLEtin
CO LO FO N
S E P T 2016
|
5
H OO P G E V E N D
AUSCHWITZ BULLETIN
eindredactie Herbert Sarfatij redactie Max Arian, Marjon de Klijn, Bertje Leuw, Awraham Meijers, Steven Musch, Theo van Praag, Zoni Weisz, Dirk Spits [beeldredactie] redactiesecretariaat Postbus 74131, 1070 bc Amsterdam email redactie@auschwitz.nl NEDERL ANDS AUSCHWITZ COMITÉ
secretariaat Postbus 74131, 1070 bc Amsterdam tel: 020 672 33 88 email info@auschwitz.nl www.auschwitz.nl financiële administratie email financien@auschwitz.nl bank iban: nl53 abna 0414646282 bic: abnanl2a
M
et dit nummer lijken we
het verslag van een klassikaal opgezet onder-
in een windstilte te verke-
zoek naar plaatselijke Levensverhalen.
ren. Konden we in het vorige nog enthousiast de voort-
gang van het Holocaust Namenmonument
vergeten werkkamp voor Joodse Neder-
vermelden, nu is daar weinig nieuws over.
landers in Polen naar aanleiding van de
Zeker, het komt in Amsterdam, dat staat
actualiteit van een daar onthuld monument.
vast. En ook de plek waar het zal verrijzen is
En de serie over de vrouw, die in Auschwitz
nu bekend. Een kort bericht maakt er gewag
‘verdwenen is’, wordt nu besloten. Natuurlijk
van. En het Namenmonument is onderwerp
is er de column en bij culturele zaken, naast
in een cartoon. Met deze cartoon, onder de
de recensie van een bijzondere film, het
naam ‘Droosjes’ (kletspraatjes), begint een
vaste overzicht van enkele recent verschenen
nieuw vast onderdeel van ons blad. Verder
boeken.
moeten we wachten, nu we in de ‘stille’ periode van ontwerpen en van nieuwe plannen
Jaarlijks terugkerend in elke derde aflevering
maken zitten.
van de jaargang is er nu ook weer de aankondiging van de Nooit Meer Auschwitz Lezing:
Het nummer bevat opvallend veel artikelen
abonnementenadministratie
die gericht zijn op schoolkinderen. Dat lijkt
Postbus 74131, 1070 bc Amsterdam
geen toeval. Overal worden activiteiten
tel: 020 600 34 55
ontplooid om ‘de verhalen van overlevenden’
email abonnement@auschwitz.nl
te bewaren en bekend te houden bij nieuwe
database beheer Akrav-automatise-
generaties. Dat is nodig nu het aantal van
ring & Consultancy
hen, die het meemaakten of er bij waren,
vormgeving Fedde Schouten
snel vermindert. Van dat laatste getuigt ook
druk Drukkerij Peters Amsterdam bv
dit nummer weer met een In Memoriam van drie bewonderenswaardige strijdsters. De
het auschwitz bulletin is een uitgave van
huidige generatie van scholieren komt aan
het nederlands auschwitz comité
bod in de bijdragen over het gebruik van een lesboek getiteld Denkboek 4 en 5 mei, over de
De activiteiten van het Nederlands Aus-
bevordering van leerlingen tot Erfgoeddra-
chwitz Comité worden mogelijk gemaakt
gers in het project Oorlog in mijn Buurt, en in
door het vfonds
Aandacht is er, opnieuw, voor een vrijwel
januari 2017, al weer de 14e in de reeks. — Herbert Sarfatij
6
|
ausCHwitz BuLLEtin
|
jaargang 60 # 3
VRIJHE ID DOORG E VE N >>>>>>>
et is de allerlaatste dag voor de
uitgenodigd om, naast een fragment uit het dagboek van Anne Frank
zomervakantie en de leerlingen van
over haar droom ooit nog in Hollywood terecht te komen, tien dingen
groep 7 van de Dr. E. Boekmanschool in
in te vullen die zij zelf ooit nog graag zouden willen doen. Even ver-
Amsterdam zijn in uitgelaten stem-
derop kunnen de scholieren stelling nemen door in te vullen of ze het
ming. De vrijheid van de vakantie lonkt.
eens of oneens zijn met de stelling ‘Als ik een gezin had, zou ik me ook
Misschien is het wel juist daarom dat de kinderen gepassioneerd mee
aanpassen aan de vijand’. De zogenaamde ‘kijkwijzer’ voor 4 mei is een
discussiëren als het Auschwitz Bulletin naar hun mening vraagt over
vragen- en opdrachtenlijst die de kinderen uitdaagt alle onderdelen
het pas verschenen lesboek Denkboek 4 en 5 mei. Het hoofdthema van
van de Nationale Herdenking op de Dam nauwgezet te volgen. ‘Je ziet
dat boek en dus ook van dit groepsinterview is immers: vrijheid.
ook het publiek op de Dam. Kruis aan als je iemand ziet die: gaapt / verdrietig is / de ogen dicht heeft / strak voor zich uit kijkt / moet la-
Vrijheid; het woord staat op zo goed als iedere pagina van het 72
chen / iets in iemands oor fluistert’ is zo’n opdracht. Het comité heeft
bladzijden tellende boekje, dat als officiële titel draagt: 4 & 5 mei,
voor deze variëteit gekozen om verschillende leerstijlen te vertegen-
her,- vrij, be-, aan-, denkboek. Het boekje is onderdeel van een
woordigen en om zo daadwerkelijk alle kinderen te interesseren en
lesprogramma dat ook online lesmodules bevat en door het Nationaal
erbij te betrekken.
Comité 4 en 5 mei gratis wordt aangeboden aan alle scholieren van groep 7. Het doel van de makers is de kinderen te leren over de bevrij-
Die opzet lijkt gelukt als je naar de kinderen van de Boekmanschool
ding, maar hen vooral ook aan het denken te zetten over hoe we onze
luistert. Hoewel zij het boekje maanden geleden – immers, rond 4 en
vrijheid het beste vieren èn behouden. Echter, hoewel de link naar
5 mei – in de klas behandelden, weten ze nog precies waar het over
de actualiteit voor de hand ligt, is het boekje hier terughoudend in.
ging. Op de vraag wat hen het meest is bijgebleven gaan er veel han-
Vergelijkingen met het heden worden niet rechtstreeks gemaakt. Die
den de lucht in. Als eerste komt Cosima aan de beurt, die vertelt dat ze
ruimte wordt aan de kinderen zelf gelaten. Immers, niet alleen vrij-
de strip over George Maduro het meest indrukwekkend vond. Hij was
heid, maar ook herdenken is een prominent onderwerp: de scholieren
zelf Joods en ging in het verzet, durfde het aan geen ster te dragen.
leren waarom we herdenken, wie we herdenken, wat we herdenken
Heel dapper, volgens Cosima. Dat hij zijn eigen leven opofferde voor
en hoe we herdenken, aldus Cristan van Emden, hoofd educatie van
de vrijheid van anderen zal ze niet snel vergeten. Voor Lies was het
het Nationaal Comité 4 en 5 mei. Hiertoe wordt een originele aanpak
meest indrukwekkend de stukjes van mensen die oorlog zelf hebben
gehanteerd. Het boekje bevat naast korte verhalen (bijvoorbeeld over
meegemaakt, zoals de kinderen die waren ondergedoken en het stukje
het verzet van de Geuzen en over het Jappenkamp) een vrijheids-bord-
over Malala die in Pakistan niet de vrijheid had om naar school te
spel, stripverhalen, invulopdrachten, stellingen en qr-codes die
gaan. Fien was verbaasd toen ze las over wat de Joden allemaal niet
toegang verschaffen tot meer foto's en verhalen. Zo worden de lezers
mochten. Niet naar het zwembad, niet naar de film, niet naar school,
ausCHwitz BuLLEtin
S E P T 2016
|
7
g ro Ep s i n t Erv i E w
ze mochten niks meer. Isa op haar beurt wist al veel van wat in het
‘Geef vrijheid door’ is het motto van het boek en de kinderen blijken
boekje stond, maar sommige dingen waren toch nog ook voor haar
erover na te hebben gedacht hoe zij dat zelf kunnen doen. Cosima
wel verrassend en nieuw.
stelt voor dat we geen wapens meer kopen en verkopen. Als ze groot is zou ze daar graag iets over te zeggen hebben. Martha oppert
Nieuw voor veel kinderen blijkt hoe ze nu naar hun eigen vrijheid
dat we moeten blijven praten over de oorlog, als een waarschu-
kijken. Zo geeft Guus aan dat hij het na het lezen van het boek ‘best
wing. Haar klasgenoten zijn het hier mee eens, en velen vertellen
een beetje bijzonder’ vindt dat hij vrij over straat mag lopen. Ook
ook verhalen van hun eigen opa’s, oma’s, overgrootouders of van
Maya realiseert zich dat het fijn is om helemaal jezelf te mogen zijn,
bijvoorbeeld de Joodse voormalige bewoners van het huis waarin ze
‘ook als je Joods, of gehandicapt, of wat dan ook bent.’ Romeijn en
wonen. Volgens Nout geef je vrijheid door te herdenken. ‘Omdat je
Mellis denken nu bij het voetballen op straat weleens dat het heel fijn
nooit mag vergeten wat er is gebeurd,’ zo zegt hij. Volgens Lara klopt
is dat ze dat veilig kunnen doen. Tessa voegt eraan toe dat vrijheid
dat, ‘omdat het een hele erge tijd was’. Djin noemt als voorbeeld het
voor haar betekent dat je geen dingen hoeft te doen die mensen
vernietigingskamp Auschwitz. En volgens Bruno zorgt herdenken
tegen je zeggen. Voor Leo is het ook duidelijk: vrijheid betekent het
ervoor dat zoiets niet nog een keer kan gebeuren.
mogen gaan en staan waar je wilt, zonder gevangen te worden gezet. Martha, die het nieuws volgt, noemt een voorbeeld uit de actualiteit:
Herdenken is voor de kinderen dan ook minstens even belangrijk als
‘Als je bijvoorbeeld in Irak of in Syrië bent denk je niet echt dat je vrij
het vieren van de vrijheid. Volgens Teuntje is dat logisch: ‘als je de
bent. Als je daar op vakantie gaat ben je sowieso niet zo slim, maar
oorlog vergeet kan je de vrijheid niet meer vieren.’ Alle 27 leerlingen
de mensen die daar wonen hebben geen keus.’
zijn het dan ook eens met de stelling ‘Over 100 jaar herdenken we de Tweede Wereldoorlog nog steeds’. Tijdens het interview met zijn klas hoeft meester Shon niets te zeggen, de discussie ontspint zich als vanzelf. Na afloop spreekt hij hierover zijn verwondering uit: ‘Zo’n serieus onderwerp op de laatste schooldag, ik wist niet zeker of dat goed zou gaan. Maar ze zitten nog steeds heel diep in de materie.’ Meester Shons positieve ervaringen met de lesmethode komen overeen met de resultaten van een enquête die het Nationaal Comité hield onder leerkrachten. De 534 respondenten toonden zich enthousiast over het materiaal en slechts 2,4% van hen gaf aan iets te hebben gemist in het aangebodene. De kinderen zijn écht aan het denken gezet, zoals ook blijkt na het maken van de groepsfoto. Terwijl iedereen terugloopt naar zijn plaats zegt Chavanely: ‘Ik heb de vrijheid genomen om Blaf ook op de foto te zetten.’ En ze aait haar piepkleine knuffelhondje.
— DOOR HANNAH VAN DE N E NDE
Het hele boek bekijken kan via http://4en5meidigitaal.nl/denkboek/
8
|
ausCHwitz BuLLEtin
|
jaargang 60 # 3
H ER DEN K EN
Greta Bosboom, voor het laatst gezien in Auschwitz
Helaas heeft ze het transport naar Auschwitz niet kunnen voorkomen. Op 8 februari 1944 is zij één van de in totaal 1015 personen die worden overgebracht naar ‘het Oosten’. Van dit transport worden bij aankomst 143 mannen en 73 vrouwen geselecteerd (bron: Kalendarium Auschwitz). Of Greta bij de geselecteerde vrouwen heeft gezeten, valt niet met zekerheid te zeggen. Maar dit is het verhaal dat Beppie mij vertelde. Beppie zat, zoals ik hiervoor al even noemde, in Kamp Vught, in het Philips-Kommando. Dit heeft haar leven gered. Daardoor bleef zij lang in Vught en pas met het laatste transport vanuit Vught, juni 1944, is zij naar Auschwitz gedeporteerd. Dankzij het Philips-nummer werden zij en haar mede-arbeiders in Auschwitz geselecteerd om te werken. In Auschwitz ontmoet Beppie een andere bewoonster van de Transvaalbuurt. Volgens Beppie had deze vrouw een kruidenierswinkel op de hoek van de Smitstraat en de Retiefstraat. Hoewel ze zich de naam niet meer herinnert, weet Beppie
NA AR AUSCHWITZ Greta wordt na drie
nog wel het gesprek. Deze vrouw vraagt aan
dagen, op 9 oktober 1943, overgebracht naar
Beppie of zij misschien de zuster is van een
Kamp Westerbork. Zij wordt ondergebracht
zekere Greta Bosboom. Zij beweert dat zij
D E E L 3 G R E TA ‘ R A A K T
in de strafbarak (barak 67). Als strafgeval
Greta heeft ontmoet in Auschwitz. Dat kan
v e r d w e n e n ’ i n Au s c h –
(Häftlinge) gaat ze ‘pas’ in februari 1944 op
alleen maar als Greta ook daadwerkelijk bij
WITZ , MA AR IS NIET
transport naar Auschwitz. Dat het allemaal
aankomst is geselecteerd en als dwangar-
VERGETEN
wat langer duurt, heeft te maken met de
beidster te werk is gesteld
omstandigheden in Kamp Westerbork. Er is DOOR FRITS SLICHT
namelijk een epidemie uitgebroken!
GEEN OVERLIJDENSDATUM Dat Beppie
Dat geeft Greta in ieder geval de gelegenheid
Vught, Auschwitz en de andere kampen
om haar zuster te schrijven. Zij moet op de
heeft overleefd, is een bijzonder verhaal.
hoogte zijn geweest dat Beppie intussen in
Voor Greta eindigt het verhaal in Auschwitz.
Kamp Vught zat (vanaf januari 1943). Beppie
Het verhaal is niet af te maken. Want Greta
krijgt in Vught een anoniem telegram waar-
blijkt na de oorlog niet meer te traceren.
in staat: ‘heb een dochter, vernoemd naar
Het is onduidelijk of en zo ja wanneer Greta
onze moeder’. Voor Beppie is het duidelijk,
is vermoord. Een medewerkster van het
Greta heeft een dochter gekregen met de
Herinneringscentrum Kamp Westerbork
naam Marianne. Dat Greta het voor elkaar
schrijft: ‘In ieder geval is er geen concrete
heeft gekregen om dit bericht te versturen is
overlijdensdatum gevonden, waarna het
opmerkelijk.
Rode Kruis er meestal toe overging om het
ausCHwitz BuLLEtin
overlijden binnen een bepaalde periode aan
Over Greta is helaas niets terug te vinden.
te geven - tussen datum van transport (of
Ewa Bazan schrijft dat veel van de belangrij-
datum van aankomst in Auschwitz) tot de
ke documenten, waaronder de persoonlijke
laatste dag van een aantal maanden later (30
dossiers van de gevangenen, zijn vernie-
juni .o.i.d.) - vaak nog met een asterix achter
tigd. De documenten die wel bewaard zijn
Auschwitz* om aan te geven dat het in of in
gebleven, zijn onvoldoende om een goed en
de omgeving van Auschwitz geweest zou
compleet beeld te geven van al degenen die
kunnen zijn.’
in Auschwitz verbleven.
Daarna is het aan de ambtenaar van de Burgerlijke Stand om te bepalen of dit
Mijn dank gaat uit naar Beppie Otten-
voldoende is om een overlijdensakte op te
bros-Bosboom, Ivonne Bogers en naar
maken. Maar feitelijk is er een datum nodig.
Marianne Tak-Bosboom voor het delen van
Zonder datum geen akte en de onzekerheid
hun verhaal en hun herinneringen aan Greta.
blijft bestaan. Helaas is Greta één van de vele
De medewerkers van het Joods Historisch
slachtoffers waarvan ook nu, meer dan 70
Museum en het Herinneringscentrum Kamp
jaar later, nog steeds geen overlijdensakte is
Westerbork waren, zoals altijd, zeer behulp-
opgemaakt.
zaam.
Om aan de onzekerheid een einde te maken,
Slotdeel van drie. De beide voorgaande delen
heb ik vele instanties benaderd en diverse
stonden in de afgelopen nummers van het Bulle-
archieven bezocht (zie onder). De conclusie
tin 2016-1, p. 12-13 en 2016-2, p. 10-11. De volledige
is dat ik helaas geen sluitend antwoord voor
bronvermelding bij dit verhaal zal geplaatst
Beppie en Marianne heb kunnen vinden.
worden op de website www.joodsmonument.nl
De enige instantie die nog licht had kunnen brengen is het Museum van Auschwitz. Op 9 december 2015 kreeg ik via Ewa Bazan van het Auschwitz Museum de volgende informatie over Jacob Tak en Greta Bosboom. Van Jacob is bekend dat hij het gevangenennummer 139858 kreeg en dat hij werd tewerkgesteld in Auschwitz III – Monowitz (ook wel: Buna). Op 19 november 1943 wordt hij vanuit het gevangenisziekenhuis Monowitz overgebracht naar het ziekenhuis van het hoofdkamp in Auschwitz I. De diagnose die werd gesteld is: fysieke zwakte. Daarna geen verdere informatie over zijn lot, maar andere informatie heeft een ‘overlijdensdatum’ van 9 januari 1944 opgeleverd.
Foto genomen door Frits Slicht in Auschwitz-Birkenau, 2010
S E P T 2016
|
9
10
|
ausCHwitz BuLLEtin
|
jaargang 60 # 3
Levensverhalen — D o o r S J E F DA M H U I S
Iedere scholier in Nederland kent natuurlijk
levensbeschouwing en samen besloten we
wandeling voor de leerlingen om te laten
Anne Frank. Maar wie van hen kent de namen en
om zes lesweken aan het project te werken.
zien waar de verschillende Joodse families
de verhalen van vermoorde Joden uit eigen stad
Met de stichtingen hebben we uit de 54
woonden voordat ze gedeporteerd werden.
of dorp? Veel scholieren van onze school in Steen-
leerlingen 24 groepen gevormd, die vervol-
wijk, zegt geschiedenisdocent Sjef Damhuis,
gens door de mentoren van de twee klassen
EINDPRODUCT De leerlingen kregen zes
fietsen dagelijks langs het herinneringsmonu-
werden ingedeeld.
weken om uit alle informatie een eindpro-
ment met de namen van de 51 Steenwijkse Joden
Volgende vraag was: ‘Hoe komen de leerlin-
duct te maken. Wat kon dat zijn? Er waren
die vermoord werden door de nazi’s.
gen aan informatie?’
tal van mogelijkheden: een zelfgemaakt
Hebben de vermoorde Steenwijkse Joodse kinde-
Eerst naar het archief van de gemeente
filmpje, een krant of een magazine gewijd
ren er geen recht op dat ook hun verhaal verteld
Steenwijkerland. Hier zijn beide klassen op
aan de hoofdpersoon, gedichten over hem of
wordt, net als bij Anne Frank? Het verhaal van
bezoek geweest, Ze kregen er uitleg hoe ze
haar, een schilderij of tekening passend bij
Daniël en Mirjam Vrieslander, van Betty, Joseph
informatie konden vinden in de gemeente-
de persoon, een lied of een songtekst over
en Margreet van der Horst? Daarom is hij in twee
lijke archieven. Dit zowel fysiek (op papier)
de persoon, een collage, een dagboek, een
mavo klassen uit het tweede leerjaar dit voorjaar
als digitaal. Om documenten te vinden die
schets van de levensloop van een hoofdper-
begonnen met het project Levensverhalen. Het
betrekking hadden op ‘hun’ familie of ‘hun’
soon. Als voorbeeld hiernaast het verhaal
belangrijkste doel van het project is dat de leer-
persoon. Vooral die documenten, waarin
van de ondergang van een van de families
lingen zich realiseren dat gewone Steenwijkers
stond wie in de huizen van de afgevoerde Jo-
verteld in drie ‘koffers’ (dozen).
vermoord werden alleen omdat ze Joods waren.
den gingen wonen, maakten veel indruk op
Op donderdagavond 19 mei 2016 werden de
Het is de bedoeling dat de leerlingen aan deze
de kinderen. Leerlingen zijn verschillende
resultaten getoond aan ouders, grootouders
verdwenen Steenwijkers een ‘gezicht’ geven. Door
keren teruggegaan naar het archief.
en andere belangstellenden. De kantine van
antwoord te geven op vragen als: ‘Wat voor werk
Ook kon er voor informatie contact gezocht
de school zat bomvol. Ieder groepje had vijf
deden ze?’, ‘Waar woonden ze?’, Hoe oud waren
worden met het Herinneringscentrum
minuten om ‘hun’ persoon of familie te pre-
ze?’, ‘Bestaat hun oude woning nog?’
Kamp Westerbork. Daar werd een bezoek
senteren. Dit gebeurde op indrukwekkende
gebracht dat geheel in het teken stond van
en soms emotionele wijze. Veel indruk
INFORMATIE Maar hoe moet je beginnen?
‘onze’ Steenwijkse Joden
maakten enkele zeer professioneel gemaakte
Zelf weet je als geschiedenisdocent die in
Andere goede informatiebronnen waren te
filmpjes. Een groepje had contact gezocht
de omgeving is opgegroeid wel veel dingen,
vinden op www.Joodsmonument.nl of in de
met de lokale krant en mocht één pagina
maar dat is niet voldoende. Ik heb daarom
digitale archieven van Yad-Vashem in Israël.
vullen met informatie over hun hoofdper-
contact opgenomen met de stichting die een
soon, de bibliothecaresse Julia van Dijk-de
aantal jaren geleden het herinneringsmonu-
Spontaan meldde zich bij mij mevrouw An-
Vries. Iedere aanwezige kreeg die krant.
ment ter nagedachtenis van de 51 vermoorde
nie Mulder van 93 jaar. Zij heeft veel van de
Na afloop van de presentaties zijn alle aan-
Joden in Steenwijk heeft opgericht. En ook
vermoorde Joden gekend. Ik heb haar uitge-
wezigen naar het herinneringsmonument
met de onlangs opgerichte Stolpersteine
nodigd voor een gastles. De leerlingen waren
gelopen om daar 51 rozen neer te leggen
stichting. Beide reageerden erg enthousiast
sprakeloos toen ze vertelde hoe verschil-
ter nagedachtenis van iedere vermoorde
op mijn plannen en wilden alle medewer-
lende families via het station van Steenwijk
Steenwijkse Jood. Hierna werd één minuut
king verlenen. Verder ben ik gaan praten
afgevoerd werden naar Westerbork.
stilte gehouden. Na afloop werd nog lang
met collega’s van de vakken Nederlands en
De Stolpersteine stichting maakte een rond-
nagepraat op school.
ausCHwitz BuLLEtin
S E P T 2016
|
11
V E R DWE N E N J O D E N U I T S TE E NW I J K E E N ‘G E Z I C HT ’ G E V E N E E n p r oj EC t u i t H E t o n D E r w i j s
Het mooie van dit project vond ik hoe crea-
De levensverhalen van Ma-
nieuwe docent benoemd. Het
tief kinderen zijn om hun hoofdpersoon een
rianna, Margarita en Mozes
is onbekend hoe zijn collega’s
had. wie wil er nu een ge-
‘gezicht’ te geven. En ook leerlingen die in de
de Groot, verteld door de
hierop reageerden.
handicapte als onderduiker
klas nooit op de voorgrond staan deden die
leerlingen Delila Oltean en
In augustus 1941 ging Mozes
hebben?
avond enorm hun best. De leerlingen zullen
Merith Beute (14 jaar), en
op de Tukseweg lesgeven aan
om half 3 in de middag
hun hoofdpersoon altijd blijven herinneren.
per persoon gepresenteerd
Joodse kinderen die van de
vertrokken de zussen, na gif
Het was veel werk om dit te organiseren
in drie dozen als ‘koffers’.
Duitsers vanaf 1 september
te hebben ingenomen, lopend
maar als je ziet wat voor moois je terugkrijgt
omdat Marianna een bochel
1941 niet meer naar school
richting het dorpje tuk. Bij
De ongetrouwde zussen en
mochten. Mozes heeft dit
slager Bertus Hof in Tuk zak-
broer Marianna (58), Mozes
gedaan tot eind juli 1942. Hij
ten Marianna en Margarita in
(56) en Margarita (43) de
moest zich van de Duitsers
elkaar. Marianna stierf vrijwel
Sjef Damhuis, docent geschiedenis, organiseerde
groot woonden aan het begin
toen melden in Rouveen om
direct. rinke Bosma (oogge-
het project Levensverhalen voor leerlingen van
van de Tweede Wereldoorlog
te werken in kamp Conrad. Hij
tuige): ‘Ik zie ze nog lopen,
de mavo klassen 2A en 2B van CSG Eekeringe te
nog altijd in hun ouderlijk
moest hier met andere gevan-
die twee zusters van Moos. ik
Steenwijk. Scholen met belangstelling voor dit
huis aan de Tukseweg 108 in
genen werken aan de aanleg
woonde in Tuk naast het oude
project kunnen informatie of een brochure aan-
steenwijk.
van een nieuwe weg.
gemeentehuis en we zeiden:
op 3 oktober gingen alle
Wat raar, wat moeten die hier
Mozes was van beroep
gevangenen van het kamp lo-
nou toch? ik zag ze wel eens
onderwijzer. Hij werkte tot
pend naar station Meppel om
in Steenwijk lopen maar nooit
november 1940 op school B in
hier de trein te nemen naar
in tuk. Later hoorde ik wat
steenwijk. Mozes stond erom
westerbork. na aankomst
er gebeurd was. ze waren zo
bekend dat hij erg mooi kon
in Westerbork kreeg hij een
in elkaar gezakt. Mensen die
voorlezen. oud-leerling rijk-
hartaanval. na twee weken in
erbij geweest waren zeiden
man Boonstra zegt hier later
het kampziekenhuis werd hij
dat ze niet veel meer gezegd
over: ‘Hij droeg als het ware
op 23 oktober op transport
hadden, maar de jongste zou
voor, echt prachtig.’
gezet naar auschwitz. na
gezegd hebben dat ze iets
Mozes zat in Steenwijk in
aankomst werd hij direct door-
hadden ingenomen, omdat
het bestuur van de Bond van
gestuurd naar de gaskamer.
hun broer was opgepakt.’
In november 1940 werd
Op 6 oktober 1942 gebeurde
In het politierapport staat
Mozes, omdat hij geen
er iets verschrikkelijks. De
vermeld: ‘In de namiddag van
ariërverklaring kon tekenen,
zussen Marianna en Margari-
dinsdag 6 oktober omstreeks
ontslagen door de gemeente
ta, die waarschijnlijk gehoord
15.15 uur werd Dr. Bouwer
steenwijk. Hij had meer dan
hadden dat Mozes in Wester-
meegedeeld dat de dames
30 jaar voor de gemeente
bork zat, deden een poging
Marianna en Margarita zich
gewerkt. Een dag na het
tot zelfmoord. waarschijnlijk
vermoedelijk hadden vergif-
ontslag werd er direct een
wilden ze niet onderduiken,
tigd en eerstgenoem
dan was dit het dubbel en dwars waard.
vragen via mail bij sdamhuis@eekeringe.nl
onderwijzers.
12
|
ausCHwitz BuLLEtin
|
jaargang 60 # 3
Stukken uit het familieverhaal De Groot in Steenwijk. A Gemeentelijke lijst uit de oorlogsjaren: M. de Groot op Tukseweg 108. B Het persoonsbewijs van Mozes. C Het graf van Marianna op de Joodse begraafplaats. D De namen van Mozes, Marianna en Margarita op het Joodse gedenkteken. E Oude foto van de plek in Tuk waar zij ineenzakten. F Het Rijkswerkkamp ‘Conrad’, Rouveen, op een oude prentbrief kaart.
B
A
C
de stervende was. ik heb mij onmiddellijk ter
Margarita werd naar het ziekenhuis
plaatse begeven en trof in de woning van
in Meppel overgebracht. Later ging
Lambertus Hof, wonende te Tuk, de dames in
ze naar de krankzinnigeninrichting
zorgwekkende toestand aan. Marianna gaf na
Brinkgreven in Deventer. op 10
enige ogenblikken de geest. Margarita is over-
februari 1943 werden alle joodse
gebracht naar het ziekenhuis te Meppel.’ aldus
patiënten door de Duitsers met
politieagent H. van der Heide.
veewagens opgehaald. De wagens
Enkele dagen later werd Marianna begraven
werden met prikkeldraad afge-
op de Joodse begraafplaats aan de Eesveen-
sloten. De patiënten gingen naar
seweg.
westerbork.
Op haar graf staat vermeld: ‘Hier rust de
op dinsdag 20 april 1943 vertrekt
maagd Mirjam, dochter van rabbijn Menachem
Margarita met nog 1165 mensen in
en haar moeder golda. Moge haar ziel gebon-
veewagens van Westerbork naar
den worden in de bundel van het eeuwige
sobibor. Direct bij aankomst op
leven.’
vrijdag 23 april worden alle joden
D
E
direct vergast. Voor Margarita, Marianna en Mozes wordt in het najaar een Stolperstein gelegd die geadopteerd wordt door onze school.
F
ausCHwitz BuLLEtin
S E P T 2016
|
13
KO RT H o Lo C a u s t n a M E n M o n u M E n t ko M t i n D E w E E s p E r s t r a at i n a M s t E r D a M
n u Mo E t s t rooM D on at i E s op g a n g koM En Afgelopen zomer besloot de Amsterdam-
perstraat stelt veel ontwerpeisen waarmee
ADOPTEREN EN DONEREN Gedurende
se gemeenteraad unaniem in te stemmen
rekening moet worden gehouden, zoals de
het onderzoek naar mogelijke locaties voor
met de voordracht voor een nieuwe locatie
toegang tot de tuin van de Diakonie en de
het Namenmonument heeft het werven
voor het Holocaust Namenmonument. Na
uitgang van het metrostation Waterlooplein,
van fondsen praktisch stilgelegen. Nu de
een uitgebreid onderzoek, dat maanden in
aan de Nieuwe Herengracht.
keuze voor de locatie definitief is, moet de
beslag heeft genomen, is de keuze gevallen
fondsenwerving opnieuw op gang worden
op een fraai gelegen groenstrook aan de
HISTORISCHE LOCATIE Voor de oorlog
gebracht. Veel mensen hebben al namen
Weesperstraat, grenzend aan de ommuurde
was de Weesperstraat (die ‘Wazepergas’
geadopteerd of anderszins bijgedragen aan
tuin van de Hermitage en de Protestantse
werd genoemd) veel smaller dan nu, dicht
de totstandkoming van het monument.
Diakonie. Deze twee ‘buren’ hadden al in
bebouwd met woningen en vol Joodse
eerder stadium aangegeven blij te zijn met
winkels en bedrijven. Een levendige straat,
de! Wij doen daarom met klem een beroep
de komst van dit nationale monument.
Maar, het is bij lange na nog niet voldoen-
midden in de Jodenbuurt. Aan het eind van
op de lezers van het Auschwitz Bulletin om
Op dit moment is het in New York geves-
de oorlog, toen de meeste Joden waren weg-
niet alleen zelf een bedrag te doneren, maar
tigde bureau van architect Daniel Libeskind
gevoerd, werden de leegstaande woningen
ook om dit initiatief nadrukkelijk onder de
bezig met studies en schetsen voor wat een
geplunderd en in de hongerwinter werd het
aandacht te brengen van familie, vrienden,
compleet nieuw ontwerp zal gaan worden
hout uit veel van de huizen gesloopt. De
buren, bekenden en bedrijven.
(het bureau had ook al een ontwerp gemaakt
straat raakte ernstig in verval. In de jaren ’50
voor een monument in het Wertheimpark,
en ’60 werd helaas het grootste deel van de
ment en de manieren waarop u de bouw
dat eerder door de gemeente als locatie
oorspronkelijke bebouwing afgebroken, om
ervan kunt ondersteunen vindt u op de
was aangewezen). De locatie aan de Wees-
de straat te kunnen verbreden.
website www.namenmonument.nl.
C a r to o n
DROOS J E S J I D D I S H V O O R ' K L E T S P R A ATJ E S '
Willem Vleeschouwer (1950) volgde o.a. een opleiding aan de Rietveld Academie. Hij debuteerde bij het bekende blad Muziekkrant Oor met ‘Punkkwartet’, en werd hiermee populair bij het grote publiek. Zijn definitieve doorbraak was naar aanleiding van een Vuurwerkcampagne voor Sire. Verder publiceerde hij o.a. De Wonderbaarlijke Reis van Jacobus Maneschijn en Sientje Zeester (op tekst van Willem Wilmink) en de series Dup– pie en Flip Vla en Pintie Prima. Vleeschouwer krijgt vanaf dit nummer een vaste plek in de kolommen van ons Bulletin! Beeld: Willem Vleeschouwer Tekst: Awraham Meijers
Meer informatie over het Namenmonu-
‘ Lo C at i E H o Lo C a u s t n a M E n M o n u M E n t D E f i n i t i E f ’
14
|
ausCHwitz BuLLEtin
|
jaargang 60 # 3
D wa n g a r B E i D va n n E D E r L a n D s E s L av E n i n w E r k k a M p E n
‘ Uitstappen in Cosel!’
— DOOR HERM AN VAN RENS
D
e Shoah is een massamoord met
of om te werken in de omvangrijke nieuwe
DWANGARBEID Joden werden gedwongen
meerdere gezichten. Het meest
wapenindustrie. Tussen degenen die de
het zwaarste werk te verrichten, tegen een
bekend is de moord uit pure haat.
Joden zo snel mogelijk wilden vermoorden
minimum aan voeding, rust en verzorging,
Antisemitisme bracht de daders ertoe
en instanties die hen eerst wilden gebruiken
tot zij niet langer tot werken in staat waren.
miljoenen mensen te vermoorden aan de
ten dienste van de Duitse oorlogseconomie
Zij stierven dan door honger, uitputting
rand van massagraven, of te vernietigen in
rezen grote conflicten. Naarmate de oorlog
of besmettelijke ziekten, of ze werden als
de gaskamers van onder meer Auschwitz en
vorderde kregen zij die opkwamen voor de
Arbeitsunfähigen alsnog doorgestuurd naar
Sobibor. Maar de Shoah is ook een economi-
belangen van de economie meer invloed. Het
de gaskamer. Tijdens de Tweede Wereldoor-
sche gebeurtenis. Joden moesten worden ge-
was Heinrich Himmler zelf die het geniale
log hebben in Europa ongeveer een miljoen
deporteerd omdat de bezetter hun bezittin-
compromis bedacht: Vernichtung durch
Joden slavenarbeid verricht voor de nazi’s.
gen nodig had om de oorlog te financieren.
Arbeit (vernietiging door werk).
Maar de resultaten daarvan vielen vaak te-
En de nazi’s hadden behoefte aan arbeids-
gen. De bedrijven die door de SS zelf werden
slaven om Duitse mannen te vervangen die
opgestart waren vaak niet of nauwelijks
voor de Wehrmacht waren opgeroepen, om
rendabel.
wegen en verdedigingwerken aan te leggen
ausCHwitz BuLLEtin
S E P T 2016
|
15
H ER DEN K EN
Het grote dwangarbeiderskamp Blechhammer
Vele duizenden Joodse dwangarbeiders
Reichsautobahnlager. Van hieruit werkten
Hij kon beschikken over meer dan 50.000
werden aan het werk gezet voor de Duitse
duizenden Joden uit Silezië aan de construc-
Silezische Joden, een groep die al gauw werd
overheid, onder meer voor de aanleg van
tie van de weg.
aangeduid als Schmeltjuden. Het bleek een
enkele grote Autobahnen, vitale verbindin-
gouden greep. Schmelt voerde een ingrij-
gen om de hoofdstad Berlijn te verbinden
ORGANISATION SCHMELT Eind 1940
pende vernieuwing door in de slavenarbeid.
met de pas veroverde nieuwe uithoeken van
benoemde Himmler Albrecht Schmelt tot
De arbeiders werden niet langer in eigen
het Duitse machtsgebied. Maar ook dit werk
‘Sonderbeaufragte für fremdvölkischen Ar-
dienst gehouden maar tegen een vergoeding
vlotte minder dan gehoopt. Eén van die gro-
beitseinsatz in Oberschlesien’ (gevolmach-
van 3 tot 6 Reichsmark per dag uitgeleend
te nieuwe autowegen moest Berlijn verbin-
tigde voor de inzet van niet-Duitse arbeid in
aan Duitse bedrijven. Dat bleek winstge-
den met Odessa. Deze weg liep onder meer
Opper-Silezië). In het vorige nummer van
vend.
door Silezië, een provincie die was gevormd
het Auschwitz Bulletin (april 2016, p. 14) is in
uit een oud-Duits gebied en het van Polen
verband met de deportaties via Cosel, waar
Aanvankelijk verhuurde de Organisation
geannexeerde deel van Opper-Silezië. Langs
de selectie van arbeidskrachten plaatsvond,
Schmelt vooral Joden aan bouwbedrijven die
het traject van Gleiwitz naar Breslau waren
al op zijn bijzondere optreden gewezen.
werkten aan de bouw van de autoweg, maar
meer dan twintig kampjes gesticht, de
Schmelt kreeg uitgebreide bevoegdheden.
vanaf begin 1942 lag het accent op bedrijven
16
|
ausCHwitz BuLLEtin
|
jaargang 60 # 3
v E r v o Lg va n pa g . 15
in de wapenindustrie. Er ontstonden in Silezië honderden kleine kampen voor Joodse slaven, meestal gebouwd vlak bij, en soms in een fabriek. De zaken liepen voorspoedig. Dat had twee gevolgen. Op de eerste plaats had Schmelt al gauw een tekort aan arbeidskrachten. Hij vroeg en kreeg toestemming van Himmler om treinen, die uit West-Europa op weg
Gebouw van het goederenstation van Cosel [foto: Geert Goossens]
waren naar Auschwitz, te laten stoppen in Cosel en uit de inzittenden 10.000 mannen
berg, Ottmuth, Gogolin en Niederkirch.
VAN ONBEKEND TOT GEDENKTEKEN
tussen 15 en 50 jaar te selecteren voor werk
Van daaruit werden ze verspreid over
Het is merkwaardig hoe weinig aandacht
in zijn organisatie. Maar het succes had ook
tientallen kampen die waren verbonden
er in de jaren na de oorlog is geschonken
zijn keerzijde. Het voorbeeld van Schmelt
aan een wapenfabriek, een kolenmijn of een
aan de slachtoffers van de Cosel-selecties.
werd gevolgd door de SS, die zelf op grote
bouwbedrijf. Het grootste was Blechham-
Natuurlijk was het aantal vermoorden in
schaal Joodse arbeiders vanuit het kamp
mer (Blachownia), waar de Oberschlesische
de gaskamers van Auschwitz en Sobibor
Auschwitz ging verhuren aan bedrijven te-
Hydrierwerke uit steenkool benzine ver-
veel groter, maar het aantal Nederlandse
gen hetzelfde tarief als Schmelt. Er ontstond
vaardigde. De levensomstandigheden in de
mensen dat Cosel en de kampen er omheen
een strijd om arbeiders tussen Schmelt
Schmeltkampen waren uiterst slecht: zware
niet overleefde overtreft het aantal slacht-
en kampcommandant Rudolf Höss van
arbeid in werkweken van 60 tot 70 uur, bij
offers van beruchte kampen als Mauthau-
Auschwitz. Toen op 10 december 1942 aan de
onvoldoende voeding en verzorging. Velen
sen, Bergen-Belsen of Theresienstadt. En
selecties in Cosel een einde kwam, liet Höss
stierven; anderen werden, als ze ziek waren,
in tegenstelling tot deze kampen is over
weten dat hij opgelucht was dat de Joden
alsnog vermoord in de gaskamers van Bir-
de Cosel-groep vrijwel niets gepubliceerd.
voortaan ‘von dem Zugriffe der Schmeltak-
kenau. Toch was eind 1943 de meerderheid
Het was zelfs bij niemand bekend waar de
tion’ (uit de klauwen van de Schmeltorgani-
van de mannen nog in leven.
selecties in Cosel precies plaatsvonden. Dat
satie) werden weggehouden.
De concurrentiestrijd tussen Schmelt en
weten we inmiddels wel (zie ook het vorige
Höss ging door. Vanaf 1944 werden veel
Bulletin). Het goederenstation van Cosel is
WERKK AMPEN Tussen 28 augustus en
kampen ofwel gesloten, ofwel veranderd
na 1942 niet wezenlijk veranderd; het staat
10 december 1942 werden door de Orga-
in subkampen van de concentratiekampen
leeg en is bouwkundig in slechte staat. Het
nisation Schmelt ongeveer 9000 mannen
Auschwitz en Gross-Rosen. De werkslaven
300 meter verder gelegen personenstation
uit de treinen naar Auschwitz gehaald. Zij
waren nu concentratiekampgevangenen
is nog steeds als zodanig in gebruik. Aan
waren afkomstig uit Frankrijk en België,
geworden. Opnieuw stierven er velen aan
niets ter plaatse was te zien welke drama-
en 3500 van hen kwamen met 18 treinen
honger, uitputting, mishandeling of na
tische gebeurtenissen zich hier tijdens de
uit Westerbork. De treinen stopten op het
selecties. De moeilijkste periode voor de
Tweede Wereldoorlog hebben voorgedaan,
goederenstation van Cosel (heden in Polen:
overlevenden brak echter aan begin 1945.
en welke grote betekenis Cosel heeft gehad
Kedzierzyn-Kozle). Op een uiterst geweldda-
Toen werden de kampen ontruimd bij de
voor de Nederlandse (en Franse en Belgi-
dige manier werden de mannen en jongens
nadering van de Russische legers. Tijdens
sche) Shoah-geschiedenis. Sinds kort is dat
tussen 15 en 50 jaar hier van hun gezinnen
de Dodenmarsen bezweken opnieuw veel
echter veranderd: op 2 september 2016 is op
gescheiden. Zij werden vervolgens verspreid
mensen. Van de 9000 mannen, die in Cosel
het goederenstation van Cosel een waardig
over een groot aantal Schmelt-kampen. Voor
uit de treinen waren gehaald, overleefden er
herinneringsteken aangebracht. —
de Nederlanders waren dat de voormalige
slechts tussen 700 en 900 de oorlog; van de
Reichsautobahnlager Sakrau, Sankt-Ann–
3500 Nederlanders 188.
ausCHwitz BuLLEtin
S E P T 2016
|
17
Co LuM n AWR A H A M M EI J ER S
E
via de
‘ DA N I S D E C I R K E L RO N D E N I S E R RU S T ’
gerrit jan sr., die in 1898 is geboren, was
Ten Voorde waren - die zaten dus in de omlig-
smartphone van mijn vrouw. ze
getrouwd met de drie jaar jongere Martha
gende velden - is Martha niet gearresteerd.
beaamt een voor mij onhoorbare
Hietbrink. Hij was beambte bij de nederlandse
R WORDT OPGEBELD
vraag: ‘Dat klopt, ik ben inderdaad zijn vrouw’.
spoorwegen. Met hun beide kinderen gerard
Minder dan een jaar voor de bevrijding is
Dan zegt ze: ‘Ja, mijn man heeft in Doesburg
Willem en Wilhelmina leefden zij het eenvou-
gerrit jan eerst naar Den Haag gebracht en
gewoond, is daar opgegroeid. nee, hij is daar
dige leven van die tijd. Er was geen vuiltje aan
vervolgens naar de gevangenis in schevenin-
niet geboren’. En ze antwoordt: ‘ja, in Hengelo
de lucht in dat mooie twente. tot hun relatief
gen, daarna via kamp vught naar sachsenhau-
overijssel tijdens de oorlog, klopt. ja, Harrie en
gezapige wereldje voorgoed op z’n kop kwam
sen, oranienburg en het concentratiekamp
nannie Meijers waren zijn ouders. Maar ik zal
te staan nadat de nazi’s ons land binnenvielen.
Bergen-Belsen getransporteerd. in dat laatste
hem zelf even geven, hij kan dit natuurlijk beter
gerrit jan en Martha stelden tijdens de oorlog
kamp is hij begin februari 1945 overleden. Hoe
vertellen dan ik’.
hun woning aan de Landmansweg ter beschik-
en onder welke omstandigheden hij overleed
king voor onderduik aan Joden, krijgsgevange-
en waar zijn stoffelijk overschot rust, is niet
Ik neem het gesprek over, de man aan de
nen, deserteurs en neergestorte geallieerde
bekend.
andere kant van de lijn stelt zich voor als gerrit
piloten. Bovendien verspreidde gerrit jan als
jan ten voorde. Enkele seconden later heeft de
lid van de verzetsgroep Vrij Nederland het ille-
gerard willem, de zoon van gerrit jan, was 14
Tweede Wereldoorlog mij opnieuw ingehaald,
gale blad Vrij Nederland en ook De Waarheid.
jaar toen zijn vader door Bronsema en diens
ga ik met gerrit jan - waar ik een halve minuut
trawanten uit zijn huis werd gehaald. Het
geleden nog nooit van had gehoord - ruim
Mijn ouders vonden in 1943 - ik was inmiddels
feit dat zijn vaders graf niet bekend is, heeft
zeventig jaar terug in de tijd. ik voel mij een
‘ondergebracht’ bij het gezin van dominee
een ongelofelijke dramatische impact op zijn
oproepbare tijdreiziger, voor eeuwig stand-by
Müller in Nijverdal - onderdak in de woning
verdere leven; vele tientallen keren heeft hij
als het over die verdomde oorlog gaat. soms
van de familie ten voorde. Een jaar later zou
Bergen-Belsen, sachsenhausen, auschwitz
probeer ik deze erfenis van me af te schudden,
hier wegens verraad een abrupt einde aan
en andere voormalige concentratiekampen
achter me te laten, het boek dicht te slaan.
komen, nadat er in mei ’44 weer een razzia was
bezocht. zijn leven betekent een eindeloze
tevergeefs. want altijd weer meldt die afschu-
geweest. Mijn ouders en andere onderduikers
zoektocht naar een graf dat onvindbaar is.
welijke episode zich. kennelijk mág ik mij er
waren volgens plan de omliggende velden in
Er is afgesproken dat gerrit jan ten voorde zal
niet aan onttrekken, moeten die oorlogsjaren
gevlucht. Het was duidelijk dat dit huis steeds
worden voorgedragen voor de (postume) Yad
- en de trieste tijd daarna - in mijn bewustzijn
onveiliger werd en er dus op andere plekken
vashem onderscheiding.
blijven.
‘duikadressen’ gevonden moesten worden. Mijn ouders vonden gastvrijheid in de boer-
ik heb de 87-jarige gerard willem inmiddels
na wat verificaties over mijn ouders en of ik
derij van gait (gerrit) en sien ruppert, tussen
ontmoet en hij vertrouwde mij toe dat, als zijn
ons oude huisadres in Hengelo weet, en of zij
Hengelo en Borne.
vader die onderscheiding heeft gekregen, zijn
tijdens de oorlog waren ondergedoken, is het
zoektocht is afgelopen: ‘Dan is de cirkel rond
duidelijk dat we het over de personen en epi-
Ten Voorde kwam in de problemen nadat hij
sode hebben waarover gerrit jan wil vertellen
een joods echtpaar met kind op een veilig
en vragen heeft. Daar kan geen misverstand
adres had ondergebracht. Er was verraad ge-
over bestaan. Hij vertelt mij het afschuwelijke
pleegd. op 5 juni 1944 is gerrit jan in opdracht
verhaal van zijn opa (ook gerrit jan), dat zich
van de sicherheitsdienst gearresteerd door po-
in Hengelo (ov.) afspeelde en eindigde in een
litieman Bronsema, de beruchte jodenjager, en
concentratiekamp. Hij vertelt over mijn ouders,
de Hengelose politie. omdat op het moment
feiten die ik nog niet kende.
van die overval geen Joden in de woning van
en is er rust’. —
email awraham.meijers@hetnet.nl
18
|
ausCHwitz BuLLEtin
|
jaargang 60 # 3
p roj EC t O O R LO G I N M I J N B U U R T
Erfgoeddrager
Ardie Lodder uit de Rivierenbuurt wordt geïnterviewd door kinderen uit die buurt.
DOOR MINK A BOS
Minka Bos (r) noteert. [foto: Katrien Mulder]
In 2012 begon journalist Minka Bos een
ONTMOETING ‘Dit moet iedereen zien!’ Dat
ons eerste basisschoolboek over de Amster-
interviewprogramma tussen kinderen uit de
was wat ik dacht, toen ik de 14-jarige Anouar
damse wijk De Pijp uitgebracht, bestaande
Amsterdamse Diamantbuurt met ouderen die
als allereerste spreker op zijn zeepkistje
uit 45 interviews tussen kinderen die nu in
tijdens de oorlog daar hadden gewoond. De kin-
hoorde vertellen. De Marokkaans-Neder-
die buurt wonen en ouderen die er tijdens de
deren leerden interviewen en de verhalen door-
landse jongen uit de Diamantbuurt vertelde
oorlog woonden. Op 5 mei dat jaar droe-
vertellen. De ontmoetingen tussen oud en jong
over zijn ontmoeting met de 87-jarige Beppie
gen deze jongeren uit De Pijp de gehoorde
en de prestaties van de jonge vertellers werden
da Costa da Fonceca, die 15 was toen de
oorlogsverhalen voor in de openbare ruimte,
zo enthousiast ontvangen, dat het programma
oorlog begon en haar Joodse vader wist te
als nieuwe ‘Erfgoeddragers’. En ze deden het
zich snel uitbreidde in heel Amsterdam en daar
redden. Anouar vertelde: ‘Ze was een heel
met verve.
buiten. Oprichter Bos legt uit wat het onder-
dapper meisje.’
wijsprogramma inhoudt en wat ‘Oorlog in mijn
Het was 2014, ik had als oprichter van on-
INTERVIEW Oorlog in mijn Buurt orga-
Buurt’ binnen drie jaar hoopt te bereiken.
derwijsprogramma Oorlog in mijn Buurt net
niseert onderwijsprogramma’s op basis-
ausCHwitz BuLLEtin
S E P T 2016
|
19
aC t u EEL scholen (groep 7 en 8) in heel Amsterdam.
aan zijn presentatie deelde hij een overden-
Ze krijgen er interviewtraining, volgen
king met het publiek. Hij zei: ‘Ik zou nooit
masterclasses van onder meer een Joodse
een verrader zijn. Maar wat, als het oorlog
oudere en van historici en ze doen onder-
is? Ik heb een gezin, en geen geld, geen eten,
zoek naar wie er in hun huis woonde tijdens
en de enige manier om aan eten te komen
de oorlog. Hoogtepunt van het programma
zou zijn door iemand te verraden. Wat zou
is het interview dat alle kinderen houden
ik dan doen?’ De ongemakkelijke stilte,
per groepje van 3 in de huiskamer van een
die volgde op zijn uitspraak, deed ons allen
oudere die tijdens de Tweede Wereldoorlog
nadenken. Wat zou ik doen? En durf ik deze
in hun wijk woonde. Het zijn ontmoetingen
vraag wel aan mezelf te stellen?
tussen fotoportretten op het bijzettafeltje, aan tafel met koekjes en thee. Gesprekken
ERFGOEDDR AGER De meest enthousiaste
tussen verschillende generaties en verschil-
jonge sprekers melden zich bij ons aan als
lende culturen. Want de kinderen die toen in
officiële ‘Erfgoeddrager van Amsterdam’: zij
de buurt leefden, op het speelpleintje speel-
worden jonge vertellers die bij herdenkingen
den en bij de winkels boodschappen deden
op 4 mei en 5 mei op zeepkistjes staan en
voor hun moeders hebben vaak een andere
de oorlogsverhalen die zij van de ouderen
achtergrond dan de kinderen die er nu wo-
hoorden doorvertellen door de hele stad.
Op de website www.oorloginmijnbuurt.nl
nen. In de gesprekken in de huiskamers gaat
Als nieuwe vertellers worden de kinderen
kunt u oorlogsverhalen lezen van leerlingen
het niet over de verschillen, maar over de
de nieuwe, jonge eigenaren van het oorlogs-
uit groep 7 en 8 uit Amsterdam en Den Haag.
gedeelde buurt toen en nu. Soms komen we
verhaal dat zij uit eerste hand hoorden. Ze
’Oorlog in mijn Buurt‘ maakt ook boeken,
daarbij wel vooroordelen tegen, een oudere
voelen zich gezien als officiële spreker bij
tentoonstellingen en korte films; op de site
die het niet begreep vroeg: ‘Wat hebben die
herdenkingen en in de media. En we zien
zijn ze te bekijken.
allochtone kinderen nou met onze geschie-
hoe dankbaar het is voor ouderen, als ze
Mocht u meer informatie willen hebben, het
denis te maken?’.
horen dat er een jonge ‘Erfgoeddrager’ is, die
programma ook op uw school willen draaien,
het verhaal mee zal meenemen zijn of haar
neem dan contact op met Peter Poel: peter@
EINDPRESENTATIE Wij ervaren dat alle
leven in en die het zal blijven doorvertellen.
oorloginmijnbuurt.nl ( 0681683418). Als u als
kinderen zich verbonden kunnen voelen met
Met enige regelmaat hoor ik van volwasse-
donateur bij wilt dragen aan de missie graag
een persoonlijk oorlogsverhaal uit hun eigen
nen dat zij in hun jeugd ook ooit met een
contact opnemen met Minka Bos: minka@
buurt en dat verhaal kunnen doorvertel-
oudere mochten spreken over de Tweede
oorloginmijnbuurt.nl (0626886877).
len. In de individuele speech coaching die ze
Wereldoorlog. Die ontmoeting is ze altijd
binnen ons programma krijgen verwerken
bijgebleven. Niet voor niets riep het hoofd
de leerlingen het gehoorde verhaal en komen
jongerenwerk van Combiwel Ahmet Balci in
ze vaak tot reflectie en wijze woorden.
2012: ‘Alle kinderen uit Amsterdam moeten
Die woorden en het oorlogsverhaal van de
dit meemaken!’ Dat is met dit project ook
oudere vertellen de leerlingen terug aan de
onze missie geworden. Binnen drie jaar
ouderen in eindpresentaties in gymzalen
willen we alle kinderen in Amsterdam in
op de basisscholen of in de bibliotheek om
gesprek laten gaan met een oudere over her-
de hoek. Bij al die eindpresentaties ontstaat
inneringen van hem of haar aan de oorlog in
iets magisch, elke keer weer. Als de kinde-
de stad. Maar we zijn er nog niet. Als we dat
ren vertellen en de ouderen luisteren, eerst
gezien hun leeftijd voor elkaar willen krij-
gespannen en, na afloop, de ontlading: er
gen is grote haast geboden. De tijd dringt.
wordt omhelsd, gepraat, gelachen. Wijze overdenkingen van de leerlingen komen soms mee bij de eindpresentatie. Zoals
Jonge nieuwe Erfgoeddragers van Amsterdam
in de woorden van Emre uit groep 8, die een
kregen op 4 juli 2016 in het Stadhuis hun officiële
interview hield over verraad. Voorafgaand
onderscheiding uit handen van de ouderen [foto's: Caro Bonink]
20
|
ausCHwitz BuLLEtin
|
jaargang 60 # 3
fi L M
H
et is belangrijk een
de doodstraf kreeg. De film
veel verkeerd kon gaan, en de
Begane gruweldaden mochten
speelfilm waarvan
geeft een totaal ander histo-
belanghebbenden zich lelijk
onder geen beding in de doof-
de makers zeggen
risch beeld.
in de vingers zouden kunnen
pot worden gestopt. zijn credo:
dat deze op
Hierin verschilt de rol, die de
snijden. Een bezoek van Bauer
‘Duitsland moet zijn recente
‘werkelijkheid berust’, kritisch
Mossad in werkelijkheid speel-
aan Mossad-kopstukken in israël
verleden onder ogen zien, en
te bekijken. in hoeverre is er
de, geheel van wat de gemiddel-
werd in het diepste geheim af-
dat kan niet zolang oorlogsmis-
geromantiseerd, zijn karakters
de krantenlezer kon weten. De
gelegd, alleen de minister-pre-
dadigers nog vrij rondlopen’. De
en situaties verzonnen, is er op
film toont een bijna tegenge-
sident van de deelstaat Hessen
missie - waarvoor hij zich vanaf
z’n minst enige objectiviteit in
steld verslag rond de opsporing,
werd op de hoogte gesteld.
1957 inzette - betekende dat hij
acht genomen met betrekking
arrestatie en berechting van
Eventuele samenwerking met
vogelvrij werd verklaard binnen
tot die ‘werkelijkheid’?
deze ‘bureaumoordenaar'.
de Mossad stond namelijk gelijk
het van oud-nazi’s doordrenkte
In het geval van de Duitse speel-
om die ‘andere waarheid’ hier
aan landverraad.
rechtssysteem en daarmee ver-
film Der staat gegen fritz Bauer
niet te onthullen kan worden
De ontmoeting ergens in de
gelijkbare overheid. Met name
kan zonder meer worden ge-
volstaan met de positie van de
Negev-woestijn, leidde tot
de top, vooral Bondskanselier
steld dat de scenaristen olivier
Duitse procureur-generaal fritz
weinig; de israëlische geheime
Konrad Adenauer en zijn mede-
guez en Lars kraume - de laat-
Bauer hierin, die in tegenstelling
dienst wilde concrete feiten,
werkers, was niet gelukkig met
ste tevens als regisseur - zeer
tot de actie van de Mossad bij
niet alleen de aanwijzing van
deze eigenzinnige ‘dwarsligger’.
behoedzaam met hun infor-
het grote publiek niet bekend
Eichmanns argentijnse woon-
zij speelden achter de schermen
matie zijn omgegaan. terecht,
was. De Mossad kreeg destijds
plek. tegelijkertijd was de
een spel dat uiteindelijk tot de
want in deze film komen nogal
te veel eer door publiciteit
inbreng van de Mossad de enige
val van nazi-jager fritz Bauer
wat verbijsterende historische
die niets minder was dan een
mogelijkheid om tot een goed
leidde.
feiten boven water. feiten die
weldoordachte afleidingsma-
eindresultaat te komen. Bauer
vanwege hun buitengewone
noeuvre, waarbij het verhaal
besluit dan tot samenwerking
ONDERGANG Het is duidelijk
nieuwswaarde grote impact op
werd opgedist dat de crimineel
met Karl Angermann, een jonge
dat fritz Bauer enigszins merk-
personen, instanties en zelfs
in Koeweit door de Mossad was
bevlogen officier van justitie.
waardig was. wellicht in de film
regeringen kunnen hebben.
gespot. Eichmanns opsporing was voornamelijk het werk van
wordt het wat aangedikt, maar eiGenZinniGe dwArs-
toch. Hij was vastberaden in zijn
EICHMANN ANDERS De
één man, en wel fritz Bauer. Dat
LIGGER De joodse fritz
werk, een geboren einzelgän-
meeste mensen kennen uit
hij tijdens zijn speurtocht door
Bauer (16 juli 1903 - 1 juli 1968)
ger, weinig toegefelijk voor
de kwestie adolf Eichmann
nota bene de Duitse overheid
ontvluchtte het Hitler-regime
collega’s en ondergeschikten.
het verhaal over de opsporing
werd tegengewerkt: ‘Der Staat
om na de oorlog naar Duitsland
Daarnaast was zijn privéleven
van deze oorlogsmisdadiger
gegen fritz Bauer’, wordt in
terug te keren. in frankfurt am
een grote puinhoop. Hij leefde
in argentinië, zijn arrestatie in
deze film op briljante wijze
Main werd hij openbaar aankla-
gescheiden van zijn vrouw,
1960 door de Mossad (geheime
onthuld.
ger en al gauw werd duidelijk
die bij familie in Kopenhagen
dienst van israël) en de ontvoe-
De film laat zien dat het arreste-
dat hij het als zijn roeping zag
woonde. De kettingroker Bauer
ring naar israël, waar hij berecht
ren en ontvoeren van Eichmann
het Duitse volk te confronte-
was ‘actief’ homoseksueel,
zou worden en twee jaar later
een precaire klus was, waarbij
ren met het ‘bruine’ verleden.
terwijl dit toen bij de wet ver-
— D o o r AW R A H A M M E I J E R S
ausCHwitz BuLLEtin
S E P T 2016
|
21
boden was. zijn gevoelens voor
nis in het vrije West-Duitsland,
De rol van Angermann, zijn eni-
het filmverhaal. Dat neemt niet
mannen hadden hem meerdere
waarvan wordt verteld dat het
ge intimus, wordt door Ronald
weg dat regisseur Lars Kraume
malen problemen opgeleverd
na de oorlog weer vrij snel een
zehrfeld voortvarend en inge-
een indringende, onvergetelijke
en zouden uiteindelijk het einde
hoog democratisch gehalte had,
houden neergezet. schitterend!
film heeft gemaakt, die onder
van zijn carrière betekenen.
toont dat het niet zo koosjer
Op het moment dat hij wordt
andere met de Beierse film-
Voor hem en zijn medewerker
was als men graag beweerde.
‘ontmaskerd’ als travestiet
prijs 2015 en de Duitse Jupiter
liefhebber krijg je diep mede-
filmprijs 2016 voor Burghart
Karl Angermann, die op travestieten viel, werd van hogerhand
DE FILM acteur Burghart
lijden met hem. De acteurs - of
Klaußner als de beste Duitse
een val uitgezet. En een uit de
klaußner als fritz Bauer speelt
beter gezegd de karakters - die
acteur werd onderscheiden.
nazitijd daterende wet, die ho-
de rol van de intelligente recht-
Bauer en Angermann ten val
moseksualiteit strafbaar stelde,
door-zee mopperpot, die het
brengen, hebben al bij voorbaat
De film draait mogelijk
werd hun beider ondergang.
allemaal toch maar opknapt, zo
onsympathieke tronies en een
niet meer in de bioscoop,
De bioscoopbezoeker anno
overtuigend en integer, dat je
samenzweerderige motoriek.
maar de DVD ervan is overal
2016 blijft na afloop verbijsterd
van hem gaat houden. wat een
Dus nogal voorspelbaar met be-
verkrijgbaar.
achter. Deze absurde geschiede-
briljant acteur is die klaußner.
trekking tot de ontwikkeling van
F I L M D I E D E K I J K E R O N T H U T S T AC H T E R L A AT
H
22
|
ausCHwitz BuLLEtin
|
jaargang 60 # 3
IN ME MORI A M Sonja KieK-Cohen 1922—2016
MiRjaM ohRingeR 1924—2016
TRuuS MengeR-oVeRSTeegen 1923—2016
Toen Sonja Kiek in 1995 met de Nederlandse dele-
in het lange leven van Mirjam ohringer zijn begin
in de nederlands hervormde kerk te Venhuizen
gatie de herdenking van 50 jaar bevrijding van aus-
en einde duidelijk met elkaar verbonden. Verzet
hebben we op 24 juni afscheid genomen van Truus
chwitz bijwoonde, zei ze tegen haar reisgezelschap
tegen onrecht en strijd tegen het fascisme zijn
Menger-oversteegen. Truus was een markante
aan het ontbijt dat ze zich bijna had versproken. in
de elementen. als joods meisje groeide zij op in
vrouw. Ze straalde onverzettelijkheid uit in haar
plaats van 'ik ga nog even naar mijn kamer', zo ver-
de oorlog, vervolgd, maar gelijk ook in verzet. Ze
strijd tegen onrecht.
telde ze later in een interview, had ze willen zeggen:
verloor er haar grote liefde, die door de Duitsers
Samen met haar zusje Freddie was Truus actief
'ik ga nog even naar m'n barak'.
werd omgebracht. Zelf wist ze in de onderduik te
in het verzet. al voor de oorlog heeft het gezin
het tekent hoe dichtbij auschwitz voor Sonja bleef.
overleven. na de oorlog kwam er de bekende zo
oversteegen Duitse vluchtelingen in huis. Kort na
het kamp en het verdriet waren er altijd. Toch deed
moeizame heropbouw van leven en familie. het
de bezetting begint het verzetswerk van Truus en
het haar goed na het overlijden van haar man met
gevecht tegen het fascisme bleef in haar communis-
Freddie, toen pas 16 en 14 jaar oud. Ze verspreiden
de Polenreis van het auschwitz Comité die om de
tische gezindheid.
illegale bladen als ’De Vonk’, ’De Waarheid‘ en de
twee jaar georganiseerd werd mee te gaan. Ze ver-
In het vervolg van haar leven leken het verzet tegen
oproep voor de Februaristaking. Ze maken deel uit
vulde een belangrijke rol als ooggetuige, vraagbaak
onrecht en het antifascisme in de activiteiten die
van de Raad van Verzet en nemen deel aan het ge-
èn gangmaker. Met hier en daar een grap en vaak
ze ondernam weer nauwer bij elkaar te komen. het
wapend verzet, blazen spoorlijnen op en liquideren
een lied - ze had een mooie stem - wist ze de unieke
kreeg toen de naam herdenken met een hoofdlet-
verschillende landverraders.
sfeer van de reizen mede te bepalen. en kennelijk
ter en was veelsoortig in zijn uitingen. De plaatsen
in 1943 ontmoeten ze hannie Schaft, met wie
was het voor haar een manier om met haar erva-
van het onrecht, de kampen, moesten opgezocht
Truus en Freddie dan verschillende aanslagen
ringen in het kamp en het verlies van haar vader,
worden om ze tot herdenkingsplaats in te richten
plegen. hannie wordt in maart 1945 gearresteerd.
moeder, zusje en grote liefde hermann Rosenstein
waar men met jeugd naar toe kon. om daar die
Truus heeft nog geprobeerd, vermomd als Duitse
om te gaan. De laatste jaren van haar leven was zij
nieuwe generatie te kunnen waarschuwen voor
verpleegster, haar te bevrijden maar helaas mislukt
niet meer in staat mee te reizen, maar bleef zij op
de gevaren van het fascisme. Zij deed dat door er
dat. hannie Schaft wordt op 17 april 1945 in de
afstand betrokken bij het werk van het auschwitz
voortdurend en overal in voordrachten en vraagge-
Bloemendaalse duinen gefusilleerd.
Comité. Bovenal was zij een liefdevolle moeder en
sprekken over te vertellen. het werd haar missie,
in het verzet leert ze Piet Menger kennen met
grootmoeder voor haar kinderen en kleinkinderen.
waarmee zij tot op hoge leeftijd onvermoeibaar is
wie ze na de oorlog trouwt. Samen krijgen ze
— h.v.d.e.
doorgegaan.
vier kinderen. na de oorlog ontwikkelt ze zich als
Dat alles moest natuurlijk wel georganiseerd
beeldend kunstenaar; ze schildert, maakt beelden
worden en daar was Mirjam een meester in,
en tekeningen. in verschillende steden zijn haar
een onverzettelijke meester. De Vriendenkring
sculpturen te zien, onder meer in haarlem waar in
Mauthausen, het kamp waar haar geliefde door de
het Kenaupark haar beeld ter nagedachtenis van
nazi’s vermoord was, is wel de bekendste uit die
hannie Schaft staat.
werkzaamheden. Vele jaren was zij er voorzitter
Voor haar verzetswerk en haar strijd tegen racisme
van. Van daaruit organiseerde zij ook de jaarlijkse
en onrechtvaardigheid werd Truus in 1998 benoemd
herdenking joods Verzet die, voorafgaand aan de
tot officier in de orde van oranje nassau. en uit
herdenking Februaristaking 1941, ook op iedere
handen van premier Mark Rutte mochten Truus
25e februari werd gehouden. hier kwam naar mijn
en haar zus Freddie op 15 april 2014 het Mobilisa-
gevoelen alles uit haar herdenkingsleven bij elkaar:
tie-oorlogskruis ontvangen.
de terreur gevolgd door verzet – de vervolgings-
gedachtig aan Truus haar kenmerkend motto: ‘Toen
maatregelen – de staking – de razzia – en tot slot
niet, nu niet, nooit!’ — Z.W.
het kamp. Dat mijn laatste ontmoeting met haar daar was, bij die herdenking dit jaar, kon niet treffender zijn. — h.S.
ausCHwitz BuLLEtin
S E P T 2016
|
23
Bo Ek En En zo M A R J O N DE K L I J N
R EC E NT V E R S C H E N E N
Na driekwart eeuw wordt
ga's van firma Hazemeijer een
vrouw met een sD-man. De ma-
de historische werkelijkheid
verzetsgroep. na twee aansla-
nier waarop Herman bevrijd is,
van familieverhalen blootge-
gen op spoorlijnen wordt de
bevalt hem echter allerminst.
legd. Een onderzoek naar het
groep in 1942 opgepakt door
Als hij het verhaal hoort, wil hij
oorlogstrauma van Josti, haar
de sD. via onder andere het
liever terug naar het kamp.
vader Herman, die in de Twee-
Huis van Bewaring in Arnhem
de Wereldoorlog verzetsman in
komen ze terecht in Concen-
roel van duijn, Verraad, de
Twente was en de rol van haar
tratiekamp Vught, waar hij in
driehoek van een verzetsechtpaar
moeder, Leen. Herman reef
het philips kommando komt.
en een SD-agent, Uitg. Aspekt,
(1910-1972), nakomertje in een
Deportatie naar Duitsland lijkt
Soesterberg 2016, 225 blz., isbn
groot gezin in Hengelo, werd
onvermijdelijk, maar op 28
9789461538666, € 24,95
machinebankwerker en trouwt
april 1944 wordt Herman met
in 1938 met Leen weel. Hij is
collega's vrijgelaten. Dat is te
anti-Duits en vormt met colle-
danken aan het contact van zijn
Marceline rozenberg werd in
zeventig jaar later hoe dan ook
leggen wat ze toen allemaal
1944 samen met haar vader ge-
een antwoord aan haar vader
voelde. Het boek is een ode aan
deporteerd. Hij kwam in ausch-
te schrijven. ze vertelt hem hoe
een vader en tegelijk een bitter
witz terecht, zij verderop in
zij als enige wél terugkwam
relaas over de onmogelijkheid
Birkenau. op een dag slaagde
en hoe niemand op haar zat te
om verder te leven.
de vader erin zijn dochter een
wachten. De rest van de wereld
briefje te bezorgen met daarop
ging door met leven en Mar-
een paar geruststellende woor-
celine past nergens tussen. ze
met judith perrignon. En je
den. Eigenlijk is ze op de eerste
wordt buitengesloten en voelt
kwam niet terug, De Bezige Bij,
en laatste zin na vergeten wat
zich nergens thuis. Marceline
Amsterdam 2016, 111 blz., isbn
hij schreef. ze blijft echter
schrijft de eenzame gevoelens
9789023496151, € 17,90
graven in haar geheugen, om
van zich af en probeert uit te
Het verhaal van gerda noth-
Philips uitgekozen om in
identiteit van ‘philips-meisje’
mann, oud-gevangene van
hun werkplaats binnen het
haar redding in auschwitz;
marceline loridan-ivens
kamp vught. ook de brieven
prikkeldraad ‘kriegswichtige’
voor Telefunken gaat zij weer
die de ouders Nothmann hun
radiobuizen te maken. zo komt
radiobuizen maken. na een
dochter tussen 1939 en 1943
zij bij het Philips-Kommando
bijna fatale dodenmars komt ze
schreven, worden in het boek
terecht, een selecte groep ge-
in zweden terecht.
toegepast. Met naoorlogse
vangenen waarvan het kleine
familiedocumenten schetst de
aantal Joodse werkers lange
sanne van heijst, ‘Philips-
auteur gerda’s amerikaanse
tijd vrijgesteld kan worden van
meisje van kamp Vught’-haar
leven, waarin haar oorlogsver-
transport. als gerda na een jaar
levensverhaal, Uitg. Atlas Con-
leden een steeds grotere rol
samen met 400 andere Joodse
tact, Amsterdam 2016, 320 blz.,
gaat spelen. in kamp vught
vrouwen, toch wordt gede-
isbn 978904503136, € 21,99
wordt de Joodse tiener door
porteerd, blijkt haar nieuwe
IN- EN VERKOOP VAN INBOEDELS • BOEKEN • KUNST • KITSCH • CURIOSA • PARTIJGOEDEREN
hoge service, persoonlijke aanpak Drukkerij Peters Amsterdam BV Tel. 020 - 696 34 34 info@drukkerijpeters.nl www.drukkerijpeters.nl
Tevens verzorgen wij kelder- en zolderopruimingen
Schepenbergweg 33 1105 AS Amsterdam-Zuidoost
Kapsalon
Van Weerdenburg
Gewoon de beste
Discriminatie en vervolging bestaan nog steeds. Er is dus reden genoeg om het verleden actueel te houden. Daarom steun ik het werk van het Nederlands Auschwitz Comité.
BEHANDELING VOLGENS AFSPRA AK
Woestduinstraat 12 1058 TD Amsterdam 020 – 612 73 54
L. Tertaas gebro sales bv