“In blijvende herinnering aan de overlevenden van Auschwitz, die het Nederlands Auschwitz Comité hebben opgericht” — sinds 1956
JA ARGANG 60
|
NUMMER 4
|
D E C E M B E R 2 0 16
auschwitzbulletin K WA R TA A L B L A D VA N H E T N E D E R L A N D S AU S C H W I T Z C O M I T É
H O LO C AU S T I S O P N I E U W M O G E L I J K Interview met professor Timothy Snyder
g e vo n d e n i n a m s t e r da m -zu i d Volledige administratie van Juda en Hansje Schwaab ontdekt
‘ D E E M OT I E S L A A I E N H O O G O P ' zoni Weisz bezoekt auschwitz samen met zijn kleindochter
S H OA H I N S C H E V E N I N G E N Drieënvijftig families uit een straat gedeporteerd en vermoord
Het Holocaust Namenmonument gaat door. Help mee met de bouw en doneer nu!
VO O R O O R L O G S E J O O D S E V E R H A L E N G E Z O C H T
Aanstaande april komt het boek Joodse Huizen 3 uit. Net als in de vorige twee edities omvat dit boek verhalen over het vooroorlogse Joodse leven in Nederland. Stichting Joodse Huizen wil zoveel mogelijk verhalen documenteren om de herinneringen levend te houden. Daarom zijn we het interviewproject Joods leven: verhalen uit het vooroorlogse Utrecht gestart. Wij zijn we op zoek naar mensen (76+) die uit eigen herinnering kunnen vertellen over het Joodse leven in Utrecht in de periode voor de Tweede Wereldoorlog. U wordt begeleid door een professionele interviewer.
102.000 vermoorde Joden, Roma en Sinti... Zij mogen nooit vergeten worden!
Het interview vindt begin 2017 plaats, bij voorkeur in Utrecht.
Steun het Nederlands Auschwitz
Wilt u meewerken aan dit monument-in-wording, kent u
Comité bij de realisatie van het
iemand die een verhaal te vertellen heeft of wilt u een vraag
Nationaal Holocaust Namenmonu-
stellen? Neem dan contact op met Annemiek Lely via
ment. Duizenden gingen u al voor.
info@joodsehuizen.nl of 06 432 304 27.
Maar úw hulp is nog hard nodig. Hoe?
Ga naar de website en adopteer een of meer namen. U kunt ook bijdragen door alleen een bedrag over te maken. Wij zijn dankbaar voor elke euro!
www.namenmonument.nl
H E T H O L O C A U S T N A M E N M O N U M E N T K O M T T E S TA A N I N A M S T E R D A M , A A N D E W E E S P E R S T R A AT
De Nooit Meer Auschwitz Lezing 2017 wordt gehouden door de Amerikaanse historicus Prof. dr. Timothy D. Snyder. Aan hem wordt tevens de Annetje Fels Kupferschmidt onderscheiding uitgereikt. De lezing zal in het Engels worden gehouden.
Nooit Meer Auschwitz Lezing 2017
plaats Koninklijk Instituut voor de
kaarten reserveren
Voor de achtergronden van de Nooit Meer
Tropen, Amsterdam
Aanmelden vóór 1 januari 2017 via website
Auschwitz Lezing en van de spreker zie de
datum Woensdag 25 januari 2017
www.svb.nl/NMALezing of telefonisch
aankondiging in de vorige aflevering van
tijd 15.00 uur, zaal open vanaf 14.30
via 020-6564802 (uitsluitend bereikbaar op
het Auschwitz Bulletin (2015-3, p. 4) en het
werkdagen van 14.00 – 16.00 uur).
interview met hem door David Hammelburg
Er is een beperkt aantal kaarten beschik-
in dit nummer, bladzijde 6 t/m 9.
baar; kaarten worden toegewezen op volgorde van aanmelding.
Omslag Timothy Snyder (foto: Ine Gundersveen ) Inzet Hansje en Juda Schwaab (foto: archief familie Schwaab)
AUSCHWITZ BULLETIN
D EC 2016
|
3
INHOUD HET NEDERL ANDS AUSCHWITZ COMITÉ Het Nederlands Auschwitz Comité draait volledig op vrijwilligers. Uw financiële steun enorm belangrijk. Met uw bijdrage kunnen we de herinnering aan de Holocaust levend houden, ook bij nieuwe generaties. Doneren kan tegenwoordig op eenvoudige wijze via onze website www.auschwitz.nl. U kunt kiezen uit verschillende mogelijkheden — eenmalig, per maand of per jaar. Ook kunt aangeven of u daarbij het Auschwitz Bulletin thuis wenst te ontvangen. Het Bulletin verschijnt vier keer per jaar.
Familieportret van de koosjere slager Süskind Schächter (in het midden met kind op schoot). Dochter Dora staat uiterst links, in lichte blouse (Den Haag, 1933)
Column
Dichtung & Wahrheit in balans / 18 Awraham Meijers
Cultureel
Shoah in een Scheveningse straat / 10 Bertje Leuw over het boek ‘Hier woonden wij’ Geschiedenis van een Portugees-Joodse familie / 16 Theo van Praag over proefschrift over Eli d’Oliveira Recent verschenen / 19 Marjon de Klijn Voor de inhoud van de artikelen die ondertekend zijn is alleen de auteur verantwoordelijk. Overname van artikelen is toegestaan, mits met toestemming van de auteur en de redactie.
Herdenken Een belofte inlossen / 12
Zoni Weisz bezoekt Auschwitz met zijn kleindochter Nathalie Juda en Hansje Swaab / 14 Hannah van den Ende beschrijft het leven van het tandartsen-echtpaar Schwaab aan de hand van hun gevonden administratie
Actueel
De Tweede Wereldoorlog was óók een ecologische oorlog / 6 David Hammelburg Interview met prof. dr. Timothy Snyder ter introductie op zijn Nooit Meer Auschwitz Lezing 2017
INTEGR ALE LIVE TELE VISIE- UIT ZENDING VIA NOS
Nationale Holocaust Herdenking 2017 zondag 29 ja n ua r i—w erthei mpa r k, a mster da m
Op 29 januari 2017 zal het 72 jaar geleden
uitgesproken. Hierna is er gelegenheid voor
kosjere lunch € 15,00. De wijze van bestellen
zijn dat het concentratie- en vernieti-
organisaties en particulieren hun kransen en
vindt u bij deze aankondiging.
gingskamp Auschwitz werd bevrijd.
bloemen bij het monument te leggen.
De VN hebben deze dag uitgeroepen
Voor diegenen die slecht ter been zijn, zijn
De lunchbijeenkomst heeft altijd een infor-
tot Holocaust Memorial Day. Deze dag
in het Wertheimpark zitplaatsen aanwezig.
meel karakter en is bestemd voor iedereen!
staat symbool voor het Herdenken en ter
Om kracht bij te zetten aan het belang van
Standaard is de boekentafel aanwezig, waar
nagedachtenis van alle slachtoffers van de
de doelstelling ‘Nooit Meer Auschwitz’ is een
men boeken over o.a. de Holocaust en herden-
Holocaust.
grote opkomst, als een signaal naar recente
ken in het algemeen kan aanschaffen.
ontwikkelingen, van buitengewone betekeIn Nederland wordt de bevrijding ieder jaar
nis. Dus is niet alleen uw deelname maar ook
PROGR AMMA
herdacht op de laatste zondag van de maand
die van uw kinderen, familie, vrienden en
10:00 Verzamelen voor de Stille Tocht in de
januari.
kennissen, meer dan ooit van grote waarde.
hal van het Stadhuis te Amsterdam, hoofdingang aan de Amstelzijde
Het Nederlands Auschwitz Comité organi-
11:00 Begin Stille Tocht naar Wertheimpark
seert op zondag 29 januari 2017 de Nationale
LUNCHBIJEENKOMST
Holocaust Herdenking bij het Spiegelmo-
De lunchbijeenkomst vindt na de herdenking
nument ‘Nooit Meer Auschwitz’ in het
plaats in Hotel Casa 400 Amsterdam, Eerste
11:30 Herdenking bij het Spiegel-
Wertheimpark te Amsterdam, gevolgd door
Ringdijkstraat 4, 1097 BC Amsterdam. Deel-
monument ‘Nooit Meer Auschwitz’
een lunchbijeenkomst in Hotel Casa 400
nemers kunnen gebruik maken van het gratis
Amsterdam.
busvervoer van het Wertheimpark naar Hotel
12:15 Vertrek van bussen naar Casa 400
Casa 400 Amsterdam.
12:30 Lunchzaal van Casa 400 open 13:00 Begin lunchbijeenkomst
HERDENKING
Vanaf 10:00 uur bent u welkom in het
Gastspreker dit jaar is Jan Terlouw. De zaal
Stadhuis van Amsterdam, ingang Amstel.
in Hotel Casa 400 Amsterdam gaat om 12.30
Om 11:00 uur vertrekt vanaf het Stadhuis
uur open. De lunchbijeenkomst begint om
live televisie- uitzending
de Stille Tocht naar het Wertheimpark. De
13.00 uur. Evenals voorgaande jaren zijn wij
De Nationale Holocaust Herdenking 2017 zal
herdenking begint om 11:30 uur met toe-
genoodzaakt u voor de lunch een bijdrage in
door de nos integraal worden uitgezonden
spraken waarna het Jizkor en Kaddisj worden
de kosten te vragen van € 12,50 en voor een
op tv.
15:30 Einde lunchbijeenkomst
R E S E RV E R E N LU N C H B I J E E N KO M S T
Voor het reserveren van plaatsen voor de lunchbijeen-
Wij verzoeken u het totaalbedrag gelijktijdig met het
komst verzoeken wij u de in dit blad opgenomen kaart
opsturen van de kaart, over te maken op rekening:
vóór 15 januari 2017 op te sturen naar:
nL53 aBna 0414646282 tnv nederlands auschwitz Comité,
Nederlands Auschwitz Comité
Amsterdam (graag alleen deze rekening gebruiken), onder
Postbus 74131
duidelijke vermelding van uw naam en het aantal lunches.
1070 BC Amsterdam Kaarten kunnen wij pas versturen na ontvangst van uw betaling.
AUSCHWITZ BULLETIN
CO LO FO N
D EC 2016
|
5
GESCHIEDENIS
AUSCHWITZ BULLETIN
eindredactie Herbert Sarfatij redactie Max Arian, Marjon de Klijn, Bertje Leuw, Awraham Meijers, Steven Musch, Theo van Praag, Zoni Weisz, Dirk Spits [beeldredactie] redactiesecretariaat Postbus 74131, 1070 bc Amsterdam email redactie@auschwitz.nl NEDERL ANDS AUSCHWITZ COMITÉ
secretariaat Postbus 74131, 1070 bc Amsterdam tel: 020 672 33 88 email info@auschwitz.nl www.auschwitz.nl financiële administratie email financien@auschwitz.nl bank iban: nl53 abna 0414646282 bic: abnanl2a
H
erdenking en Lezing 2017,
Aan het begin van een geschiedenis staan
daarmee opent dit nummer.
steeds de bronnen waaruit het verhaal
Zowel voor de Nationale Holo-
voortkomt. Dat komt hier tot uiting in weer
caust Herdenking op zondag 28
een andere bijdrage - de eerste van drie - over
januari, als voor de Nooit Meer Auschwitz-le-
de onverwachte vondst van een intrigerend
zing op woensdag 25 januari kan men zich
familiearchief dat tot in 1943, tot aan de
opgeven. De berichten daarover vindt men
deportatie doorloopt.
op de pagina’s 4 en 2.
Misschien wel tot het uiterste toegespitst is in dit verband de bijdrage met het verhaal
De grootste bijdrage in dit nummer is
van de enige overlevende uit een Sinto-fami-
een interview met Timothy Snyder die de
lie, die nu ter herdenking met zijn klein-
nma-lezing houdt. Hij vertelt daarin over
dochter naar de plek van de ondergang reist.
zijn werk als historicus die vanuit het heden de Holocaust bestudeert als ‘levende ge-
Van de gebruikelijke andere onderdelen van
schiedenis’. Hij betrekt er alle landen bij die
het Bulletin - deze keer ook in dit nummer
een rol hebben gespeeld en wijst dan op de
- noemen we hier nog de Column en de boek-
eigen, variabele wijze waarop dit steeds per
signaleringen in Recent Verschenen.
land gebeurde.
abonnementenadministratie
— Herbert Sarfatij
Postbus 74131, 1070 bc Amsterdam
Andere bijdragen betreffen kleinere ‘een-
tel: 020 600 34 55
heden’ in het grote proces van de Shoah.
email abonnement@auschwitz.nl
Ook daar een ruime variatie. Een boek uit
database beheer Akrav-automatise-
de boekbesprekingen gaat over één straat in
In dit nummer treft u de antwoord-
ring & Consultancy
Nederland en wat de Shoah daar aangericht
kaart aan voor de Nationale Holocaust
vormgeving Fedde Schouten
heeft. Een andere boekrecensie heeft be-
Herdenking 2017 en reserveren toegang
druk Drukkerij Peters Amsterdam bv
trekking op een studie over een familie met
voor de Nooit Meer Auschwitz-lezing 2017.
enerzijds de diep reikende wortels van haar het auschwitz bulletin is een uitgave van
vroege geschiedenis en anderzijds de moder-
het nederlands auschwitz comité
ne oorlogsgeschiedenis die onontkoombaar uitloopt op verlies en vernietiging.
De activiteiten van het Nederlands auschwitz Comité worden mede mogelijk gemaakt door het vfonds
6
|
AUSCHWITZ BULLETIN
|
JAARGANG 60 # 4
De Holocaust is levende geschiedenis — DOOR DAVID HA MMELBURG
in gesprek Met TIMOTHY SNYDER
Het interview wordt gehouden in professor Snyders kantoor op de Geschiedenisfaculteit van Yale University in New Haven, Connecticut, VS. Wij spreken Timothy Snyder ter introductie van de door hem te houden Nooit Meer Auschwitz-lezing 2017.
AUSCHWITZ BULLETIN
D EC 2016
|
7
I N T ERV I E W
n o o i t M eer Aus c h w i t z L e zi n g 2017
‘U kunt met anderen communiceren in elf talen. Hoe helpt u
tegen de muur van een begraafplaats. Er bestaan Duitse bronnen die
dat bij uw onderzoek?’ ‘Het helpt mij enorm en het relativeert
de collaboratie van de Oekraïners verklaren – de Duitsers zien een
alles. Mijn moedertaal is Engels, maar in het Holocaustonderzoek is
aantal aspecten daarvan, de Joodse overlevenden andere aspecten,
dit niet echt een belangrijke taal. Het feit dat ik bij mijn onderzoek en
en de Oekraïners die het kunnen navertellen weer andere. Als je dus
interviews heen en weer kan schakelen tussen Oost-Europese talen
echt wilt begrijpen waarom de Oekraïners met de Duitsers collabo-
creëert een heel ander perspectief. De geschiedenis wordt doorgaans
reerden, moet je dus alle drie invalshoeken kunnen zien.’
geschreven vanuit een nationaal gezichtspunt dat niet altijd overeenkomt met dat van de onderzoeker. Zo spreken Duitse onderzoekers
‘Heeft het vrijgeven van de archieven van de Sovjet-Unie in
geen Jiddisch. Dat werkt niet als het gaat om de Holocaust. Kritisch
1991 iets opgeleverd?’ ‘De opening van de Sovjetarchieven in
onderzoek moet gebaseerd zijn op primaire bronnen, niet alleen
1991 gaf onderzoekers toegang tot een schat aan informatie, maar
op materiaal afkomstig van de nazi’s. De Holocaust speelde zich af
desondanks is dit bij het onderzoeksveld als geheel niet echt als een
in meer dan tien natiestaten die allemaal een zeer gecompliceerde
openbaring ontvangen omdat de aandacht inmiddels was verlegd
relatie hadden met Duitsland. De Joden, die uiteraard het slachtoffer
van geschiedschrijving naar herinnering. Bijna 90% van het huidige
waren, hadden daarnaast ook gecompliceerde relaties met hun eigen
Holocaustonderzoek richt zich op het herdenken, niet het beschrij-
natiestaten, en later met de Duitse en Russische bezetters. Iedereen
ven van de geschiedenis. Herdenken is natuurlijk belangrijk, maar
die erbij betrokken was sprak meerdere talen. Het doorsnee slacht-
je moet wel weten wat je herinnering betekent, en nog niet alles
offer van de Holocaust sprak Jiddisch, Russisch of Pools; slechts 3%
is duidelijk. Ik ben net terug uit Kiev, waar ik de herdenking heb
sprak Duits. We hebben een meertalige samenleving verloren die
bijgewoond van de massamoord op 33.771 Joden in Babi Yar op 29 en
niet meer terugkomt en waaruit de verbondenheid is verdwenen.
30 september 1941, nu 75 jaar geleden. Natuurlijk is de herinnering
Vandaag de dag zijn de meeste landen monolithische staten. De Ame-
aan deze gebeurtenis vanuit moreel en politiek oogpunt belangrijk,
rikaanse, Duitse en Israëlische geschiedschrijving van de Holocaust
maar tegelijkertijd moeten we weten wat er zich daar heeft afge-
komt grotendeels voort uit Westerse bronnen, waardoor de mystieke
speeld en het onderzoek daarnaar staat nog in de kinderschoenen.
geschiedenis van de meerderheid van de Joden die vóór de Holocaust
We weten wat er door de Duitsers is vastgelegd, en we weten op welke
leefden en tijdens de Holocaust stierven voor het grootse deel verlo-
manier een aantal Oekraïners heeft samengewerkt met de Duitsers.
ren is gegaan. Daardoor missen we ook interpretatiemogelijkheden.
We weten dus al aardig wat. Maar er is veel meer dat we nog niet
Je kunt niet alleen afgaan op Duitse bronnen om te weten te komen
weten. Om een voorbeeld te geven, nadat alle Joden in Babi Yar waren
wat er in Polen is gebeurd, net zoals je niet alleen kunt afgaan op
vermoord, zijn er pogroms in Kiev geweest. Waarom? Omdat mensen
Britse bronnen om de geschiedenis van India te bestuderen. Maar bij
bedachten dat Joden eraan moesten. Stel dat er een oudere woont
de Holocaust wordt dit door de meesten om een of andere reden wel
op de achtste verdieping die zich niet op 29 september om 8 uur ’s
geaccepteerd. Door de eigen taal van mensen te spreken wordt de rijk-
ochtends heeft kunnen melden, en dat iemand anders in het gebouw
dom en diversiteit zichtbaar van voor de oorlog en ziet men ook beter
denkt: “Die persoon had eigenlijk al dood moeten zijn; dus nu heb ik
wat er verloren is gegaan, niet alleen van degenen die het niet hebben
het recht om hem dood te maken.” Er zijn dus pogroms geweest na
overleefd maar ook van de wereld waarin zij leefden. Ik ben pas in
en naar aanleiding van Babi Yar – maar we weten er maar heel weinig
een dorp in Oekraïne geweest waar 3000 Joden zijn doodgeschoten
van af. Was antisemitisme de enige reden? Mijn werk is volledig
8
|
AUSCHWITZ BULLETIN
|
JAARGANG 60 # 4
V E R V O LG VA N PA G . 7
toegespitst op het feit dat er nog heel veel fundamenteel historisch
‘U beschouwt de Tweede Wereldoorlog ook als een ecologi-
onderzoek en begripsvorming nodig is – en daarna kunnen we gaan
sche oorlog. Kunt u dat toelichten?’ ‘De tijd dat u en ik op deze
herdenken. De codificatie van de Europese cultuur is een West-Eu-
wereld rondlopen is volkomen abnormaal. In het Westen denken
ropese cultuur, en vanaf het moment dat de Holocaust onderdeel
we niet aan voedselschaarste; het is geen politiek onderwerp. Dit
wordt van onze cultuur gaan we er impliciet vanuit dat onze versie
is in de geschiedenis nooit eerder voorgekomen. Het beschavings-
van de Holocaust de juiste is. Het maakt niet uit wat de slachtoffers
niveau in de jaren 20 en 30 is vergelijkbaar met dat van het heden-
in Oost-Europa zeggen – of het nu Polen of Poolse Joden zijn – wij
daagse Westen, maar daarnaast speelde het politieke vraagstuk van
zullen altijd twijfelen aan hun versie van de gebeurtenissen. Neem
de voedselvoorziening, in letterlijke zin. “Hebben we genoeg, en
opnieuw het voorbeeld van Babi Yar. Daar kwamen de slachtoffers
hebben we ook genoeg voor een welvarende levensstijl?” Dat was een
om door kogels, wat gold voor de helft van de mensen die tijdens
wezenlijk probleem, en de opvatting van Hitler dat hij meer land nodig had is niet zo vreemd als je uitgaat van een maatschappij waarin fundamentele ecologische vraagstukken van essentieel belang zijn. Duitsland had het land nodig om meer vruchtbare grond te hebben en welvarender te worden. Dit was gebaseerd op verkeerde uitgangspunten, maar in de context beschouwd wordt het een stuk logischer; het kwam wel ergens vandaan. Wat ik wil stellen is dat we in het Westen zijn opgegroeid in een zeepbel en dat we daardoor een van de oorzaken van het Nationaal Socialisme niet zien. Als die zeepbel uiteenspat, dan is er ernstige reden voor ongerustheid. Het maakt de Holocaust relevanter voor nu als mensen meer zouden openstaan voor deze ideeën.’ ‘U brengt Hitler en Stalin onder één noemer van 1933 tot 1945. Waarom?’ ‘Ik ben niet zo geïnteresseerd in een vergelijking tussen nazi-Duitsland en de Sovjet-Unie. Het belangrijkste vraag-
de Holocaust werden vermoord. Toch is dit feit bijna belangrijker
stuk is hoe ze zich samen hebben ontwikkeld en tot elkaar hebben
dan de Holocaust in Auschwitz, want het gebeurde daarvoor en
verhouden. Je kunt niet de een bestuderen zonder een volledig
toonde aan dat mensen in staat zijn anderen in zulke grote aantallen
begrip te hebben van de ander. Als je dus iets wilt weten over de
te vermoorden. De Duitsers wisten niet dat dit kon, en hebben er
collaboratie van Litouwen met de Duitsers in 1941, moet je ook de
lering uit getrokken. Zij konden eraan zien hoe je de Endlösung kon
geschiedenis van Litouwen en de Sovjet-Unie kennen in 1940. Het is
waarmaken met een Holocaust. Aan Babi Yar wordt alleen hon-
een doorlopend verhaal. De Joden en Litouwers die in 1941 in Vilnius
derdmaal minder herinnerd. Hoe komt dat? Dat komt doordat het
leefden, leefden ook al in 1940 in Vilnius. Van 1939 tot 1941, toen de
verhaal van Auschwitz – dat belangrijk is – door boeken en films tot
Sovjet-Unie een bondgenoot van nazi-Duitsland was, werd in de Sov-
de canonieke versie van de Holocaust is gemaakt. Toen de Muur viel,
jetpers niet geschreven over de gruweldaden van de Duitsers tegen
begrepen wij dat in het Westen. “Jullie Oekraïners hoeven ons niet te
de Joden. Dat is een van de redenen waarom er nog zoveel Joden in
vertellen wat er is gebeurd in Babi Yar – daar weten we al alles van.”
Kiev woonden die vermoord konden worden in Babi Yar nadat de na-
Het heeft veel te maken met de manier waarop de cultuur zich heeft
zi’s de macht hadden overgenomen van de Sovjets. In Kiev speelden
gericht op verhalen en beelden – de allesoverheersende poort van
de conciërges van gebouwen een cruciale rol. Tijdens het Sovjetbe-
Auschwitz– in plaats van op feiten en interpretatie. Zo werkt cultuur
wind moesten zij doorgeven wie wat deed, en de Duitsers zetten deze
nu eenmaal, en historici worden erdoor beïnvloed. Ook zij houden
praktijk voort. Je kunt niet de geschiedenis laten beginnen vanaf het
zich bezig met culturen, beelden, herinneringen en verhalen in
moment dat de Joden in Babi Yar werden doodgeschoten. In 1937 en
plaats van zich te richten op samenlevingen, economie, politiek en
1938 was er sprake van etnische zuiveringen in Kiev, waarbij voorna-
instituties. Een kritische blik op ons beeld van de Holocaust houdt
melijk Polen werden doodgeschoten. Buurtbewoners wisten daarvan
ook in dat wij feiten als zodanig accepteren, en onze cultuur heeft
en verrieden hun Poolse buren om hun appartement in te pikken.
daar problemen mee.’
Dit was een volkomen normale praktijk tijdens het Sovjetbewind. De
AUSCHWITZ BULLETIN
D EC 2016
|
9
mensen die hun Poolse buren aangaven deden later tijdens de Duitse
‘Wij zeggen altijd “Dit nooit meer”. Uw onderzoek toont aan
bezetting hetzelfde met hun Joodse buren. Veel mensen die niet
dat een nieuwe Holocaust mogelijk is. Hoe kijkt u aan tegen
antisemitisch waren en Polen aangaven, gaven ook Joden aan. Was
de geschiedenis van de Holocaust als waarschuwing voor de
antisemitisme dus wel een basisvoorwaarde om Joden aan te geven?
wereld van vandaag?’ ‘We kunnen een les trekken uit de Holo-
Antisemitisme was niet dominant aanwezig in Kiev. In Duitsland
caust als we de oorzaken in hun volledige samenstelling kunnen
werden de Joden tussen 1933 en 1939 systematisch tot tweederangs
bekijken. Als je zegt dat de Holocaust werd veroorzaakt door antise-
burgers gemaakt. Dat gebeurde niet in Kiev. Daar werden ze op een
mitisme en vernietiging van staten en ecologische paniek, dan valt
dag bijeen gedreven en doodgeschoten, en zo is de Holocaust begon-
er nog veel te leren. Toen we in 2003 Irak binnenvielen, was een van
nen. Beangstigender dan dit kan het niet worden want er is veel meer
de argumenten dat Saddam Hussein een wrede dictator was. Hitler
met de Holocaust aan de hand dan we denken.’
was ook een wrede dictator en daarom moet zo’n wrede dictator weg. Oké, dat is logisch. Maar wat als de Holocaust niet alleen maar komt
‘Hoe ziet u de Nederlandse geschiedenis?’ ‘De Duitsers heb-
door een wrede dictator maar door een wrede dictator die staten ver-
ben hun ervaringen uit de periode 1933-1939 gebruikt als blauwdruk
nietigt? Dan zou men vandaag de dag misschien niet zo gemakkelijk
voor Nederland. Het feit dat het percentage dodelijke slachtoffers
een staat vernietigen. Aan de ene kant leek Saddam Hussein wel een
in Nederland zo hoog was – 75% tegen 50% in Duitsland – lijkt erop
beetje op Hitler. Aan de andere kant, Hitler vernietigde staten en
te wijzen dat er in Nederland ook nog iets anders speelde. Kan het
wij staan nu zelf op het punt een staat te vernietigen. Laten we even
verschil worden verklaard door een efficiënte Nederlandse overheid?
stilstaan bij de gevolgen die dat kan hebben. Dit argument is door
Ik betwijfel dat omdat de Duitsers juist op ondubbelzinnige wijze
niemand naar voren gebracht in 2003, wat erop lijkt te wijzen dat wij
probeerden het staatsbestel ter vernietigen en het rechtssysteem te
een belangrijk aspect van de Holocaust waren vergeten waardoor we
ontmantelen. Wat de aantallen betreft leek Nederland meer op een
ertoe werden overgehaald iets te beginnen wat is uitgedraaid op een
Oost-Europees land. In tegenstelling tot andere landen in West-Euro-
catastrofe. Kijk naar Syrië. We hebben de Irakese staat ontmanteld,
pa was er geen staatshoofd, was de regering gevlucht en was er spra-
wat resulteerde in een vluchtelingenstroom. Er bestond paniek over
ke van een SS-bezetting die meer kenmerkend was voor het oosten
de opwarming van de aarde waardoor de Vruchtbare Halvemaan*
dan voor het westen van Europa. Naar mijn mening bestond er wei-
misschien zou verdwijnen en drie miljoen mensen ontheemd zou-
nig verschil tussen de situatie in Nederland en die in Letland. De in-
den raken. En dan was er ook nog die vreselijke dictator. Tel al deze
stitutionele structuren in Nederland, of het ontbreken daarvan, zijn
dingen bij elkaar op en je hebt een afschuwelijke crisis. In april 2014
in veel opzichten te vergelijken met het Oost-Europese model, met
zeiden de leiders van de Russische staat en ook een deel van de pers
een Duitse bezettingsmacht en een groot aantal SS-officieren. Het
dat Oekraïne als staat niet meer bestond, waarbij zij impliceerden
lag niet alleen aan de gehoorzame Nederlandse politie of de bevol-
dat de verdragen tussen de beide landen niet meer geldig waren. Dit
kingsregisters van voor de oorlog dat er zoveel Joden zijn vermoord.
deed bij mij de alarmbellen afgaan. Het deed denken aan de periode
Natuurlijk speelden al deze factoren een belangrijke rol, maar ze
1938-1941, toen Europese staten van de kaart verdwenen. Bijna 10.000
vertellen niet het hele verhaal. Om een voorbeeld te geven: de Duitse
mensen zijn omgekomen en twee miljoen mensen zijn van huis
politiecommissaris van het district Auschwitz werd in 1943 naar
verdreven als gevolg van de situatie in Zuidoost-Oekraïne, waar de
Denemarken overgeplaatst. Hij had tot taak daar de Holocaust uit
centrale overheid niet meer bestaat. De Holocaust is een levende ge-
te voeren. Hij nam de situatie op en meldde dat dit niet mogelijk
schiedenis die niet achter plexiglas of in hologrammen gestopt kan
was, niet omdat de Denen zulke goede mensen waren maar omdat
worden. We kunnen eraan zien wat er kan gebeuren, en niet alleen
het hele Deense staatsbestel nog onveranderd was. In 1945 werd een
omdat er zoveel kwaad in ons schuilt. We kunnen eraan zien hoe een
politiebataljon uit Bremen, dat bestond uit ongetrainde agenten die
samenleving kan reageren vanuit haar instituties of staatsbestel.’
oude vrouwtjes hielpen met oversteken, naar Kiev gestuurd. Binnen een paar dagen waren ze Joden aan het doodschieten. Daarna gingen
*) De Vruchtbare Sikkel of Vruchtbare Halvemaan is het gebied gelegen tussen de
ze terug naar Bremen, waar ze oude vrouwtjes weer hielpen de straat
Eufraat en de Tigris in, dat (delen van) het huidige Egypte, Israël, Palestina, Jordanië,
over te steken. Dit heeft alles te maken met de aanwezigheid of af-
Libanon, Syrië, Irak, Iran en Turkije omvat.
wezigheid van de wet. Het gedrag van omstanders wordt niet zozeer bepaald door hun etniciteit of geloofsovertuigingen, maar door hun institutionele stelsel.’
Foto pag. 6—David Hammelburg; pag. 8—Vladimír Šimícek
10
|
AUSCHWITZ BULLETIN
|
JAARGANG 60 # 4
door Bertje Leuw
BO EK EN
het verdwenen Joodse leven in Oost-Europa
kers en -handelaren, komen vanuit België
beschreef (besproken in het Auschwitz Bulle-
naar Nederland, als zij als ‘vreemdelingen’
tin van januari 2008,p. 24). Via het opsporen
dat land worden uitgegooid omdat België
van getuigen en een jarenlange zoektocht in
in WO-1 in oorlog is met hun landen van
archieven in Nederland, België, Oekraïne,
herkomst, toenmalig Duitsland en Oosten-
Polen, Israël en de Verenigde Staten weten
rijk. Dat die mensen al jaren in Antwerpen
Willems en Verbeek een flink aantal families
woonden, goed geïntegreerd waren, alleen
en hun geschiedenis in kaart te brengen,
niet genaturaliseerd vanwege de ingewik-
compleet met prachtige foto’s.
kelde naturalisatieprocedures, deed niet ter
Shoah in een Scheveningse straat Hier woonden wij
zake. Scheveningen was aantrekkelijk als IN DE BADPL A ATS
vestigingslocatie omdat daar al vrij veel Jo-
SCHEVENINGEN
den woonden, maar ook omdat de oorlog een
Vanaf 1905 streken
eind had gemaakt aan de stromen badgasten
deze families neer op
uit Duitsland en België en er dus woonruim-
de Harstenhoekweg,
te in overvloed was.
destijds een gloednieuwe straat. Ze
Tussen 1914 en 1918 vestigen zich 71 Ant-
kwamen er vanuit de
werpse Joden met hun gezinnen op de
rest van Nederland en
Harstenhoekweg. In een mooi verhaal,
Eén straat. Een willekeurige stad. Een aanzien-
uit België, waar ze vaak als Oost-Europese
door de schrijvers opgetekend uit de mond
lijke Joodse gemeenschap, zoals die op allerlei
vluchtelingen al jarenlang domicilie hadden
van een zoon van een van die vluchtelingen,
plekken in Europa bestond – tot aan de Tweede
gevonden. Zo levendig is de beschrijving
wordt beschreven hoe het een groep Joden
Wereldoorlog. De plaats waar het hier om gaat
van die straat en van de omgeving, van de
lukte om de grens naar Nederland over te
is Scheveningen; de straat, de Harstenhoekweg.
huizen en gebouwen, de Joodse neringdoen-
komen: Chaim Simon Lipschütz, diaman-
Aan het begin van de oorlog woonden er vijf-
den, het koosjere hotel uit 1910, de eerste
tair, vroeg de burgemeester van een grens-
enzestig Joodse families. Drieënvijftig families
huiskamersjoel, de omgang tussen Joden en
plaatsje om toestemming voor een vakantie
werden gedeporteerd en vermoord. Drieënvijftig,
niet-Joden, dat je je in een film waant.
van tien dagen in Nederland voor hemzelf en
uit die ene straat. Daarover gaat dit boek.
Scheveningen was, lees ik, in het eerste
zijn familie, en hij overhandigde de burge-
kwart van de 20e eeuw een voorname bad-
meester een zakje met een diamantje – voor
TOEVALLIGE VONDST De historici Wim
plaats met een reputatie tot ver over de gren-
zijn vrouw. Hij kreeg meteen een document
Willems en Hanneke Verbeek werden door
zen. In de roaring twenties wordt er gefeest
met toestemming. Maar omdat er geen
een toevallige vondst in de kelder van Har-
en gedanst, de stad wordt een pleisterplaats
naam op het papier stond, ging dat van hand
stenhoekweg 111 op het spoor gezet van het
voor kunstenaars en artiesten. Langzaam-
tot hand en lukte het om tientallen gezinnen
‘Joodse verleden’ van die straat. Een vrijwel
aan ontstaat er een Joodse gemeenschap,
in de loop van een paar dagen de grens over
onbekend, vrijwel volledig uitgewist spoor.
aanvankelijk vooral Hollandse Joden die
te smokkelen.
Ze besloten een poging te doen dat verleden
er werk vinden. Een gereformeerde kerk
boven water te halen en te boekstaven, ge-
wordt omgebouwd tot sjoel, met plaats voor
UITTOCHT EN EINDE Een aantal Ant-
inspireerd door schrijvers als de Amerikaan
meer dan 150 personen. In 1914 vestigt de
werpse Joden bleef na het einde van de Eerste
Daniel Mendelsohn die in zijn boek Verlo-
eerste Oost-Europese Jood zich er, vluchtend
Wereldoorlog in Scheveningen. ‘Stevig
ren, op zoek naar zes van de zes miljoen, zíjn
voor het antisemitisme in Galicië. Meer
verankerd’, zeggen de auteurs. Zij waren
zoektocht naar zijn familie en daarmee naar
Oost-Europese Joden, veelal diamantbewer-
genaturaliseerd en hadden sociaal, econo-
AUSCHWITZ BULLETIN
D EC 2016
|
11
– meer dan eens vergeefs – naar onderduik-
Joodse verleden herontdekt, luidt de subtitel
plekken of veiliger landen.
van het boek. Maar het is niet de stad – lees:
Voor de Nederlandse Joden lag dat anders.
stadsbestuur – die herontdekt, het zijn de
Willems en Verbeek: ‘Zij waren hier ge-
voortreffelijke speurders Wim Willems en
worteld, dus konden zich nauwelijks een
Hanneke Verbeek die dat voor elkaar hebben
toekomst voorstellen buiten de grenzen van
gekregen.
hun vaderland. Dat zij ook het slachtoffer konden worden van gruwelijke uitwassen van antisemitisme leek ondenkbaar.’ Maar
wim willems en hanneke verbeek,
in augustus 1942 werden Haagse politieagen-
Hier woonden wij. Hoe een stad zijn Joodse
ten er op uitgestuurd om in Scheveningen
verleden herontdekt. Uitgeverij Prometheus,
alle Joden die nog niet op hun oproep had-
Amsterdam 2015, 384 blz., isbn 978 9035
den gereageerd uit hun huizen te halen en op
14147 2, € 29,95
de trein naar Westerbork te zetten. Daarmee was de ooit bloeiende Joodse gemeenschap
Meer informatie kunt u ook vinden op de website
op de Harstenhoekweg en in de hele stad
www.harstenhoekweg.nl
voorgoed verdwenen. Kinderen van de eigenaar van woningbureau Van Beever (nummer 51), Armand Frederic en Louise Clementine, poseren op de Harstenhoekweg ca. 1931
SHOAH IN EEN STR A AT Hier woonden
wij gaat vooral over de veerkracht van mensen tot aan dat punt waar geen veer-
misch en religieus hun plek gevonden. Tot
kracht – individueel noch in groepsverband
1933. Daarna kwamen de verschillen tussen
- tegen bestand is. Wie op zoek gaat naar
de Oost-Europese en de Nederlandse Joden
het verleden van Joden in Nederland komt
aan de oppervlakte: ‘Joden die uit Oost-Eu-
telkens weer in het zwarte gat van de Shoah
ropa kwamen, waren de spookbeelden van
terecht, schrijven de auteurs in de epiloog.
de pogroms nog niet vergeten. Zij hielden
Dit boek, dat de Joodse bevolking in een
altijd rekening met de mogelijkheid dat ze
enkele straat probeert te reconstrueren,
opnieuw hun biezen moesten pakken…’.
doet daar een goed ding mee, omdat die
Wellicht, denk ik, dat juist die geschiede-
ene straat pars pro toto is. Omdat je die ene
nis hun enorme veerkracht verklaarde. In
straat kunt extrapoleren naar talloze straten
1942 waren de meeste Oost-Europese Joden
en straatjes in de Europese landen van vóór
vertrokken van de Harstenhoekweg, op zoek
de Tweede Wereldoorlog. Hoe een stad zijn
Adressen op de Harstenhoekweg, waarvandaan Joodse bewoners zijn gedeporteerd [af beeldingen overgenomen uit het boek]
12
|
AUSCHWITZ BULLETIN
|
JAARGANG 60 # 4
— door ZONI WEISZ
Met onze kleindochter naar Auschwitz Het monument voor Sinti en Roma
AVOND IN KR AK AU Wat een heerlijke
Oswiecim. Ik had Nathalie, ter voorbe-
avond. Ik zit met mijn vrouw en kleindoch-
reiding, het een en ander over Auschwitz
ter Nathalie op een terras aan het Rynek
verteld en ze had er natuurlijk alles over ge-
sen, uitgerust met een microfoon, leidden
Glówny, het mooie plein in het hart van het
lezen. Toch schrok ze toen we bij Auschwitz
groepen mensen rond die allemaal een
oude Krakau. We genieten van de sfeer op
1, het Stammlager, aankwamen. Heel veel
‘oortje’ in hadden en zo de gids goed konden
het plein en de muziek van de straatmuzi-
auto's en busladingen mensen. Een drukte
volgen. Wat een rust, weldadig.
kanten. We zijn in Krakau om een belofte
van belang. ‘Het lijkt wel een pretpark’, zei
Onder de bekende poort met arbeit
aan onze kleindochter in te lossen. Vorig
Nathalie.
macht frei liepen we het Stammlager
jaar vroeg ze me of ik haar in Auschwitz-
Ik wilde toegangskaarten kopen en naar bin-
binnen. Later vertelde Nathalie me, dat ze
Birkenau wilde rondleiden. Nathalie is nu
nen gaan, maar dat was er niet bij. Alles is
op dat moment eigenlijk weer terug wilde.
negentien jaar; het heeft lang geduurd voor
veranderd sinds de laatste keer dat ik er was.
Ze voelde een soort paniekaanval komen,
ze het aandurfde Auschwitz te bezoeken.
Alleen in groepen, met een gids, was toege-
maar gelukkig zakte dat na enkele minu-
Voor alle duidelijkheid: ons hele gezin en
staan. Pas ’s middags om drie uur mocht je
ten. Meteen rechts langs de plaats waar het
een groot deel van mijn familie is in nazi-
individueel naar binnen. Daar konden we
kamporkest speelde om de gevangenen te
vernietigingskampen vermoord, omdat ze
niet op wachten.
verwelkomen. Luguber.
waren wie ze waren, Sinti. Net als de Joden
Ik wilde per se met mijn vrouw en klein-
behoorden wij tot de zogenaamde ‘Unter-
dochter naar binnen. Ik had Nathalie
PAVIL JOENS In alle rust, soms dachten we
menschen’. Ik ben de enige overlevende van
immers beloofd dat ik haar zou rondleiden.
dat we de enige bezoekers waren, bezochten
ons gezin, als door een wonder ontsnapt aan
Zoals ik dat in het verleden met groepen
we diverse paviljoens, de fusilladeplaats en
het zogenaamde ‘zigeunertransport’ dat op
Sinti en Roma jongeren had gedaan. Na veel
al die andere vreselijke plekken waar men-
19 mei 1944 van Westerbork naar Auschwitz
heen en weer gepraat lukte dat. Nadat ik de
sen zo geleden hebben. Nathalie hield zich
ging.
mevrouw achter de infobalie vertelde dat ik
kranig, al merkte ik wel dat ze het er soms
Nu zitten we hier in Krakau. Om eerst een
overlevende was, mochten we bij hoge uit-
moeilijk mee had.
dag bij te komen voor we morgen naar Aus-
zondering als ‘kleine groep’ naar binnen.
Het Nederlandse paviljoen voelde als een
chwitz gaan.
Wat een verandering, wat een verademing,
verademing tussen de vele donkere en
zonder hordes door elkaar lopende mensen,
sombere paviljoens van andere landen. In
ALLEEN GROEPEN De volgende ochtend
geen schreeuwende kinderen. Er heerste
lichte kleuren is het en mooi ruimtelijk
gaan we in onze gehuurde auto erheen, naar
weldadige rust in het Stammlager. De gid-
opgezet. Natuurlijk is het verhaal van de
AUSCHWITZ BULLETIN
D EC 2016
|
13
H ER DEN K EN
Bij het meertje waar de as in werd gegooid
Zoni Weisz met kleindochter Nathalie
vervolging van de Nederlandse Joden met
besef je het immense leed dat hier geleden
Buchenwald en daarna naar Mittelbau-Dora
documenten en foto’s er hoofdzaak, maar
is. De barakken en de Rampe (perron), waar
gedeporteerd om tewerk gesteld te worden
ook is er een apart stuk over de vervolging
na aankomst van de treinen de mensen
in de ondergrondse wapenindustrie waar
van Nederlandse Sinti en Roma. Vreemd om
werden geselecteerd: ‘arbeitsfähig’, ja of nee.
onder andere raketten voor de v1 en v1 wer-
daar het verhaal van je familie en je eigen
Ik heb het verhaal vele malen verteld, maar
den gemaakt. Door de erbarmelijke omstan-
verhaal te zien. Nathalie was diep onder de
als je hier met je eigen kleindochter bent
digheden daar – ‘Vernichtung durch Arbeit’
indruk. Misschien wel het meest raakt je de
blijkt het niet eenvoudig het weer te doen.
– hebben maar heel weinigen dat overleefd.
wand met de namen van alle omgekomenen.
De emoties laaien hoog op.
In de nacht van 1 op 2 augustus 1944 werden
Het zien van al die namen maakt het verlies
Door een kleine ruimte in het prikkeldraad
de bijna 3000 oude mensen, moeders en kin-
bijna tastbaar. En je ziet zoveel bezoekers
zijn we door het hoge gras naar het ‘Zigeu-
deren, die nog in het zigeunerlager waren,
speuren naar hun familienaam.
nerlager’ gelopen. Bij ons monument op
allemaal vergast en in crematorium num-
Ons bezoek aan het Roma en Sinti paviljoen
die plaats hebben we lange tijd stil gestaan,
mer 5 verbrand. Hun as werd in het kleine
was heel emotioneel. Om de genocide van
ieder met zijn eigen gedachten. Het is zo’n
meertje dicht bij het crematorium gegooid.
Sinti en Roma zo direct in woord en beeld
bijzonder gevoel om op de plek te staan waar
Dit nu zo vredige meertje, waar je de wind
te zien, dat is heel confronterend. En zeker
ons gezin heeft gezeten, mijn vader, moe-
door de berken hoort ruisen, waar kikkers
toen we de foto's van mijn vader en moeder,
der, zusjes en broertje. Ik weet niet precies
kwaken en visjes zwemmen, beschouw ik
Nathalie's overgrootouders, zagen. Het
wat het met mijn kleindochter deed, maar
als het graf van mijn familie. Samen hebben
maakte diepe indruk. We konden alleen
ik voelde dat het een diepe indruk op haar
we er lang onder de bomen gezeten en we
maar stil zijn
maakte.
hebben gepraat en overdacht hoe dit kon
Sinti en Roma werden, in tegenstelling tot
gebeuren. Nathalie vertelde dat ze, zittend
’ZIGEUNERL AGER’ ’s Middags naar het
de Joden, na aankomst niet meteen vergast
op juist zo’n vredige plek als deze, zich geen
nabije Auschwitz 2, Birkenau. Het blijft
maar als families bij elkaar gehouden in het
voorstelling kon maken van de gruwelijkhe-
indrukwekkend, dat beeld van de poort
‘Zigeunerlager’ om ze te bestuderen en om
den die hier, op diezelfde plek, gebeurd zijn.
waardoor zoveel treinen Birkenau zijn
medische experimenten op uit te voeren.
binnengereden. Door de weidsheid van het
Na de opstand, die in het ‘Zigeunerlager’ is
Na nog een dag in Krakau keerden wij vol
terrein en de restanten van al die barakken
uitgebroken, werden alle mannen eerst naar
indrukken weer terug naar huis. —
14
|
AUSCHWITZ BULLETIN
|
JAARGANG 60 # 4
Juda en Hansje Swaab
EEN GESCHIEDENIS IN DRIE DELEN DOOR H A N N A H VA N D E N ENDE | DEEL 1
N A 7 0 JA A R W E E R TA S T B A A R DICHTBIJ
Op woensdag 30 juli 2014 ontvangt hersenonderzoeker Dick Swaab een ongebruikelijk bericht van Jan-Paul van Geen. Swaab en Van Geen kennen elkaar niet, maar blijken nu op een bijzondere manier verbonden. Van Geen is namelijk de nieuwe eigenaar van het pand Johannes Vermeerstraat 73 in Amsterdam-Zuid, tot hun deportatie in 1942 de woning van Dicks oom Juda en tante Hansje. Bij de verbouwing die Van Geen en zijn vrouw laten uitvoeren is een grote hoeveelheid administratie van Juda en Hansje Swaab tevoorschijn gekomen. Tweeënzeventig jaar hadden de papieren tussen de vloeren verstopt gelegen. ‘Ik kan me voorstellen dat deze stukken uw interesse hebben’, schrijft Van Geen. Nog voor de avond valt heeft Swaab de stukken, samen goed om drie grote bouwmarkttassen mee te vullen, al bij Van Geen opgehaald. Eenmaal thuisgekomen begint het beladen leeswerk voor Dick, zijn zus, broer, hun partners en kinderen. Al lezende komen oom Juda, tante Hansje èn hun pleegdochter Steffi weer tot leven, zeventig jaar nadat de nazi’s hen vermoordden. Al snel blijkt dat Juda een uiterst secuur
ren 30. Ook wat de Joodse tandartsen tijdens
een aardig vermogen aan onroerend goed,
mens geweest moet zijn. Van een uitnodi-
de Duitse bezetting overkwam is gedetail-
maar hun huizen werden geconfisqueerd, zo
ging voor een hbs-reünie in 1927 tot een
leerd terug te vinden in Juda’s stukken. Zo
blijkt uit de bronnen. Het archief geeft ook
analyse van het wereldkampioenschap
wordt de ontrechting van Joodse tandartsen
een rechtstreekse inkijk in de vluchtelingen-
schaken in 1935 (Euwe tegen Aljechin) en een
bijvoorbeeld duidelijk uit de spreekuurover-
problematiek, want Juda en Hansje namen
nota voor het opnieuw laten beharen van
zichten waarin een scheiding tussen Joodse
in 1939 een Duits-Joods vluchtelingetje in
een cellostrijkstok: Juda heeft het allemaal
en christelijke spreekuren werd gemaakt
huis; de toen 10-jarige Steffi Wittelshöfer. De
bewaard en verstopt, voordat hij gedwongen
en uit de correspondentie over uitsluiting
brieven van haar ouders, die aanvankelijk
werd met vrouw en kind zijn huis te verla-
uit allerlei professionele verbanden. En niet
hoopten te kunnen emigreren naar Amerika
ten. Deze ongekende variëteit en schijnbare
alleen moest Juda noodgedwongen de Am-
en Steffi dan weer bij zich te kunnen nemen,
volledigheid van dit opgedoken archief geeft
sterdamse tandartsen vereniging verlaten,
maar die uiteindelijk eind 1941 met onbe-
het grote historische waarde. Uniek is dat Ju-
dat gold ook voor de Amsterdamse kunst-
kende bestemming moesten vertrekken,
da's patiëntenkartotheek – hij was tandarts
kring ‘Voor Allen’. Deze vereniging was per
behoren tot de meest aangrijpende stukken
– bewaard is gebleven, met op iedere kaart
april 1941 bedoeld voor allen, behalve voor
in de verzameling. Het zijn deze brieven, sa-
een gedetailleerde beschrijving en tekening
Joden. De veelheid aan dergelijke opzeggin-
men met bijvoorbeeld liefdesbrieven uit hun
van de tandheelkundige toestand van de
gen geeft een pijnlijk accuraat en beklem-
verlovingstijd, brieven van hun eigen ouders
betreffende cliënt. En niet alleen de gege-
mend beeld van de uitsluiting van Joden op
tijdens hun huwelijksreis en de goed gevul-
vens over zijn patiënten vinden we in Juda’s
alle maatschappelijke terreinen. Ook de roof
de verjaardagskalender die Juda en Hansje
verzameling terug, ook allerhande studie-
van Joods bezit wordt geïllustreerd aan de
weer zo hartverscheurend echt maken.
en reclamemateriaal. Hierdoor ontstaat een
hand van bijvoorbeeld de correspondentie
Gewoon mensen. Mensen, die van anderen
beeld van zowel de tandheelkundestudie in
met de bank Lippmann en Rosenthal. Juda
hielden, van wie gehouden werd, die grapjes
de jaren 20 als de tandartspraktijk in de ja-
en vooral zijn echtgenote Hansje hadden
maakten, hun onhebbelijkheden hadden,
AUSCHWITZ BULLETIN
D EC 2016
|
15
H ER DEN K EN die je vrienden of oom en tante hadden kun-
in 1923 met enige tegenzin tandheelkunde in
phatistraat hebben het ook al van hun gehoord.
nen zijn. Voor de neven en nicht Swaab heeft
Utrecht studeren. Die studie duurde enkele
Maar ’t ergste is, dat Mej. Lena Asscher (Sarpha-
het niet zo mogen zijn: zij hebben hun oom
jaren langer dan gepland, maar uiteindelijk
tistr) het weet. (Zij schelde ons juist vanmorgen
Juda en tante Hansje nooit mogen ontmoe-
behaalde hij zijn tandartsdiploma op 14
op), nu geef ik onze verloving als geheim op.
ten. Hun vader Leo, Juda’s broer, sprak ook
maart 1930. Mogelijk een belangrijke moti-
"After all" vind ik toch niet erg; meestal is er op
weinig over hen, pijnlijk als het voor hem
vatie om de studie af te ronden was dat daar-
een verloving het een of ander aan te merken, en
moet zijn geweest herinneringen op te halen
mee de weg vrij was om met zijn geliefde
dan krijg je een echt jiddisch “geroddel”, maar
in de wetenschap van hun voortijdige dood
Hansje Marchand in het huwelijk te treden,
de menschen zijn over ons geval allemaal even
in Duitse concentratiekampen. Ook van dat
hetgeen dan ook al op 24 april 1930 gebeurde.
enthousiast, vind je dat niet een heerlijk gevoel?
abrupte eind is deze collectie stille getui-
Zowel het diploma als de trouwkaart maken
Welk een heerlijke tijd zullen we krijgen als je
ge: een laatste briefje op 1 september 1942,
deel uit van de verzameling, zodat we weten
terug bent; in gedachten zie ik ons al bij elkaar op
een laatste nota op diezelfde datum en de
dat Juda en Hansje elkaar op die 24ste april
Zondag 23 Januari.’
scheurkalender, verfraaid met beeltenissen
om half twee in het Vondelparkpaviljoen het
van componisten en hun levensverhaal, niet
jawoord gaven.
Het zal hen allebei vermoedelijk zwaar zijn
verder afgescheurd dan de tweede week van
Hendrika Catharina (Hansje) Marchand was
gevallen dat ze nog ruim drie jaar op de
september 1942. De week van hun deportatie.
op 10 november 1904 eveneens te Amster-
huwelijksdatum moesten wachten. Hoewel
dam geboren, uit moeder Mirjam (Jeanne)
Juda in 1923 al met de vierjarige opleiding
Juda, Hansje en Steffi werden vermoord door
Marchand- Baruch en vader Simon Mozes
tandheelkunde was begonnen, was hij in
de nazi's, volgens de officiële gegevens alle-
Marchand, handelsagent van de fa. Wolf en
1927 nog lang niet klaar. In zijn liefdesbrie-
drie op 28 februari 1945, ergens in Midden
Marchand, agentuur- en commissiehandel
ven refereert hij aan een secretariaat, welk
Europa. Dit nadat zij ruim tweeëneenhalf
in ijzerwaren. Hansjes broer Max was een
mogelijk de reden was waarom hij studie-
jaar in Duitse gevangenschap in de kampen
jaar ouder dan zij, haar zusje Kathy drie
vertraging opliep. Het lijkt hem immers
Westerbork, Theresienstadt en Auschwitz
jaar jonger. Nakomertje Dick was nog eens
niet te hebben ontbroken aan vlijt. Diverse
hadden doorgebracht. En nadat zij daaraan
acht jaar jonger dan Kathy. Dat vader Simon
collegedictaten zijn terug te vinden, over
voorafgaande een normaal leven hadden
goede zaken deed blijkt uit een overzicht
specifiek tandheelkundige onderwerpen,
geleid, aan de Johannes Vermeerstraat 73.
van de verdeling van zijn aandelen over zijn
maar ook algemeen medische thema's als
Een leven waarvan we de details dankzij
vier kinderen, na zijn overlijden in 1937.
voedingsleer. Nauwkeurig noteerde Juda
de verzameling van Juda nu toch nog leren
Allevier erfden zij een deel met de waarde
in zijn schriftje de calorische waarden
kennen.
van ƒ24.440,36. Vermoedelijk heeft Hansje
van verschillende voedingsbestanddelen.
dus in haar jeugd geen armoede gekend. Zij
Al minstens even nauwkeurig hield hij
WIE WAREN JUDA EN HANSJE? Juda
kreeg een goede opleiding, zoals bijvoor-
zijn uitgaven bij. Hij was treinstudent en
Swaab werd geboren op 18 februari 1904, als
beeld blijkt uit het feit dat zij in 1925 een
besteedde aan zijn treinabonnement in
eerste kind van Benjamin Swaab en Sara
zomercursus Franse cultuur aan de Parijse
1924 bijvoorbeeld ƒ235,40. Collegegeld was
Swaab-Sealtiel. Op zijn vierde verjaardag
Sorbonne universiteit kon volgen. Het pro-
in datzelfde jaar ƒ300,- en examengeld
kreeg hij een broertje, Leo. Vader Benjamin
gramma van de diverse vakken is bewaard
ƒ50,-. De instrumenten die hij had moeten
was huisarts en had een drukke praktijk aan
gebleven. Ook ten tijde van de officiële
aanschaffen bij aanvang van zijn studie
huis, aan het Oosteinde 13 in Amsterdam.
bekendmaking van haar verloving met Juda
hadden samen ƒ539,- gekost en zijn witte
Moeder Sara, die bekend stond om haar
bevond Hansje zich in de Franse hoofdstad.
pak ƒ12,65. Zelfs de kleinste uitgaven zijn in
strenge karakter, was een begaafd pianiste
Juda miste haar erg, getuige zijn brief van
zijn boekhoudschriftje terug te vinden. Op 1
en zorgde ervoor dat haar zoons een gedegen
28 december 1926. Wel was het voor hem een
januari 1925 kocht hij voor ƒ0,20 puimsteen
muzikale opvoeding genoten. Toen Juda
opluchting dat hij de verloving niet meer
en krijt en voor dezelfde prijs een lunch. Ook
echter wat teveel interesse voor zijn cello aan
geheim hoefde te houden, aangezien het
zijn lidmaatschap van de studievereniging
de dag legde en de ambitie uitte om cellist
toch al was uitgelekt:
John Tomes blijft niet ongenoemd in zijn
te worden, werd hij teruggefloten. Het was
studienotities. In 1930 kon de almanak van
beter een ècht beroep te kiezen, zo was het
‘M'n liefste Hansje, (.....)
deze vereniging eindelijk zijn diploma ver-
devies. Na voltooiing van de Derde Vijfjarige
Je mag je vriendinnen nooit meer een geheim
melden. Gelukkige tijden braken aan voor
hbs aan de Mauritskade ging Juda dan ook
toevertrouwen, de meisjes van de Paauw Sar–
Juda en zijn Hansje.
16
|
AUSCHWITZ BULLETIN
|
JAARGANG 60 # 4
Wie zou het niet aardig vinden zijn familiegeschiedenis te laten optekenen? Is dat alleen de moeite waard als er allemaal bijzondere voorouders tevoorschijn komen? Dat weet je tevoren nooit. Hoeveel is bekend? Wie nam ooit de moeite iets op te schrijven? En als de familie bedreigd en zelfs vrijwel totaal uitgemoord wordt? Is het dan nog interessant of alleen huiveringwekkend?
de onon t kooM b A r e A fkoM s t vA n E LI D ’O LI V E I R A BIJZONDER PROEFSCHRIFT Jaap Cohen
vrijwel direct dat het een proefschrift is; het is
stenograaf. Later richt hij een eigen bureau op:
dook op verzoek van twee nakomelingen van Eli
een prachtige roman die toont hoe een familie
Stenografische Praktijk D’Oliveira. Daarnaast in-
d’Oliveira in de familiegeschiedenis van deze
die door de eeuwen heen meer dan eens vervolgd
terviewt Eli veel schrijvers, bundelt die interviews,
Portugees-Joodse familie. Vanaf het einde van de
werd zowel kan emanciperen als stagneren en
werkt enthousiast mee aan een tijdschrift waar
zestiende eeuw tot heden. In die zestiende eeuw
later zelfs ‘dansen en slijpen’, want ook dat hoorde
hij in de redactie zit, verlaat die redactie na een
werden Joden in Spanje en Portugal bekeerd,
bij de cultuur van de Sefardiem. Eén d’Oliveira
enorm conflict, probeert zelf als schrijver carrière
vermoord of verdreven. Sommigen vluchtten naar
wordt een beroemde violist die ook in Amerika
te maken, wat niet heel succesvol is, studeert in
Venetië, velen gingen later naar het Jeruzalem
gecontracteerd werd, waar hij jong sterft. Zijn
zijn vrije tijd psychologie en pedagogie, houdt
van het Westen: Amsterdam. Men voelde zich met
vader geeft danslessen, een broer neemt die taak
praatjes op de radio en wil zich vestigen als
elkaar verbonden vanuit de Iberische achtergrond
later over. Bij de emancipatie ziet men hoe na
opvoedkundige. Hij heeft een voorliefde voor
en sprak veelal dezelfde talen. De Portugese
enige generaties d’Oliveira, wordt beschreven dat
Duitsland en Duitse auteurs en organiseert zelfs
Joden maakten onderdeel uit van een wijdver-
één nazaat, Joseph Jessurun, zelfs tot chazan werd
een stenografie-conferentie met Duitse collega’s.
takt handelsnetwerk. Of men wel of niet actief
opgeleid en in 1847 wordt benoemd.
Enige tijd houdt hij zich met het socialisme bezig,
religieus was, deed vaak niet ter zake. Die vaak
Een halve eeuw daarvoor, na enkele economische
is bevriend met ene Willem Drees die wij later nog
ambivalente houding ten opzichte van religie
crises die de Republiek der Nederlanden zwaar
als minister president leren kennen en zet zich
stond niet in de weg dat er van alles in registers
troffen, waren er ook lichtpunten en positieve
vaak belangeloos, ook in financiële zin, in voor
van Joodse organisaties werd vastgelegd en dat
ontwikkelingen te melden zoals het Verlichtings-
bevriende kunstenaars. Eli trouwt, krijgt een zoon
is de grote bron geweest waaruit door Cohen
denken uit Frankrijk. In diezelfde tijd kwam uit
Jaap en dochter Elsa. Het huwelijk strandt en hij
is geput. Vastlegging in de synagoge of bij de
Duitsland de roep van een Joodse Verlichtings-
gaat verder met een zus van zijn vrouw. Als zijn va-
notaris of de gemeente van namen en huwelijken,
beweging om het Joodse onderwijs te hervormen
der overlijdt, breekt hij, vrij onverwachts met het
geboortes en sterfgevallen, beroepen en bijdragen
en verbeteren, teneinde de levenstandaard van
geloof en schrijft zich uit bij de Portugees-Joodse
aan de synagoge of aan de armenzorg maken goed
de Joodse bevolkingsgroep te verhogen. En de
gemeente. Hoewel men aan tradities vasthield,
zichtbaar hoe men in zijn leefomgeving verkeerde.
belangrijkste ontwikkeling: de gelijkberechtiging
was het niet ongewoon dat men het geloof de rug
Cohen heeft heel veel achterhaald en dat elegant
van Joden, als consequentie van de scheiding
toekeerde. Zoals ook steeds vaker gebeurde, waren
beschreven: zowel de welstand als de armoede,
van kerk en Staat; een keerpunt in de politieke
er huwelijken tussen Sefardische en Azjkenazische
zichtbaar door woonadressen, betalingen van
emancipatie. Na ontsluiting van diamantmijnen
Joden.
belastingen en andere gegevens, zoals boedelin-
in Zuid-Afrika eind 19e eeuw wordt de diamantin-
ventarissen na iemands overlijden. Een klein deel
dustrie met specifieke vakverenigingen groepen
‘AKTIE PORTUGESIA’ Ondertussen kantelt
van de Sefardische Joden werd zeer welvarend, wat
diamantklovers, -snijders en –slijpers, roosjessnij-
de wereld om hem heen: in Duitsland komen Hitler
onder anderen te zien is aan de Portugees-Israëli-
ders en-verstellers een grote bron van inkomsten
en het nationaalsocialisme aan de macht.
tische synagoge die vanaf 1675 pronkte tegenover
ook in Nederland.
In de tweede helft van het boek staat centraal hoe Eli en andere Joden die al of niet religieus of vaak
de Hoogduitse synagoge van de Azjkenazim, de Joden uit Oost-Europa die enkele jaren eerder was
ELI In 1886 wordt de eigenlijke hoofdpersoon
volledig seculier en geassimileerd waren, plotse-
neergezet.
uit deze studie Eli d’Oliveira geboren. Hij zal het
ling geconfronteerd werden met een ideologie die
ver schoppen, want hij is creatief, intelligent en
eerst op afstand en vanaf 1940 direct, desastreuse
D’OLIVEIR A’S DOOR DE EEUWEN HEEN
volhardend, maar het zit allemaal niet mee in
gevolgen had voor het voortbestaan van mensen,
Cohen beschrijft het wel en wee van de fami-
deze woelige tijden. Uitgebreid beschrijft Cohen
die toevallig Joden waren. De verschillen in ui-
lieleden d’Oliveira van generatie op generatie,
de carrière van Eli: na de 3-jarige HBS gaat hij
terlijk, gewoonten en cultuur die er waren tussen
met veel boeiende details. Men vergeet als lezer
naar de handelsschool en krijgt daarna werk als
de Sefardische Joden van wie de voorouders uit
— DOOR THEO VAN PR A AG
AUSCHWITZ BULLETIN
D EC 2016
|
17
BO EK EN e e n p o r t u g e e s -J o o d s e fA M i L i eg e s c h i e d e n i s
met een niet-Joodse partner, werd een pre. Soms
kunnen of willen regelen werd opgepakt, naar
werd met deskundigen een biologische niet-Joodse
Westerbork vervoerd en erger. Ook Eli, zijn vrouw
vader verzonnen die een buitenechtelijk kind had
en vele andere familieleden werden opgepakt en
waarna meewerkende artsen en antropologen ‘be-
via Westerbork naar Theresienstadt vervoerd en
wezen’ dat aan de hand van tientallen lichamelijke
later in Auschwitz vermoord. De hoop van velen
Zuid-Europa kwamen en de Azjkenazische die
variabelen ‘objectief en wetenschappelijk’ werd
dat de oorlog eerder zou aflopen, werd hen die
vaak gevlucht waren voor armoede of pogroms in
vastgesteld dat iemand niet- of half-Joods was.
niet onderdoken noodlottig.
Oost-Europa werden door de nazi’s uitvergroot
Fotoalbums, liefdesverklaringen van vermeend
maar feitelijk niet belangrijk gevonden. Snel werd
overspelige moeders werden erbij gevoegd. Advo-
Alleen Eli’s zoon Jaap en dochter Elsa konden
duidelijk dat de Arische racistische theorieën
caten, hoogleraren, antropologen, psychologen,
mede door ‘geariseerde’ of halfjoodse partners,
zouden leiden tot uitsluiting, wegvoering en
biologen, genealogie-‘deskundigen’, linguïsten,
listige verzinsels en moed de oorlog overleven.
misschien zelfs vernietiging, in de eerste plaats
iedereen werd benaderd die kon (en wilde) helpen
Dankzij twee van Eli’s kleinkinderen - Suzanne
van het Joodse ‘ras’ maar ook van andere in nazi
te ‘bewijzen’ dat de Sefardische Joden genetisch
Rodrigues Pereira gaf de aanzet tot dit familieon-
ogen inferieure groeperingen zoals Roma en Sinti
niet tot het Joodse ‘ras’ behoorden. In het begin
derzoek en werkte het plan verder uit met haar
en Oost-Europese volkeren. Het besef van dit ver-
werden enkele prominente Sefardische Joden op
neef Ulli d’Oliveira - is deze bijzondere geschiede-
werpelijke antisemitisme en racisme zette snel na
deze manier ‘geariseerd’ maar ondanks dit ‘succes’
nis opgeschreven op werkelijk adembenemende
de bezetting Portugese Joden op een ongelooflijk
dat snel bekend werd, lukte het zelfs met alle
wijze. Wie zou het niet aardig vinden zijn familie-
inventieve manier aan te ‘bewijzen’ dat zij geen
goedwillende specialisten niet dit in veel gevallen
geschiedenis te laten optekenen, staat hierboven.
Joden waren maar christenen en zelfs verwant aan
te herhalen. Ook de volledig geassimileerde Eli die
adellijke families uit de mediterrane gebieden en
zich vlak voor de oorlog nog inzette om te gaan
Deze fascinerende studie beschrijft niet alleen de
zich daarmee van het verdoemde etiket Joods te
promoveren, als kroon op zijn persoonlijke eman-
geschiedenis van de familie d’Oliveira, maar laat
ontdoen. De rassenwetten van de nazi’s verwerpen
cipatie, ging zich vrijwel uitsluitend bezig houden
ook zien hoe het een hele groep Portugese Joden
was in de bezettingstijd totaal onmogelijk. Zo
met minutieus stamboomonderzoek en familie-
verging die, uit hun land verdreven, zich vestigden
kwam er een beweging op gang onder de naam
geschiedenis in allerlei archieven om te bewijzen
in hun nieuwe vaderland. Hoe die groep tot bloei
‘Aktie Portugesia’ waarin alle racistische theorieën
dat hij en zijn familie ‘geen Joodsche kenmerken’
kwam, ten voordele van zichzelf en vooral van dat
van de nazi’s niet werden aangevochten maar
vertoonden en dus uitgesloten moesten worden
land, om vervolgens, na eeuwen volledig geïnte-
‘gebruikt’ om het vege lijf te redden. Eli en vele
van nazistische vervolging tot en met deportatie.
greerd te zijn, toch weer als één groep te worden
anderen uit de Portugees-Joodse groep gingen
behandeld, verdreven en vermoord.
maandenlang in het stadsarchief van Amsterdam
Lang heeft de Sefardische gemeenschap in de ver-
op zoek naar bronnen uit het verleden waaruit
onderstelling geleefd, dankzij eigen inspanningen
Het is een zeer leesbaar en van begin tot eind
zonneklaar kon worden bewezen dat hun families
en hulp van betrouwbare geleerde deskundigen de
boeiend verhaal. Ten onrechte staat het niet in de
al eeuwenlang niet tot het ‘Joodse ras’ behoorden
dans te kunnen ontspringen. Want ook de Duitsers
tien genomineerde titels van de Libris Geschie-
maar veel voornamer waren dan al die door de
zaten hiermee in de eerste twee oorlogsjaren
denis Prijs 2015 of 2016. In het boek staan talloze
nazi’s verfoeide minderwaardige rassen. Stam-
enigszins in de maag maar medio 1943 hakten de
vaak verrassende gebeurtenissen. De veerkracht
boomonderzoek, schedelmetingen, cijferlijsten,
nazistische experts op het gebied van Judenfragen
van generaties d’Oliveira door de eeuwen heen tot
tabellen en grafieken, van alles wat tot vrijstelling
geholpen door Nederlandse ‘rassendeskundigen’
heden is kenmerkend voor deze studie. Dat heeft
van deportatie en het ontdoen van de gehate J in
en onder druk van het antisemitische beleid
Jaap Cohen toch maar mooi boven water gehaald.
de identiteitspapieren kon leiden, werd gebruikt.
gericht op de ‘Endlösung der Judenfrage’ de
Ook verschillen met de Azjkenazische groep
knoop door: alle Sefardische Joden op enkele
JAAP COHEN, De onontkoombare afkomst van Eli
werden ‘gebruikt’ waarover later verwijten werden
uitzonderingen na waren Joden en bleven Joden.
d’Oliveira; Een Portugees-Joodse familiegeschie-
aangevoerd, maar alles wat leek te helpen kwam
De laatste grote razzia’s vonden in de zomer van
denis. Em. Querido’s Uitgeverij, Amsterdam, 2015,
op tafel. Ook gemengd gehuwd, dus getrouwd
1943 plaats en wie niet op tijd een onderduik had
726 blz., paperback ISBN 978 9021456775, € 32,50.
18
|
AUSCHWITZ BULLETIN
|
JAARGANG 60 # 4
co LuM n OV E R T U I G E N D E D I C H T U N G U N D WA H R H E IT
Aw r A h A M M ei J er s
V
RAAG MIJ NIET
hoeveel
medicijnen in zijn woonplaats Berlijn, maar kiest
romans, non-fictie en artikelen ik
uiteindelijk voor een carrière als acteur en wordt
heb gelezen die over de Tweede
later ook filmregisseur.
Olga in de gaskamer zal eindigen. Het is in Theresienstadt waar hij in 1944 opdracht krijgt van SS-commandant Rahm een propagandafilm
Gerron, die eigenlijk Gerson heet (‘Gerron klinkt
te maken. Terwijl in Europa miljoenen Joden worden
er aan vooraf gingen, de bittere naweeën. Het moe-
niet zo Joods’) is afkomstig uit het milieu van textiel-
vermoord, wordt de Jood Kurt Gerron gedwongen om
ten er veel meer dan honderd zijn; van Anne Frank
handelaren. In boeiende frases vertelt hij over zijn
te laten zien hoe gul Hitler is met het cadeautje dat
tot de talloze boeken die tot op de dag van vandaag
leven in Berlijn, het interbellum, tussen de eerste en
Theresienstadt heet. Een complete stad als gift aan
verschijnen. In dat kader is een van de literaire hoog-
de volgende wereldoorlog, die elkaar in wreedheid
de Joden. Een stad waar je graag zou willen wonen.
tepunten, die - o ironie - over dieptepunten in het
zullen overtreffen. Hij praat met de lezer over zijn
Aan Gerron ‘de eer’ om neutrale landen te laten zien
menselijk bestaan gaat – het autobiografische boek
enerverend leven als theateracteur en regisseur in de
waar en hoe Joden onder jaloersmakende omstandig-
van Primo Levie; ‘Is dit een mens’.
Ufa-filmstudio’s. Uiteraard zijn er roddels over colle-
heden hun leven kunnen voortzetten. Een dergelijke
Wereldoorlog gaan. De jaren die
ga’s en studiobonzen. Ach, wie hoort ze niet graag?
misselijkmakend opdracht weigeren omdat je hier-
taties met betrekking tot de Shoah heb ik gezien?
Gerron betrekt de lezer bij de glorietijd van Berlijn,
door zwaar met je zelf in conflict komt, betekent de
Dat moeten er meer (veel meer) dan honderd zijn.
zijn optredens in Theater Am Schiffbauerdamm, waar
gaskamer. Maar hoe kun je na een dergelijk project
Van het Polygoon journaal in de bioscoop, tv-docu-
hij o.a. acteerde in de ‘Dreigroschenoper’ van Kurt
met je geweten in het reine komen? Gerron: ‘Ik heb
mentaires, de speelfilm ‘Schindlers list’, tot ‘Shoah’,
Weill en Bertolt Brecht – zijn afkeer van Brecht steekt
leren leven zonder vrijheid, zonder hoop. Waarom
de ruim negen uur durende documentaire-serie van
hij niet onder stoelen en banken. Hij introduceert zijn
vind ik het dan verdomme zo moeilijk om te leven
de Franse filosoof en journalist Claude Lanzmann.
vrienden Max Reinhart, Marlene Dietrich en Peter
zonder geweten?’
Hartverscheurende beelden van overlevenden en
Lorre – de briljante acteur die verslaafd was aan ver-
verbijsterende gebeurtenissen, zoals de moord op
dovende middelen, maar wel zo wijs was om voor de
cynische titel ‘De Führer schenkt de Joden een stad’ –
Joden in 1946 (!) in het Poolse dorp Kielce, die voor
Shoah naar de VS te vluchten. De cinematografische
te zien op YouTube.
goed op mijn netvlies zijn gegrift.
successen van Gerron betekenen commercieel profijt
Hoeveel documentaires, speelfilms en fotopresen-
Een absolute nieuwe topper: Deze maand las ik de
voor de Ufa-studio’s.
De film is gemaakt, wij kennen hem onder de
Het verhaal van Kurt Gerron is gebaseerd op waargebeurde feiten. Dichtung und Wahrheit in
Uit dank voor zijn bijdrage worden Gerron en zijn
geraffineerde balans, waardoor het relaas van Kurt
Charles Lewinsky, de Zwitsers/Franse schrijver die
Joodse collega’s tijdens een filmopname op staande
Gerron mij, de lezer, niet meer los laat. Een verzon-
wereldberoemd is geworden met zijn roman ‘Het lot
voet ontslagen – wegwezen, jullie - en begint voor
nen toevoeging om feitelijke gebeurtenissen een
van de familie Meijer’. In Lewinsky’s nieuwe roman
hem en zijn vrouw Olga een zwerftocht door Europa.
reëel menselijk gezicht te geven. Niet getalsmatig
‘Terugkeer niet gewenst’ wordt het levensverhaal ver-
De ontheemde, ooit zo beroemde Kurt Gerron, vindt
maar de menselijke maat.
teld van de Duits-Joodse acteur en filmregisseur Kurt
nergens werk. Tot hem een baan in Nederland wordt
Gerron. Of beter geformuleerd: Kurt Gerron vertelt
aangeboden. Hij werkt hier als filmregisseur en
als volgt: ‘Veel in deze roman is verzonnen. Dit helaas
mij, de lezer, persoonlijk over zijn leven tot zijn dood
acteur. Hij spreekt inmiddels Nederlands en treedt
niet: op 30 oktober 1944 werden Kurt Gerron en zijn
in Auschwitz. Hij zit tegenover mij, een goede vriend
onder meer op in de Stadsschouwburg. Zijn artistieke
vrouw Olga in Auschwitz vermoord. Drie dagen later
die zijn verhaal begint met de Eerste Wereldoorlog,
successen rondt hij af met een cabaretgroep. Een
werd het vergassen definitief gestaakt’. —
de gruwelen van de loopgraven in België en Frankrijk,
cabaretgroep In Westerbork. Vandaar worden hij en
waar hij als zeventienjarige ‘dienstplichtige’ gewond
Olga naar Theresienstadt gedeporteerd. Het is in dit
raakt en… Nou ja; ontmand is. ‘Mijn geslachtsdeel is
afgrijselijke oord waarin hij mij, de lezer, over zijn
er afgeschoten. Daarom is ons huwelijk kinderloos,
ontroerende ‘Terugkeer niet gewenst’ vertelt, dat
begrijp je?’ Een dergelijke intimiteit vertel je aan
twee oorlogen beslaat. Hij vertelt over ‘zijn Berlijn’,
iemand die je vertrouwd, een vriend, een vriendin.
vermorzeld door stampende nazi-laarzen, resulte-
Na de Grote Slachting studeert Gerron (Berlijn 1897)
rend in de Wereldoorlog die voor hem en zijn geliefde
semi-biografische roman ‘Terugkeer ongewenst’ door
Charles Lewinsky eindigt ‘Terugkeer ongewenst’
email awraham.meijers@hetnet.nl
AUSCHWITZ BULLETIN
D EC 2016
|
19
BO EK EN EN ZO M A r J o n de k L i J n
R EC E NT V E R S C H E N E N
In deze bundel schreven 15
1980 werd vermoord tijdens
tony van der Meulen vertelt
auteurs een relaas over iemand
het opdragen van de avondmis.
over Gerrit van der Veen, die
die voor hen symbool staat
Op 26 november 1940 verzette
als een van de toonaangevende
voor flinkheid. wát is moed
Rudolph Cleveringa zich open-
leiders van het Amsterdamse
eigenlijk en wanneer komt het
lijk tegen de schorsing en het
(kunstenaars)verzet tegen de
naar boven? Ad van Liempt
ontslag van Joodse hooglera-
Duitse bezetter uitgroeide tot
schrijft over Joop Hollebrands,
ren en medewerkers aan de
een ware mythe.
die twee Joodse kinderen in
Leidse universiteit, waarna hij
huis had. Als de kinderen door
gevangen werd gezet in het
diverse auteurs, Moed.
de SD worden weggehaald,
Oranjehotel. Na in 1941 te
Verhalen van gewone mensen in
belandt Hollebrands in het
zijn vrijgelaten, belandde hij
ongewone omstandigheden,
verzet. Sheila Sitalsing schrijft
in 1944 als gijzelaar in Kamp
Uitg. Balans, Amsterdam 2016,
over de Zuid-Amerikaanse
Vught. Zijn verhaal wordt opge-
256 blz., isbn 9789460030840,
bisschop Óscar Romero die in
tekend door Maarten Asscher.
€ 19,95
Daan de Jongs vader heeft in
zeventig jaar geleden dat het
even verdwaasd rond als zij. De
Auschwitz gezeten en De Jong
kamp werd bevrijd door het
barakken, de wachttorens, de
jr. wilde hier naar toe samen
Rode Leger. De Poolse regering
bedden, de aan kleerhangers
met Daan Heerma van Voss.
heeft (ten onrechte) gewaar-
bungelende streepjespakken
Voordat ze dit plan konden vol-
schuwd dat alle wegen naar het
– alles lijkt onderdeel van een
brengen, stierf Daan de Jong.
kamp zijn afgesloten. Daarom
opvoering, voor hen alleen.
Als een soort ode aan zijn over-
had ook nauwelijks iemand het
leden vriend, maakt Heerma
aangedurfd er op goed geluk te
daan heerma van vos.
van Voss de reis naar Auschwitz
komen. Er zijn veel hoogwaar-
Een verlate reis, De Bezige Bij,
in 2015 samen met de dochter
digheidsbekleders en maar
Amsterdam 2016, 64 blz., isbn
van harry Mulisch. op de dag
weinig gewone bezoekers. De
9789023496328, € 9,90
van aankomst is het precies
mensen die er zijn, stommelen
Stichting Joodse Huizen wil van
vader en moeder voorstelt.
families woonden. Bij haar opa
de verdwenen Joodse cultuur
Biografe Ernestine Brikkenaar
Karel Nihom, medewerker van
een beeld tonen.Dat wordt
van Dijk geeft een schets van
de Britse Inlichtingendienst,
gedaan door verhalen te vertel-
het leven van Paul Godwin, de
kwamen al voor het uitbreken
len over de huizen waarin onze
bekende musicus van onder
van WO-II vaak Duitse vluchte-
Joodse landgenoten woonden.
andere Heck’s lunchroom aan
lingen over de vloer.
Chaja Polak verhaalt over de
het Rembrandtplein en het
Rotterdamse Breitnerstraat
Lido aan het Max euweplein,
esther shaya et. al ( red),
waar zij verwekt werd. Hanne-
die in de Tweede Helmers-
Joodse Huizen 2, verhalen over
ke Groenteman beschrijft de
straat in Amsterdam woonde.
vooroorlogse bewoners, Uitg. Gib-
Amsterdamse Smaragdstraat
Joanne Nihom beschrijft de
bon, Amsterdam 2016, 288 blz.,
waar zij zich de vooroorlogse
Spoorstraat in Winterswijk,
isbn 9789491363641, € 19,90
jeugdjaren van haar Joodse
waar al vanaf 1647 Joodse
IN- EN VERKOOP VAN • • • •
inboedels boeken kunst, kitsch en curiosa partijgoederen
hoge service, persoonlijke aanpak Drukkerij Peters Amsterdam BV Tel. 020 - 696 34 34 info@drukkerijpeters.nl www.drukkerijpeters.nl
Tevens verzorgen wij voor u kelder- of zolderopruimingen In Amsterdam zijn wij te vinden op de volgende adressen:
020-6180256 / 06-26260528
g.italiaander@gmail.com
/mevius.amsterdam
gideonitaliaander.nl
Kapsalon
Van Weerdenburg
Gewoon de beste
Schepenbergweg 33 1105 AS Amsterdam-Zuidoost
Discriminatie en vervolging bestaan nog steeds. Er is dus reden genoeg om het verleden actueel te houden. Daarom steun ik het werk van het Nederlands Auschwitz Comité.
BEHANDELING VOLGENS AFSPRA AK
Woestduinstraat 12 1058 TD Amsterdam 020 – 612 73 54
L. Tertaas Gebro Sales bv