Auschwitz Bulletin, 2017, nr. 01 by Nederlands Auschwitz Comité

“In blijvende herinnering aan de overlevenden van Auschwitz, die het Nederlands Auschwitz Comité hebben opgericht” — sinds 1956

J A A R G A N G 61

NUMMER 1

J A N UA R I 2 0 17

auschwitzbulletin K WA R TA A L B L A D VA N H E T N E D E R L A N D S AU S C H W I T Z C O M I T É

H E T H O LO C AU S T N A M E N M O N U M E N T Interview met architect Libeskind over het nieuwe ontwerp

O P ZO E K N A A R G RO OT M O E D E R RO S E Rosita Steenbeek over de zoektocht naar haar verleden

K I N D E R V E R ZO RG S T E R I N D E J O O D S E C R ÈC H E Interview met Betty Goudsmit

T W E E L I N G OV E R L E E F D E N EG E N K A M P E N Het ongelooflijke verhaal van Selly en Judy Waagenaar

Februaristaking 1941 25-02-2017 De jaarlijkse herdenking van de Februaristaking bij de Dokwerker op het Jonas Daniël Meijerplein in Amsterdam vindt plaats op zaterdag 25 februari 2017 en begint om 16.45 uur; het defilé langs de Dokwerker om 17.00 uur. W W W . F E B R U A R I S T A K I N G . N L

HERDENKINGEN Joods Verzet 22-02-2017 De eveneens jaarlijkse herdenking van het Joods Verzet bij het monument op de hoek Zwanenburgwal/Amstel wordt deze keer gehouden op woensdag 22 februari 2017 om 15.00 uur. Omdat de dag van de Herdenking Februaristaking dit jaar op shabat valt, is voor deze eerdere datum gekozen. W W W . M A U T H A U S E N . N L

De reis die het Nederlands Auschwitz Comité jaarlijks organiseert naar de voormalige concen-

102.000 vermoorde Joden, Roma en Sinti... Zij mogen nooit vergeten worden!

Steun het Nederlands Auschwitz

Ga naar de website en adopteer een

Comité bij de realisatie van het

of meer namen. U kunt ook bijdragen

Nationaal Holocaust Namenmonu-

door alleen een bedrag over te maken.

ment. Duizenden gingen u al voor.

Wij zijn dankbaar voor elke euro!

Maar úw hulp is nog hard nodig. Hoe?

www.namenmonument.nl

H E T H O L O C A U S T N A M E N M O N U M E N T K O M T T E S TA A N I N A M S T E R D A M , A A N D E W E E S P E R S T R A AT

tratiekampen Auschwitz, Birkenau, Majdanek en Sobibor zal dit jaar plaatsvinden van maandag 6

Meer informatie kunt u vinden op onze website

november t/m zaterdag 11 november 2016.

www.auschwitz.nl/nac/activiteiten

6 - d a a g s e P O L E N R E I S 2 0 17 De reissom bedraagt € 985 per persoon op basis van een

Voor eventuele vragen kunt u contact opnemen

tweepersoonskamer. Een éénpersoons kamer is beperkt mo-

met Jacques Grishaver, 06 54 606 290

gelijk met bijbetaling van € 175. De prijs is inclusief vliegreis Amsterdam-Warschau v.v., luchthavenbelasting, vervoer per

Belangstellenden kunnen zich schriftelijk opgeven bij:

luxe touringcar (waarin roken NIET is toegestaan), verblijf in

Nederlands Auschwitz Comité

uitstekende hotels in Warschau, Krakow en Lublin, alle maal-

t.a.v. De heer J. Grishaver

tijden gedurende de reis en toegangsprijzen van musea.

Postbus 74131

N.B.: Deze prijsopgave is onder voorbehoud van gelijkblijven-

1070 BC Amsterdam

de hotel- en vliegtarieven.

e-mail: info@auschwitz.nl

Omslag: Daniel Libeskind bij de maquette van het Namenmonument (foto Marcel Molle) Inzet: Rosita Steenbeek (foto Mark Kohn)

auschwitz bulletin

J A N 2 017

INHOUD

HET NEDERLANDS AUSCHWITZ COMITÉ het nederlands auschwitz comité draait volledig op vrijwilligers. uw financiële steun is enorm belangrijk. Met uw bijdrage kunnen we de herinnering aan de Holocaust levend houden, ook bij nieuwe generaties. Doneren kan tegenwoordig op eenvoudige wijze via onze website www.auschwitz.nl. U kunt kiezen uit verschillende mogelijkheden — eenmalig, per maand of per jaar. Ook kunt aangeven of u daarbij het Auschwitz Bulletin thuis wenst te ontvangen. Het Bulletin verschijnt vier keer per jaar.

Slaapzaal in de crèche, ca. 1942, collectie Joods Historisch Museum

Column

Actueel Eindelijk een plek voor het Holocaust

Brief aan mijn vader / 23 Natascha van Weezel bezoekt samen met een Marokkaanse jongen Auschwitz Hollandse klomp / 26 Awraham Meijers over Hanneke Groenteman en het uitdijende antisemitisme

Namenmonument / 6 Nina Siegal Interview met Daniel Libes– kind over zijn nieuwe ontwerp

Cultureel

weer tastbaar dichtbij / 10 Hannah van den Ende Tweede deel van een familiegeschiedenis Mijn grootmoeder Rose /12 Rosita Steenbeek Voorbij de grenzen van herinnering en verbeeldingskracht/ 16 Walter van Rossum met indrukken van de Polenreis 2016 ‘Goed praten heeft ons gered’/ 20 Bas van Lier interviewt de tweeling Selly en Judy Waagenaar, 89 jaar

Toneelspelen om kinderen te redden / 14 Max Arian interviewt de 92-jarige Betty Goudsmit-Oudkerk, een verzorgster uit de kindercrèche ‘Daarom kan ik me niet meer aan kleine kinderen hechten’ / 19 Bertje Leuw bespreekt het boek Betty. Een joodse kinderverzorgster in verzet Recent verschenen / 27 Marjon de Klijn Voor de inhoud van de artikelen die ondertekend zijn is alleen de auteur verantwoordelijk. Overname van artikelen is toegestaan, mits met toestemming van de auteur en de redactie.

Herdenken Juda en Hansje Swaab, na 70 jaar

Kort Project Ongehoord / 23 Een lespakket over de Holocaust voor Amsterdamse vmbo-scholen

auschwitz bulletin

j a a r g a n g 61 # 1

Nationale Holocaust Herdenking 2017 zondag 29 ja n ua r i—w erthei mpa r k, a mster da m

Op zondag 29 januari organiseert het

bussen klaar voor de mensen die kaarten

PROGR AMMA

Nederlands Auschwitz Comité de jaar-

aangevraagd hebben voor de lunchbijeen-

10:00 Verzamelen voor de Stille Tocht in hal

lijkse Nationale Holocaust Herdenking

komst in Hotel Casa400. Van Stadhuis naar

van het Stadhuis te Amsterdam, hoofdin-

bij het Spiegelmonument ‘Nooit Meer

Hotel Casa400 kunt u ook met de metro 53

gang aan de Amstelzijde

Auschwitz’ in het Wertheimpark in Am-

en 54 en sneltram 51 (halte Amstelstation).

11:00 Begin Stille Tocht naar Wertheimpark

bijeenkomst plaats in Hotel Casa400

Mocht u met de auto komen, dan kunt u

11:30 Herdenking bij het Spiegel-

Amsterdam, Eerste Ringdijkstraat 4,

parkeren in de parkeergarage onder het

monument ‘Nooit Meer Auschwitz’

1097 BC Amsterdam.

Stadhuis/Muziektheater, de parkeergarage

Verzamelpunt is het Stadhuis van Am-

op de hoek van de Jodenbreestraat (onder

Sprekers Mark Rutte, minister-president

sterdam. Vanaf 10:00 uur bent u welkom

Albert Heijn) of de parkeergarage onder het

Eberhard van der Laan, burgemeester van

in het Stadhuis via de hoofdingang aan de

wooncomplex Valkenburgerstraat-ingang

Amsterdam

Amstelzijde. In de hal wordt koffie en thee

Anne Frankstraat. Deze parkeerplaatsen

Jacques Grishaver, voorzitter Nederlands

geschonken. Om 11:00 uur vertrekt de Stille

zijn niet gratis. Zij die in het bezit zijn van

Auschwitz Comité

Tocht naar het Wertheimpark.

een invalidenparkeervergunning kunnen

Sally de Wijs, deelnemer nac Polenreis 2016

parkeren bij de hoofdingang van het Stad-

Rabbijn Menno ten Brink, Kaddisj- en

HERDENKING

huis/Muziektheater, maar alleen op vertoon

Jizkorgebeden

Het programma van de herdenking begint

van de vergunning! Rondom Hotel Casa400

Muziek Carmel Quintet olv Doron Peper

om 11:30 uur. Na de herdenking kunnen

is er veel gelegenheid tot vrij parkeren en

Zigeunerorkest Roma Mirando

particulieren en organisaties hun kransen

voor het geval dit allemaal vol is, kan men

en bloemen bij het monument leggen.

gebruik maken van een parkeergarage.

sterdam. Aansluitend vindt een lunch-

12:20 Vertrek van bussen naar Casa 400 12:30 Lunchzaal van Casa 400 open

Kransen en bloemen kunnen eventueel op

13:00 Begin lunchbijeenkomst

zaterdag 28 januari, tussen 10 en 14 uur,

LUNCHBIJEENKOMST

worden afgeleverd bij de Portiersloge van het

Hotel Casa400 Amsterdam gaat om 12.30 uur

Stadhuis, ingang Zwanenburgwal.

open. De lunchbijeenkomst begint om 13.00

Sprekers Jan Terlouw, schrijver en voorma-

uur. Voor de lunchbijeenkomst dient u in het

lig politicus

U kunt het Stadhuis het beste bereiken met

bezit te zijn van toegangskaarten.

Jacques Grishaver, voorzitter Nederlands

het openbaar vervoer: metro 53 en 54 en snel-

In Hotel Casa400 staat zoals ieder jaar een

Auschwitz Comité

tram 51 (halte Waterlooplein) of tramlijnen 9

boekentafel. Een deel van de opbrengst van

Muziek Jewish Music Band olv Hans

en 14 (zelfde halte). Na de herdenking staan

de boekenverkoop komt ten goede aan het

Schnabel

tegenover de uitgang van het Wertheimpark

Nederlands Auschwitz Comité.

15:30 Einde lunchbijeenkomst

auschwitz bulletin

CO LO FO N

J A N 2 017

E I N D E LI J K !

AUSCHWITZ BULLETIN

redactie Max Arian, Bertje Leuw, Awraham Meijers, Theo van Praag, Walter van Rossum, Herbert Sarfatij, Fedde Schouten, Zoni Weisz, Dirk Spits [beeldredactie] redactiesecretariaat Postbus 74131, 1070 bc Amsterdam email redactie@auschwitz.nl

et het woord ‘Eindelijk’

geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog.

opent dit nummer. Het

De beide columns – er zijn er deze keer twee –

klinkt als een zucht van

sluiten hier thematisch wonderwel bij aan.

verlichting, maar het is ook

Twee als het ware ‘vaste’ onderdelen van het

triomfantelijk nu met de presentatie van

Bulletin mogen niet ontbreken. Eén is een uit-

NEDERL ANDS AUSCHWITZ COMITÉ

een prachtig nieuw ontwerp op een al even

gebreid en indringend verslag van de laatste

secretariaat Postbus 74131,

prachtige nieuwe standplaats het Namen-

Polenreis uit 2016, het andere is de gebruike-

1070 bc Amsterdam

monument echt dichterbij lijkt te komen.

lijke signalering van nieuwe boeken in Recent

tel: 020 672 33 88

Vanzelfsprekend laten wij eerst uitgebreid de

Verschenen.

email info@auschwitz.nl

ontwerper Daniel Libeskind aan het woord

www.auschwitz.nl

over zijn schepping met de gedachten die hij

ESTAFETTE De redactie van het Auschwitz

financiële administratie

heeft over de achtergrond daarbij. Hiermee is

Bulletin is dezer dagen nogal in beweging.

email financien@auschwitz.nl

het Herdenkingsnummer van dit jaar, 2017,

Er zijn redacteuren uitgetreden (Hannah van

bank iban: nl53 abna 0414646282

getekend.

den Ende, Marjon de Klijn, Steven Musch) en

bic: abnanl2a

Bij de artikelen zijn deze keer veel levensge-

er zijn redacteuren bijgekomen (Walter van

schiedenissen, elk weer even bijzonder. Een

Rossum, Fedde Schouten). Ikzelf heb besloten

grootmoeder wordt liefdevol geschetst door

met de eindredactie te stoppen, maar ik blijf

de kleindochter die naar haar genoemd is. Een

wel in de redactie. Het werk van de eindre-

hoogbejaarde tweeling vertelt de ongelofe-

dactie zal voortaan door de redacteuren als

lijke geschiedenis van een tocht die zij als

collectief uitgevoerd worden, zo hebben we

tieners samen met hun moeder volbrachten

afgesproken. Dit geheel aan veranderingen,

door negen verschillende kampen. Met een

waarbij het stokje heen en weer overgegeven

interview en een bespreking van het boek over

werd en wordt, heb ik gemakshalve maar

haar leven treedt een van de moedige kinder-

even ‘estafette’ genoemd, al klopt dat in feite

het auschwitz bulletin is een uitgave van

verzorgsters uit de Joodse crèche tegenover de

natuurlijk niet. Wij danken de vertrekkende

het nederlands auschwitz comité

Hollandsche Schouwburg naar voren. En er is

redacteuren voor het vele werk dat zij verricht

het tweede deel van een tragische familiege-

hebben en we heten de nieuwkomers welkom.

De activiteiten van het Nederlands

schiedenis zoals die blijkt uit een kort geleden

Wat in ieder geval onveranderd blijft zijn de

Auschwitz Comité worden mede mogelijk

gevonden verzameling brieven.

adresgegevens van het Redactiesecretariaat

abonnementenadministratie Postbus 74131, 1070 bc Amsterdam tel: 020 600 34 55 email abonnement@auschwitz.nl database beheer Akrav-automatisering & Consultancy vormgeving Fedde Schouten druk Drukkerij Peters Amsterdam bv

gemaakt door het vfonds

Twee projecten gericht op onderwijs en

(zie het colofon hiernaast).

jeugd worden gepresenteerd. Een houdt zich bezig met de verhouding tussen Joden en moslims in Amsterdam. Het andere verbindt de begrippen uitsluiting en discriminatie, zoals die in de huidige tijd voor kunnen komen, met tegenhangers uit de

— Herbert Sarfatij

auschwitz bulletin

j a a r g a n g 61 # 1

ac t u eel

Eindelijk een plek Namenmonument

auschwitz bulletin

DOOR NINA SIEGAL

Architect Daniel Libeskind onthulde op 16 december 2016 zijn nieuwe ontwerp voor het Nationaal Holocaustmonument in Amsterdam, waarop de namen gegraveerd zullen worden van de bijna 103.000 Joodse, Roma en Sinti inwoners van Nederland die in de Tweede Wereldoorlog vermoord zijn om wie ze waren. >>

J A N 2 017

auschwitz bulletin

j a a r g a n g 61 # 1

V E R V O LG VA N PA G . 7

Het Namenmonument bestaat uit vier bakstenen muren — voor

De locatie in Amsterdam ligt in het midden van het historische

Amsterdamse huizen het meest voorkomende bouwmateriaal — die

Joods Kwartier, in het oosten van de stad, dichtbij het Joods Histo-

samen het Hebreeuwse woord ‘Jizkor’ vormen, wat je het best kunt

risch Museum, de Portugese Synagoge en de Hollandsche Schouw-

vertalen met ‘in memoriam’. ‘Er komen vier verschillende volumes,

burg, het vroegere theater van waaruit de meeste Amsterdamse

en omdat elke letter gemaakt is met een muur die je aan weerszij-

Joden op transport gingen, via Westerbork naar de vernietiging.

den kunt bekijken, kun je er zowel in als omheen lopen,’ zei Daniel

Libeskind gebruikt baksteen om de muren mee te bouwen. De

Libeskind tijdens een interview na de persconferentie. ‘Het worden

Hebreeuwse letters die door de muren worden gedragen zijn ver-

als het ware intieme kamers, vier intieme ruimtes waar je even kunt

vaardigd uit spiegelend roestvast staal. ‘De Joden die in de kampen

zitten om na te denken. In elke ruimte komt een bank. Je kunt de

werden vermoord, woonden in bakstenen huizen, net als veel Roma

bomen zien, de reflectie van het licht boven je én de reflectie van de

en Sinti, net als iedereen die in Amsterdam en de rest van Nederland

huidige stad, de lucht, de vogels.’

woonde gedurende die vreselijke periode’, legt hij uit.

auschwitz bulletin

J A N 2 017

Daniel Libeskind, de Pools-Amerikaanse architect van het Ground

beeld een naam ‘adopteren’ voor 50 euro’s.

Zero Masterplan in New York en het Joods Museum in Berlijn, is al

‘Dit is precies waar wij behoefte aan hebben,’ zegt Samuel Koop-

lange tijd betrokken bij de plannen van het Nederlands Auschwitz

man, een Joodse overlevende van 85 jaar oud die de persconferentie

Comité, dat nu tien jaar werkt aan de totstandkoming van het Na-

bijwoonde. Hij heeft 29 namen voor het Namenmonument geadop-

menmonument. De locatie ervoor aan de Weesperstraat werd in mei

teerd; allemaal bekenden van hem toen hij nog jong was, vóór de

2016 definitief toegewezen door de gemeente Amsterdam.

oorlog. ‘Het ging om alle mensen die ik goed heb gekend: kleine

Meer dan 75 procent van de Nederlandse Joden is tijdens de Tweede

baby’s, jonge kinderen, familieleden’, zegt hij. ‘De mensen die ik me

Wereldoorlog vermoord, het hoogste percentage in West-Europa. Ter

als mensen herinner, mensen met wie ik heb gepraat, mensen die ik

vergelijking: buurland België verloor ongeveer 40 procent van zijn

heb aangeraakt.’

Joodse bevolking, en Frankrijk ongeveer 25 procent.

De ruim 102.000 namen komen uit de officiële registratie van de

‘Meer dan 71 jaar na de Holocaust is er in Nederland nog altijd geen

slachtoffers van de Holocaust in Nederland, maar deze lijst is moge-

echt omvangrijk monument’ zegt Daniel Libeskind. ‘Als je bedenkt

lijk niet compleet, volgens Libeskind. Daarom heeft hij nog duizend

dat het relatieve cijfer van vermoorde Joden in Nederland een van

blanco stenen in de muur opgenomen. Hij denkt dat die snel zullen

de hoogste is in Europa, dan wordt het zeker tijd, het moment is

worden opgevuld met namen van tot nu toe niet-erkende slachtof-

gekomen, je kunt het zelfs urgent noemen. Juist nu, nu we de we-

fers. ‘We verwachten dat er meer namen zullen zijn’, zegt de archi-

deropstanding van antisemitisme zien in Europa en pogingen de

tect. ‘Omdat de meeste families totaal zijn uitgeroeid, weten we mis-

legitimiteit van de staat Israel te ondermijnen. Het gaat niet alleen

schien niet alle namen. Door het bouwen van dit monument, zullen

maar om het verleden, het gaat ook om de toekomst en het heden.’

mensen zich nog meer namen herinneren. Dat is een manier om het

Het ontwerp van Studio Libeskind is goedgekeurd door de Commis-

actueel te houden, om het tot een levend monument te maken.’

sie voor Welstand en Monumenten van de stad, maar moet nog wel

Mijnheer Koopman zegt dat het een heel ander gevoel zal geven om

een omgevingsvergunning krijgen. Dat proces zal in februari be-

het gehele monument gereed te zien. ‘Ik zou heel erg blij zijn als ik

ginnen en acht weken zal duren. ‘Ik zou me niet kunnen voorstellen

dat nog kan meemaken, dat ik er nog ben als het gereed komt. Ik

dat niet iedereen vóór dit ontwerp zal zijn’, zegt Jacques Grishaver,

hoop er nog te zijn en er door heen te kunnen lopen.’

de voorzitter van het Nederlands Auschwitz Comité, die de strijd voor de namenwand heeft geleid. Hij is zelf in 1942 in Amsterdam geboren en was als kind ondergedoken tijdens de oorlog.

Nina Siegal is freelance journalist in Amsterdam. Ze werkt meest voor de

In elke steen van het monument zal de naam van een slachtoffer met

New York Times, maar o.a. ook voor de Wall Street Journal, W. Magazine

een laser worden gegraveerd, samen met de geboortedatum en de

en Art in America. Dit artikel verscheen in de New York Times van 17 de-

leeftijd van overlijden.Wie aan het project wil bijdragen kan bijvoor-

cember 2016 en werd met toestemming van de auteur overgenomen.

auschwitz bulletin

j a a r g a n g 61 # 1

Op woensdag 30 juli 2014 ontvangt hersenonderzoeker Dick Swaab een ongebruikelijk bericht van Jan-Paul van Geen. Bij de verbouwing die Van Geen aan de woning aan hetJohannes Vermeerstraat 73 laat uitvoeren is een grote hoeveelheid administratie van Juda en Hansje Swaab tevoorschijn gekomen. Tweeënzeventig jaar hadden de papieren tussen de vloeren verstopt gelegen. ‘Ik kan me voorstellen dat deze stukken uw interesse hebben’, schrijft Van Geen...

Juda en Hansje Swaab DE VOOROORLOGSE JAREN Na de bruiloft

het personeel tot rust was gekomen, om

veronachtzaming inhoudt, van de plichten, die

vertrok het pasgetrouwde stel op huwelijks-

vervolgens naar hun eigen nieuwe huis te

mij bij de arbeidsovereenkomst zijn opgelegd. Ik

reis naar Frankrijk, Zwitserland en Italië. Het

gaan. Na de bruiloft hadden zij hun intrek

verklaar uitdrukkelijk mij volkomen te vereeni-

Hotel Grande Bretagne aan het Lago di Como

genomen in het huis Jan Luykenstraat 102

gen met de maatregelen die U dienaangaande

Bellagio in Italië meldde Juda op 17 april

in Amsterdam-Zuid. Hier startte Juda zijn

hebt getroffen, en volledig te berusten in mijn

1930 dat het zich erop verheugde het koppel

tandartspraktijk. Op 2 oktober 1930 werd

onmiddellijk ontslag. H. Akkerman.’

Swaab-Marchand binnenkort als gasten te

hem van gemeentewege toestemming

mogen ontvangen. De wederzijdse familie

verleend voor letterreclame op een plat bord

Het doet aan als een pijnlijke geschiede-

genoot mee, zo blijkt uit allerlei briefjes uit

naast de deur. Naast een particuliere praktijk

nis, maar meer helderheid is er niet over te

die weken. Op 27 april schreef vader Mar-

werkte Juda voor het ziekenfonds Zieken-

verkrijgen. Wel lijkt het erop dat de volgen-

chand, die zijn dochter kennelijk voordien

zorg Amsterdam, waar hij onder andere de

de dienstbode, mejuffrouw van Dieteren,

geen Hansje noemde, naar het stel op hun

kindertandverzorging voor zijn rekening

beter beviel. Zij werd echter in maart 1942

vakantiebestemming: ‘Beste Hansje en Juda!

nam. Onder meer in de kliniek aan de Deur-

eveneens ontslagen, maar dit keer omdat de

Je ziet wel ik noem je zooals Juda ’t wil. Ik zal wel

loostraat hield hij ziekenfondsspreekuur.

bezetter dat eiste. Ze werd vervangen door

zorgen niet direct op de huwelijksreis al ruzie met

een Joodse dienstbode, mej. S.R. Samson.

mijn schoonzoon te krijgen. Hier is het prachtig

Op 23 oktober 1934 verruilden Juda en

Dat konden de Swaabs echter in 1934 nog

weer, hoffentlich hebben jullie ’t zelfde. (....) Je je

Hansje de Jan Luykenstraat voor de Johan-

niet zien aankomen. Zij leidden een ogen-

liefhebbende Vader’. Juda’s moeder stuurde

nes Vermeerstraat, nummer 73, een ruim

schijnlijk comfortabel leven. Ze tennisten

elf dagen later naar een hotel aan de Boule-

benedenhuis met tuin. De huurprijs bedroeg

bij de Amsterdam Lawn Tennis Club, altc,

vard Haussmann in Parijs een bericht met

ƒ1.200 per jaar. Welke beweegredenen achter

afdeling ddv, opgericht door leerlingen van

een meer praktische strekking: of het stel

de verhuizing zaten is niet uit de stukken

De Derde Vijfjarige hbs, en Juda was nog

die aankomende zaterdag na thuiskomst op

te destilleren. Misschien was er een wens

altijd actief met zijn cello. Hij speelde in

Oosteinde 13 wilde komen eten. Op de andere

voor gezinsuitbreiding, misschien was er

het semi-professionele Caecilia orkest. Ook

kant van de briefkaart lichtte Leo de stand

te weinig ruimte voor de praktijk, we weten

hadden ze enkele panden in Amsterdam in

van zaken thuis toe: ‘Lieve Juda en Hans: Nog

het niet. Gezinsuitbreiding zou er echter

hun bezit en ontvingen ze een paar maal

even kort een paar woorden schriftelijk vóór de

niet komen, totdat pleegkind Steffi in 1939

schenkingen van vader Marchand. Zeker

vele mondelinge woorden spoedig in A’dam. Hier

bij de Swaabs werd opgenomen. Hoe dan

na diens overlijden in 1937 en de erfenis die

in huis is alles in beste orde, behalve – dat gebeurt

ook, de woning aan de Johannes Vermeer-

daaruit voortkwam ging het Juda en Hansje

meer – het personeel. Volgens de laatste berichten

straat was bijzonder ruim, zoals blijkt uit

dan ook financieel voor de wind. Toch zullen

is er echter toch nog een verdrag gesloten tussen

de offerte voor schilder- en verbouwwerk-

de eerste voortekenen van rampspoed zich

mama en de keukenafdeeling. De details van het

zaamheden aan het pand. Hansje had dan

toen al wel geopenbaard hebben. Immers,

verdrag zullen jullie wel spoedig in A’dam hooren.

ook een dienstbode die haar bijstond in de

Juda en Hansje maakten actief deel uit van

Schrijf ons svp van tevoren wanneer jullie zater-

huishouding. Het eerste meisje, juffrouw

de Joodse gemeenschap. Zij betaalden aan de

dag hierheenkomen, omdat we met jullie komst

Akkerman, beging echter klaarblijkelijk een

Nederlandsch Israelietische Hoofd Synagoge

rekening houden bij ons eten ’s avonds. Vele

grote blunder (van onbekende aard), die haar

en aan de Nieuwe Israelietische Begrafe-

zoenen en groeten van Oosteinde 13.’

ontslag met onmiddellijke ingang opleverde.

nisvereniging trouw hun contributies. Ook

Hansje schreef op 8 april 1934 een verklaring

had Juda belangstelling voor het zionisme.

Ongetwijfeld hebben Juda en Hansje die

en liet deze ondertekenen door dienstbode H.

Er zijn enkele zionistische geschriften en

bewuste zaterdag aan de dis gezeten in huize

Akkerman: ‘Geachte Mevrouw, Ik verklaar, dat

een bewijs van Boomplanting in Palestina

Oosteinde 13, waar hopelijk de situatie met

hetgeen hedennacht is voorgevallen, een grove

bewaard gebleven. Deze betrokkenheid bij

auschwitz bulletin

J A N 2 017

een geschiedenis IN DRIE DELEN D O O R H A N N A H VA N D E N E N D E | D E E L 2

de Joodse gemeenschap betekent dat de

Op 31 augustus 1939 kregen zij bericht van het

wissen. Wie wohl und glücklich sich das Kind bei

problemen in Duitsland zich niet buiten hun

Kinder-Comité om de volgende dag aan het

Ihnen fühlt, ersehen wir immer wieder aus Steffis

blikveld hebben afgespeeld. Juda bewaarde

Weesperpoortstation te staan, waar Steffi om

briefen.’

in 1933 al een brief van de American Porcelain

10:47 uur zou aankomen. En inderdaad, per 1

Tooth Company, waarin men tandartsen in

september 1939 was Steffi Wittelshöfer offici-

Reeds een dag later kwam er echt slecht

Nederland verzocht om tanden en kiezen

eel pleegkind van Juda en Hansje Swaab, die

nieuws – de Wittelshöfers moesten op trans-

te bestellen ten behoeve van hun fabriek

zij oom Juda en tante Hansje zou gaan noe-

port naar onbekende bestemming: ‘Leider

in Tel Aviv. Deze fabriek zou dan gevluchte

men en bij wie zij zich getuige de brieven erg

ist jetzt alles viel zu spät für uns. Gestern abend

Duitse Joden als personeel kunnen aanne-

op haar gemak voelde. Al gauw ontspon zich

erhielten wir alle hier die Nachricht, dass wir uns

men. Echter, het meest direct kregen Juda en

een correspondentie tussen de Swaabs en de

reisebereit halten sollen mit unbekannten Ziel.

Hansje natuurlijk met de vluchtelingenpro-

Wittelshöfers in Hannover. Aanvankelijk

Was das für uns bedeutet, brauchen wir Ihnen

blematiek te maken toen zij zich opgaven als

ging het met name over praktische zaken,

wohl nicht erst sagen. Damit ist die Hoffnung,

pleegouders voor een Duits-Joods vluchte-

zoals de verlenging van het paspoort van

unser Kind bald wieder bei uns zu haben, vor-

lingkind. Steffi Wittelshöfer werd aan hen

Steffi, ten behoeve van de beoogde emigratie

läufig geschwunden und wir hoffen, dass Sie in

toegewezen.

naar Noord- of Zuid-Amerika. Maar ook war-

der Lage bleiben, für das Kind vorerst weiter in

me woorden en gevoelens van dankbaarheid

so rührender Weise wie bisher zu sorgen. Sowie

STEFFI Steffi Hilde Leonora Wittelshöfer

werden al snel per brief geuit. Ook Steffi zelf

wir Bestimmteres wissen, werden wir Ihnen und

was op 1 mei 1929 in Hannover geboren. Zij

schreef brieven aan haar ouders.

dem Kinde natürlich sofort schreiben, aber sie

was het enige kind van Arnold Wittelshö-

müssen Steffi beruhigen, falls sie sich aufregt,

fer en Lotte Wittelshöfer-Israel. Diverse

Uiteraard zijn alleen de brieven van Arnold

wenn sie nun längere Zeit nichts von uns hört.

familieleden van de Wittelshöfers hadden

en Lotte Wittelshöfer in Juda’s verzameling

Wir wollten das Kind bewusst nicht in unsere

na de Machtübernahme van Hitler in 1933

terecht gekomen. Hieruit ontstaat echter al

unsichere Zukunft mitnehmen. Sorgen Sie doch

Duitsland verruild voor het buitenland.

een beeld van de situatie in huize Swaab. Zo

bitte dafür, dass Steffi an ihre Omi und nach USA

Jenny Israel, Steffi’s oma, was naar Brazilië

vroeg moeder Wittelshöfer in een brief van

öfters schreibt, damit wenigstens unsere Familie

gevlucht, waar haar zoon Joe al eerder was

24 april 1941 aan ‘tante Hansje’ om haar doch-

weiss, wie es dem Kinde geht. Sie können sich gar

aangekomen. Steffi’s tante Margot Israel

ter namens haar een verjaardagskus te geven

nicht denken, wie weh uns ums Herz ist und wir

vertrok naar de VS, net als haar oom Hans.

en het kadopakketje te geven dat ze had opge-

können nur hoffen und wünschen, dass uns der

Van Steffi’s vaders kant waren tante Lona

stuurd. Hoewel ze schreef het vreselijk te

liebe Gott beschützen möge. Wir danken Ihnen

en oom Fritz naar Engeland ontkomen. Ook

vinden er niet zelf bij te zijn, gaf ze te kennen

nochmals innigst fur alles Gute und schreiben,

Steffi en haar ouders zouden een dergelijke

een goede plaatsvervanger in Hansje te zien.

sowie es uns wieder möglich sein wird. Mit vielen

grote sprong wagen. Het lag in de bedoeling

Op dit moment zagen de vooruitzichten voor

innigen Grüssen und alles Gute, Ihre’, aldus

Steffi alvast op pad te sturen in westelijke

emigratie er nog gunstig uit en was de toon

Lotte.

richting, waarna Lotte en Arnold zouden

van de brieven optimistisch. De Wittelshö-

volgen, zodra alle emigratiepapieren in orde

fers waren al engels aan het leren, wat voor

Op 13 december 1941 schreven Arnold en Lot-

zouden zijn.

Arnold nog niet zo eenvoudig bleek, aldus

te nog een laatste briefkaart aan hun dochter

een grappende Lotte in een van haar brieven.

en haar pleegouders, waarna nooit meer van

Op 4 januari 1939 kwam Steffi aan bij het

Het optimisme sloeg echter om in pessimis-

hen vernomen werd. Zij stierven op onbeken-

K.L. Smit-Oord in Losser, een kindervakan-

me en uiteindelijk wanhoop in november

de datum in 1942, in Riga, Letland. Ook hun

tie-oord opengesteld voor de opvang van 60

1941. Op 14 november schreef Arnold dat een

dochter hebben zij uiteindelijk niet kunnen

Duits-Joodse meisjesvluchtelingen tussen

hereniging met Steffi er voorlopig niet in zou

beschermen tegen het naderend onheil. Bij

8 en 17 jaar oud. In augustus werd Steffi

zitten, aangezien alles onzeker was gewor-

de Swaabs heeft zij weliswaar nog iets langer

overgeplaatst naar het volgende opvanghuis,

den. Dat Steffi goed verzorgd werd was een

in relatieve veiligheid kunnen leven en naar

Huize Kraaybeek in Driebergen. Ondertus-

grote troost: ‘Wir können Ihnen gar nicht sagen,

school kunnen gaan, maar uiteindelijk werd

sen werd voor de kinderen een pleeggezin

was es für ein grosses Glück für uns bedeutet,

ook zij met haar pleegouders mee gedepor-

gezocht. De kinderloze Swaabs gaven zich op.

das Kind jetzt so gut bei Ihnen aufgehoben zu

teerd en vermoord.

auschwitz bulletin

j a a r g a n g 61 # 1

H ER DEN K EN ros i ta s t een b eek

M I J N G ROOTMO E D E R ROS E

stonden altijd koffers in de gang. Wanneer ik vroeger bij mijn grootouders speelde was dat vaak aan de voeten van ooms en tantes uit São

Paulo, New York en Israël die Duits spraken met elkaar, maar ik vroeg me nooit af hoe ze op die verre plekken waren terechtgekomen. Ook niet waarom er knopen van Amerikaanse legeruniformen op het juwelenkistje van mijn oma zaten. ‘Je moet over oma schrijven,’ zei mijn vader toen in 1994 mijn eerste boek verscheen. Hij bedoelde de moeder van mijn moeder. Destijds was ik te druk met mijn eigen leven. Mijn oma Rose was de dochter van een Joodse moeder en een Duitse vader, geboren in 1905 in Keulen die in 1929 haar hart verloor aan een Nederlandse dominee. Ik dacht mijn grootmoeder goed gekend te hebben. Voor mij was ze mijn Duitse oma. Ze sprak met een Duits accent en kende veel Duitse poëzie uit haar hoofd. Ik had een innige band met haar. Ze heeft mij de kerk in gedragen voor de doop en ze is in 1992 in mijn armen gestorven. Toen ik in de buik zat van mijn moeder zagen mijn ouders een toneelstuk van Garcia Lorca, Doña Rosita. Als eerste kleinkind van beide kanten, zou ik wanneer ik een meisje bleek te zijn, genoemd worden naar de moeder van mijn moeder. Mijn vader zei: Roos, Roosje is een Joodse naam en omdat het antisemitisme altijd weer de kop opsteekt, maken we er Rosita van. Toen mijn moeder, na een auto-ongeluk, tijdens een delier sprak over ontploffende granaten en over familie die weg moest, dacht ik aan de woorden van mijn vader die kort daarvoor was overleden. Eindelijk nam ik zijn raad ter harte en ging ik me verdiepen in mijn oma. Een antiek kistje bleek een schat aan liefdesbrieven te bevatten waarvan

auschwitz bulletin

J A N 2 017

naar Palestina.

fensief gestuurd. Intussen vocht zijn naar

Roses broer Hans

Palestina geëmigreerde neef met de Joodse

en haar moeder

brigade in Italië tegen de nazi’s. Hans werd

Gretchen Leeuwar-

krijgsgevangen gemaakt door de Amerika-

den kwamen in 1934

nen en maakte van afval sieraden en juwe-

naar Nederland. Ook

lenkistjes voor de liefjes van de soldaten.

een nicht van Rose,

Pas tijdens mijn onderzoek ben ik erachter

Rosette Engelan-

gekomen dat er veel familie is vermoord.

der verhuisde naar

Mijn oma heeft daar niet over kunnen

Nederland evenals

spreken of ze wilde ons niet belasten met

de enige neef die

haar verdriet. Erwin, de neef van Rose, is

niet meeging naar

met zijn vrouw en jongste zoon met het

Palestina, Erwin

kindertransport naar Sobibor gedeporteerd.

Levy. Mijn moeder

Ook de tweede zoon werd daar vergast. De

we dachten dat die allemaal in de open haard

herinnerde zich hoe blij haar moeder was

oudste zoon is vermoord in Auschwitz.

waren verdwenen. Daarin las ik behalve over

dat ze nu veilig waren en dat ze met Erwin,

Nichtje Rosette Engelander werd met man

de in Heidelberg ontvlamde liefde tussen

zijn vrouw en drie zoontjes vakantie zouden

en twee kinderen vermoord in Auschwitz.

mijn grootouders, over de zomers in het fa-

vieren, niet op Wangeroog maar in Katwijk.

Onlangs kwam ik via Herinneringscentrum

miliehotel van tante Röschen, Villa Rosa op

Dat kwam er niet van en er is mijn moeder

Kamp Westerbork te weten dat vele andere

het waddeneiland Wangeroog waar de hele

nooit verteld waarom niet.

familieleden vanuit Winschoten via Wester-

familie van moederskant, afstammend van

Mijn moeder ziet nog voor zich hoe ze op

Levi Nathan Leeuwarden en Rosette Polack,

de verjaardag van haar moeder, 14 mei 1940

samenkwam. In de brieven las ik ook, wat

roerloos vanuit het raam van de pastorie ke-

Een paar jaar geleden reisde ik naar Sobi-

zelfs mijn moeder niet wist, dat haar moeder

ken naar het bombardement van Rotterdam

bor. Beelden van Erwins leven trokken voor-

tot haar vijfentwintigste naar de synagoge

terwijl haar moeder zei: ‘Dat doet mijn volk.’

bij, Villa Rosa. Wangeroog was voor de fami-

ging. We wisten dat ze naar den bloede Joods

Toen Rose even later de straat op ging, werd

lie altijd het verloren paradijs gebleven. Bij

was maar niet dat deze toegewijde domi-

ze uitgescholden. In Duitsland was ze een

de Sedermaaltijd werd niet gezegd: ‘Volgend

neesvrouw zich niet kon voorstellen dat ze

Jodin, in Nederland een ‘rotmof’.

jaar in Jeruzalem’, maar: ‘Volgend jaar op

met een niet-Joodse man zou trouwen. Behalve de verzameling brieven was mijn

Haar man Gerhard verspreidde illegale

bork naar Auschwitz zijn afgevoerd van wie niemand is teruggekeerd.

Wangeroog.’ Het was bijzonder de namen te

krantjes en regelde onderduikadressen waar-

noemen van Erwin, Selma en de drie zonen.

moeder met haar scherpe geheugen een be-

door hij tot twee maal toe in de gevangenis

Langzaam zijn ze voor mij uit de vergetel-

langrijke bron van informatie. Jarenlang heb

belandde wat angstige tijden waren voor het

heid teruggekomen. Met mijn moeder was ik

ik haar vragen gesteld en kwamen er bij haar

gezin. Maar de grootste angst beleefden ze

erbij toen er Stolpersteine werden gelegd in

herinneringen terug. Ook haar twee jaar

toen oma Gretchen naar Amsterdam moest

Eygelshoven voor het huis waar Erwin met

oudere broer kon me veel vertellen, en de in

en een ster moest dragen. Uiteindelijk is het

zijn gezin had gewoond. We waren ook bij de

de jaren dertig over de wereld uitgewaaierde

gelukt haar papieren te vervalsen. Het was

overhandiging van een Joods gebedenboek

familie die allemaal vluchtelingen bleken te

feest in de pastorie toen Gretchen na een jaar

van Erwin aan een familielid uit Israël. Het

zijn of kinderen van hen.

terugkeerde. Maar de vreugde duurde niet

boek heeft nu een plek in Yad Vashem. Zo

lang: Onkel Hans, de broer van Rose ontving

hebben ook de andere familieleden over wie

de pastorie van Klaaswaal, onder de rook

een oproep voor de Duitse Wehrmacht. Nu

niet meer werd gesproken weer een plaats

van Rotterdam waar ze drie kinderen kreeg,

zijn moeder door de vervalsing van een hele

gekregen in de familie en is voorkomen dat

werd de situatie voor haar familie in Duits-

Jodin een halve was geworden was hij geen

ze voor een tweede maal zijn gestorven, ook

land steeds dreigender. Nadat er ‘Judenhotel’

halve maar een kwart Jood en die werden aan

in de herinnering. —

op Villa Rosa was gekalkt emigreerde tante

het eind van de oorlog ook onder de wapenen

Röschen met man en vijf van haar zes zonen

geroepen. Hij werd naar het Ardennenof-

Terwijl Rose een idyllisch leven leidde in

auschwitz bulletin

j a a r g a n g 61 # 1

Lang wilde zij niet spreken over wat zij in de

aan het Zandpad, bij het Vondelpark. We waren

geleid door Henriëtte

oorlog heeft meegemaakt, als kinderverzorgster

met zo’n dertig meisjes en leerden alles wat met

Pimentel.

in de Joodse crèche tegenover de Hollandsche

de huishouding te maken heeft: koken, strijken,

In 1942 veranderde de

Schouwburg. Nu is er een boek over haar versche-

wassen, de hele reutemeteut. Op een dag worden

functie van de crèche. Niet

nen: ‘Betty – een Joodse kinderverzorgster in

de zeven Joodse meisjes op de school bij de

alleen moesten niet-Joodse

verzet’. Max Arian, die als jongetje van drie door

directrice geroepen en die zegt: “Dames, jullie

kinderen en verzorgsters verdwijnen, in de

de crèche gered werd, ging samen met Betty’s

krijgen vandaag je diploma, ook al zijn jullie nog

loop van dat jaar werden kinderen van ouders

kleindochter Simcha Goudsmit met haar praten.

niet klaar met je opleiding. Het is een bevel van

die in de Hollandsche Schouwburg wachtten op

‘Ik wilde nooit zo op de voorgrond treden, maar

hogerhand.” En toen stonden we dus op straat.

transport naar Westerbork in de crèche daarte-

als ik het nu toch vertel is dat vanwege mijn

Toen ik thuiskwam vroeg mijn moeder wat er

genover ondergebracht om vandaaruit te worden

kinderen.’

was gebeurd. Op dat moment kwam mijn oudste

gedeporteerd. Betty was een van de verzorgsters

TONE E L SPE LE N OM K INDEREN T E R EDDEN

die als taak kregen de huilende kinderen naar de crèche te brengen en daar tot rust te brengen. Zij haalde ook de moeders als het tijd was om de baby’s te voeden. Maar zij herinnert zich niet dat zij, zoals haar vriendinnen Fanny Philips en Sieny

Met lef, humor en charme heeft Betty Goud-

broer Gerrit binnen met een donkere jongen, Nico

Kattenburg deden, aan ouders in de schouwburg

smit-Oudkerk, naar eigen zeggen, als Joods

Pimentel, en die zei: “O, dat is helemaal geen

moest vragen of ze toestemming gaven om hun

meisje de oorlog weten te overleven. En doordat

probleem, ik heb een tante die directrice is van de

kinderen elders onder te brengen, om ze op die

zij zo’n knap uiterlijk had. ‘Maar, ja, dat krijg je

crèche en die zal misschien wel heel blij zijn met

manier voor deportatie te behoeden.

er gratis bij,’ zegt zij direct. Zij heeft daarmee

jullie.” Dus zijn we met z’n zevenen op een dag

Op een dag vroeg directrice Pimentel haar wel

niet alleen haar eigen leven weten te redden. Als

naar de crèche in de Plantage Middenlaan gewan-

voortaan met de grotere jongens, van veertien,

achttienjarige verzorgster in de crèche tegenover

deld. Daar was mevrouw Henriëtte Pimentel de

vijftien jaar, op te trekken. Betty: ‘Nou ja, ik

de Hollandsche Schouwburg aan de Plantage

directrice en we konden er meteen terecht, want

kan zingen en ik kan gek doen, ik heb van alles

Middenlaan in Amsterdam heeft zij ook tientallen

op dat moment mochten de niet-Joodse meisjes

en nog wat bedacht. Die jongens waren bij de

Joodse kinderen helpen onderduiken. Ik ben daar

niet meer in een Joodse crèche werken.’

ouders weggehaald en ze waren in een heel nare

zelf, in augustus 1943, als driejarig jongetje een

toestand van angst. Ik heb piano met ze gespeeld

van geweest. Vandaar dat ik, met Betty’s klein-

NIETS IS VIES In de ogen van Betty was het

en met ze gedanst om ze vrolijk te maken en op

dochter Simcha, nu bij haar kom praten, in haar

een crèche voor kinderen van arme, soms heel

een dag heb ik iets heel geks bedacht. Ik liet me

ruime appartement in Buitenveldert. De kamers

arme mensen, kinderen van werkende moeders.

vastbinden op een stoel en vijf hoog omhoog

zijn gevuld met tientallen foto’s in fraaie lijstjes,

Zelf kwam zij uit een familie in goeden doen. Haar

hijsen en daarna lieten ze me weer neerkomen.

gemaakt van verknipte AH-foldertjes, en letterlijk

vader zat in de textiel en had een grote zaak in

Ik moest toch iets doen om die jongens stil te

honderden glazen en plastic potten waar zij

de Van Woustraat, waar ze met het gezin boven

krijgen! Gelukkig was ik voor God noch gebod

kunstig jasjes omheen gehaakt heeft, met draad

woonden. Maar Betty wist wel van aanpak-

bang. Dat is omdat ik dol ben op toneelspelen, dat

gemaakt van oude plastic tassen. ‘Ik ben al vanaf

ken: ‘Mijn eerste taak in de crèche was luizen

heeft mijn leven gered, en dat doe ik nog steeds,

vier uur ’s ochtends aan het haken, als je wakker

tellen, daar moest je een hele administratie van

soms denk ik dat ik mezelf speel. Mijn moeder

wordt moet je iets doen.’

bijhouden. De andere meisjes zeiden: “Hè bah,

was actrice en pianiste, zij heeft piano gespeeld

Betty (92) vertelt heel levendig en met veel hu-

wat vies…” Maar ik vond het echt leuk werk, want

onder Willem Mengelberg in het Concertgebouw

mor. Natuurlijk weet zij data niet meer precies en

niets is vies.’

tot zij er genoeg van had dat hij haar die Jodin of

kan zij soms moeilijk op namen komen. Ze rijgt de

De crèche was in 1906 opgericht in de Jodenbuurt

zelfs die rot-Jodin noemde, want hij was een grote

verhalen ook weleens op een wonderlijke manier

en verhuisde in 1924 naar een groter, monu-

antisemiet.’

aan elkaar, maar anekdotes over wat er in oorlogs-

mentaal pand: ‘Talmoed Tora’ aan de Plantage

tijd gebeurde vertelt zij vol smaak en details.

Middenlaan 31, dat helaas in de jaren 70 van de

FRISSE LUCHT Mevrouw Pimentel had nog

‘Ik zat in die tijd op de Amsterdamse Huishoud-

vorige eeuw is afgebroken. Het was een moderne,

iets anders voor haar in petto. Zij moest met de

school, een school voor meisjes uit rijke gezinnen

vooruitstrevende crèche, streng, maar liefdevol

kinderen gaan wandelen, die hadden toch frisse

dit artikel is eerder verschenen in het niw

DOOR MAX ARIAN

auschwitz bulletin

J A N 2 017

I N T ERV I E W

lucht nodig, werd tegen de Duitse bewakers

moet er nog om lachen als ik er weer aan denk.’

zich verantwoordelijk voor het personeel van zijn

gezegd. In het Portugees-Joodse ziekenhuis daar

Toch was deze ontmoeting later van belang, bij

zaak. Oom Karel, de vader van een vriendinnetje

vlakbij zaten mensen van het verzet en die namen

de laatste razzia, toen de hele crèche al leeg

van school, was in Duitsland geboren en werkte

de kinderen van haar over. Soms ging het om een

was en de laatste Joden in een lange rij over

voor de Nederlandsche Handelsmaatschappij, hij

baby in een tas met een ritssluiting, ‘maar wel zo

straat gingen. ‘Ik zag honderden mensen lopen,

sprak heel goed Duits. Maar daardoor wist hij ook

dat het nog adem kon halen’.

oudjes, kinderen, invaliden, de laatste Joden uit

wat er daar gebeurde en heeft hij voor onderdui-

Zij hield ervan nachtdienst te hebben: ‘Dan had

Amsterdam, die uit hun huizen werden gehaald.

kadressen voor mijn zusje, mijn broertje en mij

je contact met de hele groep.’ Op een nacht stond

Ik wilde daar niet bij lopen, maar ik heb het toch

kunnen zorgen. Hij heeft heel veel goeds gedaan.’

een man voor de deur met een baby. ‘Hij zei dat

gedaan, mee naar het Amstelstation. Daar zaten

‘Mijn man Bram kwam uit Groningen, wij kenden

hij in Aerdenhout woonde en dat het kindje, nog

twaalf NSB’ers aan een lange tafel, die moesten

de familie Goudsmit uit een pension in Putten.

een echte zuigeling, bij hen ondergedoken was,

de sleutels van de huizen incasseren. De man die

Bram was naar Palestina gegaan om een stuk

maar hij vertrouwde de buren niet. Waar moest ik

koffie was komen drinken op de crèche zat er ook

grond voor zijn ouders te kopen en hij nam in

met zo’n kindje naartoe? Ik heb een kistje bekleed

tussen en die schudde met z’n hoofd naar me,

de oorlog dienst in het Engelse leger. Vanuit

en het in een overdekt stukje van de tuin gezet.

alsof het wel goed zou komen. Hoofd Jodenver-

Engeland kwam hij naar Nederland en gaf mij een

Diezelfde dag kwam een Duitser controleren. “Wo

volging Lages stond bij de deur. “Wohin geht das

fiets. Nou, dan word je wel verliefd, als een man

ist das schönes Weib?” riep hij. Nou, die was er

junge Weib?” vroeg hij. De man van de koffie zei:

zo aardig is en je ook nog een fiets geeft.’

niet meer, want ik was via de nooduitgang naar

“Sie ist gemischt verheiratet.” Onzin natuurlijk,

‘Ik heb na de oorlog in de Bergstichting gewerkt,

boven gelopen. Ja, ik heb heel wat meegemaakt,

maar ik mocht de deur uit en ben toen naar een

waar Joodse kinderen werden ondergebracht

maar omdat ik alles toch met een lach benader,

broer van oom Karel gegaan, die kachelsmid was.

die geen ouders meer hadden. Ik had zo drie

heb ik het allemaal, tja, kunnen inslikken.’

Zijn zoon heeft me naar de boer gebracht, waar

van die kinderen willen adopteren. Maar ik heb

Betty’s vader was ‘gelukkig’ aan het begin van

mijn zusje door hulp van oom Karel, al onderge-

uiteindelijk vijf kinderen met Bram gekregen. De

de oorlog al gestorven, aan een hersenbloeding,

doken was. Toch vond ik na verloop van tijd dat ik

twee eerste zijn in Israël geboren, maar omdat

maar ze moest wel meemaken dat haar moeder,

daar weg moest. Een meisje op school had gezegd,

een van hen een slecht gezichtsvermogen had

grootmoeder en de huishoudster in de Van

dat zij “ook Joodse kinderen in huis hadden”. Mijn

zijn we weer naar Nederland gegaan, om daar iets

Woustraat werden opgehaald. Zij en haar jongere

zusje vond het moeilijk dat gezin met zes kinderen

aan te laten doen. Hoeveel kleinkinderen ik heb?

broertje hoefden niet mee, ze stonden niet op

in de steek te laten, de moeder had tuberculose

Achttien geloof ik. En achterkleinkinderen… ik

de lijst. Haar zusje was al ondergedoken, door

en moest kuren. Maar ik voelde dat het niet goed

weet niet eens hoeveel.’

hulp van een Duitse vriend van haar ouders, oom

was dat we daar bleven, dus we zijn er toch maar

‘Nu heb ik zoveel makkes dat ik het liefste niet

Karel, die ook zorgde dat haar broertje Jaap naar

weggegaan.’

meer wakker zou worden. Maar dat laat ik niet

een gezin in het zuiden van het land kwam. Haar

zien, dat hoort bij mijn toneelspel. Ik laat mijn

oudere broers waren getrouwd, in de hoop dat ze

MAKKES ‘Ik ben niet gelovig Joods, mijn

verdriet niet zien aan andere mensen. Daardoor

dan niet zouden worden opgeroepen, tevergeefs.

grootmoeder was wel fanatiek godsdienstig en zij

had ik wel vaak krampen en heb ik veel darmope-

heeft voor veel geld een wonderrebbe uit Parijs

raties moeten ondergaan. Professor Wiebenga zei

KOFFIEGEUR Toen zij geen huis meer had,

laten komen toen ik een gevaarlijke kinderziekte

tegen mij: “Je moet eruit gooien wat je dwarszit.”

mocht zij op een kamertje boven in de crèche

had. Mijn ouders waren alleen maar behoudend

Dat is wel een leuk verhaal. We woonden in de

wonen. Ze draaide toen wekenlang nachtdiensten.

Joods, maar mijn vader subsidieerde het sjoeltje

Diepenbrockstraat en toen ik thuiskwam zei mijn

Op een nacht stond er een NSB’er aan de deur van

in de Gerard Doustraat.’

man iets dat me niet beviel. Toen heb ik een grote

de crèche. Hij wilde de kinderen tellen. Maar daar

‘Ik ben met de helm geboren, zo’n vlies over m’n

fles chocolademelk door de keuken gegooid en ik

kwam niet veel van terecht, want hij rook een

hoofd, en ik heb een extra gave, dat ik dingen

riep: “Professor Wiebenga!” Mijn man wist niet

koffiegeur die uit de keuken kwam. ‘Ik vroeg hem

van tevoren weet. Dat heeft vaak mijn nesjomme

wat hem overkwam. De keuken was net helemaal

of hij koffie wilde, maar het was wel surrogaat.

gered, dat is Joods voor ziel. Mijn ouders kwamen

witgeschilderd. Ik hoop dat u het niet erg vindt

Hij ging mee naar de keuken en is drie avonden

veel in Duitsland, in een kuuroord, en daar heb-

dat ik zo’n gek mens ben.’

teruggekomen. De derde avond zei hij dat hij het

ben ze het antisemitisme ondervonden, ze wilden

er met z’n vrouw over had gehad en dat ik als ik

daar nooit meer naartoe. Mijn moeder wilde

in de problemen zou zitten bij hen terecht kon. Ik

Nederland wel verlaten, maar mijn vader voelde

Kinderen met leidster in de crèche, ca. 1942, collectie Joods Historisch Museum

auschwitz bulletin

j a a r g a n g 61 # 1

H ER DEN K EN

D O O R WA LT E R VA N R O S S U M

Voorbij de grenzen van herinnering en verbeeldingskracht p o l e n r e i s 2016

PROLOOG ‘Vergeet niet alleen dat ik onschuldig was | en, net als u, sterfelijke op die dag, | Ook ik had een gezicht getekend door woede, door medelijden en

vreugde, | heel eenvoudig, een menselijk gezicht!’ Uit ‘Exodus’ van Benjamin Fondane, Roemeens-Frans dichter. Fondane is op 2 oktober 1944 vermoord in Auschwitz-Birkenau. DAG 1 GEEN VAK ANTIETRIP Op 31 oktober

DAG 2 GETALLEN KRIJGEN NAMEN,

met zijn gezin woonde. Hoe zijn kinderen daar

verzamelen de deelnemers van de Polenreis op

GETALLEN WORDEN MENSEN Vandaag

onbekommerd en in voorspoed opgroeiden. En hoe

Schiphol voor de vlucht naar Warschau. Er gaan

een lange busrit van Warschau naar Oświęcim

hier het leven van de Joodse kinderen ophield. Een

ongeveer 70 mensen mee. De samenstelling is

(Auschwitz). Het landschap onderweg geeft door

ouder echtpaar vraagt: ‘Waarom, waarom?’

divers: tweede en derde generatie van nabestaan-

het druilerige weer een grijze aanblik. Vlak voor

We brengen een bezoek aan het vernieuwde

den, medewerkers van aan de oorlog gerelateerde

aankomst in Oświęcim zien we het grote spoorem-

Israëlische paviljoen. Deze tentoonstelling begint

organisaties en privé belangstellenden.

placement. We rijden langs het station, dat los

met beelden van ‘een verloren wereld’. Maar

We hebben elkaar al kort ontmoet tijdens de

van nieuwe uitbreiding, nog precies is zoals het

eindigt met voorbeelden van ‘een nieuw leven’ van

informatiebijeenkomst enkele weken ervoor.

was in de oorlog. Vanaf hier lopen nog steeds de

overlevenden na 1945. De kindertekeningen op de

Jacques Grishaver, voorzitter van het comité en

spoorrails naar Auschwitz 1 en de aftakking naar

muur komen uit Theresienstadt en zijn hier door

reisleider, had hier al geschetst hoe de Polenreis

Birkenau.

een kunstenaar overgetekend.

is opgebouwd. Achtereenvolgens zullen we een

We lopen door de toegangspoort van het Stamm-

Er hangen ook de indrukwekkende namenboeken,

bezoek brengen aan de kampen Auschwitz 1 (het

lager met daarboven in een boog de tekst ‘ARBEIT

met de namen van zes miljoen vermoorde Joodse

Stammlager), Birkenau (Auschwitz 2), Majdanek

MACHT FREI’. Onze gids vertelt het verhaal over de

mensen. Een van de deelneemster zegt: ‘Onvoor-

en Sobibor. Ook bezoeken we de Joodse begraaf-

omgekeerde ‘b’ in het woord ‘Arbeit’. Was het een

stelbaar hoe dit in zulke grote aantallen heeft

plaats in Warschau, de Joodse wijk Kazimierz en de

verzetsdaad? Een vergissing? Het is nooit opgehel-

kunnen gebeuren. Die ontmenselijking alleen al

voormalige fabriek van Oskar Schindler in Krakau,

derd. Het kamp, een voormalige Poolse kazerne,

tot een aantal is niet in woorden uit te drukken.’

de synagoge in Włodawa, de Umschlagplatz en

is qua oppervlakte klein, maar toch verbleven er

In het Nederlands paviljoen hebben we een her-

Mila 18 in Warschau. We krijgen de boodschap

vaak zo’n 20.000 gevangenen.

denking. Enkele medereizigers noemen namen van

mee dat de reis geen vakantietrip wordt...

We bezoeken enkele gebouwen (Block). In een van

de vermoorde Joodse mensen. Getallen krijgen

Aangekomen in Warschau checken we in bij het

de gangen hangen veel foto’s van gevangenen met

namen. Getallen worden mensen.

hotel. Vervolgens brengen we een bezoek aan

daaronder aangegeven de data van aankomst in

de Joodse begraafplaats. Met zijn circa 250.000

het kamp en van overlijden. Veelal

graven bleef deze merkwaardigerwijs nagenoeg

gaat het om een kort verblijf van

onbeschadigd gedurende de Tweede Wereldoor-

een of twee maanden. Met hoge

log. Iedereen loopt op eigen gelegenheid rond. Ik

uitzondering betreft het een ver-

ga naar het kindermonument en bekijk de foto’s

blijf langer dan drie maanden.

ter herinnering aan ‘een miljoen Joodse kinderen

Schokkend is de aanblik van haren,

vermoord door de Duitse nazi barbaren 1939-1945’.

koffers, schoenen, scheermessen,

Dergelijke niet-te-vatten getallen zullen we - he-

kwasten, gebedsmantels. Nog

laas - nog vaak lezen en horen de komende dagen.

schokkender: de kinderkleertjes,

Traditiegetrouw is er een borrel bij de Nederlandse

de kinderfoto’s. Wisten de kinde-

ambassade en de informele sfeer zorgt ervoor dat

ren wat hen overkwam, te wachten

mensen met elkaar in contact komen.

stond? Wij weten dat aan de andere kant van het prikkeldraad kampcommandant Rudolf Höss

Kindertekening in Israelisch paviljoen (naar origineel uit Theresienstad)

auschwitz bulletin

J A N 2 017

DAG 3 EEN VERNUFTIG OPGEZETTE

‘s Middags gaan we naar Birkenau (Auschwitz II),

geschiedenis van (Joods) Krakau. Over de Duitse

MOORDFABRIEK Vandaag brengen we

drie kilometer verderop. Onderweg worden we

bezetting, als deel van het Generaal-Gouverne-

een tweede bezoek aan Auschwitz 1. Eerst een

gewezen op de treinrails en de twee uitstapplaat-

ment onder leiding van Hans Frank. De maatrege-

gezamenlijk bezoek aan de gaskamer en het

sen voor Birkenau. Hiervandaan liepen de mensen

len tegen de Joodse inwoners. De ontruiming van

crematorium. Ik herinner me dat zich in een van de

naar het kamp. Pas in 1944 is de spoorlijn door-

het Płaszów-kamp en de liquidatie van het Joodse

gebouwen achter een glazen wand enkele restan-

getrokken tot in het kamp zelf. Dit om de grote

getto in Krakau onder leiding van Amon Göth.

ten van de gaskamer bevinden en een brief waarin

aantallen Hongaarse Joden op te vangen.

Als SS-officier bij de concentratiekampdiensten

staat hoe trots de Duitse firma was om met hun

Birkenau was het grote vernietigingskamp. Door

was hij berucht om zijn martelingen en moorden

constructie een bijdrage te kunnen leveren aan de

de poort lopen we over de Rampe (perron) naar

in het concentratiekamp. Een van de door Oskar

vernietiging van de Joden.

het Internationale Monument. Bij de wagon die

Schindler geredde Joden, Poldek Pfefferberg, zei

We krijgen informatie over de ontwikkeling van

op de Rampe staat krijgen we informatie over de

ooit: ‘Als je Göth zag, zag je de dood.’

het vernietigingssysteem. Vanaf de massale

aankomst en de selectie. Veel vrouwen, de meeste

Verder gaat de reis naar Lublin. In de bus wordt

executies door de kogel, via de experimenten met

kinderen, ouderen, mensen met een lichamelijke

gelezen, geslapen, gekletst, naar buiten geke-

de gaswagen tot het uiteindelijke massale gebruik

beperking gaan direct naar de gaskamer. Mannen

ken. Soms klinken er lachsalvo’s, de snoeppot

van Zyklon B.

die niet bruikbaar werden geacht voor arbeid

komt langs. We rijden door een mooi glooiend

Na de Wannsee conferentie in 1942 is de moord

eveneens. Een commando van gevangenen brengt

landschap en er valt wat natte sneeuw. De wegen

op de Joden, een echte massale industriële

vandaar de persoonlijke bezittingen naar het

worden, naarmate we oostelijker komen, hobbe-

moord/vernietiging geworden. Waar ook nog aan

magazijn genaamd Kanada voor transport naar

liger. Ik hoor in de bus een opmerking over de

verdiend werd: afgeknipte haren dienden als basis

Duitsland.

gaskamer: ‘Wie verzint zo iets?’ Het is een van de

voor bijvoorbeeld dekens, rugzakken. Het is en

Bij het Internationale Monument houden we een

steeds terugkerende vragen in vele contexten. Een

blijft een vernuftig opgezette moordfabriek. Of,

herdenking en is er een kranslegging. Vandaar

ouder echtpaar geeft het ‘vaste’ antwoord: ‘Het is

zoals een van de medereizigers het verwoordde:

lopen we langs de restanten van gaskamer 3 naar

niet te vatten.’

‘Er is goed over nagedacht.’

Kanada en de Sauna, en naar de berkenbosjes,

In de gaskamer en bij de verbrandingsoven zie ik

waar de Hongaarse Joden gezeten hebben, wach-

DAG 5 HET GR AUWE MA JDANEK EN HET

afschuw, verdriet en ontzetting op de gezichten

tend op hun vergassing...

DESOL ATE SOBIBOR Een korte rit naar

van de mensen om me heen. Kun je je voorstellen

De desolate vlakte met de overgebleven restanten

Majdanek, nu en toen, gelegen aan de doorgaande

wat de mensen in de gaskamer moeten hebben

van de barakken. De vele schoorstenen, die als

weg van Chełm naar Bełżec. Vanuit de bus worden

doorleefd? Nee, onmogelijk!

uitroeptekens tegen de hemel afsteken. Het is

we gewezen op het kamp, dat in een glooiing ligt,

Gezamenlijk lopen we naar het Nederlands

stil, geen vogeltje te horen. Ik kijk om me heen

er gaat een golf van ontzetting door de bus. De

paviljoen en vandaar gaat ieder zijn eigen weg.

en tot me door dringt hoe enorm groot dit kamp

aanblik van de bruine barakken, de wachttorens.

Met een reisgenote bezoek ik enkele andere

wel was. Vaak verbleven zo’n 80.000 mensen, als

Het grauwe kamp lijkt vanaf de weg klein, omdat

landenpaviljoens: België en Frankrijk, Tsjechië en

gevangenen verdeeld over door prikkeldraad

er nog maar een deel van de barakken staat. Op

Slowakije, Hongarije en dat van de Roma en Sinti.

omheinde deelkampen, zoals het vrouwenkamp,

oude foto’s, die ik zit te bekijken, zie je op een

Wat ons opvalt is hoe verschillend ieder land de

het zigeunerkamp, enzovoort.

luchtfoto hoe groot het kamp was. Een andere

tentoonstelling heeft opgebouwd. De strekking

’s Avonds bezoeken we twee synagogen in de

foto, genomen van de kant van Lublin, toont

is hetzelfde, maar de visuele invulling verschilt

Joodse wijk Kazimierz. Een is er nog in gebruik, de

rook van de schoorsteen. Rook die vanuit het vier

enorm. Hoe iedere expositie je op een andere

ander is nu een museum. Ik praat met enkele men-

kilometer verder gelegen Lublin constant gezien

manier aanspreekt.

sen die vanwege hun beroep mee zijn. Ze vragen

moet zijn.

Over het Hongaarse paviljoen zegt ze later: ‘Een

zich af: ‘Wat leert de reis me voor mijn beroep?

Direct bij binnenkomst heb je rechts de gebouwen

donkere belevenis, met confronterende foto’s hoe

Word ik er wijzer van? Kan ik mijn werk nu beter

met de gaskamer. Oorspronkelijk bedoeld als

ontmenselijking in een jaar tijd plaats kon vinden.

doen, in een ander perspectief plaatsen?’

desinfectieruimtes. Het crematorium staat aan de andere kant van het kamp en is pas later (1942)

Met die bizarre omslag van deel uitmaken van en deelnemen aan de maatschappij naar deportatie

DAG 4 SCHINDLER We brengen eerst een

in gebruik genomen nadat de massavergassin-

naar Auschwitz. Bijvoorbeeld bij de Roma en Sinti,

bezoek aan de voormalige fabriek van Oskar

gen begonnen. Sinds kort is bekend dat er zo’n

die in foto’s uit 1943 nog als Wehrmacht-soldaat

Schindler. Het gaat niet zozeer over de geschie-

6.000 Nederlandse Joden, in plaats van de eerder

konden optreden, maar in 1944 ook werden uitge-

denis van Schindler, hoewel er nog een bureau en

aangenomen paar honderd, in Majdanek gevangen

sloten en gedeporteerd.’

een stoel staan, maar meer over de vooroorlogse

hebben gezeten.

auschwitz bulletin

j a a r g a n g 61 # 1

V E R V O LG VA N PA G . 17

Majdanek

bewaard gebleven

DAG 6 UMSCHL AGPL ATZ We brengen eerst

transportlijsten van

een bezoek aan de Umschlagplatz in Warschau,

Westerbork. Van de

vergelijkbaar met de Hollandse Schouwburg. Dit

34.313 naar Sobibor

was de verzamelplaats waarvandaan honderd-

gedeporteerde

duizenden Joodse vrouwen, mannen, kinderen

Joden hebben

afgevoerd werden naar het vernietigingskamp Tre-

slechts 18 personen

blinka. We wandelen door het voormalige getto,

de oorlog overleefd:

we bezoeken Mila 18 en het Joodse monument. We

15 vrouwen en 3

rijden daarna richting het oude marktplein, dat

mannen.

omgeven is door kleurige huizen die tussen 1949

We lopen geza-

en 1963 minutieus herbouwd werden. We hebben

menlijk naar de

nog een paar uurtjes in de oude stad voor we naar

Asheuvel, steken

het vliegveld gaan.

kaarsjes aan en

Een van de medereizigers zegt: ‘Het is alles amper

We bezoeken de gaskamer, enkele barakken en de

leggen bloemen. Er worden namen gelezen. Weer

te bevatten en na deze reis met het NAC nog

tentoonstelling. We lopen, en de kraaien vliegen

krijgen de getallen namen. Daarna lopen we om de

minder.’ Reacties van andere medereizigers: ‘Een

mee, door het kamp naar het crematorium. De

Asheuvel heen. Het is stil. Alleen het plotselinge

indrukwekkende en enerverende reis en voor mij

schoorsteen torent als een manende vinger de

gegak van ganzen, die over het desolate terrein

een verdieping voor mijn werk.’ En: ‘Ik heb de reis

lucht in. In de gaskamer staat de dissectietafel,

vliegen, doorbreekt de stilte. Met een deel van de

als zeer bijzonder en indrukwekkend ervaren. Een

waarop de lichamen werden onderzocht op

groep staan we bij een van de opgravingen in het

verrijking voor zowel mijn dagelijks leven als voor

waardevolle spullen verborgen in lichaamsholten

voormalige kamp en krijgen uitleg. De archeoloog

mijn professionele leven.’

en voor de gouden tanden van de slachtoffers,

vertelt hoe men te werk gaat en hoe alles in kaart

Op Schiphol aangekomen nemen we afscheid

voordat ze werden verast. En de badkuip voor de

wordt gebracht.

van elkaar. Ieder gaat op weg naar huis, familie,

SS-man die verantwoordelijk was voor de ovens.

Na Sobibor rijden we naar de synagoge in Włoda-

vriend, vriendin. Om de indrukken van deze reis te

Een plechtigheid vindt plaats bij het gedenkmonu-

wa, nu een museum. Koffie, thee en schalen met

verwerken, om te reflecteren.

ment dat menselijke asresten bevat die tijdens de

koekjes, die gretig aftrek vinden, staan klaar. De

renovatie van het kamp gevonden werden.

museum winkel doet goede zaken, er wordt veel

EPILOOG Je hoort de familiegeschiedenissen.

Na de lunch op weg naar Sobibor en het landschap

gekocht. Ik zit op een bankje tegen het muurtje

Welke drama’s zich achter de voorgelezen namen

wordt steeds leger. We rijden door dichte bossen.

van de biema geleund en kijk naar de mooie wand-

van de vermoorde mensen hebben afgespeeld. Hoe

Sobibor ligt in een grensplooi in een gebied waar

schildering boven de heilige ark. Enkele oudere

belangrijk het is dat deze reis gemaakt wordt. Dat

Polen, Oekraïne en Wit-Rusland samenkomen. Op

medereizigers komen bij me zitten. We raken

de namen gelezen blijven worden op deze plekken.

de grote kaart is het nauwelijks te vinden, verscho-

in gesprek en weer zijn er de vragen: ‘Waarom,

De voormalige kampen hebben een rituele

len in de bossen aan de spoorlijn Chełm-Włodawa.

waarom?’ Het niet-begrijpen. De opmerking: ‘Dit

betekenis, ze vertellen een verhaal dat zin geeft

Uit het kamp ontsnappen was bijna onmogelijk. De

mag nooit meer gebeuren.’

aan het bestaan, tegelijk voor verleden, heden en

bossen eromheen waren moerasachtig. Daarnaast

Na Włodawa rijden we terug naar Warschau. In de

toekomst. De reis is niet alleen een confrontatie

hielpen de boeren in de omgeving aardig mee

bus gaat traditioneel de fles, nu met whisky, rond

met het verleden. Het is ook een moment om stil

ontsnapte gevangenen terug te brengen. Ik praat

en iedereen is uitgenodigd een slokje te nemen.

te staan bij de extremismen, de xenofobie en de

links en rechts met medereizigers. Krijg uitingen

Zodat we ons kunnen verwarmen tegen de kou,

uitsluiting die ook vandaag onze maatschappij

van ongeloof en woede te horen: ‘mensonterend’,

tegen de ziele kou... Terug in Warschau hebben we

kleuren. Het is een afspraak met de eigen rol in

‘verbijsterend’, ‘geen woorden voor’. Misschien is

zo’n 1500 kilometer afgelegd.

de samenleving. In de voormalige kampen als ge-

dit laatste wel het meest toepasselijk.

Een van de deelneemsters zegt later tegen me: ‘De

denkplaats wordt het verhaal van de doden verteld

Op de Rampe krijgen we informatie over het feit

reis geeft mij de kans de plek van het letterlijke

door anderen, door hun kinderen en kleinkinde-

dat er tussen 2 maart 1943 en 20 juli 1943 vanuit

eindstation van de nazi-massavernietiging met ei-

ren, door ons. Opdat zij niet vergeten worden... de

Westerbork 19 transporten naar Sobibor vertrok-

gen ogen te zien, te voelen en om er lam geslagen

herinnering doorgegeven wordt! —

ken, met in totaal 34.313 personen. Deze aantallen

van te worden.’

zijn in 1947 vastgesteld door het Nederlandse

Als slot van deze dag volgt de Sabbatviering en een

Rode Kruis en onder andere gebaseerd op de

laat diner.

auschwitz bulletin

J A N 2 017

BO EK EN

‘Daarom kan ik me niet meer aan kleine kinderen hechten’

D O O R B E R TJ E L E U W

Nog steeds is niet alles

V E R W O E S T Betty verloor haar moeder,

eerste naoorlogse doel, véél kinderen, om – denk

verteld over de jodenvervol-

grootmoeder en twee broers; haar vader was –

ik – de onrust en het verdriet van binnen weg te

ging in Nederland tijdens

‘gelukkig’ - overleden voordat de deportaties op

duwen. Zórgen wil ze; níet praten. ‘Mijn kinderen

de Tweede Wereldoorlog.

gang kwamen. Een heel verdrietig verhaal is dat

weten weinig van wat ik heb meegemaakt. Ze weten

Nog steeds komen er nieuwe

Betty het voor elkaar had gekregen om voor haar

ook niets van mijn gevoelens.’ Betty beschrijft

getuigen naar voren die

moeder, die samen met grootmoeder van uit hun

haar biografen uiteindelijk – we lezen dat pas aan

pas in hun nadagen in staat

huis rechtstreeks naar doorgangskamp Westerbork

het einde van het boek - de verlammende angst

blijken hun verhaal te ver-

getransporteerd was, een zogenaamde Sperre –

die haar nooit verlaat, dat het allemaal wéér mis

tellen. Zo’n getuige is Betty

uitstel van deportatie - te krijgen, maar dat haar

zal gaan en dat zij de kinderen niet allemaal zal

Goudsmit-Oudkerk, inmiddels 92 jaar oud.

moeder die weigerde. Ze had dus weg gekund uit

kunnen beschermen, zoals zij ook destijds maar een

Het boek vertelt de verbijsterende geschiedenis

dat voorportaal van de dood, maar ze wilde groot-

fractie van alle kinderen uit de crèche kon redden.

van een Joodse tiener die de ellende van vervol-

moeder niet in de steek laten en nam daarmee

‘Daarom hecht ik me niet aan kleine kinderen en

ging en moord zo goed als zij kan het hoofd weet te

voorgoed afscheid van haar eigen vijf kinderen.

ook niet aan mijn kleinkinderen.’ Haar kinderen

bieden. Als vanzelf komt zij in het verzet terecht,

Moeder en grootmoeder werden in Auschwitz

vertellen over het gezinsleven. Ze zijn als psycho-

althans, zo voelt zij dat. Maar zo vanzelf is dat

meteen na aankomst vergast. Deze gebeurtenis,

logen voor hun gewonde ouders, interpreteren

natuurlijk niet. Betty was niet bang uitgevallen,

samen met haar eigen oorlogsgeschiedenis én de

hun gedrag als het effect van oorlogslittekens. Ze

Betty was kwaad en Betty kon toneelspelen; drie

verdrietige terugkeer na de onderduik in een Am-

vertellen over hun vader die snel vol schiet als het

belangrijke ingrediënten die haar hielpen om

sterdam waar het joodse leven zo totaal verwoest

over de oorlog gaat en die ze slaat, hoe dol hij ook

gevaarlijke situaties het hoofd te bieden, en om, zo

was, heeft een zware wissel getrokken op Betty en

op ze is, omdat hij last heeft van driftbuien. En over

jong als ze was, kinderen te redden uit de Joodse

op het gezin dat zij na de oorlog stichtte. Daarover

hun moeder die hen in allerlei varianten laat weten

crèche tegenover de Hollandsche Schouwburg (zie

gaat een, in mijn ogen, heel belangrijk hoofdstuk

dat ze zich aan niets of niemand kan hechten, ook

het interview met haar, elders in dit blad).

in het boek. Belangrijk, omdat het steeds duide-

niet aan haar eigen kinderen; dat zij zó afstand van

Maar het boek vertelt meer. Naar aanleiding van

lijker wordt dat de emotionele verwerking van de

hen kan doen. De kinderen kennen haar reactie

Betty’s geschiedenis wordt, goed gedocumenteerd,

oorlog niet eindigt bij de generatie die het zelf

op hun ‘kleine leed’: je moet niet zo zeuren, die

uit de doeken gedaan hoe het allemaal precies in

heeft meegemaakt.

pijn gaat over maar mijn pijn gaat nooit over… Ze

zijn werk ging. Hoe het antisemitisme in Nederland

vergeven het haar, lijkt het, maar ze hebben er wel

op gang kwam en tot in de puntjes werd georgani-

N I E U W L E V E N Betty, na de oorlog eenen-

last van. Een van hen stelt dat het wel lijkt of zijn

seerd, alleen al door Joden uit het sociale leven te

twintig jaar oud, keerde alles wat was gebeurd de

moeder zelf oorlog creëert; mensen zijn goed of

verbannen. Hoe er door de bezetters organisaties

rug toe, om zich met volle overgave te storten in

fout. ‘Eigenlijk was bijna iedereen fout,’ vertelt hij,

werden opgetuigd die Joden van straat of uit hun

nieuw werk, een nieuwe relatie, een nieuw leven,

‘zo schiep zij afstand.’

huizen ophaalden en bijeen dreven in de daarvoor

schrijven Göbel en Meulenbelt. Dat ging zo ver

Esther Göbel en Henk Meulenbelt hebben een

veel te kleine Hollandse Schouwburg. Hoe de

dat Betty - zij memoreert dat zelf- niet lang na de

belangrijk en ook toegankelijk boek over vervol-

crèche aan de overkant werd gevorderd voor de

oorlog een jongetje dat ze destijds had verzorgd,

ging en joods verzet in de Tweede Wereldoorlog

kinderen die, ruw van hun ouders gescheiden,

op straat niet wilde herkennen. Hij zei: U bent

geschreven vanuit het zeer persoonlijke verhaal

moesten wachten tot ze samen met hen gedepor-

tante Betty!, maar ze had haar hoofd geschud en

van Betty Goudsmit, en zij hebben daarbij het

teerd zouden worden naar de concentratie- en

gezegd dat hij zich vergiste. Zij wilde niet aan die

historische kader geleverd waarin dat verhaal zo

vernietigingskampen. Maar ook hoe juist door het

tijd worden herinnerd, en eigenlijk nog steeds niet.

goed begrepen kan worden. —

apart zetten van die kinderen er een actie op gang

Ze wil zich zelfs de namen van haar crèchekinderen

kon komen om een aantal van hen weg te sluizen

niet herinneren. Samen met Bram Goudsmit, ook

naar veiliger oorden. Uiteindelijk zijn er 600 kin-

een oorlogswees, krijgt Betty vijf kinderen – net

Esther Göbel en Henk Meulenbeld — Betty. Een Joodse

deren uit de crèche gered; 18.000 kinderen werden

zoveel als haar gezin van herkomst telde toen

kinderverzorgster in verzet. Gibbon Uitg., 2016, 320 blz.

vanuit Nederland gedeporteerd en vermoord.

het nog intact was. Ze wilde kinderen, dat is haar

ISBN 9789491363719, € 19,90. (Zie ook blz 14/15)

auschwitz bulletin

j a a r g a n g 61 # 1

‘Goed praten heeft ons gered’ D E T W E E L I N G S E L LY E N J U DY WA AG E N A A R ov e r l e e f d e s a M e n M e t h u n M o e d e r au s c h w i t z e n e e n M a a n d e n l a n g e h e l l e to c h t d o o r n a z i - d u i t s l a n d. DOOR BA S VAN LIE R ‘Het geluk is altijd te hervinden.’ Met die woor-

want wat Selly en Judy als tieners meemaak-

afbouwen. Maar voor Selly en Judy was er de

den sloten Selly en Judy Waagenaar op 4 mei

ten is onmenselijk en tart elke beschrijving.

eerste maanden na hun aankomst weinig te

2016 hun toespraak af tijdens de herdenking in

En toch is het ook een verhaal met een

doen in het kamp. Ze verveelden zich kapot

Kamp Vught. De tweelingzusters, nu 89 jaar,

zilveren randje.

als ze niet met onzinopdrachten – stenen

praten niet graag over hun oorlogsherinnerin-

sjouwen van de ene kant van de appèlplaats

gen, vertelden ze toen. ‘Ons verhaal vertellen

WEGGEPEST UIT NOORD Selly en Judy

naar de andere en weer terug – werden be-

valt ons zwaar. Echter, wij realiseren ons dat het

waren 13 toen de oorlog uitbrak. Inmid-

ziggehouden. Totdat ze echt werk kregen te

belangrijk is dat ons verhaal verteld wordt. Niet

dels woonden ze op de Transvaalkade in

doen voor Philips, dat met de Duitsers over-

voor onszelf, maar om recht te doen aan de over-

Amsterdam. ‘Toen we 9 jaar waren zijn we

een was gekomen een afdeling te openen in

ledenen in Kamp Vught en hun nabestaanden en

vanuit Amsterdam-Noord naar Oost gegaan,

het kamp.

om de generaties na ons te informeren in de hoop

naar de Transvaalkade’, zegt Selly. ‘Een hele

‘Lieve mensen, van buiten het kamp, hadden

dat zij er lering uit trekken.’

Joodse buurt. En daarvandaan zijn we weg-

daar de leiding’, aldus Selly en Judy in hun

gehaald. Door de Nederlandse politie.’

speech in mei. ‘En ’s middags kregen we een

Zeven maanden later, in een gesprek voor

Op 18 januari 1943 stonden er drie agenten

heerlijke warme hap: de Philips-prak. Het

het Auschwitz Bulletin, komt de overweging

voor de deur. ‘Ze kwamen ons halen. Omdat

werk gaf ons een doel. Het was een verade-

weer aan de orde. ‘We zijn 2,5 jaar in het

we er inmiddels achter waren gekomen dat

ming. Aanvankelijk maakten we radiootjes.

kamp geweest’, zegt Selly. ‘We hebben ons

dit ook ons kon gebeuren, had onze moeder

Met z’n allen gezamenlijk aan de lopende

hele leven een pakje meegedragen. En steeds

voor ons allebei al tijden een gepakt rugzak-

band. Bob Scholte, toentertijd een bekende

zijn ze bij ons gekomen met de vraag of

je klaarstaan’, vertelden de zussen in mei in

zanger, zat aan het hoofd van de lopende

we erover wilden vertellen, omdat we wat

Vught. ‘Ze gaf ons nog snel een beker melk

band. Hij zong vaak. Tot op de dag van van-

ouder waren en een tweeling die samen met

en vervolgens werden we met z’n drieën in-

daag kennen we nog de liedjes die we toen

onze moeder is teruggekomen. Dat hebben

geladen in een klaarstaande overvalwagen.’

zongen. We hadden het gezellig.’

we steeds afgehouden. Maar dit keer is de

Via de Hollandsche Schouwburg kwamen ze

Wel was er steeds de angst voor transport.

directeur van Vught bij ons gekomen en

drie dagen later in Kamp Vught terecht. ‘In

‘Jeuk is erg, pijn is erg, maar angst om op het

heeft gevraagd: zouden jullie het alsjeblieft

het kamp aangekomen, werden we ontluisd

volgende transport gezet te worden, angst

willen doen? Hij heeft veel voor ons gedaan.

en moesten we meteen op appèl. Hartje

om uit elkaar gehaald, van elkaar geschei-

Hij heeft gezorgd dat Vught in de bekend-

winter, in je blootje. Door een paar hoge

den te worden, terwijl wij en onze moeder,

heid kwam, dat er een prachtig monument

Duitsers werden we bekeken en geteld. Daar

kwetsbaar door beginnende verschijnselen

is gekomen, alles even mooi. Toen zeiden

stonden we dan kinderen van vijftien jaar.

van Parkinson, elkaar zo nodig hadden. Die

we: nou moeten we het toch maar doen. Er

We schaamden ons dood!’

angst was het allerergste. Allesoverheer-

waren zevenhonderd mensen.’

send.’

Zevenhonderd mensen die de zusters

WERKEN BIJ PHILIPS De bouw van het

De zusters waren in april 1943 16 geworden

Waagenaar hun respect toonden met een

SS-concentratiekamp Vught begon in 1942,

waardoor ze ontkwamen aan de beruchte

staande ovatie. Dat voelde goed, maar het

maar toen de eerste gevangenen in januari

kindertransporten vanuit Vught van begin

verhaal nog eens vertellen doen ze nog

1943 uit Kamp Amersfoort werden overge-

juni. In de zomer van dat jaar stond wel hun

steeds niet graag. ‘Alles staat in onze toe-

bracht was het nog niet af. De uitgehongerde

moeder op een transportlijst. De tweeling

spraak’, zegt Selly. Onbegrijpelijk is het niet,

en afgebeulde gevangenen moesten het zelf

wilde echter onder geen beding van haar

auschwitz bulletin

J A N 2 017

I N T ERV I E W gescheiden worden en ondernam een risico-

begin van de beruchte dodenmarsen. Ook de

volle actie. ‘Met z’n tweeën zijn we de appèl-

Philips-groep begon aan een barre voettocht

plaats over gerend en hebben een SS-officier

door het Uilengebergte en Tsjechoslowakije

aangesproken. Hem hebben we gesmeekt

naar Trautenau (Trutnov). Na vier dagen

om met onze moeder mee te mogen. Daar

werd de groep in open veewagons geladen

was geen sprake van. ‘Bovendien was het veel

voor een reis van vijf dagen en zes nachten

beter voor ons om hier te blijven’, vertelde de

met slechts sporadisch wat te eten en niets

SS-officier. Ja, ja, die wist beter....’ Toch had

dan een deken ter bescherming tegen regen,

die onbesuisde actie effect, want het trans-

hagel en sneeuw. De reis voerde via Leipzig en

portbevel werd verscheurd en hun moeder

Celle naar Porta Westfalica tussen Bielefeld

mocht in Vught blijven, bij haar dochters.

en Hannover. In Porta Westfalica werd de groep opnieuw

ER L AG EEN BOTERHAMMETJE Door

in een ondergrondse fabriek aan het werk

alles wat erna kwam is de herinnering aan

gezet, maar toen daarheen de Amerikanen

Vught nu het minst dramatisch. ‘In Vught hebben we een hele goede tijd gehad, omdat

foto: Jan van de Ven

vanuit het westen kwamen opzetten werden de gevangenen weer op transport gezet, nu

wij bij Philips waren’, stelt Selly. ‘Daar kregen

Telefunken en overdag kwamen de gewone

in dichte veewagons. Oostwaarts ging het

we goed te eten. Nou ja, we moesten op appèl

arbeiders. Op een nacht lag er een boterham-

weer, naar Beendorf, tussen Braunschweig en

komen en je kon je alleen met koud water

metje. Ik schiet nog vol als ik daaraan denk.

Magdenburg. Hier was beter te eten, maar

wassen, maar toch, we hebben het goed

Die vrouw, een boterhammetje had ze neer-

de werkomstandigheden in werkplaatsen

gehad.’

gelegd voor me. Ik durfde het niet op te eten.

in ondergrondse zoutmijnen waren extra

Maar in juni 1944 kwam daar een eind aan.

Ik dacht dat ze er vergif in hadden gedaan. Ik

ongezond.

Nadat ze in mei al eens in een trein waren

dacht, misschien doen ze het met moedwil.

Vier dagen later ging het alweer verder in een

geladen voor een transport dat op het laatste

Maar wij hadden het boterhammetje. Ze deed

laatste dagenlange ramptocht in overvolle

moment alsnog werd afgeblazen, was het op

iedere avond een boterhammetje in die la.’

wagons, waar mensen elkaar om het minste

2 juni wel menens. De trein bracht de meisjes

Selly: ‘Ja, we moesten ’s nachts werken.

vermoordden als ze niet door de Duitsers

en hun moeder rechtstreeks naar Auschwitz,

Overdag niet. Overdag moesten we op appèl

werden doodgeschoten. Die laatste tocht

eerste halte in een tocht langs bij elkaar acht

staan.’

eindigde in Eidelstedt bij Hamburg. Met hun

verschillende kampen.

Judy: ‘Maar het heeft niet zo lang geduurd. Ik

laatste krachten moesten gevangenen hier

Bij aankomst in Auschwitz kregen de vrou-

geloof dat we zeven of acht maanden in Rei-

nog loopgraven aanleggen en puinruimen,

wen direct van andere gevangenen te horen

chenbach waren, bij Telefunken. We hebben

totdat na tien dagen de Britten het kamp op

dat hier mensen werden vergast, maar de

zoveel kampen gehad.’

5 mei 1945 bevrijdden en de gevangenen door

groep van ruim vijfhonderd Philips-arbei-

Selly: ‘Negen. We zijn van Vught rechtstreeks

het Zweedse Rode Kruis werden opgevangen.

ders, vierhonderd vrouwen en honderd man-

naar Auschwitz gegaan en daarna kwamen

Selly schiet vol als ze over die bevrijding

nen, bleef dat lot dankzij hun werkervaring

allemaal kleine kampen. We hebben ook een

vertelt: ‘We waren in Hamburg, dat was ons

bespaard. De groep werd in twee transporten

dodenmars meegemaakt, dat was zo ver-

laatste kamp. En op een gegeven dag kwamen

in juni en augustus naar Reichenbach in de

schrikkelijk. We hadden misschien 24 uur ge-

er allemaal Zweedse verpleegsters. Toen wer-

buurt van Breslau (Wroclaw) vervoerd, waar

lopen, ik weet het niet meer, en toen hebben

den we in bussen gezet, of treinen, dat weet

de vrouwen werden ondergebracht in kamp

ze ons in varkenshokken gedouwd, een nacht.

ik niet eens meer. Er lag stro in en er mochten

Grosz Rosen en tewerk werden gesteld in

Dat was eigenlijk geen kamp.’

geloof ik maar 30 mensen in. Onbegrijpelijk,

een nabijgelegen, ondergrondse fabriek van

we hadden al zo vaak meegemaakt dat we

Telefunken.

HELLETOCHT NA AR HAMBURG Vanuit

in treinen moesten en dat er wel honderd

Ook hier was het lot Selly en Judy onder de

het oosten oprukkende Russische troepen

mensen in moesten, dat je op elkaar lag en

omstandigheden weer gunstig gezind. Judy:

in januari 1944 bracht de Duitsers ertoe

dan stikten de mensen gewoon. Maar nu…

‘Wij moesten ’s nachts naar de fabriek van

om de kampen in Polen te ontruimen, het

we begrepen er helemaal niks van. Op een ge-

auschwitz bulletin

j a a r g a n g 61 # 1

V E R V O LG VA N PA G . 21

geven moment waren we in Denemarken en toen zeiden ze dat de bevrijding er was en we waren vrij en we gingen naar Zweden. En die Denen kwamen allemaal bij die trein – was het een trein of een bus?’ Judy: ‘Bussen, met gordijntjes. De gordijntjes moesten dicht’. Selly vervolgt: ‘Die Denen kwamen allemaal met bekertjes met koffie en thee en alles. En toen gingen we naar Zweden en kwamen we aan in Malmö. Judy was zo ziek, die werd er meteen uitgepikt daar, die moest naar het ziekenhuis. En toen zijn mijn moeder en ik van Malmö naar Gotenborg gegaan en daar zijn

Selly en Judith Waagenaar in 1943

we in zo’n huisje ondergebracht.’ kregen 125 gulden die we later moesten te-

én hun moeder de hele oorlog bij elkaar zijn

VOOR HET EERST GESCHEIDEN Judy

rugbetalen. We hadden niet eens een huis, we

gebleven en hun helletocht hebben over-

werd naar Halmstad gebracht en enige tijd

hadden niks. Het is verschrikkelijk geweest.

leefd?

later vandaar naar Lidingö, een eilandje bij

Het is met geen pen te beschrijven. Ik ben er

Judy: ‘Nou ja, goed praten, als kind al.’

Stockholm aan de andere kant van het Zweed-

helemaal overheen hoor, maar ik kan er niet

Selly: ‘Nou, als kind waren we heel verlegen.’

se schiereiland. Daar werd Judy samen met

over praten.’

Judy: ‘Maar vanaf ons vijftiende…’

andere vrouwen van de Philips-groep onder-

foto Wim en Liesbeth de Jong

Selly: ‘Vanaf dat we in het kamp waren. Goed

gebracht in een grote villa, Breviks Herrgard

GEEN SLECHT LEVEN Na de oorlog

praten, ja. En dat we tweeling waren, dat

genaamd.

hebben Selly en Judy ruim tien jaar nodig

moet ik er ook bij zeggen’

Selly: ‘Daar heeft Judy een jaar gekuurd. Wij

gehad om te herstellen. Beiden kampten met

Judy: ‘Maar in Auschwitz niet.’

zijn een keer bij haar op bezoek geweest.

longproblemen die Judy het hardst heb-

Selly: ‘Nee, daar wilden ze ons in de experi-

Het was iets van acht uur met de trein. Qua

ben getroffen. In 1957 werd ze geopereerd,

menten hebben.’

afstanden verschrikkelijk. Na vier maanden

waarna ze goed heeft kunnen leven. Rond

Judy: ‘Ja, maar wij sprongen overal tussen-

moesten mijn moeder en ik naar huis. Judy

dezelfde tijd trouwden ze allebei en kregen

uit.’

niet, wij wel, dat was heel erg.’

beiden een kind. Nu zijn ze trotse oma’s die

Selly: ‘Het is heel gek. Het is wonderbaarlijk.

Judy: ‘Ik bleef achter. Dat is ook erg. Voor het

met voldoening terugkijken op hun naoor-

Ik ken heel, heel veel mensen die in het kamp

eerst in ons leven waren Selly en ik uit elkaar.

logse leven.

zijn geweest. Maar zoals wij teruggekomen

Ik lag met allemaal zieke mensen uit het

Selly: ‘Wij hebben geen slecht leven gehad

zijn, dat weet ik van niemand. En iedereen

kamp daar in die villa. Maar met de Zweden

hoor, na de oorlog. We hebben alles gezien

zegt dat. Hoe hebben jullie dat gefikst? Ik

kon ik niet praten. Nou ja, op onze manier en

met vakanties. Judy was overal mee. Als ik

weet het ook niet. Ik bedoel: je staat met zijn

met de handen wel. Er waren ook Nederlan-

zei: Ik zou zo graag naar Spanje willen, dan

drieën in de rij, mijn moeder en Judy en ik

ders die daar woonden, die kwamen ook bij

gingen we naar Spanje. Als ik zei: Ik zou zo

en er wordt geteld voor de gaskamer – 1,2,3

ons. Voor de rest: ik lag op een kamer met drie

graag naar Noorwegen willen, dan gingen

gaskamer, 1,2,3 gaskamer – nou en als ze

mensen.’

we naar Noorwegen. Of we gingen skieën in

dan bij ons kwamen deed je een stapje opzij.

Selly: ‘Het was wel geweldig hoor, hoe we daar

Zwitserland.’

Zoiets probeerden we dan, en zo zijn we d’r

ontvangen zijn. Maar in Nederland, moet ik

Judy: ‘Maar in Zweden zijn we niet meer

uitgesprongen. ’t Is ongelofelijk. Ik begrijp

eerlijk zeggen… In Zweden kregen we kle-

geweest.’

het zelf niet hoor. Judy ook niet.’

ding, we kregen alles en toen gingen we naar

Selly: ‘Nee, Zweden niet. Omdat je ook bang

Judy: ‘Het lijkt wel of hierboven in de hemel

huis en toen mochten we een wintermantel

was om terug te gaan.’

iemand is die zijn hand boven ons hoofd

kopen en schoenen, maar van de Nederlandse regering… nou ja, hier was ook niks. We

heeft gehouden.’ — Hoe verklaren de zussen het wonder dat zij

auschwitz bulletin

J A N 2 017

co luM n n ata s c h a va n w ee zel

B R I E F A A N M I J N VA D E R

Lieve papa, Wat een mooie conclusie had je brief van vorige week: heilstaten en paradijzen op aarde bestaan niet. Af-

‘Vader Max en

gelopen weekend was ik op een van de meest duistere plekken ter wereld; Auschwitz, het tegenovergestelde

dochter Natascha

van het paradijs.

van Weezel zijn

Na mijn vorige bezoek aan dat concentratiekamp in 2012, zwoer ik dat ik nooit meer een stap binnen de

beiden journalist,

ijzeren ‘Arbeit macht Frei’-poort zou zetten. Ik ging erheen om het te begrijpen, maar ik kwam terug met

Joods en meer

een gekmakende vraag, die steeds door mijn hoofd bleef spoken: hoe konden mensen van vlees en bloed

dan gemiddeld

elkaar zulke walgelijke dingen aandoen?

maatschappelijk

Toch zegde ik meteen toe toen ik een tijdje geleden gevraagd werd om als begeleider mee te gaan. Dit keer

betrokken.’ zo

betrof het namelijk een diverse groep van joden, moslims en christenen, en aangezien ik eerder alleen met

introduceerde

andere kinderen en kleinkinderen van overlevenden was geweest, leken de reacties van mijn nieuwe reisge-

dagblad Trouw hen

noten me erg interessant. Wel besloot ik de groep met het vliegtuig achterna te reizen; zij gingen namelijk

beiden bij aanvang

met de trein, dat vond ik wat te veel van het goede, naar Auschwitz met de trein.

van hun wekelijkse

Het meest raakte ik ontroerd door Abid, een jongen uit de Schilderswijk. Aanvankelijk twijfelde hij of hij

briefwisseling in

wel mee moest gaan, omdat zijn omgeving het af keurde. Sommige vrienden vonden het een schande dat hij

die krant, waarin

‘overliep naar de joden’ en zich in hun verleden verdiepte, ‘terwijl de nakomelingen van de slachtoffers nu

zij elkaar schrijven

een nieuwe Holocaust pleegden in Palestina’. Zijn ouders had hij het in eerste instantie niet verteld, want

over wat hen bezig-

hij vreesde dat ze hem voor gek zouden verklaren dat hij zijn vakantie hieraan opofferde en niet gewoon

houdt.

naar Marokko ging. Abid zat met vragen waar ik niet eens bij had stilgestaan. Hoe was de propaganda in de jaren ’30 tegen

Op ons verzoek

de joden begonnen? En zou het nu weer kunnen gebeuren, maar dan met moslims? In de bus vanuit Krakau

mochten wij

voerde hij het hoogste woord, maar naarmate we dichterbij kwamen werd hij stiller. Hij fluisterde dat hij

Natascha’s bijdrage

bang was dat voor zijn gevoel niets meer zin zou hebben, als hij erachter zou komen dat de mens toch door

van 26 oktober

en door slecht is.

2016 opnemen

Eenmaal in het voormalig concentratiekamp ergerde hij zich vooral aan de grote stromen toeristen. Maar zodra we in een kamer stonden waar attributen van de gevangen geëtaleerd waren, zoals koffers, potten, pannen, poppen en zelfs mensenhaar, begon hij te kokhalzen. Hij brak. Nooit eerder zag ik een jongen van tweeëntwintig jaar zo hartverscheurend huilen. Even later liepen we langs het ellenlange treinspoor van Birkenau. Toen de gids vertelde dat hier tussen 1942 en 1944 negenhonderdduizend joden werden vermoord, pinkte ook ik een traantje weg. Abid sloeg een arm om me heen. ‘Wij gaan er voor zorgen dat zij niet voor niets zijn vermoord, Natasch’, zei hij. ‘Wij hebben een missie, dit mag nooit, maar dan ook nooit meer gebeuren.’ Een vogel vloog voorbij en ik dook weg in mijn warme winterjas. Hoe gek het ook klinkt: op dat moment had ik nergens anders willen zijn dan op die plek, met hem naast me. Liefs, Natascha

in het Auschwitz Bulletin.

auschwitz bulletin

j a a r g a n g 61 # 1

ac t u eel

Kinderen van A’dam brengt Joden en moslims samen g e s p r e k k e n i n a M b t s w o n i n g b u r g e M e e s t e r s t u r e n a a n o p b e g r i p e n to l e r a n t i e

‘Amsterdam staat voor tolerantie. De vrijheid om

van A’dam zien dat zij meer gemeen hebben dan

straat durven gaan, vind

verschillend te kunnen zijn die moeten we koes-

wat hen verdeelt.

ik jammer’, zegt Samir

teren.’ Aldus rabbijn Yanki Jacobs in het onlangs

‘Mensen zijn allemaal anders, maar het gaat om

Aitrahou. ‘In Marokko

verschenen boek ‘Kinderen van A’dam. Joodse en

wat ons bindt en de kracht om de ander zichzelf

wonen heel veel Joden en

islamitische Amsterdammers over samenleven in

te laten zijn’, zegt Yanki Jacobs. ‘Wat ons bindt

die kunnen heel goed met

Amsterdam’. Daarin worden acht Amsterdammers

in Amsterdam is vele malen groter dan wat ons

de islamitische bewoners

geïnterviewd, vier Joods, vier islamitisch, die zich

scheidt’, zegt ook muzikant Orville Breeveld, die

opschieten. De adviseur

inzetten voor verdraagzaamheid en respect voor

vindt dat we ons vooral moeten beseffen hoe

van de Koning van Marokko

andersdenkenden.

ongelofelijk goed we het in Nederland hebben.

is een Joodse man. In het

En dat is niet hetzelfde, stelt docent burgerschaps-

‘We zijn allemaal zo kwetsbaar en zo zwak. Maar

dorp waar ik vandaan kom,

kunde Wissam Feriani in de publicatie. ‘Tolerantie

aan de andere kant levert iedereen ook weer een

in het zuiden van Marokko, woonden ook veel

is iets anders dan respect’, zegt hij. ‘Respect

bijzondere bijdrage en dat is de kernvraag: Wat

Joodse mensen. Zij hielden rekening met het

komt pas als we elkaar echt leren kennen, als we

draag je bij aan je stad, aan je omgeving?’

Suikerfeest en wij andersom met hun feestdagen.

interesse tonen voor elkaar.’ Jongerenimam en

ROC-docente Zira Roozendaal heeft voornamelijk

Er was geen probleem.’

taxichauffeur Samir Aitrahou geeft daar een mooi

islamitische leerlingen, maar problemen heeft ze

In zijn voorwoord bij de publicatie schrijft burge-

voorbeeld van. In de flat waar hij woont voelde

nooit gehad. ‘Ik weet wat discriminatie is. Ik werd

meester Van der Laan: ‘Wanneer we leren kijken

hij terughoudendheid bij de buren, vanwege de

als kind al gediscrimineerd om mijn Joods-zijn.

naar wat ons verbindt dan wordt het makkelijker

djellaba die hij in zijn vrije tijd pleegt te dragen.

Overigens altijd door autochtonen, nooit door

begrip voor elkaar te hebben en zal het mozaïek

Dat veranderde toen Aitrahou van zijn directe

moslims. Ik snap mijn leerlingen die door hun

dat wij met elkaar vormen ons leven verrijken.’

buurvrouw hoorde dat haar man in het ziekenhuis

Marokkaanse naam het gevoel hebben geen kans

Kinderen van A’dam wil de dialoog aanzwengelen

lag. Zonder het haar vooraf te vertellen bracht hij

te maken bij sollicitaties. Ze hebben vaak het idee

en geeft in het tweede deel een voorzet voor hoe

zijn buurman een bos bloemen in het ziekenhuis.

dat ze buiten de samenleving staan. Maar ik druk

dat kan. Aan de hand van foto’s die iets zeggen

‘Toen kwamen ze los. Nadat de man was overleden

hen op het hart dat ze deel uitmaken van de maat-

over hun leven in Amsterdam gaan vier Amster-

hebben mijn vrouw en ik de buurvrouw getroost

schappij. Ik zeg: laat al die mensen maar zien dat

damse jongeren, twee Joods, twee islamitisch,

en nu komen we regelmatig bij elkaar op de koffie.

ze het fout hebben, werk hard en maak een mooi

daarin met elkaar in gesprek. En telkens ont-

Het gaat niet om je uiterlijk, maar om je innerlijk.

leven voor jezelf.’

dekken ze overeenkomsten. Bijvoorbeeld dat

Door te laten zien wie je bent, kun je vrienden

beide geloofsgroepen zich op vrijdagavond en MIDDEN OP HET PERRON Ook Yanki Jacobs

famille om de tafel scharen, dat aan beide kanten

zoekt de dialoog en komt daarbij soms tot verras-

scholieren bij proefwerken en tentamens de steun

AMBTSWONINGGESPREKKEN ‘Kinderen

sende ontdekkingen, zegt hij. ‘Ik vertelde onlangs

van God vragen en dat gastvrijheid bij beiden hoog

van A’dam’ komt voort uit de gesprekken die een

aan een Marokkaans-Nederlands meisje dat ik uit

staat aangeschreven.

groep Amsterdamse Joden en moslims met enige

voorzorg, voor het geval iemand kwaad wil, op het

De Joodse Yv (16) en de islamitische Haitem (14)

regelmaat met elkaar hebben in de ambtswoning

perron van een station nooit dicht bij het spoor ga

trokken voor het boek een dag samen op. Haitems

van burgemeester Eberhard van der Laan. Losjes

staan. Zij antwoordde dat zij het precies zo voelde.

verslag daarvan geeft precies aan wat het boek

geïnspireerd op een Amerikaans voorbeeld,

Toen zeiden we tegen elkaar: dan gaan wij gezellig

beoogt: ‘Ik ging met Yv als een gewone vriend,

Children of Abraham, streeft Kinderen van A’dam

samen midden op het perron staan.’

als mede-Amsterdammer op stap. Dat hij Joods

naar contact, begrip en verbinding tussen Joden

Dat er soms spanningen zijn tussen de Joodse en

is dat doet er voor mij niet toe, ik zie hem nu als

en moslims in de hoofdstad. Door vooral de

islamitische bevolkingsgroepen in de stad wordt in

een vriend. Maar hij is nu wel mijn eerste Joodse

overeenkomsten te benadrukken tussen Amster-

het boek niet ontkend, wel betreurd.

vriend, als je daar op zou letten.’ —

dammers uit beide geloofsgroepen laat Kinderen

‘Dat Joden soms niet met een keppeltje op over

maken.’

Kinderen van A’dam is gratis te downloaden via

Informatie over gedrukte exemplaren is te verkrijgen bij Frederiek Windhorst van de

www.amsterdam.nl/publish/pages/810958/kva_online_versie_lowres-2.pdf

Gemeente Amsterdam (F.Windhorst@amsterdam.nl)

auschwitz bulletin

J A N 2 017

KO RT

l e s pa k k e t o v e r d e h o lo c a u s t v o o r a M s t e r d a M s e v M b o - s c h o l e n

proj ec t o n g eh oor d Veel jongeren hebben ervaring met dis-

tijdens de Tweede Wereldoorlog en reflecte-

de jongeren van nu ontstaat er de mogelijk-

criminatie of uitsluiting op basis van hun

ren hierop vanuit hun eigen actualiteit en

heid om moeilijke thema's als discrimina-

geloof, afkomst of cultuur. Zij groeien op

ervaringen.

tie, gelijkheid en vrijheid bespreekbaar te

in een tijd van toenemende verharding en

maken.

voelen zich niet onderdeel van de maat-

Het onderzoek van de jongeren is op film

schappij of zetten zich er zelfs tegen af.

vastgelegd in vier afleveringen. Hierin on-

Het komend jaar wordt Project On-

derzoeken jongeren thema’s als

gehoord landelijk voortgezet en zullen

De geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog heeft aangetoond wat de weerzinwekkende gevolgen kunnen zijn van discriminatie en uitsluiting. De verhalen van gewone

• •

burgers uit die periode, die zijn vastgelegd op films, foto's, in brieven en dagboeken maken dit pijnlijk voelbaar. Stichting Turning Point heeft het afgelopen jaar in samenwerking met verschillende

• •

er nieuwe thema’s en meer verhalen van identiteit – kan jijzelf je identiteit be-

de Tweede Wereldoorlog worden toege-

palen of bepaalt je afkomst wie je bent?

voegd.

de macht van media – beïnvloeden media onze beeldvorming en hoe kan

Meer over Project Ongehoord in het

dit worden misbruikt?

volgende nummer van het Auschwitz

de overheid en jij – kan en moet je de

Bulletin.

overheid vertrouwen? en medemenselijkheid – kunnen we op elkaar rekenen als het nodig is? Veel jongeren hebben weinig of geen kennis van de Tweede Wereldoorlog, laat staan van de aanloop ernaar toe. Om het erfgoed van de oorlog te bewaren voor de toekomst is het van belang om nieuwe generaties bewust te maken van de impact die de oorlog had. De oorlog wordt in Project Ongehoord op een laagdrempelige en menselijke wijze

scholen en partners als het niod, het Joods

behandeld, zonder langdradig te worden en

Cultureel Kwartier en Comité 4 en 5 mei

zonder dat jongeren enige kennis van de bre-

hierover een educatieprogramma ontwik-

dere context nodig hebben. Hiermee wordt

keld. In Project Ongehoord leren jongeren van

de uitsluiting van medeburgers voor een

het vmbo (14 - 17 jaar) met diverse culturele

jongere doelgroep inzichtelijk en invoelbaar

achtergronden over de uitsluiting en onder-

gemaakt. Door de koppeling van de verhalen

drukking van mensen in de periode voor en

van vroeger aan de verhalen en beleving van

auschwitz bulletin

j a a r g a n g 61 # 1

co luM n aw r a h a M M ei j er s

E KANARIE IN DE

van Hanneke

H O LL A N DSC H E K LOM P

Enkele voorbeelden: Op bezoek in het Hanzestadje

Ik had een vriend, Hans N. Hij was uiteraard geen

waar ik opgegroeide, ontmoette ik Tino G. Hij

antisemiet. Hij was een olijke grappenmaker. Maar

Groenteman heeft veel los-

vroeg: ‘Hoe gaat het tegenwoordig in de handel,

extreem hardleers. Als ik bijvoorbeeld zei dat de

gemaakt. Wat de uitkomst en

KOLENMIJN

valt er nog wat te verdienen?’ Ik zei dat hij zich

aardbeien goedkoper zijn dan vorige week, zei hij

conclusies zouden zijn van deze documentaireserie

over mijn financiële situatie geen zorgen hoeft te

dat ik een ‘echte Jood’ ben. Ik had diverse keren

over antisemitisme was wat mij betreft bij voor-

maken en dat ik, zoals hij weet, journalist ben. Hij

aangegeven dit niet leuk te vinden. Want hoewel

baat bekend. Er is (toenemend) antisemitisme,

keek mij enkele ogenblikken aan en sprak de on-

het uiteraard niet anti-Joods bedoeld was – god-

uitgedrukt in bijvoorbeeld politiebeveiliging; je

sterfelijke woorden: ‘Ja, journalist, hè? Inderdaad.

verhoede – ergerde het mij mateloos. Zijn laatste

hoeft in Amsterdam slechts langs synagogen, het

Maar voor jou is dat toch ook handel’.

dijenkletser deed letterlijk de deur dicht. Hij zou

Joods Historisch Museum en andere ‘Joodse ge-

komen eten. Ik zei dat in onze wijk op de zondagen

bouwen’ te lopen om het te weten. Toch had ik tot

De Bijenkorf – toen ook nog in Arnhem – kende

‘vrij parkeren’ is. En ja hoor, Hans grapte; ’Vrij

Groentemans televisiedocumentaire een sussende

Drie Dolle Dwaze Dagen. Het chique warenhuis

parkeren, kun je zien dat je een echte Jood bent’.

houding. Het valt wel mee, op een enkel incident

gonsde van op koopjes beluste klanten. Ik ging

Hij heeft nooit meer bij ons gegeten.

na. Ik ontkende het latente gevaar keihard.

met de roltrap ‘kelderwaarts’ naar de boekenafde-

Eigenlijk heb ik wat antisemitisme betreft heel

ling. Achter me hoorde ik mijn naam noemen, het

Op schoolplein en straat werd ik, enkele jaren na

mijn leven in starre ontkenning geleefd. Ik reken

was kroegmaat Ben B. Hij tikte mij op de schouder

de oorlog, uitgescholden voor rotjood. Kinderen

de Tweede Wereldoorlog niet mee, toen ik als kleu-

en zei dat hij zeker wist mij hier te zien met al die

van de School met de Bijbel verweten mij de

tertje niet kon begrijpen dat ik vanwege virulent

koopjes.

Heere Jezus te hebben vermoord. Ik had de goede

antisemitisme moest onderduiken. Kon niet weten

Nou ben ik redelijk ad rem, maar was te verbijsterd

man geen haar gekrenkt. Leg dat maar eens uit.

dat ik bij mijn ouders weg moest omdat samen

om per omgaande uit te leggen dat deze pracht-

Moeder ried mij in al haar wijsheid aan bij een

onderduiken levensgevaarlijk zou zijn. Daarom

winkel is opgericht door de Joodse Simon Philip

volgende gelegenheid te zeggen dat Jezus ook een

ben ik op een veilige plek ondergebracht. Een

Goudsmid en deze warenhuisketen tijdens de

Jood was. En dat deed ik. Fout! Een jongen trok

domineesgezin, waar mij christelijke naastenliefde

oorlog als ‘Jodenzaak’ overgedragen moest wor-

z’n klomp uit en gaf me een klap tegen m’n hoofd.

werd bijgebracht, waar ik in de kerk vooraan in de

den aan Duitse ‘vertrouwelingen’. Ik had kunnen

Als stoer slachtoffer riep ik: ‘Doet toch lekker niet

familiebank mocht zitten, trots op ‘vader’, die zo

zeggen dat er vanwege die koopjes inderdaad op-

zeer.’

mooi kon preken. Waar na de dienst in de pastorie

vallend veel Joden waren, beruchte geldwolven die

Achteraf begreep ik dat er geen Hollandser tuch-

thee werd gedronken met ouderlingen. Dat waren

ze zijn. ‘Uit gans de provincie zijn ze hier naartoe

tiging bestaat dan een knal met een klomp voor

– hoe paradoxaal het ook is – onbekommerde tij-

gestroomd. Zelfs uit Overijssel zijn ze hier – met

je kop. Ik denk dat ik daarom zo van dit land houd.

den voor een Joods jongetje dat vanwege extreme

aantrekkelijke groepskorting – op koopjesjacht’.

Maar ben wel alert op uitdijend antisemitisme. —

Jodenhaat een andere identiteit kreeg.

En ik had moeten zeggen…

Na de oorloog werd ik met mijn ouders herenigd

Sonja Barend heeft ons ooit een term geleerd:

en stak mijn hoofd in het zand; er bestond na

‘Treppe gochme’. Op het moment dat je zou moe-

Hitler geen antisemitisme meer. Punt uit.

ten reageren ben je met stomheid geslagen. Later

Toch had ik vaak met, zoals ik het benoemde,

op de trap bedenk je de meest scherpe bewoordin-

individueel antisemitisme te maken. Persoonlijke

gen. Jawel, Rolltreppe gochme daar leed ik kort

ervaringen waarvan ik vaststelde dat deze geen

maar krachtig aan. Juist op dat moment. Altijd op

relevant Joods probleem betekenden. In mijn

dergelijke momenten.

Nederland is dat uitgesloten. Het was niet tegen dé Joden.

email awraham.meijers@hetnet.nl

auschwitz bulletin

J A N 2 017

bo ek en en zo M A R J O N DE K L I J N

R EC E NT V E R S C H E N E N

Voor de bewaking van kamp

den samengestelde Ordedienst

in het algemeen werd de or-

Westerbork waren geen brute

(OD) en de Marechaussee, die

ganisatie buiten beschouwing

sadisten nodig. Behoudens het

de buitenbewaking deed. Niet

gelaten. De auteur van dit boek

aanbrengen van een prikkel-

alleen de ss en sd, de od en

verhaalt hoe het kamp werd

draadomheining en zeven

de Nederlandse Marechaus-

bestuurd. Terwijl ook getui-

wachttorens, als fysieke be-

see vervulden een rol, ook de

genverslagen van gevangenen

veiligingsmaatregelen,was het

Grüne Polizei, de Grenzschutz

inzicht geven in het beeld dat

niet nodig om de bestaande

en het Politiebataljon Amster-

zij van de bewakers hadden.

kamporganisatie te verande-

dam werkten er aan mee om

ren. Kampcommandant Gem-

de deportatiemachine op volle

frank van riet, De bewakers

meker had slechts een aantal

toeren te laten draaien. Veel

van Westerbork, Uitg. Boom,

ss'ers tot zijn beschikking. het

boeken over het zogenoemde

Amsterdam 2016, 300 blz., isbn

grootste gedeelte van de taken

voorportaal van de Holocaust

9789058756077, € 24,95

werd uitgevoerd door de uit Jo-

zijn tot nu toe verschenen en

ze was veertien toen de oorlog

‘We moeten sterren dragen. 'n

joden zich met hun reiskoffer

begon. In haar dagboek be-

Gele ster, zwart omlijnd, waarin

moesten melden, behoort tot

schrijft ze met treffende een-

met zwarte letters staat 'Jood'

de meest intense beschrijvin-

voud hoe de leefruimte van de

Ik voor mij vind de ster niets erg.

gen van haar dagboek .

Joden in Rotterdam steeds ver-

Wat geeft het. Ik ben er trots

der werd ingeperkt. Jodenster

op dat ik Jood ben, en of ik nou

carry ulreich. s Nachts

verplicht, verboden te reizen

gekenmerkt loop of niet’.

droom ik van vrede, oorlogs-

in de trein, verboden een fiets

Bij haar werk voor de Joodse

dagboek 1941-1945, inleiding en

te huren, verboden naar buiten

Raad kwam ze heel dichtbij dat

tekstbewerking Bart Wallet, Boe-

te gaan na acht uur 's avonds,

lot, dat anderen trof. wat carry

kencentrum, Zoetermeer 2016,

een aparte Joodse school en

daar zag, in De Loods waar

320 blz., isbn 9789023996859,

uiteindelijk de onderduik.

de opgeroepen Rotterdamse

€ 21,90

In de Tweede Wereldoorlog zijn

zich meebracht. Richard Glazar

garbeider werkten zij onder

in het vernielingskamp Treblin-

was een van hen. Hij werkt, als

een valse naam in Duitsland,

ka bijna een miljoen Joden ver-

kledingsorteerder, 10 maanden

waar hij de bevrijding beleeft.

moord. Dit waren voornamelijk

in vernedering, ziekte en pijn.

Hij schets in dit boek een beeld

Poolse Joden. Het kamp dat

Met enkele andere heldhaftige

van de dagelijkse gang van

alleen op destructie was ge-

gevangenen organiseerden

zaken en van onder meer de

richt had minder dan 60 over-

hij en zijn vriend Karl Unger in

ss-bewakers. Na de oorlog is hij

levenden. De meeste gedepor-

augustus 1943 een opstand.

getuige in nazi-processen.

teerden werden onmiddellijk

Veruit het grootste deel van de

na aankomst vergast, slechts

groep dat kon vluchten, werd

richard glazar, Ontsnapt

enkelen konden langer overle-

alsnog opgepakt en omge-

uit Treblinka, Atlas Contact,

ven omdat zij moesten helpen

bracht. Glazar en Unger konden

Amsterdam 2016, 384 blz., isbn

bij het werk dat de afbraak met

echter ontkomen. Als dwan-

9789045030012, €24,99

IN- EN VERKOOP VAN • • • •

inboedels boeken kunst, kitsch en curiosa partijgoederen

hoge service, persoonlijke aanpak Drukkerij Peters Amsterdam BV Tel. 020 - 696 34 34 info@drukkerijpeters.nl www.drukkerijpeters.nl

Tevens verzorgen wij voor u kelder- of zolderopruimingen In Amsterdam zijn wij te vinden op de volgende adressen:

020-6180256 / 06-26260528

g.italiaander@gmail.com

/mevius.amsterdam

gideonitaliaander.nl

Steun nu het

holocaust namenmonument nederland DUIZENDEN GINGEN U AL VOOR. GA NAAR ONZE WEBSITE EN DONEER. HELP ONS MET BOUWEN!

Schepenbergweg 33 1105 AS Amsterdam-Zuidoost

Discriminatie en vervolging bestaan nog steeds. Er is dus reden genoeg om het verleden actueel te houden. Daarom steun ik het werk van het Nederlands Auschwitz Comité.