“In blijvende herinnering aan de overlevenden van Auschwitz, die het Nederlands Auschwitz Comité hebben opgericht” — sinds 1956
ja argang 59
|
nummer 3
|
s e p t e m b e r 2 0 15
auschwitzbulletin k wa r ta a l b l a d va n h e t n e d e r l a n d s au s c h w i t z c o m i t é
d e m o o r d o p m o i s c h e co lc h e r Verzwegen verhaal over een misdaad op Sumatra
j o o d s e a r t s e n i n d e o o r lo g Imposante studie van Hannah van den Ende
j o n g e r e n ov e r b o s n i ë Hoe ga je om met een recente oorlog
t v - d o c u m e n ta i r e n a m e n m o n u m e n t Joodse Omroep volgt totstandkoming
Steun het Nederlands Auschwitz Comité bij de realisatie van het
Holocaust Namenmonument Nederland Duizenden Nederlanders gingen u al voor. Maar... úw hulp is nog steeds van het allergrootste belang! Hoe? Ga naar de website en adopteer een of meer namen. U kunt ook bijdragen door alleen een bedrag over te maken. Dat kan al vanaf vijf euro!
W W W. N A M E N MO N U M E N T. N L
102.000 slachtoffers verdienen – 70 jaar na de oorlog – eindelijk een plek om herdacht te worden!
HELP MEE! STEUN ÓÓK HET HOLOCAUST NAMENMONUMENT NEDERL AND IN AMSTERDAM
advertentie NAC #3 def.indd 1
17-08-15 15:27
gedicht
11 juni 2015, een dag in auschwitz-birkenau Vandaag was ik in Birkenau De zon bescheen het immense terrein en De beruchte poort waardoor vandaag geen trein Zijn lading uitspuugt van vertwijfelde stakkers Over de schuldige dodenakkers De lucht was blauw, ik was vandaag in Birkenau
En toen zag ik jou in Birkenau, je kwam net van de Rampe ‘Juden raus! Los! Schnell Schnell!’ Klonk het in het kamp der kampen Jij stond daar verloren, al je dierbaren kwijt Na drie dagen trein ook geen besef meer van tijd En al je haar werd afgeschoren!
Je moest aan het werk want ‘Arbeit Macht Frei’ Maar jammer genoeg was je toch niet zo taai De ellende, de honger, ‘ze’ kregen je ‘ronder Het is ook geen wonder, want niemand die echt iets voor je kon doen Maar je wordt niet vergeten, dát moet je wel weten Jij... één van de zes miljoen! —Ineke Blom
Omslag: Hans Keilson (foto uit het boek ‘Vergeet niet dat je arts bent’) [foto Julie Blik] Foto inzet: Pauline en Moische Colcher op voor-oorlogs Sumatra
auschwitz bulletin
s e p 2 0 15
|
3
INHOUD Wilt u het Auschwitz Bulletin ook ont vangen? Toezending van het Auschwitz Bulletin (4 afleveringen per jaar) kan men aanvragen • via www.auschwitz.nl/bulletin/abonnement • per email info@auschwitz.nl • per post Nederlands Auschwitz Comité, Postbus 74131, 1070 BC Amsterdam • per telefoon 020 – 6003455 Portokosten per jaar binnenland € 15 / in Europa € 20 buiten Europa € 25
Column
Om wie draait het op de Dam? / 11 Max van Weezel Maarten Luther, Adolf Hitlers onuitputtelijke inspiratiebron / 22 Awraham Meijers
Cultureel
‘Straks zal ik Evelyne vertellen dat zij een zusje heeft gehad’ / 10 Bertje Leuw over het boek van Chaja Polak De oma met rode krullen was helemaal verdwenen / 20 Max Arian over de graphic novel ‘Het Stempel’ Recent verschenen / 23 Marjon de Klijn Voor de inhoud van de artikelen die ondertekend zijn is alleen de auteur verantwoordelijk. Overname van artikelen is toegestaan, mits met toestemming van de auteur en de redactie.
Actueel Hoe ga je om met een recente oorlog? /
12 Anna Lakmaker over het verwerken van de oorlog in voormalig Joegoslavië 102.000 Namen, een Amsterdamse affaire / 15 Joodse Omroep laat documentaire over Holocaust Namenmonument maken
Herdenken Roméo Dellaire / 4 Voormalig
VN-commandant in Rwanda uitgenodigd voor dertiende Nooit Meer Auschwitz Lezing Een onbekende Joodse held / 6 Ariëla Legman en Max Arian Interview met Vellah, Ariette en Sima Colcher over de moord op hun vader Schuivende ethische waarden onder het mes / 16 Theo van Praag over Hannah van den Ende’s boek over Joodse artsen in Nederland tussen 1940 en 1945
4
|
auschwitz bulletin
|
ja arg ang 59 # 3
h er den k en
Roméo Dallaire d e r t i e n d e n o o i t m e e r au schw i t z l e z i n g
Op woensdag 27 januari 2016 organiseren het Nederlands Auschwitz Comité, het NIOD Instituut voor oorlog-, holocaust- en genocide studies en de Sociale Verzekeringsbank voor de dertiende keer de ‘Nooit Meer Auschwitz Lezing’. De lezing wordt gehouden in het Koninklijk Instituut voor de Tropen in Amsterdam.
Spreker is Roméo Dallaire en ter introductie zal in de decembereditie van het Auschwitz Bulletin een interview met hem gepubliceerd worden. Dan wordt ook vermeld hoe u zich voor de lezing kunt opgeven. De organiserende instellingen streven ernaar de boodschap ‘Nooit Meer Auschwitz’ ook bij de jongere mensen levend te houden. Meld uw kinderen en/of kleinkinderen ook aan voor de lezing.
Roméo Dallaire, Luitenant Generaal b.d. uit Canada en voormalig Senator van Quebec, is vooral bekend door zijn optreden als commandant van de VN vredesmissie in Rwanda uit 1994. Hij voorzag de afgrijselijke genocide op de Tutsis door de Hutu’s en heeft dit direct gemeld aan de VN. Hij vroeg mandaat om in te kunnen grijpen teneinde het doel van deze vredesmissie daadwerkelijk te dienen. Dit mandaat werd hem echter geweigerd en erger nog: hij moest zijn manschappen naar huis sturen. Roméo Dallaire bleef achter met een handjevol soldaten en onbewapende militaire waarnemers. Zodoende was hij niet in staat veiligheid
en bescherming te geven aan diegenen die op hem rekenden; hij kon de genocide niet voorkomen en moest machteloos toe kijken. Dit betekende ook voor hem een groot persoonlijk drama met een levenslange impact. Heftige gevoelens van onmacht door dit niet gehoord worden en geen erkenning krijgen voor het grote gevaar waarvoor hij waarschuwde. Sindsdien heeft hij zich volledig
ingezet om genocide tegen te gaan. Hij doet dit door het doen van onderzoek naar genocide en andere misdaden tegen de menselijkheid, door het spreken voor de VN, internationale parlementen en andere beleid makende instanties, door boeken te schrijven en mee te werken aan films en documentaires, door de oprichting van zijn stichtingen die speciaal de kindermishandeling in de vorm van kindsoldaten bestrijden. Het Nederlandse Auschwitz Comité is hem zeer erkentelijk voor al zijn werk om genocide en andere misdaden tegen de menselijkheid te voorkomen. Zijn stelling dat genocide een misdaad is die te voorkomen is, onderschrijven wij volledig. Met Generaal Dallaire zijn wij het eens dat het van het grootste belang is binnen de internationale gemeenschap het bewustzijn te creëren dat vroeg waarschuwen en tijdig reageren tot de verantwoordelijkheid van de internationale gemeenschap behoren. Dit geldt ook op nationaal niveau en op individueel niveau. Voor zijn belangrijke werk zal het Nederlands Auschwitz Comité aan Roméo Dallaire de Annetje Fels Kupferschmidt-onderscheiding toekennen.
auschwitz bulletin
co lo fo n
s e p 2 0 15
|
5
G e va r i e e r d va n b eg i n tot e i n d
auschwitz bulletin
eindredactie Herbert Sarfatij redactie Max Arian, Marjon de Klijn, Bertje Leuw, Awraham Meijers, Steven Musch, Theo van Praag, Zoni Weisz, Dirk Spits [beeldredactie] redactiesecretariaat Postbus 74131, 1070 bc Amsterdam email redactie@auschwitz.nl nederl ands auschwitz comité
secretariaat Postbus 74131, 1070 bc Amsterdam tel: 020 672 33 88 email info@auschwitz.nl www.auschwitz.nl financiële administratie email financien@auschwitz.nl bank iban: nl53 abna 0414646282 bic: abnanl2a
D
it is het derde nummer
trekken in het voormalig Joegoslavische
van jaargang 2015, met zoals
Bosnië; dit naar aanleiding van ‘twintig jaar
gewoonlijk een gevarieerde
na Srebrenica’.
inhoud. Om te beginnen is er
een opvallend afwezige: het Namenmonu-
Bij de boekbesprekingen keren we weer
ment. Dat heeft te maken met het stadium
volledig terug naar de periode 1940-1945 in
waarin dit voor ons zo belangrijke project
ons gebied. Enerzijds met de recensie van
zich bevindt: de onzekerheid. We zijn allen in
een grote en indrukwekkende studie over de
afwachting van het besluit dat de Gemeente-
Joodse artsen in Nederland uit die periode. En
raad van Amsterdam gaat nemen. Wanneer
daarnaast in een kleine indringende Neder-
dit nummer uitkomt is dat er nog niet. Wel
landse roman over een vrouw die Auschwitz
kunnen we hier een documentaire van de
overleefde met de doorwerking die dat had op
‘making of ’ van het project Namenmonu-
de relatie met haar dochter. Ook de inhoud
ment, die binnenkort op tv wordt uitgezon-
van een fijnzinnig beeldboek, dat gemaakt
den, aankondigen.
werd van een reeds eerder in het Bulletin besproken familiegeschiedenis, begint met
Dit septembernummer bevat traditioneel de
de oorlog en de vervolging, en verbindt dat
abonnementenadministratie
presentatie van de Nooit Meer Auschwitz-le-
vervolgens aan een moderne kinderadoptie.
Postbus 74131, 1070 bc Amsterdam
zing in het volgende kalenderjaar. Dat is nu
En, tenslotte, ook bij de signalering van drie
tel: 020 600 34 55
ook het geval, al weer voor de dertiende keer,
recent verschenen boeken, die nu niet zo
email abonnement@auschwitz.nl
met de naam en een korte karakteristiek van
makkelijk in de reguliere handel te verkrijgen
database beheer Akrav-automatise-
de spreker. Aanzienlijk uitgebreidere infor-
zijn, gaat het prominent om de oorlogsjaren.
ring & Consultancy
matie, met de opgave voor deelname, zal in
vormgeving Fedde Schouten
het volgende nummer (december) verschij-
Gevarieerd is dit nummer, staat aan het
druk Drukkerij Peters Amsterdam bv
nen.
begin. Het komt zeker tot uiting in de gebruikelijke column. Eerst al dat het er deze
het auschwitz bulletin is een uitgave van
Enigszins verwijderd van het gebruikelijke
keer twee zijn. En beide gaan over herdenken.
het nederlands auschwitz comité
thema in ons blad liggen deze keer misschien
Maar een grotere tegenstelling tussen wat
twee bijdragen. Eén verhaalt via een interview
herdacht wordt zou je je bij eerste lezing
De activiteiten van het Nederlands
met de drie nu bejaarde dochters van een
misschien niet kunnen voorstellen. Of liggen
Auschwitz Comité worden mede mogelijk
Joodse held op Sumatra (Indonesië) van zijn
de onderwerpen, wanneer men nog eens goed
gemaakt door het vfonds met middelen
heldendaad in 1942 en van hun lotgevallen
kijkt, ook wel weer in elkaars verlengde? Wie
uit de Nationale Postcode Loterij, de
daarna. De andere is een reportage gewijd
zal het zeggen?
BankGiro Loterij en Lotto. Uw deelname
aan de herinnering aan en de verwerking van
aan deze loterijen wordt daarom van harte
de recent verlopen oorlog met genocidale
aanbevolen.
— Herbert Sarfatij
6
a u s c h w i t z b u l l e t i n
|
ja arg ang 59 # 3
i n t erv i e w
Een onbekende Joodse held door AriĂŤla Legman & Moische Colcher op Sumatra
Max Arian
auschwitz bulletin
s e p 2 0 15
|
7
H e t v e r z weg e n v e r h a a l ov er h o e Mo i s c h e Co lc h er i n 1942 i n een k a m p o n g o p Sum at r a w er d d oo d g e s to k en
Op de mooie tentoonstelling, vorig jaar, in het Joods Historisch Museum over Joden in Nederlands-Indië, was er natuurlijk veel aandacht voor de Japanse bezetting en de jappenkampen. Joden waren ook daar slachtoffers, overigens evenzeer als niet-Joden. Maar er valt een ander, tot nu toe niet verteld verhaal te vertellen. Dat over een onbekende Joodse held, Moische Colcher. Zijn drie dochters vertellen nu, voor het eerst, ook aan elkaar, zijn verhaal. ‘Het was in maart 1942. We woonden op Sumatra. Wij drie zusjes za-
Een voorwaarde voor de studie was dat je enige jaren voor een Bel-
ten op kostschool in de bergen, in Brastagi, ver van huis. Het was een
gisch bedrijf zou werken, maar niet in België zelf. Dat werd daarom
heel strakke school, maar ik had een ontzettend lieve juf, juffrouw
voor Moische Colcher de Société Financière des Caoutchoucs, waarvoor
Mulder. Op een ochtend werd er aangeklopt en kwam de directrice,
hij plantagehouder werd op de rubberondernemingen Negri Lama
mevrouw Marsman, de klas binnen. Die smoezelde even met mijn
en Senna Estate op Noord-Sumatra. Hij was daar een man van gezag,
juffie en zei toen dat ik mee moest komen. Ik schrok ervan, want je
een belangrijke werkgever voor honderden arbeiders en hun gezin-
wilde daar nooit opvallen. Juffie Mulder zei nog met een glimlach
nen.
dat het niks ernstigs was. Waarschijnlijk wist zij ook helemaal niet
‘Als er een filmvertoning was, wat weleens gebeurde, dan zat ieder-
wat er aan de hand was.
een rustig te wachten tot de toean besar zijn opwachting maakte,’
De kostschooldirectrice vroeg op de gang waar m’n zusjes zaten. Die
herinnert Ariette zich.
werden ook uit de klas gehaald. In een kleine ruimte, waar ook de
‘Het was een charmante man met veel gevoel voor humor, maar hij
piano’s stonden, trok zij ons naar zich toe en zei: “Ja, ik moet jullie
kon ook heel kwaad worden, bijvoorbeeld als hij vond dat er op de
iets heel vreselijks vertellen: Jullie vader is als een héld gestorven.”
onderneming niet goed gewerkt werd,’ vertelt Sima.
Ik denk: Als een held? Gestorven? Hoe doe je dat?’
Vellah herinnert zich hoe hij op zijn grote werktafel een speciaal
Vellah Colcher vraagt zich dat nog altijd af, als ze haar verhaal
lucifersdoosje bewaarde met lange lucifers: ‘Die zou hij voor ons
vertelt. Zij is de middelste van de drie zusjes, zij is in 1931 geboren op
aansteken als de oorlog, die in het verre Europa woedde, afgelopen
Sumatra en inmiddels 84 jaar. Sima, de oudste, is van 1929, en is nog
was.’ Tegen die tijd verwachtte hij genoeg geld opzij gezet te hebben
in Brussel geboren. Ariette, de jongste, is van 1932 en zegt met enige
om zijn zionistische plannen te verwezenlijken.
trots: ‘Ja wij zijn Sumatranen!’
Wat er in die fatale dagen in maart 1942 precies was gebeurd, hoorden de meisjes pas veel later. Op hun onuitgesproken vragen kregen
Toean besar Toen het gebeurde waren ze dertien, elf en tien
ze geen antwoord. Hun moeder zat doodsbleek in de huiskamer van
jaar. Ze waren opgegroeid in een zekere luxe en vrijheid, zij het nogal
het directeursechtpaar, boven in de school. Ze was gevlucht, met
geïsoleerd, op een grote Belgische rubberplantage op Noord-Suma-
hulp van de boy, de hoofdbediende van hun huis, en een bevriend
tra. Hun vader werd in 1905 in Bessarabië (het huidige Moldavië)
echtpaar, op een paar paarden en ze was zo overstuur dat ze geen
geboren, hij was Jood, niet-godsdienstig, maar een overtuigd zionist
woord kon uitbrengen. Vellah: ‘Zij was letterlijk met stomheid ge-
en hij ging in België landbouwkunde studeren, om die kennis later
slagen. Ze waren dwars door de bossen naar Brastagi gevlucht, naar
in Palestina te kunnen gebruiken. In België ontmoette hij zijn
ons, naar het internaat, naar haar drie dochters. Wij kregen te horen
Pools-Joodse vrouw, Pauline Knorpel, die in Warschau was geboren.
dat onze vader er niet meer was, maar daarna duurde het drie-en-
Ze deelden de linkse, zionistische idealen en waren lid van Poale
een-half jaar voor we wat meer te weten kwamen.’
Zion.
8
|
auschwitz bulletin
|
ja arg ang 59 # 3
v e r v o lg va n pa g . 7
Bezetting Sima: ‘De Japanners maakten meteen na de bezetting
Vrij De laatste drie maanden van de oorlog was het heel anders.
een kamp van ons internaat, wij konden daar dus gewoon blijven.
Toen werden ze overgebracht van Brastagi, met een relatief koel
Mét onze moeder, die vlak daarvoor aangekomen was. Een geluk
bergklimaat, naar kamp Aik Pamienke, waar het tropisch heet was.
bij een ongeluk. Er kwamen steeds meer mensen, 1500 vrouwen en
Ariette: ‘Toen we daar aankwamen zagen we mensen die nog veel
kinderen, de mannen gingen naar aparte kampen. In de klaslokalen
magerder en bleker waren dan wij. Daar voelden we ons echt in een
werden overal bedjes gebouwd, in lagen boven elkaar. Mijn moeder
kamp opgesloten.’
zat met vijf, zes andere vrouwen in de kleedkamer naast de gymzaal.’
Maar op een dag in augustus 1945 werden ze met z’n allen bij elkaar
Ariette: ‘Ja, het werd steeds krapper. Maar ik vond het een heerlijke
geroepen. Een Nederlandse leidster klom op een verhoging en zei:
tijd! Niemand die op je lette, niemand die zich met je bemoeide. De
‘De dag waar we allemaal zo naar hebben uitgekeken is aangebroken,
strenge directrice, mevrouw Marsman, die had ineens niks meer te
wij zijn vrij!’ Ze werden daadwerkelijk bevrijd door Gurkha’s en
vertellen. Eerst was er nog school, taal en rekenen, geen aardrijks-
Sikhs, Aziatische militairen in het Engelse leger. Ze woonden nog
kunde en geschiedenis, dat mocht niet. Na een paar maanden mocht
een aantal maanden in Medan en zijn in maart 1946 naar Nederland
er helemaal geen les meer gegeven worden.’
overgebracht, een land dat ze helemaal niet kenden en waar ze ook
‘Nou ja,’ fronst Sima, ‘een heerlijke tijd? We waren verlost van de
geen familie hadden.
strenge discipline van de school en we hadden onze moeder in de buurt, die we daarvoor alleen in de vakanties zagen. Maar we werden
De a ansl ag Het was kort na de bevrijding toen Vellah en Ariette
wel onderdrukt door de Japanners. Misschien dat wij kinderen daar
’s nachts wakker werden; hun moeder had besloten haar oudste
minder van merkten, maar de vrouwen waren wel degelijk bang. En
dochter Sima eindelijk te vertellen wat er meer dan drie jaar eerder
onzeker over het lot van hun echtgenoten.’
eigenlijk was gebeurd. De jongste meisjes hielden zich doodstil en
Vellah: ‘Ja, in dat opzicht hadden wij een voordeel. Wij wisten waar
luisterden mee.
we aan toe waren.’ Kinderen vanaf elf jaar moesten werken. Vellah had een baantje bij
Sima: ‘Het moet in maart 1942 een vreemde situatie zijn geweest
de houthakdienst. Een prima baantje, vond zij, en je had ook nog
op Sumatra. De Nederlanders hadden gecapituleerd, de Japanners
kans iets extra’s te eten te krijgen. Sima herinnert zich dat zij met
hadden gewonnen, maar ze hadden hun gezag nog niet op Sumatra
kleutertjes moest wandelen, maar de anderen zeggen dat hun oudste
gevestigd, ze waren begonnen met Java. Sommige groepen inlanders
zuster eens in de maand, als er een os werd geslacht, met haar blote
zagen de Japanners als bevrijders, dat is ze later wel tegengevallen.
arm in het bloed moest roeren, zodat het niet zou klonteren. Daar
Ze gingen roven en plunderen, ook bij ons in de buurt. Misschien
herinnert Sima zich niets meer van.
waren het bendes uit Rantau Prapat, dat is ons later verteld.
Er waren wel strafmaatregelen, daar hoorden ze over. ‘Maar zelf heb-
Op een dag kwam de boy helemaal overstuur bij onze vader en
ben we daar niets van meegemaakt,’ zegt Ariette. ‘Toch wel,’ volgens
moeder: ze hadden de Chinese winkels geplunderd. Mijn vader ging
Sima. ‘Bij de ingang werd een houten hok gebouwd om vrouwen in
met hem mee. Hij moest misschien zijn gezag laten gelden, maar het
op te sluiten die de euvele moed hadden gehad om in de nabijgelegen
deed onze ouders ook allebei denken aan wat zij vroeger, in Bessa-
kampong voedsel te gaan kopen.’
rabië en Warschau, zelf hadden meegemaakt. Hoe er pogroms op de
Er was niet genoeg te eten, maar als dat voor iedereen geldt wen je
Joden hadden plaatsgevonden en Joodse winkels werden geplunderd.
daar ook aan. Ze vonden het spannend om door het kamp te sluipen
Werden de Chinezen niet de Joden van het Oosten genoemd? Ze
op zoek naar een vergeten stuk groente of een eetbaar plantje. En
werkten hard, handelden, verdienden geld…’
ze wisten natuurlijk hoe ze zich tegenover de Japanners moesten
Vellah: ‘Mijn vader heeft toen eerst de politie gebeld, maar die
gedragen: stokstijf stilstaan, glimlachen, buigen. Dan kreeg je soms
hadden hun handen al vol. Dus hij nam wat hij als zijn verantwoor-
zelfs een aai over je bol.
delijkheid zag en ging met de boy mee naar de kampong. De boy wees hem het huisje aan waar de overvallers zaten. Mijn vader is
Ariette: ‘De Indonesische toezichthouders waren eigenlijk erger.
naar binnen gegaan en hij is er wel levend uitgekomen, maar hij was
Daar moest je voor oppassen. Ze waren uit de dorpen geronseld en
zwaar, zwaar gewond. De boy heeft geholpen hem naar het zieken-
dat reageerden ze op ons af.’
huis te brengen en is toen mijn moeder gaan waarschuwen. Maar na
Sima: ‘Je moest gewoon zorgen dat je bij ze uit de buurt bleef.’
een paar dagen is mijn vader toch overleden, hij was verschrikkelijk toegetakeld.’
auschwitz bulletin
s e p 2 0 15
|
9
boven—v.l.n.r. Sima, Ariette, Vellah Colcher op Sumatra onder—v.l.n.r. Vellah, Ariette en Sima in Amsterdam, 2015
Ze kwamen na een lange bootreis in mei 1946 in ‘koud en nat’ Amsterdam terecht, waar ze zich toch steeds meer thuis gingen voelen. Het plan was dat ze door zouden reizen naar familie in Amerika. Sima ging vooruit en woonde een jaar bij een oom en tante van vaderskant in New York, maar kwam terug met verhalen waardoor hun moeder liever in Nederland bleef. Van definitieve vestiging in Israël was geen sprake meer, al hebben Ariette en haar man er voor een wat langere periode gewoond toen ze net getrouwd waren. Hun oudste zoon werd er geboren. Omstreeks 1990 ging Ariette op aandrang van haar man naar Sumatra en vond daar de stokoude boy en zijn vrouw, haar ‘baboetje’. Ook het graf van haar vader en resten van het grote huis op Senna Estate. Twee jaar later ging ook Sima erheen, Vellah nog weer twee jaar later. Toen was de boy net gestorven. Van hem en zijn familie hoorden ze details over de moord op hun vader, die ze nu pas met elkaar delen. Veel vragen blijven. Was hun moeder boos op haar man om het risico dat hij nam? Was zij in stilte toch trots op hem? Was zij boos op de boy, die hem had meegenomen naar het gevaar? Daar heeft zij het nooit over gehad. Sima: ‘Zij was eerder verdrietig. Misschien was zij daarom zo stil. We durfden niet verder te vragen. Ik denk dat hij daar naar binnen is gegaan, er zat zo’n stel ploppers bij elkaar en...’ Ariette laat haar fantasie de vrije loop: ‘Die jongelui waren natuurlijk trots op wat ze hadden gedaan. Die dachten meteen: jij komt ons toch niet vertellen wat we wel en niet mogen doen... Dus de eerste de Ariette: ‘Drie dagen heeft het nog geduurd. Hij had een klewang,
beste heeft hem een klap verkocht en hij kon niets meer.’
zo’n groot kapmes, op zijn hoofd gekregen. Ik heb dat later ge-
Vellah: ‘Mijn vader was gewoon een heel temperamentvolle man. Hij
hoord, toen ik in 1990 met mijn man Nico een reis naar Indonesië
eiste dat ze uit zouden leggen waarom ze zich zo hadden misdragen.
heb gemaakt. We hebben onze boy toen ontmoet. Hij was heel oud
Maar hij kon natuurlijk ook niet weten wat de gevolgen zouden zijn.’
geworden, en blind. Het was net of hij op ons had gewacht. Hij vroeg naar mijn moeder. Die leefde toen al niet meer, maar ik zei dat zij het niet aankon en dat ik in haar plaats was gekomen. Nadat mijn vader is overleden, hebben ze hem daar begraven. De Chinezen hebben een grafmonument voor hem opgericht, we zijn het gaan bekijken, het staat er nog steeds. Dat deden ze uit dankbaarheid, omdat hij voor ze is opgekomen toen ze belaagd werden.’ Terug in Sumatr a Na de bevrijding hebben ze met hun moeder
vanuit kamp Aik Pamienke het graf van hun vader één keer bezocht, daarna is er in het gezin nooit meer over hem en zijn dood gepraat.
10
|
auschwitz bulletin
|
ja arg ang 59 # 3
bo ek en
door Bertje Leuw
moeder, overlevende van Auschwitz. Door
uit die tijd, die vaak naadloos overlopen in
Bronia’s mijmeringen, haar kleine zinnetjes,
beelden uit het kamp en de weg daarheen.
haar suggestieve beelden over het leven van
Even subtiel van taal, die beelden, maar nu
voor de oorlog en erna, twee levens die zij
met gruwelijke connotaties.
absoluut gescheiden moet houden om staan-
En dan gebeurt er iets tussen Bronia en haar
de te kunnen blijven, word je als lezer haar
buurvrouw, een Algerijnse die met haar gezin
angsten ingezogen. Idyllische beelden van
een buurtsuper drijft en door hard sappelen
voor de oorlog en dramatische ervaringen uit
maar net het hoofd boven water kan houden.
Auschwitz dringen zich op, dreigen ver-
Bronia voelt zich diep verbonden met dit
‘Straks zal ik Evelyne vertellen dat zij een zusje heeft gehad’
gezin, eeuwige buitenstaanders als ook zij zijn. Door een literaire vondst die ik hier niet zal verklappen, kan het verhaal dat verzwegen moest worden, worden onthuld, stap voor stap, beeld na beeld, tot het af is. Tot Bronia het haar dochter kan gaan vertellen,
Er is iets verdrietigs gaande tussen moeder
mengd te raken met haar na-oorlogse leven,
wil vertellen, omdat ze er aan toe is en om –
Bronia en haar in het buitenland wonende doch-
waardoor Bronia beide levens moet afweren.
eindelijk – te kunnen stoppen met haar op
ter Evelyne, een verdriet dat diep is ingesleten
Door de afweer van de moeder, ervaar je de
afstand houden.
in hun verhouding, voelbaar vanaf de eerste
eenzaamheid van het kind, dat immers geen
bladzijden. De moeder verontschuldigt zich aan
andere moeder mocht kennen dan deze.
Een klein meesterwerk In mijn
ogen heeft Chaja Polak met Twintig minuten
de telefoon dat ze haar dochter onverwacht niet van het vliegveld zal komen ophalen. Ze moet,
Een dubbelbeeld De pijn van Bronia’s
een klein meesterwerk geschreven. Want
juist op dat moment, een boek terugbrengen naar
gedrag voor haar gezin – ook haar man blijft,
meesterlijk en onthutsend is het hoe zij in
haar vriendin. ‘Nu meteen, je kent haar’, zegt
ondanks al zijn inspanningen, buitenstaan-
zo’n kort bestek – het verhaal telt een kleine
ze, en: ‘vergeef me’, op haar dochters woorden:
der – is van meet af aan duidelijk, maar de
honderd bladzijden – door middel van mono-
‘mama, je wist dat ik kwam…’. De dochter wordt
logica ervan komt druppelsgewijs binnen.
logue intérieure zowel de complexe lagen van
op afstand gehouden, de moeder voelt zich diep
Voor de lezer, wel te verstaan. Die begint
een gewonde ziel kan tonen als de verstoorde
schuldig.
heel langzaam iets te begrijpen van wat voor
gezinsverhoudingen die daar uit voortvloei-
dochter en man onzichtbaar moet blijven.
en.
Bronia Twintig minuten, de nieuwe roman
In het bestek van enkele uren – de tijd die
van Chaja Polak, gaat over wat we nu noemen
Bronia tot het uiterste oprekt voor ze haar
de ‘Tweede generatie’, over het onvermijdelij-
dochter zal ontmoeten – leer je haar werelden
ke doorsiepelen van door de ouders opgelo-
kennen. Leer je ontrafelen wat zij zelf noemt
pen trauma’s in de levens van hun kinderen.
‘het dubbelbeeld; twee foto’s, over elkaar heen
Maar het heel bijzondere van dit boek is dat
afgedrukt op een enkel vel’. Lees je de poëti-
Polak nu juist niet het kind beschrijft, maar
sche taal van haar vooroorlogse leven, met de
ons meeneemt in het denken en doen van de
diep ontroerende vrolijke en tedere beelden
chaja polak, Twintig minuten, Uitgeverij Atlas Contact, Amsterdam/ Antwerpen 2015, 107 blz., isbn 978 90 254 4482 2, € 18,95
auschwitz bulletin
s e p 2 0 15
|
11
co lum n Om w i e d r a a i t h e t o p d e Da m?
m a x va n w ee zel
H
et viel misschien niet
te houden. De toekomst van de nationale
of de Hollandse Schouwburg maar niet naar de
iedereen meteen op maar
dodenherdenking, het is een licht ontvlambaar
Dam.’
bij de kranslegging op de
onderwerp.
Dam op 4 mei werden voor
het eerst de slachtoffers herdacht die werden
Uit die affaire heeft het Nationaal Comité Dat de gemoederen zo hoog oplopen, is voor
lering getrokken. Er is meer empathie voor de
vervolgd omdat ze Joods, Sinti of Roma waren.
een deel de schuld van het Nationaal Comité
slachtoffers en hun nabestaanden nodig, luid-
Voor het eerst? Ja, voor het eerst! Bij vorige
zelf. De afgelopen jaren zijn fouten gemaakt
de de conclusie van beraadslagingen in kleine
plechtigheden werden wel kransen gelegd
die hebben gezorgd voor vervreemding
kring. Op dit moment wordt aan een nieuwe
voor de krijgsmacht en de omgekomen leden
tussen het Comité en een deel van de Joodse
mission statement voor de periode tot 2020
van de koopvaardij, voor de verzetsstrijders en
gemeenschap in Nederland. Zoals in 2012 toen
gewerkt. Vooruitlopend daarop werden de
de soldaten die na de oorlog bij vredesmissies
de Brabantse scholier Auke de Leeuw werd
teksten bij de herdenking al aangepast. Zodat
om het leven waren gekomen. De Joden, Sinti
uitverkoren om op de Dam het gedicht Foute
én oorlogsslachtoffers én Libanon- en Afgha-
en Roma kwamen in dat rijtje merkwaardig
keuze voor te dragen. Het gedicht ging over
nistan-veteranen zich erin kunnen vinden.
genoeg niet voor. Een omissie die zeventig jaar
zijn oudoom Dirk Siebe die aan het Oostfront
Bovendien benoemde staatssecretaris Van
na de bevrijding gelukkig is rechtgezet.
diende bij de Waffen-SS.
Rijn begin mei een nieuwe voorzitter van het
Aan het besluit om voortaan ook de mensen
Directeur van het Comité Nine Nooter noemde
die vanwege hun ras of afkomst door de nazi’s
het gedicht van Auke moedig: ‘Hij heeft onder
in haar portefeuille had en als Kamervoorzitter
werden vermoord te gedenken gingen lange
woorden gebracht hoe de keuzes die jaren ge-
vaak bij herdenkingen sprak. Van haar mag
discussies binnen het Nationaal Comité 4 en
leden zijn gemaakt, doorwerken in een familie.
meer nesjomme worden verwacht dan van haar
5 mei vooraf. Ook werd een tournee door het
Hij draagt de oorlog, op zijn manier, met zich
voorganger, de wat kille en afstandelijke Joan
land gehouden om belangstellenden de kans
mee.’ Esther Voet van het CIDI was een geheel
Leemhuis-Stout.
te geven hun licht te laten schijnen over de
andere mening toegedaan: ‘Je schoffeert hier-
vraag: hoe moet de nationale dodenherden-
mee de eerste generatie slachtoffers. Moet dit
Alles bij elkaar lijkt het me een hoopvol nieuw
king in de toekomst gestalte krijgen en om wie
nou echt, zo’n gedicht op zo’n dag? (…)
begin. Het is tijd voor verzoening tussen
draait het eigenlijk tijdens de twee minuten
Het is heel belangrijk dat er onderzoek wordt
het Nationaal Comité 4 en 5 mei en kritisch
stilte op de Dam?
gedaan naar de beweegredenen van de daders.
gestemde instellingen als het CIDI en het
Nationaal Comité 4 en 5 mei: Gerdi Verbeet, die als PvdA-parlementariër oorlogsslachtoffers al
En dat kan wat mij betreft het hele jaar door
Auschwitz Comité. Ook Joden, Roma en Sinti
Zelf bezocht ik een van die discussiebijeen-
gebeuren, maar niet op 4 mei. Dan moet alle
kunnen voortaan weer met een gerust hart
komsten in een café op de Kop van Zuid in
aandacht uitgaan naar de slachtoffers – Joden,
naar de Dam. —
Rotterdam. De gemoederen liepen soms
Roma, Sinti, verzetsmensen – en niet naar de
hoog op. Nabestaanden van verzetsmensen
daders.’
en onderduikouders vonden dat het accent
Het tumult dat ontstond leidde er toe dat de
voortaan meer op Joden, zigeuners en andere
voordracht werd afgelast. Maar het Nationaal
slachtoffers van het Derde Rijk moest worden
Comité hield stug vol: ‘Dat het gedicht niet
gelegd. Voormalige militairen spraken de vrees
voorgedragen wordt op de Dam doet niets af
uit dat hún doden, de soldaten die sneuvelden
aan de waardering die het comité heeft voor
tijdens de missies in Libanon en Afghanistan, in
het gedicht van Auke.’ Ook die opmerking viel
dat geval uit het zicht dreigden te verdwijnen.
verkeerd in Joodse kring. Om me heen hoorde
Medewerkers van het Nationaal Comité hopten
ik veel inwoners van Amsterdam-Zuid zeggen:
van tafeltje naar tafeltje om de boel bij elkaar
‘We gaan op 4 mei voortaan naar de Apollolaan Max van Weezel is politiek journalist bij Vrij Nederland en presentator van Argos en Met het Oog op Morgen op Radio 1.
12
|
auschwitz bulletin
|
ja arg ang 59 # 3
Portret van Una Kreso op de fototentoonstelling Sjecam se (Ik herinner me) in Kriterion, Amsterdam (foto Claudia Heinermann)
Hoe ga je om met een recente oorlog? J o n g e r e n ov e r Bos n i ë o p e e n b i j e e n kom s t i n A m s te r da m
Twintig jaar na de val van Srebrenica is de
tragische gebeurtenissen die plaatsvonden
waar haar ouders na het uitbreken van de
generatie Bosniërs die tijdens of na de oorlog in
tijdens de oorlog in voormalig Joegslavië van
oorlog in 1991 heen waren gevlucht. ‘Mensen
de Balkan opgroeide, volwassen geworden. Hoe
1991-1995.
werden vanwege hun voor- of achternaam
verwerken Bosnische jongeren het gewelddadige
Het persoonlijke perspectief van Srebreni-
vermoord, als die tot de Serven, Kroaten of
verleden van hun land, en hoe kan een verscheurd
ca brengen historicus Laura Boerhout en
juist Bosniakken (de moslims, red.) behoor-
land verder gaan? Welke rol kunnen jongeren hier
fotograaf Claudia Heinermann naar voren
den. Mijn vaders voornaam is Armin, een
in spelen, als ze op school nauwelijks over de oor-
in de fototentoonstelling Sjecam Se (Ik
moslimnaam, terwijl mijn moeder Snježana
log geleerd hebben? Sonja Kušumovic (20 jaar):
herinner me). In deze tentoonstelling delen
heet, een Servische naam’, vertelt Kušumovic.
‘Ik vroeg me altijd af waardoor alle huizen in mijn
Bosnisch-Nederlandse jongeren hun herinne-
‘Mijn oma bracht de oorlog vaak ter sprake en
buurt in mijn stad vernietigd waren, en waarom
ringen, ideeën en gevoelens over Bosnië en de
we kennen allemaal verhalen over de oorlog.
ik in een ander land was geboren. We weten alle-
oorlog in de westelijke Balkan.
Maar echte verhalen zijn het in feite niet,
maal dat er een oorlog was, maar de belangrijkste
Over ‘twintig jaar Srebrenica’ sprak ik ook
zo kort waren ze. Het zijn zinnen als “Deze
onderdelen en gebeurtenissen kennen we niet.’
met Bosnische studenten die ik leerde kennen
huizen zijn vernietigd vanwege de oorlog.”, of
tijdens het seminar Paths of Prejudice and
“Dat was nog voor de oorlog.”’
Srebrenica Op 11 juli was het twintig
Justice, dat afgelopen maart plaatsvond in
Op school leerden Kušumovic en Curak
jaar geleden dat in Srebrenica 8,000 Bosni-
Amsterdam en waaraan ik deelnam. In deze
vrijwel niets over de toedracht van de oorlog.
sche moslims werden vermoord. Vanwege
vierdaagse workshop kwamen jongeren bij-
‘Onze geschiedenisboeken gaan als volgt: “Na
de Nederlandse betrokkenheid is de val van
een uit Nederland, Duitsland, Kroatië, Servië
de dood van Tito werd Miloševic president en
Srebrenica nog altijd een verhit onderdeel
en Bosnië en Herzegovina. Hoe kijken zij naar
in 1992 begon de oorlog, die in 1995 ophield.”
van ons publieke debat. ‘Srebrenica’ is echter
het verleden en de toekomst van Bosnië?
De bezetting van Sarajevo door de Serviërs
meer dan een politieke discussie over Neder-
wordt niet genoemd, noch hoe de Kroaten
landse schuld of de onmacht van de interna-
Geen echte verhalen Sonja Kušu-
de Serviërs uit gebieden verjoegen. Niets
tionale gemeenschap. Het is het verhaal van
movic vormde samen met Hana Curak de
over Srebrenica, niets over de gebeurtenis-
duizenden families, een verhaal dat ondanks
Bosnische delegatie tijdens het seminar in
sen in Vukovar, Knin of Prijedor,’ zo vertelt
alle herdenkingen nog niet is afgesloten.
Amsterdam. Kušumovic, 20 jaar en student
Kušumovic. ‘De andere manier waarop de
Bovendien is het slechts een van de vele
design in Prijedor, werd geboren in Belgrado,
samensteller van de tentoonstelling, Laura
auschwitz bulletin
s e p 2 0 15
|
13
Paths of Prejudice and Justice Het seminar Paths of Prejudice and Justice is een programma van vier dagen over
ac t u eel
de Tweede Wereldoorlog, de oorlog in voormalig Joegoslavië en juridische en persoonlijke manieren om deze conflicten te verwerken. Het seminar wordt jaarlijks
den. En tot je het verhaal van drie kanten hebt
menleving is daardoor nog wel altijd scherp
georganiseerd door het Anne Frank Huis
gehoord, ken je het echte verhaal niet.’
verdeeld. ‘Het merendeel van de mensen
en Aktion Sühnezeichen Friedensdienste
Ondanks het gebrekkige geschiedenisonder-
vindt het nog steeds belangrijk hoe iemand
en is mede mogelijk gemaakt door het
wijs zijn Kušumovic en haar leeftijdsgenoten
heet.’, zegt Kušumovic.
V-fonds. In maart 2015 deden studenten
zich goed bewust van het recente verleden.
Een gezamenlijk monument of een herden-
en scholieren mee uit Bosnië-Herzegovi-
De vraag ‘wie begon de oorlog?’ is in alle
kingsmoment voor alle oorlogsslachtoffers
na, Servië, Kroatië, Duitsland en Neder-
lagen van de maatschappij een veelbesproken
in Bosnië, Kroatië en Servië, ongeacht hun
land. Activiteiten waren onder andere
onderwerp, aldus Curak. Boerhout ziet dit
etnische achtergrond, zou uitkomst kunnen
een bezoek aan het Anne Frank Huis en
bevestigd in haar onderzoek naar de herinne-
bieden, maar voor officiële verhalen over
aan het Joegoslavië-tribunaal in Den
ringscultuur van de oorlog onder Bosnische
het verleden die boven de groepen uitgaan
Haag. Ook ontmoetten de deelnemers
jongeren in Europa. Zowel in Bosnië als in de
is geen plaats. Dat werpt de vraag op hoe
ooggetuigen uit de beide oorlogen.
diaspora gaan jongeren actief op zoek naar
groot de rol van geschiedenis en herinnering
kennis over de conflicten in voormalig Joe-
eigenlijk moet zijn. ‘Als je in het verleden
Boerhout, tijdens het seminar in Amsterdam
goslavië. In tegenstelling tot wat vaak wordt
leeft, waar haal je dan de energie vandaan om
een lezing gaf over de geschiedenis van het
gedacht, zijn zij geen passieve ontvangers
door te gaan met het leven? Op die manier
conflict, waarbij wél alle perspectieven aan
van de verhalen van hun ouders. Boerhout:
komen we nergens’, zegt filmmaakster Kreso
bod kwamen, verrukte me. Maar ik ben erg
‘Zij volgen individuele ontdekkingstochten;
(in 1991 geboren in Doboj, in 1993 gevlucht
verdrietig dat alleen wij, de deelnemers, in
ze puzzelen zelf de verhalen bijeen vanuit
naar Nederland) in de tentoonstelling Sjecam
staat waren dit te horen.’
boeken, films en gesprekken met leeftijdsge-
Se. Bosnië is méér dan een land met oorlogs-
noten.’ Deze mensen verzetten zich tegen het
problemen, zo stellen veel van de Bosnische
Nationalisme ‘Binnen de geschiedenis-
dominante verhaal en overschrijden daarmee
Nederlanders.
les wordt over de oorlog weinig verteld, maar
vaak de etnische en nationale grenzen die
Op dit moment is het gebrek aan kennis on-
scholieren krijgen veel mee via andere vakken
de officiële kennisoverdracht in Bosnië nog
der de bevolking echter zo groot, dat het voor
zoals literatuur en aardrijkskunde’, zo vertelt
altijd tekenen.
het begraven van het verleden te vroeg is. Ook
Hana Curak, 21 jaar en student politicologie
de herdenkingen brengen nog onvoldoende
in Sarajevo. ‘Wat we leren gaat niet direct
Gescheiden herdenken Niet alleen
verzachting. Zo is Curak kwaad vanwege de
over de oorlog maar is wel nationalistisch
lessen in de geschiedenis, maar ook open-
wijze waarop Srebrenica afgelopen 11 juli is
van aard. Ons onderwijs stelt óf de haat
bare herdenkingen van de oorlog vinden
herdacht in Potocari. Een menigte bekogelde
tegen-de-ander helemaal niet aan de orde, óf
gescheiden plaats. Zo willen vele groepen
de Servische premier Vucic bij de begraaf-
versterkt die juist. Wat de scholieren precies
slachtoffers in de westelijke Balkan hun eigen
plaats, waarop hij moest wegvluchten, waar
leren en welke boeken ze lezen, hangt af van
monument, maar lukt het niet aan iedereen
de media weer gretig op in haakten. ‘Het
het deel van het land waar ze op school zitten
om er een op te richten. Afhankelijk van de
zou een waardige dag van rouw moeten zijn.
en van de voorkeuren van de docent.’
minder- of meerderheidspositie, die de groep
In plaats daarvan aten de VIPs zalm op een
Ook Kušumovic ziet op deze manier gebeuren
in het land heeft, wordt een monument zon-
tribune en verdreef het Vucic-incident alle
hoe de Bosniërs twintig jaar na de oorlog nog
der problemen opgericht en gekoesterd, of
aandacht van de herdenking zelf.’
steeds in etnische groepen denken. ‘Als je als
nooit gebouwd, of vernield. Met het tekenen
Kušumovic en Curak zijn bang dat er weinig
jongere in een nationalistisch georiënteerde
van de vrede in 1995 kregen de Servische
zal veranderen. ‘Het is te optimistisch om
omgeving opgroeit, is de kans groot dat je
Bosniërs, de Kroatische Bosniërs en de Bos-
te verwachten dat mijn generatiegenoten
zelf nationalistisch bent. Want je weet niet
niakken ieder een eigen plaats toegewezen in
de pogingen tot verzoening volledig zullen
wat echt waar is. Ouders praten er niet over
de maatschappij en in de politiek. Op korte
omarmen, omdat we nog steeds leven met de
met hun kinderen, omdat ze nog steeds lij-
termijn bevorderde dit de vrede, maar de sa-
politici die in de jaren negentig actief waren’,
14
|
auschwitz bulletin
|
ja arg ang 59 # 3
Sjećam Se (Ik herinner me) In de fototentoonstelling Sjećam Se delen Bosnisch-Nederlandse jongeren, die
aldus Curak. Kušumovic beaamt dit: ‘De
in Joegoeslavië zijn geboren en als kind
Die periode is daardoor voor velen een precair
nationalisten zijn aan de macht, de econo-
naar Nederland zijn gevlucht, jeugdher-
onderwerp en nog altijd maken historische
mie is verschrikkelijk, en mensen lijden. En
inneringen en hun visie op herdenken op
interpretaties van de gebeurtenissen uit
economische crises doen nationalisme altijd
de toekomst van Bosnië-Herzegovina. De
de jaren veertig deel uit van het politieke
versterken. Niemand werkt aan verzoening,
tentoonstelling maakt deel uit van het
spel tussen de nationalistische groepen.
voetbalclubs wakkeren het vuur aan en ook
onderzoeksproject van Laura Boerhout,
Zo blijven organisaties bijvoorbeeld strijd
in de buurlanden Kroatië en Servië winnen de
die aan de UvA promoveert op de over-
voeren over de precieze aantallen slachtoffers
nationalistische partijen.’
dracht van oorlogsherinneringen van Bos-
die elke etnische groep had. Onafhankelijk
De Nederlands-Bosnische jongeren zijn
niërs over grenzen en generaties heen. Zij
historisch onderzoek hiernaar is pas recent
voorzichtig positiever. ‘We moeten door’, zo
werkt voor deze tentoonstelling samen
op gang gekomen nu meer archieven van
klinkt het door uit de tentoonstelling. Una
met fotograaf Claudia Heinermann, die
het Ustaša-regime zijn vrijgegeven. Ook
Kreso vertelt: ‘Het verdriet is natuurlijk heel
fotodocumentaires maakt en eerder het
herdenkingsplekken raken soms verwikkeld
groot. Maar het is niet alleen die uitbundige
fotoboek Enduring Srebrenica (2012) pu-
in politieke conflicten. Berucht is de zaak
triestheid van compleet hulpeloze vrouwen
bliceerde over het naoorlogse Srebrenica.
rond het herinneringscentrum en voormalig
die Bosnië kenmerkt – zo worden zij althans
Sjećam Se was afgelopen zomer te zien
concentratiekamp Jasenovac in Kroatië, waar,
in de Nederlandse media geportretteerd. Ik
in het Humanity House in Den Haag en in
naast Joden, Roma en anti-fascisten, Serviërs
herken daar de Bosniërs niet in. Wat ik heel
Kriterion in Amsterdam.
de grootste groep slachtoffers vormden.
sterk voel, is dat mensen juist doorgaan, vol-
Nationalistische Kroatiërs bedreigden in 2014
hardend zijn en vooruit kijken. Dat bewonder
vervolgd: Joden, Sinti en Roma, maar vooral
de directrice van Jasenovac met de dood, van-
ik heel erg en die verhalen moeten vaker
ook Serviërs. Hoewel in het huidige Kroatië,
wege de aandacht die de herdenkingsplaats
verteld worden.’
Servië en Bosnië steeds meer gebeurt aan
aan de Servische slachtoffers schonk. Niettemin kunnen herinneringen aan de Tweede Wereldoorlog ook een verbindende functie hebben, meent Laura Boerhout. Door over de vervolgingen van deze oorlog te praten, kunnen mensen, voor wie de jaren negentig nog te vers in het geheugen liggen, het eigen verleden een plaats geven. Het herdenken van de Tweede Wereldoorlog kan zo een opstapje vormen naar een betere omgang met het recentere verleden. De verwerking van de Tweede Wereldoorlog heeft met het bekende gezegde: ‘dit nooit meer’ een vocabulaire opgeleverd, dat de slachtoffers van de recentere Balkanoorlog handvatten geeft om te herinneren en te herdenken. Het ligt ten grondslag aan wat Una Kreso hierbo-
Tweede Wereldoorlog Wat de zaak
onderzoek, onderwijs en herdenken, wordt er
ven zei: ‘Wat ik heel sterk voel, is dat mensen
compliceert is dat de oorlog in de jaren ne-
ook veel gezwegen. Thema’s als daderschap
juist doorgaan, volhardend zijn en vooruit
gentig nauw verbonden is met herinneringen
en collaboratie liggen gevoelig. De vervol-
kijken.’
aan de Tweede Wereldoorlog in het voorma-
gingen uit de Tweede Wereldoorlog hebben
lige Joegoslavië. Onder de Duitse bezetters
diepe sporen achtergelaten in de maatschap-
en de Ustaša, de Kroatische fascisten die een
pij, die doorliepen met de toename van het
Duits gezinde marionettenstaat vormden,
nationalisme in de jaren negentig en ook
zijn in de westelijke Balkan vele mensen
verder door tot aan vandaag.
Hana Curak(l) en Sonja Kušumovic (r) tijdens het seminar ‘Paths of Prejudice and Justice’ in Amsterdam (foto © Barbara Schöpping)
— Anna L akmaker
auschwitz bulletin
s e p 2 0 15
|
15
ko rt
d o c u me n ta i r e j o o d s e o m r o e p
|
Te l e v i s i e - u i t z e n d i n g o p 13 s e p t em b e r 2015
102.0 0 0 NA M EN , een Am s t er da m se a ffa i r e Documentairemaker Deborah van der
In juni 2014 leek alles in kannen en kruiken.
De film brengt ook het proces in beeld rond
Starre volgde voor de Joodse Omroep de
Na overleg met burgemeester Eberhard van
het huidige plan van het Nederlands Ausch-
totstandkoming van het Holocaust Na-
der Laan nodigde het Nederlands Auschwitz
witz Comité. Het ontstaan, de ontwikkelin-
menmonument Nederland. Haar docu-
Comité architect Daniel Libeskind uit naar
gen en de weerstand vanuit vooral een groep
mentaire “102.000 Namen” verhaalt over
Nederland om op een groots opgezette pers-
buurtbewoners die ‘geen muren in hun
de ontstaansgeschiedenis van de diverse
conferentie zijn plannen te presenteren. Van
achtertuin’ wensen.
plannen die er in Nederland zijn geïniti-
der Laan gaf op deze persconferentie aan
eerd. En zal aan de hand daarvan ook een
‘enorm verguld’ te zijn met het ontwerp en
uitzending: zondag 13 september,
antwoord geven op de vraag: hoe kan het
het Wertheimpark in Amsterdam de meest
13:00 uur, npo 2. daarna te zien via
dat er in Nederland anno 2015 nog steeds
geschikte locatie te vinden. Het bouwen kon
uitzending gemist
geen monument is dat alle vervolgings-
wat hem betreft beginnen. Maar dat liep
slachtoffers herdenkt?
anders dan gedacht...
ta b le t – di g i ta a l m ag a zi n e UIT DE VS ‘Frances Irwin is 90. Ze is geboren in Polen en woont in Brooklyn,
dat ze verdient te leven. Op een dag, niet lang na nu, zullen Frances
New York. Ze heeft Auschwitz overleefd.
en anderen zoals zij overlijden. Dan zullen er geen overlevenden van
Frances is alleen, al zorgt haar zoon voor haar. Ze verzamelt gebruikt aluminumfolie in een keuken waar papieren bordjes hoog
de Holocaust meer zijn.’ Zo begint deze indrukwekkende aflevering van het digitale
opgestapeld liggen. Ze vertrouwt op haar alarm-armband waar ze
magazine Tablet waarin negen interviews met in New York wonen-
op kan drukken als ze gevallen is. Als je er haar naar vraagt, kan ze
de Holocaust-overlevenden. Het grote voordeel van een digitaal
in levendige beelden over haar ergste ervaringen vertellen. Ze toont
tijdschrift is dat je het niet alleen kunt lezen, maar dat je het ook
een mengeling van schaamte en schroom als ze besluit haar mouw
gelijktijdig kunt beluisteren.
op te rollen om de wereld haar in Auschwitz getatoeëerde onderarm te tonen.
‘Tablet is a daily online magazine of Jewish news, ideas, and culture’, zeggen de makers zelf over hun sinds 2009 verschijnende digimag.
De waarheid is dat Frances, net als alle overlevenden van de Holocaust, oud is. Net als veel overlevenden in de vs is ze afhankelijk van Joodse en andere welzijnsorganisaties. Ze leeft niet het goede leven
https://tabletmag.atavist.com/soontherewillbenosurvivors
16
|
auschwitz bulletin
|
ja arg ang 59 # 3
Hannah van den Ende (foto Julie Blik)
Schuivende ethische waarden onder het mes Joodse dokters 1940-1945 door Theo van Praag
auschwitz bulletin
In haar boek ‘Vergeet niet dat je arts bent’, met als subtitel Joodse artsen in Nederland 19401945, analyseert Hannah van den Ende met een fileermesje uiterst nauwkeurig wat deze bijzondere beroepsgroep allemaal in de oor-
s e p 2 0 15
|
17
zijn gemaakt én zij sprak met meer dan
Maar de Joodse bevolkingsgroep was slechts
200 personen die een relatie hadden met de
1,3 procent van de Nederlandse bevolking.
534 Joodse artsen in de oorlog en zelfs met
In de jaren dertig waren Joodse artsen in
een aantal van hen die als arts de oorlog
Nederland gewone Hollandse artsen, met
overleefden. Door gebruik te mogen maken
een Joodse identiteit én geheel geïntegreerd.
van de privéarchieven, vaak dagboeken van
Zij waren relatief verregaand geassimileerd,
Joodse artsen, die overal in het land zijn
hetgeen betekende dat meer dan 20 procent
bijgehouden, geeft het boek met vele citaten
gehuwd was met een niet-Joodse partner.
en fragmenten uit deze egodocumenten
Maar ook in de totale Joodse populatie was
chronologisch een minutieus beeld hoe
dat bijna 17 procent. Naast de eed van Hippo-
Joden tijdens de bezetting werden getroffen
crates was het gebed van Maimonides vooral
voordat zij werden vermoord. Konden artsen
in Joodse kring bekend.
die fatale afloop voor hun patiënten en voor
Een arts moest in de algemene Nederland-
zichzelf en hun familie vertragen of zelfs
se medische ethiek vooral een ‘Mensch’
logsjaren is overkomen. Het is een
tegengaan?
zijn, geheel volgens de kernachtige Joodse
overweldigende geschiedenis.
Het artsenberoep Een leven redden is
listisch deugdzaam mens die zich als arts
uitdrukking. Dat wil zeggen een paternain het Jodendom belangrijker dan wat ook.
in de eerste plaats verantwoordelijk voelde
Moreel kompas In negen hoofdstuk-
Artsen hebben daarom in de Joodse cultuur
voor het welzijn van zijn patiënten. Was men
ken brengt Van den Ende chronologisch de
en traditie van oudsher heel veel aanzien,
huisarts, dan was men vaak ook een soort
misdaden van het naziregime ten opzichte
ook omdat in de Joodse traditie leren en stu-
huisvriend. De Joodse artsen maakten een
van de Joodse Nederlanders in kaart, in het
deren hoog gewaardeerd werden en worden.
integraal onderdeel uit van de algemene
bijzonder hoe de Joodse artsen daarmee te
Wie had ooit vóór 1940 kunnen denken dat
artsenstand. Daarnaast was er ook makke-
maken kregen. Hoe zij vrijwel geruisloos
Joodse artsen en Joodse studenten, die voor
lijk Joods intercollegiaal contact door de
getroffen en buitengesloten werden. Hoe de
de oorlog medicijnen studeerden, in de jaren
aanwezigheid in Amsterdam van drie Joodse
reacties van de mede-artsen er wel of niet
1940-1945 een relatief grotere overlevings-
ziekenhuizen waaraan Joodse artsen ver-
waren. Het zoeken naar een nieuw moreel
kans hadden dan andere zeer gewaardeerde
bonden waren: het Nederlands Israëlitisch
kompas in het isolement. Konden Joodse
beroepsgroepen?
Ziekenhuis (NIZ) voor de arme Joodse buurt,
artsen voor hun patiënten nog iets beteke-
‘Het artsenberoep was niet zomaar een ma-
het Portugeesch Israëlietisch Ziekenhuis
nen, toen vanaf juli 1942 de deportaties be-
nier om je brood te verdienen. Het was meer
(PIZ) met veelal Portugees-Joods personeel
gonnen? Ziekenhuizen bleken vooral in het
dan een beroep, het was een roeping.’, zegt
en patiënten en de Centraal Israëlietische
begin veilige havens maar dat werd steeds
de auteur. Zo werd dat gevoeld door vele me-
Ziekenverpleging (CIZ) in het chique Am-
meer aangetast. De beschermde uitzonde-
dici, zowel Joods als niet-Joods in Nederland
sterdam-Zuid. Ook in Haarlem en Rotterdam
ringspositie van Joodse artsen werd steeds
en daarbuiten. Joodse artsen speelden vaak
waren Joodse ziekenhuizen en in Apeldoorn
meer ingeperkt, zelfs in de kampen in Ne-
een prominente rol in de ontwikkeling van
was de Joods-psychiatrische instelling Het
derland, tot hij helemaal ophield. De auteur,
de medische wereld in de 19e en 20e eeuw,
Apeldoornsche Bosch. In al deze instellin-
zelf een jonge arts, heeft voor deze studie
niet alleen in Nederland maar ook in Duits-
gen werkten ook vele niet-Joodse artsen en
(een proefschrift) gebruik gemaakt van vele
land. In Duitsland was in de jaren twintig
verplegers.
bronnen. Vanzelfsprekend het niod, en ook
van de vorige eeuw 16 procent van de artsen
het Nationaal Archief en het Stadsarchief
Joods, in Berlijn zo’n 30 procent, terwijl Jo-
Uitsluiting en isolement Maar dat
Amsterdam en Yad Vashem-uitreikingen
den 0,9 procent van de totale bevolking uit-
laatste veranderde snel vanaf mei 1940 wan-
aan Nederlanders en vele uitvoerige privéar-
maakten. Onder de 665 artsen in Amsterdam
neer de Joodse bevolkingsgroep in steeds
chieven van familie van artsen in de oorlog.
waren 261 Joodse artsen, bijna 40 procent. De
snellere stappen geïsoleerd wordt van de an-
Daarnaast putte zij uit vele getuigenissen
Joodse gemeenschap in Amsterdam was ook
dere Nederlanders en dit geldt ook voor Jood-
die in het kader van het Spielberg-project
de grootste van Nederland: 65 000 mensen.
se artsen. Als zij ambtenaar waren, zoals ge-
18
|
auschwitz bulletin
|
ja arg ang 59 # 3
meenteartsen en in andere dienstverbanden,
zij hun best deden patiënten te steunen.
Raad, en er waren nog enkele andere in getal
werden zij al in november 1940 ontslagen.
De Joodsche Raad zette december 1941 een
nog kleinere opties zoals ‘geariseerd’ via de
Per 1 mei 1941 werd binnen het patiëntenbe-
medische afdeling op in een poging de
Calmeyer-procedure, de Portugese afstam-
stand een scheiding gemaakt tussen Joodse
‘normaliteit zo veel mogelijk te bewaren’.
mingslijsten en de Barnevelder lijst. De
en niet-Joodse patiënten. De laatste groep
Joden mochten immers vanaf eind okto-
Joodsche Raad stond voor duivelse dilem-
mochten Joodse artsen niet meer behande-
ber geen lid meer zijn van verenigingen of
ma’s. Van den Ende legt uit waarom zij kozen
len. Zij moest worden overgedragen aan col-
publiceren in vaktijdschriften. Voor Joodse
voor de eigen medewerkers en naasten en
lega’s. Niet-Joodse artsen mochten iedereen
artsen was onder auspiciën van de Joodsche
andere ‘onmisbaren’ zoals artsen. Maar er
behandelen. Vraag was dus wie wel of niet
Raad werken een principiële barrière, en
waren natuurlijk veel te weinig stempels in
Joods was maar dat werd haarfijn uitgezocht
vooral een politiek dilemma. Vanaf die tijd
verhouding tot de circa 140.000 Nederlandse
en onderzocht. Vooral buiten Amsterdam
moesten Joodse ‘werklozen’ gekeurd worden
Joden. Relaties werden nu van vitaal belang.
betekende dit voor de meeste Joodse artsen
om in werkkampen in Nederland arbeid te
Steeds vaker kozen artsen voor medische
dat zij vrijwel brodeloos werden, tenzij ze
verrichten. Deze keuringen waren het begin
sabotage, geheel in strijd met hun eed van
naar Amsterdam verhuisden om Joodse pati-
van mogelijkheden voor artsen om sabota-
Hippocrates. Medisch-ethisch absurd en
ënten te kunnen behandelen. Ook de drie
ge te plegen en vervalsingen uit te voeren.
immoreel in vredestijd gingen Joodse en
grote Joodse ziekenhuizen boden veel artsen
Medisch-ethisch was dit bizar en onoorbaar,
soms niet-Joodse artsen steeds vaker pati-
werk en steun. Het Nederlandse medische
maar wel effectief. Op een bepaald moment
ënten ziek(er) verklaren en attesten afgeven
establishment onderging dit morrend maar
waren artsen zo inventief dat 85 procent
waardoor men niet gedeporteerd kon wor-
zonder veel verzet en toonde een gebrek
werd afgekeurd. In Groningen weigerden
den. Ook op psychiaters ontstond een run.
aan daadkracht. Het opkomende isolement
artsen principieel mensen te keuren. Daarna
Ziekte betekende uitstel, wellicht afstel.
van Joodse artsen en de dreiging van de
werd dat overgenomen door nsb-artsen die
Tot in Westerbork aan toe. De opname in
naziterreur zetten een aantal artsen aan tot
natuurlijk iedereen goedkeurden.
Joodse ziekenhuizen groeide enorm en bood
zelfmoord of men ondernam, vaak niet ge-
een veilige reddingssloep, een vluchthaven,
slaagde, pogingen te vluchten. Snel voltrok
Medische strohalmen In de zomer
voorlopig. Artsen en ook de geneesheren-di-
zich de bijna geruisloze scheiding van Joden
van 1942 werd begonnen met de start van
recteur gedroegen zich als helden met groot
en niet-Joden, de ‘arisering’ of opheffing van
grootschalige deportaties via Westerbork en
risico voor zichzelf.
bedrijven, het verbod voor Joden op allerlei
moord door vergassing in Polen. Genocide
plaatsen te komen zoals plantsoenen, zwem-
op geïndustrialiseerde wijze. Joden kre-
Alleen Op 21 januari 1943 werden tegen
baden, schouwburgen, cafés, restaurants
gen oproepen zichzelf te melden of anders
alle ‘afspraken’ met de nazi’s in alle patiën-
en stranden. Door de invoering van de ‘J’
werd men opgehaald en vervoerd naar de
ten van het Apeldoornsche Bosch ‘transport-
in alle persoonsbewijzen en de gedwongen
Hollandsche Schouwburg en vandaar naar
fähig’ verklaard, waarna ook ziekenhuizen
verhuizing van alle Joden naar Amsterdam
Westerbork. Hannah van den Ende ge-
patiënten en eigen personeel niet meer kon-
werd het isolement steeds voelbaarder. De
bruikt de treffende beeldspraak van Jacques
den behoeden voor transport en deportaties.
opbouw van de organisatie van de Joodsche
Presser: ‘Van juli 1942 af overschaduwden
Geneesheren-directeur werden kapiteins op
Raad zette ook artsen onder druk.
de wegvoeringen het hele Joodse leven; hun
een zinkend schip. Zorgplicht van artsen
Daarnaast kwam de terreur tegen Joden
meedogenloos ritme bepaalde de gang van
werd vrijwel weggeslagen nadat NIZ, PIZ en
zichtbaar op gang: de Februaristaking
het Joodse bestaan dat onontkoombaar en
CIZ werden ontruimd. Veel artsen die steeds
leidde tot razzia’s, Joden werden opgepakt,
onophoudelijk afbrokkelde, als een eiland,
meer kennis hadden over het lot van gede-
naar Mauthausen getransporteerd om daar
dat door steeds optredende vloedgolven ge-
porteerden gingen met hun patiënten mee
vrijwel zonder uitzondering te overlijden of
teisterd, elke keer kleiner wordt en tenslotte
om hen bij te staan en werden vermoord.
te worden vermoord. Ook een aantal Joodse
in de oceaan verdwijnt.’
Ook in Westerbork was het sleutelwoord
artsen werd gearresteerd, gedeporteerd en
Een reddingsboot heette in die tijd een ‘Sper-
‘transportunfähig’. Soms was de keuze
vermoord. Tot in detail, maar nooit langdra-
re’, een stempel in het persoonsbewijs en via
daardoor voor sommige artsen op reeds
dig, schetst Van den Ende hoe het net zich
verschillende kanalen kon men die bemach-
genoemde bijzondere lijsten niet Auschwitz
ook om de artsen langzaam sloot, terwijl
tigen, een beperkt aantal via de Joodsche
maar Bergen-Belsen of Theresienstadt. Ook
auschwitz bulletin
vanuit dat laatste kamp werden velen toch later naar Auschwitz vervoerd en vermoord. Een aantal artsen is ondergedoken. In elk geval zijn 253 Joodse artsen gedeporteerd.
s e p 2 0 15
De ‘grote drie’ van interne geneeskunde uit de vooroorlogse jaren. V.l.n.r. de hoogleraren I. Snapper, A.A. Hijmans van den Bergh en L. Polak Daniels
Een op de drie overleefde de kampen, in tegenstelling tot een op de 22 van de totale groep gedeporteerden. Hannah van den Ende, nu zelf arts, accentueert op veel momenten de geniepigheid en misdadigheid achter de schermen, waardoor het Joodse artsen door de nazi’s onmogelijk werd gemaakt hun beroep uit te oefenen. Zij gingen daarmee in, ja, moesten daarmee wel rechtstreeks in gaan tegen de door hen afgelegde eed van Hippocrates. Ze pleegden als het ware meineed en kwamen beslist in gewetensnood: op straat een ongeval zien, weten wat er moet gebeuren en niets mogen doen; een vrouw in barensnood met gevaar voor haar leven niet behandelen en dood laten gaan, want zij is niet-Joods en jij wel. Zo schoof onder druk van de bezetter de ethiek steeds verder op. Weliswaar zeer omstreden,
Links dr. Jacques Lobstein, die directeur was van de Joodspsychiatrische instelling Het Apeldoornsche Bosch ten tijde van de ontruiming op 21 januari 1943.
ook binnen de gehele beroepsgroep, maar het gebeurde wel. ‘Alles overziend’, zegt de auteur, ‘valt allereerst op hoezeer de Nederlandse Joodse artsen er tijdens de bezetting alleen voor stonden. Gezien de grote waarde die oorspronkelijk aan collegialiteit werd gehecht, is het tempo waarmee de bezetter dit isolement in de Nederlandse artsenstand kon bewerkstelligen ontluisterend.’ Eenzaamheid, machteloosheid en wanhoop, stelt Van den Ende, en zij illustreert dat buitengewoon scherp met vele persoonlijke voorbeelden die op schrift staan. Door het
Omslag van het boek, met de artsen Bob Luza en Eliazer van Minden van de afdeling Buitenschoolse Jeugdzorg van de Joodsche Raad voor Amsterdam.
creatieve, soepele taalgebruik een boek voor artsen anno nu dat scherp inzicht geeft hoe schuivende ethische waarden onder druk kunnen komen. Maar ook, hoe men zelfs toen nooit vergat dat men arts was. met dank aan dr.tjitte de jong (medisch specialist) voor deskundige adviezen over medische ethiek
|
hannah van den ende, ‘Vergeet niet dat je arts bent’; Joodse artsen in Nederland 1940-1945, Uitgeverij Boom, Amsterdam 2015, 429 blz., paperback isbn 9789461055699, € 29,90 | e-book isbn 9789461275189, € 17,90
19
20
|
G
auschwitz bulletin
|
ja arg ang 59 # 3
in haar familie al binnen vijf
stens twee heel spannende ver-
heeft meegemaakt en – hopelijk
jaar een getekende versie
haallijnen: de verzwegen familie-
– heel veel fouten vermijden.
we vorm van
uitgekomen: Het Stempel van
geschiedenis van Judiths Joodse
Bertje Leuw noemt dat een zeer
kunst geworden.
tekenares Zhenya Pashkina en
moeder en de worsteling van
ontroerende verbinding tussen
Klassieke boeken worden
scenarioschrijver James Boek-
Judith en haar man Frank om,
twee verhalen.
verstript tot getekende
binder. Een heel mooi monu-
als zij zelf geen kindje kan
romans. Over Auschwitz blijkt
mentje voor – vooral – een
krijgen, een adoptieprocedure
Heeft het zin zo’n mooi boek te
indringend te kunnen wor-
tijdens de oorlog verdwenen,
aan te gaan. Door haar eigen
verstrippen? Ik vind het wel. Het
den verteld met muizen en
Joodse grootmoeder.
voorgeschiedenis van gestorven
verhaal van Judith Uyterlinde is
katten in de hoofdrol, zoals
Vijf jaar geleden schreef Bertje
moeders en van de vrouwen,
soms tamelijk gecompliceerd,
in het beroemde Maus van
Leuw enthousiast in dit Bulletin
die proberen hen te vervangen,
er komen heel veel personen
Art Spielman. Nu is er van het
over het boek De vrouw die zegt
kan de hoofdpersoon van het
in voor en ik raak dan wel eens
r aphic novels zijn
een nieu-
ontroerende boek van Judith
dat ze mijn moeder is van Judith
boek, Judith zelf, beter zien
in de war met de verschillende
Uyterlinde over de geheimen
Uyterlinde. Het boek bevat min-
wat een adoptiebaby allemaal
generaties. Nu zien we deze
a u s c h w i t z b u l l e t i n
s e p 2 0 15
|
21
De oma met rode krullen was helemaal verdwenen Ontroerend boek van Judith Uyterlinde heel mooi verstript
— door Max Arian
Zhenya Paskhina & James Boekbinder, Het Stempel, naar De vrouw die zegt dat ze mijn moeder is van Judith Uyterlinde, Uitgeefagentschap Gibbon 2015, 192 blz., € 25,00 ISBN 9789491363412
mensen herkenbaar getekend
en overleeft, net als haar twee
volkomen fictief, berusten op
versterkt. Als lezers gunnen we
voor ons en ook de gestorven
andere kinderen, onder wie Ju-
toeval, of zijn soms wel degelijk
de kleine Luisa uit Guatemala
moeders gaan voor ons leven,
diths moeder. Het is een wreed,
erfelijk. De tekeningen laten dat
een leven mèt liefde en zonder
vooral Judiths grootmoeder
bizar, bijzonder aangrijpend
zien; ze hebben een eigen sfeer
geheimen. We weten wel dat er
Bep, de jonge Joodse vrouw met
verhaal, dat in de familie geheel
met mooie, gedekte kleuren die
geen volmaakte manier bestaat
de prachtige rode krullen. Wij
werd verzwegen, totdat Judith
bij dit verhaal lijken te passen,
van omgaan met het verlies van
leren haar kennen uit de brieven
de brieven vindt en vragen gaat
en vaak vertellen de plaatjes van
nauwe familieleden, laat staan
die zij stuurde vanuit het zie-
stellen, aan haar oudtante, haar
eenzame, nadenkende, stille
de dood of het verdwijnen van
kenhuis waar zij nog mag blijven
grootvader en ten slotte ook
mensen hun eigen verhaal.
je moeder. Maar hopelijk kan
totdat zij is bevallen van een
aan haar eigen moeder.
De verwevenheid van de twee
het helpen als zo’n moeder
schattige baby – om vervolgens
De titel slaat op de gelaatstrek-
verhaallijnen, die van het on-
op de een of andere manier in
toch naar de gaskamers te wor-
ken van de familie. Iedereen
derzoek naar het verleden en
verhalen of beelden zichtbaar
den gedeporteerd. Haar baby
zoekt naar gelijkenissen tussen
die van de adoptieprocedure,
blijft. Dat is in dit stripboek, Het
kan worden weggesmokkeld
de generaties. Vaak zijn die
wordt door de tekeningen nog
Stempel, prachtig gedaan.
22
|
auschwitz bulletin
|
ja arg ang 59 # 3
co lum n
M a a r te n Lu th e r , A d o lf H i tl e r s o n u i t pu t t e -
aw r a h a m mei j er s
li j k e i n s pi r ati e b ro n
W
ereldwijd zijn
Of deze: ‘Ongetwijfeld doen ze nog meer en
ook een fel antisemitisch pamflet waarmee
smeriger dingen dan waar wij van afweten.
ties in touw om 2017 een
vergeleken De Protocollen van de Wijzen van Sion
Als ik macht had over de Joden (…) zou ik hun
onvergetelijk jaar te laten
een lichtzinnig sprookje is. Op de cover van
liegende monden streng aanpakken’.
kerkelijke
organisa-
Maar dezelfde rechtvaardige Luther schreef
worden. Zowel de schrijvende pers als radio
dit paskwil staat in prachtige gotische letters:
en tv besteden aandacht aan Maarten Luther
Von den Jüden und ihren Lügen - Over de Joden
Deze tot slot: ‘Men moet hun synagogen of
– over hem gaat het – de Duitse hervormer die
en hun Leugens. Wat hij daar in durft bewe-
scholen in brand steken en wat niet wil bran-
op 10 november 1483 in het Duitse Eisleben
ren is hèt dieptepunt van haat tegen Joden,
den, moet men met aarde overdekken, zodat
het levenslicht aanschouwde. Voor Joden
waarbij zigeuners (uiteraard) ook niet worden
geen mens er een steen of sintel meer van ziet,
een ‘makkelijke’ datum om te onthouden: ter
gespaard.
voor eeuwig niet’.
in 1938 in Duitsland namelijk synagogen,
Een paar krenten uit Luthers onwelriekende
Aldus enkele uitspraken die volgens mij
werden ruiten ingegooid van ‘Joodse win-
pap: ‘Ik had besloten niet meer over of tegen
niet echt passen binnen het concept van de
kels’, molesteerden nazi’s tientallen Joden en
de Joden te schrijven. Maar nadat ik gemerkt
Joods-christelijke beschaving. Dat Hitler deze
vermoordden ze er vierhonderd. Inderdaad, de
had dat deze miserabele en vervloekte mensen
vulgariteiten – aangepast en ingebed in het na-
Kristallnacht was op 10 november. We kunnen
niet ophouden ons, dat wil zeggen christenen,
zi-jargon – in zijn anti-Joodse gebral aanhaalde,
hier niet over een toeval spreken.
te verleiden, heb ik dit boekje geschreven,
was vanzelfsprekend bedoeld om ook de pro-
zodat ik me kan scharen onder diegenen die
testanten ‘binnen te halen’. Natuurlijk vonden
weerstand bieden tegen die giftige activiteiten
ook miljoenen rooms-katholieken dit prachtig.
ere van diens 455ste geboortedag brandden
Over twee jaar wordt herdacht dat Luther in 1517 een religieuze revolutie ontketende, de
van Joden (…) Ik zou niet hebben kunnen ge-
Op 17 december 1941 hebben zeven Lutherse
Reformatie. In dat jaar spijkerde hij 95 stellin-
loven dat een christen door Joden kon worden
kerken een verklaring doen uitgaan waarin ad-
gen tegen onder andere de zogenoemde aflaat
beetgenomen om te geloven dat hun versto-
hesie wordt betuigd met Hitlers maatregel om
op een kerkdeur in de stad Wittenberg (Dld.)
ting en ellende niet aan hen zelf te wijten was.
Joden te stigmatiseren door hen een gele ster
Hiermee rekende hij af met de schandalige
Echter, de duivel is de god van de wereld, en
te laten dragen. Pas in 1980 heeft de Lutherse
praktijken van de rooms-katholieke kerk, met
waar Gods woord afwezig is heeft hij het ge-
kerk afstand genomen van het Lutheriaans
betrekking tot de zogenoemde aflaat, een
makkelijk, niet alleen bij de zwakken maar ook
antisemitisme.
soort reçu dat je je zonden had afgekocht. Als
bij de sterken.’
een parochiaan had gezondigd, dan werd dit
De rabbijnen Raphael Evers en Menno ten
door God vergeven (absolutie) nadat hij of zij
Of: ‘Als we onze handen willen wassen van de
Brink en het CIDI verklaarden recentelijk:
wat goudstukken in het offerblok had gede-
godslastering van de Joden en niet delen in
‘Protestanten moeten nadrukkelijk afstand
poneerd (of cash aan de priester had voldaan).
hun schuld, moeten we ons van hun gezelschap
nemen van de Jodenhaat van Luther als ze de
Welgestelde zondaren hadden hier baat bij;
scheiden. Ze moeten het land uitgejaagd wor-
verjaardag van de Reformatie vieren’. —
zij konden zelfs op voorhand hun vergrijpen
den. Ze blijven onze dagelijkse moordenaars
afkopen. Eerst betalen, daarna vrijuit zondigen.
en bloeddorstige vijanden in hun harten. Hun
Arme sloebers die gezondigd hadden, moesten
gebeden en vervloekingen leveren daar bewijs
daarentegen spitsroeden lopen onder het
voor, alsmede de talloze verhalen waarin hun
toeziend oog van de biechtvader. Luther stelde
martelingen van kinderen vermeld worden en
dit staaltje klassenjustitie, gebaseerd op quasi
alle soorten misdaden waarvoor ze vaak op de
religieuze gronden, aan de kaak.
vuurstapel verbrand werden of verbannen’.
email awraham.meijers@hetnet.nl
auschwitz bulletin
s e p 2 0 15
|
23
bo ek en en zo m a r j o n de k l i j n
r ec e nt v e r sc h e n e n
Museumgids Barak 1B bevat
wonen. Een speciale muse-
Zweden, die als verzetsman in
verhalen van mensen die sinds
umgids was een grote wens
Vught terecht kwam of Klaartje
1943 om uiteenlopende rede-
van het herinneringscentrum:
de Zwarte-Walvisch, die in het
nen op dit terrein verbleven:
‘We merken dat veel mensen
geheim een dagboek bijhield,
politieke gevangenen en Joden
zeer geboeid zijn door de vele
worden verteld. Voor het boek
tijdens de Tweede Wereldoor-
verhalen die in deze authen-
zijn nieuwe korte teksten,
log (1943-1944), Duitse burgers
tieke kampbarak worden
objectbijschriften en een litera-
uit de grensstreek onmiddellijk
verteld. Barak 1B vertelt sinds
tuurlijst toegevoegd.
na de bevrijding (1944-1945),
november 2013 een verhaal
van collaboratie verdachten en
in een gebouw, dat symbool
Museumgids Barak 1B – Als muren
Rijksduitsers (1944-1949) en
staat voor de levens van vele
konden spreken, Uitg. Nationaal
Molukse KNIL-militairen met
tienduizenden mensen. Diverse
Monument Kamp Vught, 176
hun gezinnen die vanaf 1951
persoonlijke verhalen, zoals
blz., € 10,00 (+3,00 verzendkos-
tot heden aan de Lunettenlaan
van kunstenaar Johan van
ten via webwinkel)
In dit standaardwerk wordt
grootste deel wordt in beslag
van Joden in de lokale samen-
o.a. uitgebreid beschreven hoe
genomen door verhalen over
leving en hoe zij binnen de
het de Elburgse Joden verging
de diverse Joodse inwoners
Elburgse maatschappij volledig
op weg naar hun vernietiging.
van Elburg, die in twee catego-
geïntegreerd waren. Voor de
Slechts één van de weggevoer-
rieën zijn op te delen: de Joden
voormalige Joodse bewoners
den overleefde de oorlog. Ge-
die hier woonden en werkten
van Elburg is het boek een
lukkig waren er Elburgers die
en de Joden die tijdens WO-II
monument geworden.
de eigen veiligheid op het spel
in Elburg zaten ondergedoken.
zetten om Joden te redden.
De meeste verhalen gaan over
willem van norel, Joods
Verhalen van onderduikers en
gewone mensen en geven
leven in Elburg, 432 blz., isbn
van mensen die hun onderdak
een goed tijdsbeeld van de
9789079859191, € 29,50, ver-
gaven komen aan bod. Het
provinciestad Elburg en de rol
krijgb. in Museum Sjoel Elburg
Familieherinneringen van 3e
overgrootvader Gerrit van der
Maas en Waal hebben hun
en 4e generatie aan WO-II.
Veen, hoe trots ze op hem is.
eigen verhaal opgeschreven.
Zeer uiteenlopende verhalen
Esther Huffener heeft samen
over de bezetting; de Joden-
met oma Lotty Huffener en
Het verhaal is nooit af… Fami-
vervolging en het verzet door
zus het kindermonument in
lieherinneringen van de 3e en 4e
CPN’ers, kunstenaars, Indonesi-
kamp Vught onthuld. Sammie
generatie aan de Tweede Wereld-
ërs, artsen en gewone burgers
de Vries heeft van zijn vader
oorlog, St. Metropool Internati-
en welke rol Marokkaanse
alle verhalen over opa Rob de
onale Kunstprojecten, 42 blz..
militairen hebben gespeeld bij
Vries gehoord. Voor Sammie is
isbn 9789036104364, € 10,60
de bevrijding. Alle geïnterview-
van groot belang welke keuze
rek.nr nl42ingb0006928168,
den geven op zeer persoonlijke
je maakt. Hij heeft zijn opa als
o.v.v. titel en het adres waar het
wijze antwoord op de vragen.
voorbeeld. Zeven leerlingen
heengezonden moet worden.
Zo vertelt Rachelle Weiler over
van de 15e Montessorischool
IN- EN VERKOOP VAN INBOEDELS • BOEKEN • KUNST • KITSCH • CURIOSA • PARTIJGOEDEREN
hoge service, persoonlijke aanpak Drukkerij Peters Amsterdam BV Tel. 020 - 696 34 34 info@drukkerijpeters.nl www.drukkerijpeters.nl
Tevens verzorgen wij kelder- en zolderopruimingen
Schepenbergweg 33 1105 AS Amsterdam-Zuidoost
Kapsalon
Van Weerdenburg
Gewoon de beste
Discriminatie en vervolging bestaan nog steeds. Er is dus reden genoeg om het verleden actueel te houden. Daarom steun ik het werk van het Nederlands Auschwitz Comité.
behandeling volgens afspra ak
Woestduinstraat 12 1058 TD Amsterdam 020 – 612 73 54
L. Tertaas Gebro Sales bv