“In blijvende herinnering aan de overlevenden van Auschwitz, die het Nederlands Auschwitz Comité hebben opgericht” — sinds 1956
JA ARGANG 59
|
NUMMER 4
|
N OV E M B E R 2 0 15
auschwitzbulletin K WA R TA A L B L A D VA N H E T N E D E R L A N D S AU S C H W I T Z C O M I T É
v n - g e n e r a a l t i j d e n s g e n o c i d e r wa n da roméo dellaire houdt nooit Meer auschwitz lezing
e i c h M a n n o n d e r w e r p vo o r o p e r a regisseur Bo tarenskeen over de vrije wil
s o n o f s au l nieuwe film komt dichtbij de horror van auschwitz
e e n zu s j e i n d e o o r lo g onderduikverhaal in nieuw uitgekomen boek
Steun het Nederlands Auschwitz Comité bij de realisatie van het
Holocaust Namenmonument Nederland Duizenden Nederlanders gingen u al voor. Maar... úw hulp is nog steeds van het allergrootste belang! Hoe? Ga naar de website en adopteer een of meer namen. U kunt ook bijdragen door alleen een bedrag over te maken. Dat kan al vanaf vijf euro!
W W W. N A M E N MO N U M E N T. N L
102.000 slachtoffers verdienen – 70 jaar na de oorlog – eindelijk een plek om herdacht te worden!
HELP MEE! STEUN ÓÓK HET HOLOCAUST NAMENMONUMENT NEDERL AND IN AMSTERDAM
advertentie NAC #3 def.indd 1
De Nooit Meer Auschwitz Lezing 2016 wordt gehouden door Luitenantgeneraal (b.d.) Roméo A. Dallaire uit Canada. Aan hem wordt tevens de Annetje Fels Kupferschmidt onderscheiding uitgereikt. De lezing zal in het Engels worden gehouden.
plaats Koninklijk Instituut voor de Tropen, Amsterdam datum Woensdag 27 januari 2016 tijd 15.00 uur, zaal open vanaf 14.30
Omslag: Roméo Dellaire {foto Laura Leyshon) Inzet: Bo Tarenskeen (foto Robert Benschop)
17-08-15 15:27
Nooit Meer Auschwitz Lezing 2016 kaarten reserveren Aanmelden vóór 1 januari 2016 via website www.svb.nl/NMALezing of telefonisch via 020-6564802 (uitsluitend bereikbaar op werkdagen van 14.00 – 16.00 uur). Er is een beperkt aantal kaarten beschikbaar; kaarten worden toegewezen op volgorde van aanmelding.
Voor de achtergronden van de Nooit Meer Auschwitz Lezing en van de spreker zie de aankondiging in de vorige aflevering van het Auschwitz Bulletin (2015-3, p. 4) en het interview met hem door David Hammelburg in dit nummer, bladzijde 6 t/m 9.
AUSCHWITZ BULLETIN
n o v 2 0 15
|
3
INHOUD WILT U HET AUSCHWITZ BULLETIN OOK ONT VANGEN? Toezending van het Auschwitz Bulletin (4 afleveringen per jaar) kan men aanvragen • via www.auschwitz.nl/bulletin/abonnement • per email info@auschwitz.nl • per post Nederlands Auschwitz Comité, Postbus 74131, 1070 BC Amsterdam • per telefoon 020 – 6003455 Portokosten per jaar binnenland € 15 / in Europa € 20 buiten Europa € 25
Column
Het Los Angeles Holocaust Museum / 18 Awraham Meijers
Cultureel
Actueel Eichmann, een opera over de vrije wil /
12 Steven Musch over een bijzondere opera van Bo Tarenskeen
Holocaust Namenmonument komt in Amsterdam / 15 Proces rondom totstandkoming gaat nieuwe fase in
‘Uw kind zullen we nooit uit handen geven’ / 10 Bertje Leuw over het boek ‘Een zusje in de oorlog’
Moet je alles laten zien? / 17 Gedachten over de indringende Auschwitz-film Son of Saul
Een oorlogsverhaal in gebaren / 16 Awraham Meijers over de novelle ‘Kleine Maurits’
Herdenken ‘Nooit Meer’ genocide en
Recent verschenen / 19 Marjon de Klijn Voor de inhoud van de artikelen die ondertekend zijn is alleen de auteur verantwoordelijk. Overname van artikelen is toegestaan, mits met toestemming van de auteur en de redactie.
kindsoldaten / 6 David Hammelburg Interview met voormalig VN-commandant Roméo Dallaire ter introductie op zijn Nooit Meer Auschwitz Lezing
4
|
auschwitz bullEtin
|
ja arg ang 59 # 4
Nationale Holocaust Herdenking 2016 zondag 31 ja n ua r i—w erthei mpa r k, a mster da m
Op 31 januari 2016 zal het 71 jaar geleden zijn dat het concentratie- en vernietigingskamp Auschwitz werd bevrijd. De VN hebben deze dag uitgeroepen tot Holocaust Memorial Day. Deze dag staat symbool voor het Herdenken en ter nagedachtenis van alle slachtoffers van de Holocaust. In Nederland wordt de bevrijding ieder jaar herdacht op de laatste zondag van de maand januari. Het Nederlands Auschwitz Comité organiseert op zondag 31 januari 2016 de Nationale Holocaust Herdenking bij het Spiegelmonument ‘Nooit Meer Auschwitz’ in het Wertheimpark te Amsterdam, gevolgd door een lunchbijeenkomst in Hotel Casa 400 Amsterdam. HERDENKING
Vanaf 10.00 uur bent u welkom in het Stadhuis van Amsterdam, ingang Amstel. Om 11.00 uur vertrekt vanaf het Stadhuis de Stille Tocht naar het Wertheimpark. De herdenking begint om 11.30 uur met een toespraak door de burgemeester van
Amsterdam waarna het Jizkor en Kaddisj worden uitgesproken. Hierna is er gelegenheid voor organisaties en particulieren hun kransen en bloemen bij het monument te leggen. Voor diegenen die slecht ter been zijn, zijn in het Wertheimpark zitplaatsen aanwezig. Om kracht bij te zetten aan het belang van de doelstelling ‘Nooit Meer Auschwitz’ is een grote opkomst, als een signaal naar recente ontwikkelingen, van buitengewone betekenis. Dus is niet alleen uw deelname maar ook die van uw kinderen, familie, vrienden en kennissen, meer dan ooit van grote waarde. LUNCHBIJEENKOMST
De lunchbijeenkomst vindt na de herdenking plaats in Hotel Casa 400 Amsterdam, Eerste Ringdijkstraat 4, 1097 BC Amsterdam. Deelnemers kunnen gebruik maken van het gratis busvervoer van het Wertheimpark naar Hotel Casa 400 Amsterdam. Gastspreker dit jaar is Gerdi Verbeet. De zaal in Hotel Casa 400 Amsterdam gaat om 12.30 uur open. De lunchbijeenkomst begint om 13.00 uur. Evenals voorgaande
jaren zijn wij genoodzaakt u voor de lunch een bijdrage in de kosten te vragen van € 12,50 en voor een kosjere lunch € 15,00. De wijze van bestellen vindt u bij deze aankondiging. De lunchbijeenkomst heeft altijd een informeel karakter en is bestemd voor iedereen! Standaard is de boekentafel aanwezig, waar men boeken over o.a. de Holocaust en herdenken in het algemeen kan aanschaffen. PROGR AMMA
10:00 Verzamelen voor de Stille Tocht in de hal van het Stadhuis te Amsterdam, hoofdingang aan de Amstelzijde 11:00 Begin Stille Tocht naar Wertheimpark 11:30 Herdenking bij het Spiegelmonument ‘Nooit Meer Auschwitz’ 12:15 Vertrek van bussen naar Casa 400 12:30 Lunchzaal van Casa 400 open 13:00 Begin lunchbijeenkomst 15:30 Einde lunchbijeenkomst
R E S E RV E R E N LU N C H B I J E E N KO M S T
voor het reserveren van plaatsen voor de lunchbijeen-
wij verzoeken u het totaalbedrag gelijktijdig met het
komst verzoeken wij u de in dit blad opgenomen kaart
opsturen van de kaart, over te maken op rekening:
vóór 16 januari 2016 op te sturen naar:
nl53 aBna 0414646282 tnv nederlands auschwitz comité,
Nederlands Auschwitz Comité
amsterdam (graag alleen deze rekening gebruiken), onder
Postbus 74131
duidelijke vermelding van uw naam en het aantal lunches.
1070 BC Amsterdam Kaarten kunnen wij pas versturen na ontvangst van uw betaling.
AUSCHWITZ BULLETIN
CO LO FO N
n o v 2 0 15
|
5
E E N JA A R VA N A F WAC HTE N
AUSCHWITZ BULLETIN
eindredactie Herbert Sarfatij redactie Max Arian, Marjon de Klijn, Bertje Leuw, Awraham Meijers, Steven Musch, Theo van Praag, Zoni Weisz, Dirk Spits [beeldredactie] redactiesecretariaat Postbus 74131, 1070 bc Amsterdam email redactie@auschwitz.nl
D
it bulletin is al weer het
voor de lunchbijeenkomst op te geven zijn
laatste nummer van de jaar-
gebruikelijke onderdelen van de herdenking.
gang. Zo’n constatering nodigt
Wat is er meer? Een korte bijdrage over het
uit tot terugblikken. We moeten
onderwerp ‘vluchtelingen’, met de vraag of
dan vaststellen dat dit jaar voor het Ausch-
de huidige vluchteling vergelijkbaar zou
witz Comité vooral een jaar van afwachten is
kunnen zijn met die van de vluchteling des-
geweest. Wachten op een besluit over het Na-
tijds uit nazi-Duitsland. Twee opmerkelijke
menmonument. Wachten, nadat het prachti-
kunstuitingen met de Shoah als onderwerp
ge ontwerp van architect Daniel Libeskind in
dan wel als achtergrond: een bijzondere film
de zomer van 2014 gepresenteerd was. En ook
en een eveneens bijzondere opera, leiden tot
nu, in dit laatste nummer, kunnen we niet
interessante beschouwingen. Twee boeken
meer doen dan een kort verslag geven van
die door hun inhoud met de Shoah verbon-
de nog steeds doorgaande, traag verlopende
den zijn: het een gebaseerd op persoonlijke
besluitvorming van de gemeente Amsterdam.
brieven en documenten, het andere met
Wachten op een besluit is het, maar ook met
een fictief onderwerp in de vorm van een
abonnementenadministratie
hoop. Want vast staat nu wel dat dit monu-
novelle, worden uitgebreid besproken. Drie
Postbus 74131, 1070 bc Amsterdam
ment er gaat komen, in Amsterdam.
andere boeken komen aan de orde in de vaste
NEDERL ANDS AUSCHWITZ COMITÉ
secretariaat Postbus 74131, 1070 bc Amsterdam tel: 020 672 33 88 email info@auschwitz.nl www.auschwitz.nl financiële administratie email financien@auschwitz.nl bank iban: nl53 abna 0414646282 bic: abnanl2a
tel: 020 600 34 55
bijdrage van korte signaleringen. En ook de
email abonnement@auschwitz.nl
Terugblikken in dit nummer, maar zeker ook
column sluit bij dit onderwerp ‘schakeringen
database beheer Akrav-automatise-
vooruitkijken. Naar het volgende jaar met de
in de presentatie van de Shoah’ zeker aan met
ring & Consultancy
Nooit Meer Auschwitz-lezing en de Nationale
een bezoek aan het oudste holocaust museum
vormgeving Fedde Schouten
Holocaust Herdenking aan het eind van de
van Amerika
druk Drukkerij Peters Amsterdam bv
maand januari. Het interview met de spreker en de mogelijkheid zich voor deelname op te
het auschwitz bulletin is een uitgave van
geven hebben betrekking op de lezing. Het
het nederlands auschwitz comité
programma van de herdenkingsdag, deze
— Herbert Sarfatij
keer zondag 31 januari, en een kaart om zich De activiteiten van het nederlands auschwitz comité worden mede mogelijk gemaakt door het vfonds met middelen uit de nationale postcode loterij, de
IN DIT NUMMER Opgavekaart voor de Nationale Holocaust Herdenking
Bankgiro loterij en lotto. uw deelname
2016 en reserveren toegang voor de Nooit Meer Auschwitz-lezing 2016
aan deze loterijen wordt daarom van harte aanbevolen.
6
|
auschwitz bullEtin
|
ja arg ang 59 # 4
n o o i t M EEr aus c h w i t z l E zi n g 2016
I N T ERV I E W
‘Nooit meer’ genocide en kindsoldaten
— DOOR david ha MMelBurg
DE MISSIE VAN ROMÉO DALLAIRE Aan de in Halifax, Canada, gelegen Dalhousie University is het instituut ‘Roméo Dallaire Child Soldier Initiative’ van het ‘Centre for Foreign Policy Studies’ verbonden. Wij spreken Roméo Dallaire ter introductie van de door hem te houden Nooit Meer Auschwitz-lezing 2016. ‘Wat is het doel van Child Soldier Initiative?’ ‘Het Initiative is
afnemen. Bovendien werken we met het preventiemodel: we gaan
voor mij een middel om iets terug te doen nadat ik getuige was van
naar scholen, praten met kinderen op straat en leren hen niet in de
de vreselijke genocide in Rwanda. Genocide in elke vorm is volgens
valse beloftes van organisaties als Isis, Boko Haram en Al Shabaab’
mij tegen te gaan als de echte politieke wil er is. Maar het fenomeen
te trappen.’
kindsoldaten kan men geheel laten verdwijnen. Kindsoldaten ziet men altijd als een socio-economisch probleem – arme kinderen,
‘Hoe implementeer je als buitenstaander zo’n programma
met een problematische achtergrond, enzovoort. Door de jaren heen
in een vreemd land?’ ‘De afgelopen vijf jaar hebben we aan onze
hebben Ngo’s en overheidsinstellingen dit probleem vooral bena-
uitgangspunten en tactiek gewerkt, met als resultaat een handboek
derd vanuit het internationaal recht, door re-integratie en rehabili-
en een opleidingsprogramma. Wij zijn een academische instelling,
tatie. Die Ngo’s hoopten daaruit voldoende middelen te distilleren
dus de basis van ons werk is onderzoek. Elk land heeft andere erva-
om die kinderen weer in de samenleving op te laten nemen. Maar
ringen, en vraagt daarom om een andere aanpak. Om een voorbeeld
die benadering heeft de omvang van het aantal kindsoldaten niet
te noemen: de president en de minister van defensie van Sierra
verminderd en net zo min is de behoefte om kindsoldaten in te zet-
Leone vroegen ons om advies. Zij hadden elf jaar te lijden onder een
ten als wapen in onze conflicten – in sommige gevallen zelfs als het
oorlog met kindsoldaten. De oorlog is voorbij, maar die kindsolda-
primaire wapensysteem – afgenomen. Kindsoldaten vormen vaak
ten zijn er nog steeds. Ze hebben ons gevraagd hun leger, politie en
een heel effectieve kern van de gevechtscapaciteit.’
gevangenispersoneel om te scholen. Ngo’s houden zich daar niet mee bezig. Ik ben echter een driesterrengeneraal en daarom heeft onze
‘Wij zijn ervan overtuigd dat het ronselen van kindsoldaten een
organisatie meer geloofwaardigheid. We zijn met de president en de
van de eerste voortekenen is van de gruwelen in een naderende
hoogste generaals gaan overleggen over een programma om onze
oorlog. Wij hebben een nieuwe dynamiek in de ondersteuning van
strategie vanaf de basis in te voeren. We maken gebruik van plaat-
risicoregeringen om die ontwikkeling te stoppen vóór het gebeurt.
selijke kennis en organisaties, en van voormalige kindsoldaten. We
We houden hen zonder meer voor kindsoldaten aansprakelijk. Wij
leiden de trainers op, we evalueren en stimuleren, en komen daarna
trainen leger en politie hoe je andere tactische middelen gebruikt
met een regelmatige follow-up. Als we de middelen krijgen, kunnen
om een directe confrontatie te vermijden en zo de inzet van kindsol-
we de ethiek van leger en politie tegenover kindsoldaten binnen vier
daten zinloos te maken. Wanneer dat weg is, zal ook het ronselen
jaar ombuigen.’
AUSCHWITZ BULLETIN
n o v 2 0 15
|
7
‘Waarom doet u dit allemaal? Wat is dan het nut van de VN?’ ‘De vn kan richtlijnen opstellen, maar heeft niet het vermogen die uit te voeren. Wat wij de afgelopen jaren aan de vn – en dan vooral de afdeling voor Vredesmissies (Department of Peace Keeping Operations, dpko) - duidelijk proberen te maken is, dat de landen die troepen leveren operationeel en qua training te weinig doen. Daarom hebben ze ook zo weinig succes gehad. Erger nog, ze hebben kinderen weggevaagd en de situatie alleen maar verergerd. Zo hebben we bijvoorbeeld een eenvoudige oefening gedaan met troepen uit Sierra Leone, allemaal ervaren vn-officieren. We hebben ze volgens diverse scenario’s laten handelen, en gekeken hoe ze reageerden. Bij wegversperringen of in een hinderlaag gebied trokken ze zich meteen terug, het terrein en het slagveld aan de kinderen overlatend. In het beste geval hadden ze alleen een kinderbeschermingsfunctionaris ‘Hoe meet u succes?’ ‘Ngo’s kunnen succes niet goed meten. Het
aangesteld om met hen onderhandelen. Maar hoe meer je dat doet,
Internationale Rode Kruis, bijvoorbeeld, gaat naar een conflictge-
des te meer macht geef je ze. De meeste vn-medewerkers hebben
bied, en houdt een juridisch betoog van drie uur voor soldaten over
geen idee hoe je moet handelen wanneer je kindsoldaten tegenkomt.
wat ze niet mogen doen in geval van kindsoldaten. Wij gaan er heen
Er wordt hoogstens een paar uur les in internationaal recht gegeven.
en vertellen ze wat ze juist wel mogen doen en tot hoever ze kunnen
Wij leren ze om stand te houden, te onderhandelen, en het probleem
gaan bij een treffen met kindsoldaten, alles aan de hand van scena-
op te lossen zonder in gevecht te gaan; zo kan een missie slagen. Wij
rio’s. Zo ontstaat een idee van wat in het veld verwacht kan worden;
begeleiden hen met elf moeilijke scenario’s, van laag naar hoog in
daardoor worden ze alerter en effectiever. Het is lastig om nu al
intensiteit. Heel vaak krijgen we dan de vraag: waarom waren jullie
vanuit empirische cijfers succes te meten. Ik ben met dit project in
hier in hemelsnaam niet eerder! We verlenen diepgang en compleet
2004 begonnen, en het analysestadium is in 2009 afgesloten. Daarna
nieuwe inzichten. Ik besef dat het nog wel tientallen jaren kan du-
zijn we begonnen onze zaak te bepleiten: we hebben twee vn-reso-
ren, maar mijn doel blijft om ons op den duur overbodig te maken..’
luties er doorgekregen, en werken samen met unicef, het Internationaal Strafhof en de navo. We hebben een handboek opgesteld,
‘U ging in 1993 naar Rwanda als leider van de UNAMIR-mis-
en een heel arsenaal aan projecten. Als je ons als een onderneming
sie en kwam toen terug bij de VN met een duidelijke waar-
wilt zien, zijn we net klaar met de aanloopperiode. In het volgende
schuwing. Waarom is er zo goed als niets gedaan met die
stadium moeten we werken aan onze capaciteit, om in de stijgende
informatie?’ ‘Om eerlijk te zijn: de vn kreeg twee signalen. Eentje
behoefte te kunnen voorzien. We zijn nu bezig met het opleiden van
van mij, van een bij de navo getrainde opperofficier die de situatie
honderd Canadese ex-militairen en anderen, zodat we in drie jaar
beoordeelde. Op basis van informatie die ik had over de training
tijd wereldwijd kunnen opereren. We zijn geen Ngo of overheids-
van de milities en het transport van wapens, de oorlogsbereidheid
instantie, dus financiering is altijd een probleem, maar we krijgen
ter plekke en de inlichtingen die ik had vergaard – wat we technisch
wereldwijd verzoeken tot steun. We zijn net terug uit Jordanië, waar
gesproken eigenlijk niet mochten doen volgens het mandaat onder
we hebben gewerkt met de 1,3 miljoen Syrische vluchtelingen daar
Hoofdstuk xi van het vn-Handvest (vredesmissie door diploma-
om de pogingen van Isis tegen te gaan hun kinderen te rekruteren.
tie zonder gebruik van geweld) – gaf ik aan, dat het moeizame
Verder zijn we hier benaderd door de politiediensten van Montreal,
vredesproces getorpedeerd ging worden. En dat zou leiden tot een
Toronto en Edmonton om hen te trainen tegen de online werving
bloedbad. Het hoofd van de missie was een burger, de minister van
van rekruten door Isis. Hiervoor krijgen we drie jaar lang subsidie
buitenlandse zaken van Kameroen. Hij was goed bevriend met de
van de Canadese regering. We zijn actief in Sierra Leone, Uganda,
toenmalige VN-secretaris-generaal Boutros Boutros-Ghali en ook
Congo, Rwanda, Botswana, en binnenkort ook in Myanmar en
met de president van Rwanda. In zijn rapporten sprak hij mij tegen.
Columbia.’
Ik moet bekennen dat ik binnen de vn de reputatie had van een doorzetter en rouwdouwer, weliswaar met veel ervaring maar niet
8
|
auschwitz bullEtin
|
ja arg ang 59 # 4
v E r v o lg va n pa g . 7
in Afrika. Dat mag dan waar zijn, ik was echter bij alle politieke
bellen. Ik legde hem uit dat, hoewel ik wist dat de secretaris-gene-
samenkomsten van de verschillende facties in Rwanda geweest, en
raal volkomen het recht had om me terug te roepen – in feite was er
ik zag het aankomen. De Hutu’s waren niet bereid de macht te delen
geen sprake meer van een missie volgens Hoofdstuk xi – ik ook wist
en voor hun machtspositie vormden de Tutsi’s een bedreiging. Maar
dat het immoreel was. De mensen die we beschermden zouden met
deze ervaren Afrikaanse diplomaat zag het anders en de vn luisterde
zekerheid vermoord worden. Ook had ik een ethische verantwoorde-
naar hem.
lijkheid ten opzichte van mijn ondergeschikten; nog voordat ik mijn
Ten tweede en belangrijker is, dat de vn geen zin had in Rwanda. Zelfs de oud-kolonisatoren – de Belgen – wilden mij niet de mid-
standpunt kenbaar had gemaakt, hadden zij allemaal al besloten te blijven. We waren nog maar met 450 man.’
delen geven ter versterking. Zij hadden hun eigen inlichtingen en wisten ook wat er ging gebeuren. Er was echter geen urgentie. Men
‘Binnen honderd dagen zijn naar schatting 800.000 mensen
zat immers tot over zijn nek in de puinhoop van Joegoslavië in de
bruut en systematisch vermoord. U zag het gebeuren. Wat
achtertuin van Europa. Men was aan het afbouwen in Cambodja.
achtervolgt u het meest van Rwanda?’
Mozambique had serieuze problemen. En Haïti viel uit elkaar. Om het even bot te zeggen: Rwanda kon niemand iets schelen. Dus vanaf
Hij denkt even na, kijkt me aan en schudt zijn hoofd. Hij rolt zijn
het begin was mijn missie kansloos. Niemand kende natuurlijk
stoel langzaam naar zijn bureau en haalt een plastic doos uit de la.
de omvang van de slachtingen, maar het was zeker dat ze zouden
Het is een pillendoos. Hij schuift het bakje voor de maandag open
komen.’
en laat me de pillen zien. Het zijn er meer dan tien, in alle vormen, kleuren en maten.
‘Voordat de genocide van start ging kreeg u opdracht van de VN om uw missie af te breken. U weigerde. Waarom?’ ‘Als
‘…en dat is nog maar één dag. Ik ben zestien jaar behandeld voor
je op jonge leeftijd wordt geselecteerd en opgeleid om een militair
posttraumatische stress-stoornis (ptss) door psychiaters en door
commando te voeren, wordt het belang van een missie er inge-
psychologen.’ – en met een grimlach: ‘Zelfs Woody Allen zou onder
stampt. De missie komt eerst, dan je medewerkers, en jijzelf op de
de indruk zijn.’ – ‘Wat me nog het meest achtervolgt is, dat ik er als
derde plaats. In het hart van de missie staan bevel en verantwoorde-
bevelvoerend officier niet in ben geslaagd mensen te overtuigen van
lijkheid. Dat betekent dat je je missie niet opgeeft. Je doet alles om de
wat er ging gebeuren en van de urgentie om in te grijpen. Het maak-
klus te klaren en zorgt ervoor dat je mensen zich bewust zijn van de
te totaal geen indruk. De Amerikanen beschreven de massamoorden
risico’s. Dus als je een bevel krijgt waar je het ethisch niet mee eens
als “daden van genocide”. Dat was meer dan twee maanden na het be-
bent, ligt je eerste verantwoordelijkheid bij de missie en je men-
gin, en toen waren al bijna 500.000 mensen vermoord, en 2,5 miljoen
sen. In dit geval had ik het gevoel dat mijn missie niet kon slagen,
op de vlucht. Wat me direct persoonlijk heeft geraakt was, toen ik
omdat ik geen steun kreeg, en de vn zelfs troepen terughaalde. Maar
iemand telefonisch moest vertellen dat ik geen versterking kon stu-
ik vond dat we de morele plicht hadden om een licht bewapende
ren, hoorde dat hij aan de andere kant van de lijn werd neergeknald.
troepenmacht, hoe klein ook, daar te houden als een ooggetuige van
Er bestonden geen goede beslissingen. Het was onmogelijk om uit
de komende wreedheden, en als basis voor het geval we de wereld
deze juridische, ethische en morele dilemma’s een juiste keuze te
konden overtuigen om alsnog troepen te sturen. Maar de belang-
maken; we konden alleen maar verliezen. Je kon misschien iemand
rijkste reden was, dat 30.000 burgers van beide kampen onder onze
redden, maar dat ging dan ten koste van vijf anderen. Er was totaal
bescherming stonden. Een klein deel van hen vertrok voordat ik
geen evenwicht. De Fransen, Belgen en Italianen hadden meer dan
werd teruggeroepen. En allemaal, ongeveer 4.000 personen, werden
tweeduizend man, de Amerikanen beschikten over een amfibie-een-
binnen een paar uur na hun vertrek afgeslacht. Dus toen ik dat bevel
heid – allemaal om hun eigen mensen daar weg te krijgen. Als ik die
kreeg, hoefde ik daar geen moment over na te denken. Boutros-Gha-
mankracht had kunnen mobiliseren, had ik tenminste de slachtpar-
li belde me en maakte duidelijk dat hij niet wilde dat er nog meer
tijen in Kigali kunnen voorkomen. Iedereen was alleen maar bezig
vredestroepen zouden omkomen. Ik weigerde, en zei dat we zouden
zijn eigen hachje te redden. Tot op de dag van vandaag blijft me dat
blijven. We zouden worden aangevallen - ik kon de extremisten al
achtervolgen en kan ik me daar kwaad om maken. Met geen enkele
zien - en wist dat ze het gemunt hadden op de mensen die onder
mogelijkheid konden we de ramp die zich aan het voltrekken was te-
onze bescherming stonden. Hij hing op. Toen liet hij zijn stafchef
genhouden… Dus gingen we maar gewoon door met wat we deden.’
AUSCHWITZ BULLETIN
n o v 2 0 15
|
9
‘U hebt het steeds over uw mislukkingen. Wat had u anders
dat ik indiende voor versterking werd door hen welbewust getrai-
kunnen doen?’ ‘Toen het duidelijk werd dat er geen einde aan dit
neerd. Gewoon, omdat ze niet wilden er bij betrokken te raken. Ik
conflict zou komen, gaf men eindelijk toe en kreeg ik versterking
zeg het nog een keer. Massale gruweldaden kunnen worden voorko-
van 5000 man. Hierdoor nam het geweld meteen af – niet zozeer
men, en toch gebeurt het keer op keer. Leiders hebben het lef niet om
het vechten, maar wel het moorden. Als we die mankracht eerder
maatregelen te nemen en daarmee politieke risico’s te lopen.
hadden gehad, hadden we zoveel mensen kunnen redden! Beroeps-
We hebben niets aan zo’n opmerking van Obama over “een streep in
matig troostte ik mezelf met de gedachte dat ik het maximale uit
het zand trekken” in Syrië. Als deel van de Verantwoordelijkheid tot
mijn kracht heb kunnen halen. Maar gevoelsmatig is mijn missie
bescherming hebben we grondtroepen nodig in conflictgebieden om
mislukt en ben ik als commandant daarvoor verantwoordelijk. Het
burgers te kunnen scheiden van vechtende legers en rebellen. Door
is geen excuus dat je alles gedaan hebt wat je kon. Dat is gewoon niet
daarmee te wachten in gebieden als Syrië, hebben we bij voorbaat
geloofwaardig, wanneer binnen honderd dagen 800.000 mensen
al verloren. In plaats daarvan krijgen we een “oorlog op afstand”,
afgemaakt zijn, zonder dat je daar iets tegen hebt kunt doen. Erger
organisaties als Isis, enzovoort. De Amerikanen zijn zich niet
nog, ik zag het aankomen en hoezeer ik ook mijn best deed, ik kon
bewust van de echte macht die ze hebben. Hun kracht ligt niet in de
niemand overtuigen. Die last zal ik altijd dragen. Het zijn wonden
uitoefening van hun macht, maar in de dreiging dat ze die macht
die de tijd niet kan helen. Op sommige momenten denk ik dat ik
ook echt zullen gebruiken. Amerika heeft nog steeds niet geleerd
weer in mijn commandopost ben. Zo werkt ptss. De enige missies
dat er echte gevolmachtigden nodig zijn om het vuile werk te doen.
die wel slagen zijn die met een sterk troepencontingent. Wij hebben
Wat we nodig hebben zijn hun politieke wil en een paar strategische
gefaald, de vn heeft gefaald, de wereld heeft gefaald. Meer dan zes-
middelen, niet zozeer hun fysieke aanwezigheid ter plaatse. In 2005
tig landen hebben het beginsel Verantwoordelijkheid tot bescherming
heeft de vs Senaatscommissie mij vragen gesteld over Darfoer.
onderschreven. Ik heb gesmeekt en gesmeekt, maar iedereen heeft
Ik stelde een akkoord volgens Hoofdstuk 8 voor om de regionale
ons de rug toegekeerd. Niet één land stond achter ons. Maar net als
capaciteit te versterken – in dit geval de Organisatie van Afrikaanse
bij de overlevenden van de Holocaust heb ik me ten doel gesteld de
Eenheid (oau) – en om die te steunen. Maar als eerste zei ik tegen de
aandacht voor de massamoorden in Rwanda levend te houden.’
Amerikanen dat zij er niet zelf heen moesten gaan, omdat ze een te groot risico zouden vormen. Ik zei dat ze de regering in Ottawa een
‘Hoe kijkt u nu terug op het beruchte commentaar van Ame-
schop moesten geven, zodat die Canadezen naar Darfoer zou sturen.
rika over daden van genocide?’ ‘Bill Clinton was aan het glib-
We hebben een nieuwe aanpak nodig in plaats van terug te grijpen
beren. Hij kwam met de Presidential Decision Directive 25 (pdd-25 was
op die uit de Koude Oorlog, nieuwe leiders, en een heel nieuw begrip
opgezet om de vs ervan te weerhouden vredesmissies ate gebruiken
om de invloed van de boeven in mislukte staten aan te pakken.’
als kern van hun buitenlandpolitiek en zich alleen in conflicten in het buitenland te mengen als het in hun belang zou zijn). Via
‘Wat betekent de onderscheiding van het Nederlands
gesprekken met een aantal hoge ambtenaren kreeg ik te horen dat de
Auschwitz Comité voor u?’ ‘De grootste stap voorwaarts, die de
informatie zijn bureau nooit bereikte, omdat hij niet wilde weten.
massamoorden in Rwanda hebben gebracht, was het inzicht bij een
Alles bleef steken bij de staatssecretaris, om de president te bescher-
groot deel van de Joodse gemeenschap en bij diegenen die zich in de
men. Niet alleen wilden de Amerikanen er niet bij betrokken raken,
Holocaust verdiept hebben, dat de betekenis van “nooit meer” niet
ze wilden ook niemand anders helpen. Ze hadden Black Hawk Down
alleen betrekking heeft op de Joodse gemeenschap. Het gaat om de
- 19 Amerikaanse soldaten die door de straten van Mogadishu waren
mensheid als geheel. Het heeft niet gewerkt in Rwanda en we zien
gesleept - nog vers in het geheugen. Hij liegt dus niet als hij zegt dat
nog steeds flinke scheuren optreden in die gedachte. De aanvaar-
hij niet wist op welke schaal die gruweldaden plaatsvonden, maar
ding van en de hulp aan de Rwandezen door de Joodse gemeenschap
hij kan niet blijven volhouden dat hij geen verantwoording hoeft te
na de genocide was een grootse uiting van humaniteit. Het werkt
nemen. Ik hou hem wel verantwoordelijk. Ik zou graag, al die jaren
voor mij als versterking van mijn belofte toen ik Rwanda verliet om
later, vijf minuten willen hebben om hem in zijn gezicht te kunnen
de herinnering aan de genocide nooit verloren te laten gaan. Deze
zeggen wat de impact van zijn beslissingen is geweest. De Amerika-
onderscheiding is voor mij een bevestiging van de gemeenschap om
nen hebben heel duidelijk gemaakt, dat ze er alles aan zouden doen
mijn werk voort te zetten. ‘
om mijn missie te blokkeren en om me daar weg te krijgen. Elk plan
10
|
auschwitz bullEtin
|
ja arg ang 59 # 4
BO EK EN
door Bertje Leuw
duikstertje van destijds van zijn vondst op
derlandse pers, op het ongewoon grote aantal
de hoogte bracht, bleek ook zij nog een schat
vondelingen werden geattendeerd. De daar
aan gegevens te bezitten uit de nalatenschap
op volgende maatregel dat iedere vondeling
van haar ouders. Sandstra bracht de verhalen
als Joods zou worden aangemerkt, werkte
bij elkaar en schreef verbindende teksten. Het
afdoende. Er moest een nieuw plan worden
resultaat is een schokkend en emotionerend
gesmeed. Mau en Gerty aarzelden, twijfel-
document over twee bijzondere gezinnen die
den, aarzelden te lang. Op 20 juni 1943 wordt
door de gebeurtenissen in een onmenselijke
hun wijk in Amsterdam-Zuid hermetisch
buitenwereld met elkaar verknoopt raakten.
afgesloten voor de grootste razzia tot dan
‘Uw kind zullen we nooit uit handen geven’
toe. Ze plegen wanhopige telefoontjes om hun kind te laten ophalen, maar niemand kon of durfde door de afzetting heen te komen. Als een godsgeschenk verschijnt dan ineens hun oude dienstmeisje aan de deur; haar was het wel gelukt om er doorheen te komen. Ze komt om de kinderwagen
een onderduikverhaal uit brieven en documenten
op te halen die haar beloofd was als haar voormalige werkgever en zijn gezin zouden worden gedeporteerd.
Niet voor het eerst gaat het hier over de ervarin-
‘LIEVE BENNO’ Meteen na de oorlog
Zij krijgt de wagen en Bila erbij, met de vraag
gen en gevoelens van Joodse ouders die hun kin-
schrijft Mau Hanemann, een Amsterdamse
om het kind in veiligheid te brengen. Een uur
deren lieten onderduiken. Maar niet eerder las
Jood met Litouwse nationaliteit, een lange
later komt de Grüne Polizei de ouders uit huis
ik zo indringend over het gruwelijke proces van
brief aan zijn broer Benno in Amerika, waarin
halen. Diezelfde dag worden ze in gesloten
besluitvorming dat daaraan vooraf ging, opgete-
hij terugkijkend een beeld schetst van hun
veewagens naar het doorgangskamp Wester-
kend terwijl het speelde en meteen na de oorlog,
leven in Amsterdam tijdens de toenemende
bork vervoerd.
in brieven en dagboekfragmenten. Het gaat ook
dreiging voor Joden door het bezettende
over een Enkhuizens gezin dat zonder aarzeling
Duitsland. Hun in oktober 1941 geboren
KIND VAN ‘ANDEREN’ We lezen over
een Joods kind in hun gezin opneemt, het gevaar
dochtertje Bila speelt daarin een belangrijke
het verblijf van Bila’s ouders in het kamp.
daarvan voor henzelf en hun kleuterzoon onder-
rol. Hanemann: ‘Het kind was precies een dag
Dat ze gescheiden worden gehuisvest in
geschikt makend aan wat zij eenvoudigweg als
oud, Gerty was nauwelijks over de eerste pijn
verschillende barakken. Over hun enorme
hun burgerplicht ervaren.
van de bevalling heen. Toen waren we het al
ongerustheid of hun kind op een goed adres
met elkaar eens het kind weg te geven in geval
terecht zal komen. Ze krijgen sporadisch
VONDST VAN DOCUMENTEN Jacco Sand-
zich het ergste zou voordoen.’ Maar zo mak-
berichten via een vriend buiten het kamp.
stra deed een gouden vondst in het geërfde
kelijk blijkt dat niet te zijn, een kind wegge-
Na drie maanden horen ze dat Bila via een
bureautje van zijn grootmoeder Trijntje uit
ven. Niet in emotionele en niet in praktische
aantal andere adressen in het Enkhuizense
Enkhuizen. Hij vond er brieven en documen-
zin. Uit zijn brief wordt duidelijk dat het hun
gezin Sandstra is opgenomen. Ze kennen
ten uit de oorlog, waaruit hij de geschiedenis
aan connecties ontbrak om te vluchten of
het gezin niet. Ze maken zich ongerust of ze
kon destilleren van zijn grootouders die in
onder te duiken. Het plan om Bila te vonde-
daar nu wel mag blijven. Vader Hanemann
1943 een bijna tweejarig Joods meisje in hun
ling te leggen mislukte omdat de Duitsers,
wil per se de pleegouders van zijn dochtertje
gezin opnamen. Toen Sandstra het onder-
nota bene door sensationele koppen in de va-
te spreken krijgen. Regelen wat er geregeld
AUSCHWITZ BULLETIN
n o v 2 0 15
|
11
Theo en Ineke nu
moest worden als hij en zijn vrouw het niet
lijk samen naar dat goede kamp te kunnen
zouden overleven. Hij krijgt voor elkaar dat
reizen. Maar ze twijfelen ook. In Westerbork
hij spullen voor het kampmagazijn mag gaan
heerst kinderverlamming. De winter stond
inkopen in Amsterdam. Zijn achterblijvende
voor de deur en de barakken waren ijzig
vrouw vormt de garantie dat hij zal terugke-
koud. Tweeënhalve maand na het besluit
ren. Het relaas over de ontmoeting met zijn
om hun kind naar het kamp te halen was het
kleine dochtertje dat hem niet meer kent en
nog steeds niet zo ver gekomen. De twijfel
dat inmiddels kan praten is ontroerend, voor-
bleef. Vrienden adviseerden tegengesteld.
al door de onsentimentele manier waarop hij
De een vond het misdadig om haar achter te
het beschrijft: ‘Met de onbevangenheid van
laten in een vreemd gezin – kinderen horen
een tweejarige vertelde ze mij lange verhalen
bij hun ouders – de ander vroeg of ze soms
hartverscheurende brieven die de ‘ouders’ el-
over haar “pappa” en haar “mamma”. En over
een moord wilden begaan. Uiteindelijk
kaar schrijven. De Hanemannen over het feit
haar “broertje”. Ze was volslagen het kind van
besluiten Mau en Gerty hun dochtertje bij
dat ze er weer zijn en dat ze hunkeren naar
“anderen”.’
haar pleeggezin te laten. Zelf werden ze naar
een levensteken van hun dochtertje, en de
Bergen-Belsen getransporteerd, in twijfel of
Sandstra’s over hun blijdschap om dit leven-
EEN GOEDE BESLISSING De Sandstra’s
ze het juiste hadden besloten en vol angst dat
steken. In hun brieven lieve verhaaltjes over
zijn begripvol en geruststellend. Ze beloven
ze hun kind nooit zouden terugzien. Gerty:
het kind en fotootjes. De brieven van Sand-
om, als het moet, samen met hun eigen
‘(-) Met ieder verstreken moment waren wij
stra komen echter niet aan, waardoor – het is
kind en met Bila onder te duiken. ‘Uw kind
verder verwijderd van Bila. Wanneer zouden
allemaal letterlijk te lezen – de Hanemannen
zullen we nooit uit handen geven’, zeggen
wij haar weer terugzien? Hadden wij de juiste
steeds angstiger worden. Pas op 13 juli bereikt
ze letterlijk. Gerustgesteld reist Hanemann
beslissing genomen? Zouden we uiteindelijk
hen het bevrijdende bericht dat Bila/Ineke ge-
terug naar zijn vrouw in Westerbork. Maar
toch in een goed kamp terecht komen? Zou-
zond is en hen verwacht. Blijdschap en dank-
toch, een paar maanden later, komen er
den we daar dan geen honger meer hebben?
baarheid over en weer spatten van de brieven.
verontrustende berichten binnen. Het kind
Als dat wel zo is, was onze beslissing fout!’
Beide ouderparen hebben ook het vermogen
was bij een ander gezin in veiligheid gebracht
Maar vanaf hun eerste moment in dat kamp,
om zich in de positie van het andere gezin in
omdat er gevaar voor verraad was. In haar
het kamp dat niet goed maar gruwelijk was,
te leven, en in die twee kleintjes die twee jaar
dagboek schrijft Gerty: ‘Het kind werd van de
weten ze dat hun beslissing het kind achter te
lang onafscheidelijk broer en zus waren en
één naar de ander gesleept en ik, de moeder,
laten juist was.
elkaar nu zullen kwijtraken.
inmiddels Ineke werd genoemd, al na een
HERENIGING De hereniging van ouders en
Een zusje in de oorlog is een prachtig en nood-
paar dagen kon terugkeren naar de pleegou-
kind is een navrante geschiedenis op zichzelf.
zakelijk document in de nog steeds groei-
ders en broertje Theo. Zij zou er tot het einde
De Hanemannen overleven het kamp op het
ende reeks geschiedenissen uit de Tweede
van de oorlog een veilig en warm nest vinden.
nippertje, maar ze worden niet gerepatrieerd
Wereldoorlog. Het is zeer toegankelijk door
Maar bij haar ouders is de twijfel gezaaid.
omdat ze geen Nederlanders zijn. We lezen
de welsprekende taal van de beide betrokken
In Gerty’s kampdagboek lezen we over hun
uit dagboekfragmenten hoe moeizaam en
ouderparen, en de heldere en overzichtelijke
verscheurende angst en onzekerheid over
traag de terugreis vordert. En we lezen de
manier waarop Jacco Sandstra dit bijzondere
was machteloos.’ Achteraf bleek dat Bila, die
wat juist is om te doen voor Bila. Indrin-
verhaal van zijn familie heeft bezorgd.
gende en verdrietige pagina’s zijn het, over onmogelijke beslissingen, alleen al door de voortdurend misleidende geruchtenstroom
jacco sandstra, Een zusje in de oorlog,
in het kamp. Er waren geruchten dat Joden
Uitgeverij Biblioscope, Utrecht 2013, 167 blz.,
uitgewisseld konden worden. Dat Bergen-Bel-
isbn 97 894 622 83 411, € 17,50 + verzend-
sen een goed kamp was. Ze doen hun best op
kosten, voor bestellingen (en vragen):
een lijst voor dat kamp te komen. Besluiten
zusje@knooppuntonderwijs.nl
Bila naar Westerbork te halen om zo mogeHereniging na de oorlog. Trijn en Jaap Sandstra achter, in het midden Mau Hanemann met de kinderen Theo en Ineke
12
|
auschwitz bullEtin
|
ja arg ang 59 # 4
foto Carel van Hees
D
e Diamantfabriek voert begin december Eichmann, een opera over de vrije wil uit in Amsterdam en Haarlem. Een verrassend onderwerp voor een opera, dat veel vragen oproept. Schrijver en regisseur Bo Tarenskeen vertelt over het libretto. ‘Ik wil mensen laten nadenken over hun onnadenkendheid.’ Zijn huis op de Haarlemmerdijk in Amsterdam ligt vol met politieke en filosofische boeken. Peter Sloterdijk, Hannah Arendt, Paul Verhaeghe, het is een kleine greep namen uit zijn verzameling. Bo Tarenskeen,
Iedereen is bang voor vrijheid en verantwoordelijkheid Bo Tarenskeen over zijn nieuwe eichmann- opera
zoon van componist Boudewijn Tarenskeen, is regisseur, schrijver en toneelspeler. Hij won verschillende prijzen voor zijn werk, waaronder in 2014 het TheaterTekstTalent Stipendium van het Prins Bernhard Cultuurfonds voor een toneelstuk over het Indisch oorlogsverleden. Naast theatermaker is hij mede-oprichter en programmeur van Theater Na de Dam. Voordat Tarenskeen de regieopleiding deed aan het rits in Brussel, studeerde hij wijsbegeerte aan de Universiteit van Amsterdam, Berlijn en Potsdam. ‘Theater maken zie ik als een voortzetting van filosofie,’ vertelt hij vanachter zijn bureau. Dat blijkt duidelijk uit zijn nieuwe opera/muziekvoorstelling over Eichmann en de vrije wil. De theorie van Hannah Arendt over de ‘banaliteit van het kwaad’ staat hierin centraal. Die theorie zou – kort door de bocht – betekenen dat iedereen onder de juiste omstandigheden een massamoordenaar zou kunnen zijn. BUREAUCR A AT Arendt woonde in 1961 het
proces van Eichmann bij en schreef op basis daarvan het boek Eichmann in Jeruzalem. De banaliteit van het kwaad. Zij gaf haar theorie wetenschappelijk gewicht met behulp van het Milgram-experiment, waarbij deelnemers in opdracht van een gezaghebbende
AUSCHWITZ BULLETIN
n o v 2 0 15
|
13
stroomstoten moesten uitdelen aan een
procent van onze dagelijkse handelingen
lijk hebben die moderne wetenschappers
ander. Sindsdien staat Eichmann symbool
uit. Dat laat zien hoe weinig bewust we zijn
de rol van Luther en Calvijn ingenomen, die
voor de gehoorzame bureaucraat, die niet
van hoe we handelen. We praten over onszelf
zeiden het is allemaal gepredestineerd, het
nadenkt over de consequenties van zijn da-
eigenlijk allemaal nog steeds als Cartesia-
ligt allemaal in de handen van God. Mensen
den en achteraf geen verantwoordelijkheid
nen, die zeggen: ik denk, dus ik ben, en dan
ontlopen gewoon graag hun verantwoorde-
neemt.
heb ik dus ook controle over mijn handelin-
lijkheid.’
‘Ik liep al langer met het idee rond om daar
gen, en ben ik daar verantwoordelijk voor.
een voorstelling van te maken,’ vertelt
Terwijl al sinds het begin van de 20e eeuw
EXCUSES Alle personages in de opera blij-
Tarenskeen. ‘Al tijdens mijn opleiding heb ik
dat dualisme van geest en lichaam volledig
ken die angst voor vrijheid en verantwoor-
ermee geëxperimenteerd in een solo, maar
onderuit is gehaald. We zijn veel intuïtiever
delijkheid te delen. ‘Het leukste zou het
eigenlijk wilde ik van het toneel een soort
dan we zouden willen denken.’
zijn, als het de hele voorstelling kantelt en je
denkruimte maken waar verschillende theo-
Ook haalt Tarenskeen het Libet-experiment
steeds denkt dat een ander personage Eich-
rieën samenkomen die ons denkbeeld op de
aan, dat bestsellerauteurs Victor Lamme
mann is. Hun tekst bestaat eigenlijk steeds
proef stellen.’
en Dick Swaab gebruiken om hun theorie
uit zelfrechtvaardigingen. Het worden een
Zijn nieuwe opera speelt zich af in het
kracht bij te zetten: wij zijn ons brein en de
soort excuses.’
kantoor van Eichmann. Zeven karakters
vrije wil bestaat niet. ‘Volgens hen zijn onze
Over de keuze van de personages zegt Ta-
– de recidivist, verlichtingsfilosoof ( foto
gedachten alleen rechtvaardigingen achter-
renskeen lachend: ‘Dat is eigenlijk heel erg
links), hippie, calvinist, golem, moslima
af.’ Hij geeft een voorbeeld: ‘Onze hersenen
intuïtief gegaan. Ik dacht meteen aan de ver-
en het spook van Arendt zelf – geven hun
besluiten deze muis opzij te doen, nog voor-
lichtingsfilosoof, de hippie en de recidivist.
eigen kijk op het denken en de vrije wil. In
dat ik denk: ik wil deze muis opzij leggen.’
Daarnaast wilde ik in ieder geval de drie monotheïstische godsdiensten erin hebben.’
bijna elk karakter is iets van Eichmann te herkennen. Ongeveer de helft van de tekst
ABSTR ACT Dit soort theorieën komen
De Golem vertegenwoordigt een dubbe-
is gesproken en de andere helft gezongen.
samen in de opera van Tarenskeen. Soms
le laag, namelijk die van de eerste robot.
De muziek van componiste Maria Alejandra
blijft het daardoor nogal abstract en lijkt het
Volgens de Joodse legende was de Golem een
Castro Espejo verheft het geheel tot een ho-
meer op een oratorium. ‘We hebben het een
mensfiguur gemaakt van klei en tot leven
ger niveau. Enerzijds met minimalistische
opera genoemd omdat we opera associëren
gewekt door een rabbijn uit Praag. De Golem
en lichtvoetige klanken, anderzijds juist
met iets monumentaals. Misschien is het
kwam tot leven als de rabbijn een briefje in
mechanisch en verdrukkend.
meer een oratorium, maar muziektheater en
zijn mond deed. Hij gebruikte de Golem om
opera zijn naar mijn idee brede begrippen.’
allerlei klusjes op te knappen, maar na ver-
AFWEZIGHEID VAN GEDACHTEN ‘Het
Tijdens het schrijven van de tekst, met al die
loop van tijd wilde de Golem mens worden.
belangrijkste wat Arendt zei is: het kwaad
verschillende personages en archetypen,
Toen bleek dat dat niet kon, werd hij ontzet-
schuilt niet in slechte intenties, maar in
viel het Tarenskeen op dat iedereen eigenlijk
tend kwaad. De rabbijn schakelde hem uit
de afwezigheid van gedachten. Maar ze
ontzettend bang is voor vrijheid en verant-
door het briefje uit zijn mond te halen. ‘Hij
heeft nooit uitgelegd wat dat denken of die
woordelijkheid. ‘Ik ben me gaan afvragen
was de eerste robot, de eerste Frankenstein,
onnadenkendheid dan is. Ze heeft wel een
waarom die theorie van Arendt zo populair
de machine die zich tegen de mens keert. Dat
boek geschreven over denken, maar daar
is, terwijl er zoveel kritiek op is geweest.
symbool moest er natuurlijk in.’
kon ik het niet uit opmaken. Dus toen dacht
Veel mensen interpreteren haar theorie
ik: dan moet die voorstelling daar over gaan.
zodanig dat die ons ook van een zekere ver-
Waar haar boek dus stopt, begint voor mij
antwoordelijkheid ontslaat. Namelijk, als de
het theater.’
situatie zo is, kun je er niets meer aan doen
Eichmann, een opera over de vrije wil
Tijdens zijn studie filosofie leerde Ta-
en ga je net als iedereen mee in de moord-
gaat op 9 december om 20.15 uur in
renskeen - door het werk van Heidegger,
machine. Dat zou zij zelf nooit zeggen, maar
première in het Muziekgebouw aan ‘t ij
Wittgenstein en verschillende neurofiloso-
dat is, denk ik wel, waarom haar theorie zo
in amsterdam. op 22 december om 20.30
fen - wat de noodzaak is van automatismen
populair is. En dat geldt ook voor de theorie
uur is de opera te zien in de toneelschuur
voor cognitie. ‘Instinctieve reacties, intuïtie,
van Dick Swaab en Victor Lamme, omdat
in haarlem.
automatismen, reflexen, dingen waar we
zij zeggen dat de vrije wil niet bestaat en
niet over nadenken, maken eigenlijk 90
verantwoordelijkheid een illusie is. Eigen-
— sTeven musch
14
|
auschwitz bullEtin
|
ja arg ang 59 # 4
o pi n i E S T E V EN M US C H
‘H
K A N H E T O PN I E U W G E B E U R E N?
et kan gebeuren, overal,’
Orban nu ook prikkeldraad langs de grenzen
omwenteling in de Sovjet-Unie voor angst
schreef Primo Levi. ‘Het is
laten opwerpen, en in Oostenrijk, Tsjechië
in het Westen, waardoor het nationalisme
weinig waarschijnlijk dat
en Kroatië zijn er vergelijkbare plannen. De
gigantisch kon toenemen.
alle factoren die de nazi-
situatie in de vluchtelingenkampen is in
‘Een nieuwe Holocaust is denkbaar’ luidde
waanzin hebben ontketend, opnieuw
deze landen vaak onmenselijk. We kennen
eind oktober de kop van een interview in de
gelijktijdig voorhanden zullen zijn, maar
de beelden van het gooien met brood naar
Volkskrant met historicus Timothy Snyder.
er zijn enkele voortekens.’
vluchtelingen, en Tsjechië presteerde het
Diezelfde maand waarschuwde vn-topman
Wie de kranten vandaag de dag open slaat,
zelfs om bij asielzoekers nummers op de
Zeid Ra’ad Al Hussein dat de retoriek die
vraagt zich af of we onze geschiedenis zijn
armen te schrijven.
momenteel wordt gebruikt in het vluchte-
vergeten. Europa vertoont steeds meer
In Italië is de extreem rechtse Lega Nord
lingendebat hem doet denken aan de Confe-
symptomen die vergelijkbaar zijn met die
partij bezig aan een opmars, in Denemar-
rentie van Evian in 1938, waar landen als de
van de vooroorlogse jaren dertig.
ken is de extreem rechtse Volkspartij aan de
vs, Groot-Brittannië en Australië besloten
De financiële crisis, de eurocrisis, en de
macht, en bij de regionale verkiezingen in
om geen grote aantallen vluchtelingen op
toestroom van vluchtelingen hebben Europa
Frankrijk werd het Front National van Marine
te nemen. Toen de Joden in de jaren dertig
zijn nationalisme en xenofobie laten her-
Le Pen de grootste partij. In ons eigen land
namelijk uit Duitsland moesten vluchten,
ontdekken. De werkloosheid is – met name
zou Wilders volgens de peilingen winnen,
stuitten ze, net als nu, bijna overal op dichte
in het zuiden en het oosten - torenhoog en
als er nu verkiezingen gehouden zouden
grenzen.
het vertrouwen in de politiek heeft in veel
worden. De marginale Nederlandse Volksunie
landen een dieptepunt bereikt, net als voor
(nvu) verstoort bijeenkomsten en houdt
naast ook op een steeds grotere schaal voor.
de Tweede Wereldoorlog. Natuurlijk is de
demonstraties in het hele land.
Aanvallen op personen, asielzoekerscentra
huidige crisis niet exact te vergelijken met
Al deze partijen – hoewel ze vaak totaal ver-
en moskeeën zijn bijvoorbeeld in Duitsland
de Grote Depressie van de jaren dertig, maar
schillend zijn – bedienen zich van dezelfde
aan de orde van de dag. In Griekenland
de basis is er.
retoriek ten aanzien van vluchtelingen.
liepen tot voor kort zelfs nog knokploegen
Het zijn gelukszoekers, vreemdelingen,
rond die vluchtelingen terroriseerden.
miljoen werklozen. In Spanje zijn dat er
illegalen, moslimterroristen of testosteron-
Gelukkig ontstaan er overal (particuliere)
momenteel vijf miljoen. In Griekenland
bommen. Volgens de nieuw verkozen Poolse
initiatieven om vluchtelingen te helpen en
meer dan drie miljoen, net als in Italië. Dit
leider Kaczynski zijn vluchtelingen zelfs
een aantal landen – met name Duitsland en
zijn ook nog eens de landen die de afgelopen
verspreiders van gevaarlijke ziektekiemen.
Zweden – blijft vooralsnog grote aantallen
jaren, sinds het uitbreken van de Arabische
Maar het zijn niet alleen de politici van
vluchtelingen opnemen. Het grote verschil
‘Lente’, het meest hebben ‘geleden’ onder de
extreem rechts die zich van dit soort taal
met de jaren dertig is daarnaast dat we
vluchtelingenstroom die Europa bereikt.
bedienen. Neem David Cameron, die over
tegenwoordig de Europese Unie hebben.
Niet voor niets, dat extreem rechts met
‘zwermen mensen’ sprak, of de media die
Doordat de lidstaten sterk economisch af-
name hier de laatste jaren enorm is gegroeid.
constant over ‘cijfers’ berichtten. Allemaal
hankelijk van elkaar zijn zal er minder snel
De Griekse neonazi-partij Gouden Dageraad,
termen die tot dehumanisering leiden en als
een oorlog uitbreken. De eu wordt echter op
veroordeeld als criminele organisatie, heeft
enige doel hebben: het zaaien van angst.
de proef gesteld en dreigt door deze nieu-
sinds de laatste Europese verkiezingen drie
En die angst die is er. Is het niet voor de
we crisis uit elkaar te vallen. De eenheid
zetels in het Europees Parlement en in eigen
vreemdelingen of het terrorisme – denk
is ver te zoeken en de Europese leiders zijn
land is het momenteel de derde partij.
aan Parijs en Brussel – dan wel voor de
nog sterk op zoek naar een antwoord op de
In 2012 bouwde Griekenland al een hek
hernieuwde dreiging van Rusland. Europe-
huidige problemen. Dat die oplossing niet
langs de Turkse grens om vluchtelingen te
se leiders willen de burgers daarom meer
voorhanden ligt is duidelijk. Maar bang
weren. Spanje was de eerste met een hek in
zekerheid bieden. Het protectionisme wordt
moeten we zijn voor degenen die zeggen dat
de Noord-Afrikaanse exclave Ceuta. In Hon-
vergroot, net als voor de Tweede Wereldoor-
ze de oplossing wel hebben. Degenen die een
garije heeft de extreem rechtse leider Victor
log. Ook toen zorgde de communistische
‘sluitend verhaal’ presenteren.
Duitsland telde vlak voor de oorlog zes
Geweld tegen vluchtelingen komt daar-
AUSCHWITZ BULLETIN
n o v 2 0 15
|
15
KO RT
g E M E E n t E r a a d a k ko o r d M E t p l a at s i n g M o n u M E n t i n h o o f d s ta d | v E r s c h i l l E n d E lo c at i E s i n b E r a a d
HOLOC AUS T N A M EN MON UM EN T KOMT I N A M S T ER DA M! Onlangs heeft het college van B&W van
Vervolgens stuitten de initatiefnemers op
men en heeft aangegeven natuurlijk mee te
de gemeente Amsterdam de gemeente-
grote weerstand vanuit een groep buurtbe-
zullen werken aan de voorgestelde route.
raad een voorstel voorgelegd voor de te
woners die – na aanvankelijk met de komst
Maar... wij maken ons zorgen over de
volgen procedure bij het vaststellen van
van het monument ingestemd te hebben –
vertraging die er opnieuw in het proces is
de locatie voor het Holocaust Namen–
nu aangaven ‘geen muren in hun achtertuin’
gekomen. Het Comité is al tien jaar bezig dit
monument Nederland. De gemeenteraad
te willen.
belangrijke initatief van de grond te krijgen.
is met dit voorstel unaniem akkoord gegaan.
Het college, zo schrijft zij in het voorstel
Het is nu 70 jaar na afloop van de oorlog —
aan de raad, geeft nu aan dat er met de toewij-
wij vinden dat het inmiddels wel lang genoeg
In 2014 al stemde het college van B&W
zing van het Wertheimpark als locatie voor
heeft geduurd. Bovendien moet ook een nieu-
in met de plaatsing in het Wertheimpark
het Namenmomnument door de gemeente
we locatie voldoen aan de randvoorwaarden
van dit zo belangrijke monument. Daarop
‘een valse start is gemaakt’ en hecht aan het
die wij als initatiefnemer stellen. We laten
vroeg het Nederlands Auschwitz Comité de
volgens een zorgvuldige procedure te komen
ons niet weer aan de kant zetten!
wereldvermaarde architect Daniel Libeskind
tot een weging van verschillende locaties
Burgemeester Van der Laan heeft aangege-
voor die prachtige locatie een ontwerp te
in Amsterdam (waaronder nog steeds het
ven voor het einde van dit jaar tot een besluit
maken voor een monument met de 102.000
Wertheimpark).
te willen komen. Daar gaan we hem graag aan
namen van uit Nederland gedeporteerde en vermoorde Joden, Roma en Sinti.
Het Auschwitz Comité heeft begrip voor de positie waarin de gemeente terecht is geko-
houden. www.namenmonument.nl
OPROE P – on dEr zoEk wEr k k a M pEn i n n EdEr l a n d Lion Tokkie, onderzoeker van het ‘Onderzoek Werkkampen in Ne-
plaatsgevonden en hoe het mogelijk is geweest dat 9.000 mannen en
derland’, doet een poging om 70 jaar na dato een compleet beeld te
hun familie werden geïsoleerd uit de toenmalige samenleving en
geven van wat de Nederlandse werkkampen (Jude Kampen) betekend
zonder slag of stoot naar de werkkampen werden gezonden.
hebben voor de Jodenvervolging tijdens de Tweede Wereldoorlog in Nederland. Tokkie voert dit onderzoek uit in samenwerking met en onder
De onderzoeker is op zoek naar informatie. Informatie uit uw directe omgeving, die u kent van verhalen en uit overlevering. Het is bekend dat in de kampen veel foto’s en brieven naar het thuisfront
begeleiding van: het Herinneringscentrum Kamp Westerbork, het
zijn gestuurd. Maar ook wanneer een familielid van u in zo’n kamp
niod, het Rode Kruis afdeling Oorlogsnazorg, de Vrije Universiteit,
heeft gezeten, laat het hem a.u.b. weten.
de Universiteit van Amsterdam en de Koninklijke Nederlandsche
Heeft u informatie en wilt u die delen, dan komt Lion Tokkie
Heidemaatschappij. Doel is om tot een zo gedetailleerd mogelijk
graag met u in contact. Via e-mail: ltokkie@werkkampen.nl of via
beeld en reconstructie te komen van wat er tussen 1940 en 1943 heeft
facebook https://www.facebook.com/werkkampen.
16
|
auschwitz bullEtin
|
ja arg ang 59 # 4
—awr aham meijers
KLE INE M AU RIT S , EEN groot sE v Ert El l ing
en vooral wordt kennis gemaakt met de ingewikkelde wereld van de doven. Als
De ongekende genocide tijdens de
gezin en andere familieleden hebben moeten
buitenstaander,
Tweede Wereldoorlog is en wordt op alle
doormaken tijdens de Jodenvervolging.
wat verreweg de
mogelijke manieren verteld, onder andere
Maurits durft dit echter pas te lezen nadat
meeste lezers zullen zijn, grijpt je dat af en
door middel van romans, (auto)biografieën,
zij is overleden. Inmiddels is hij acteur bij
toe danig bij de strot. Door een bijna onder-
documentaires, speelfilms, toneelstukken,
Het Gebarentheater, waar hij het door zijn
koeld taalgebruik - dat is niet hetzelfde als
videoprojecten en zelfs een musical, om dit
moeder genoteerde verhaal over ‘toen’ als
afstandelijk - weet Leuw zowel humor als
ook en vooral aan volgende generaties door
theaterstuk in gebaren over het voetlicht
dramatische ontwikkelingen vakkundig
te geven. Zo wordt op de meest uitlopende
brengt.
te doseren. Neem bijvoorbeeld de volgende
manieren de gruwelijke geschiedenis van
In deze mooie novelle, gebaseerd op een
alinea, die gaat over een horende persoon en
de Shoah gecommuniceerd. Communicatie,
feitelijke familiegeschiedenis, vertelt Hans,
een dove medewerkster van Het Gebarenthe-
daar gaat het inderdaad om; in woord, beeld,
de jongste zus op haar beurt het verhaal. Ze
ater die tekstuele woordgebaren ontwerpen
schrift en geluid worden verhalen en per-
gaat daarbij uit van de gebarentaal, zoals die
voor het kenbaar maken van namen van
soonlijke getuigenissen gecommuniceerd.
door Maurits op het toneel wordt gebracht.
concentratiekampen als onderdeel van de op
Er is echter nog een manier van communice-
Dankzij dit treffen herinnert ook zij zich
te voeren eenakter Versteend Verdriet (1999).
ren, eentje waar men over het algemeen geen
gebeurtenissen uit hun kinderjaren.
‘Ze ontwierp nieuwe gebaren. Voor Ausch-
weet van heeft, althans niet vaak mee in
Vooral de emoties van ‘grote’ Maurits en
witz, voor Sobibor, voor vernietigingskamp.
aanraking komt, namelijk de taal van doven:
Hans – het alter ego van de schrijfster – zijn
Het gebaar voor Shoah haalde ze uit Israël.
gebarentaal.
prachtig uitgediept, wat een enorme klus
Ook voor Westerbork hadden ze een gebaar
En daar gaat deze fascinerende novelle
moet zijn geweest, want een novelle (niet
bedacht, tot een vrouw naar hen toekwam.
over; over Maurits, die wordt geboren in
meer dan 100 pagina’s) biedt daar over het
“Westerbork bestaat al”, zei ze. Met twee
1943, dus op het uitzichtloze dieptepunt van
algemeen niet veel ruimte voor. Bertje
vooruitgestoken wijsvingers, vijf centimeter
de Tweede Wereldoorlog. Het jochie blijkt
Leuw is het echter in alle opzichten gelukt,
afstand tussen haar handen, vormde ze rails
doof. Als hij acht maanden is moet hij –
dialogen worden heel indringend naar
die in een vloeiende lijn hemelwaarts bewo-
geboren in een Joods gezin uit Amsterdam –
voren gebracht, je maakt er deel van uit. Een
gen.’ Dit is toch magnifiek in zijn eenvoud.
‘elders’ onderduiken. Limburg is de bestem-
bijzonder aangrijpend moment is wanneer
ming. Het moet natuurlijk een aangrijpende
Maurits om zijn homo-zijn door z’n Lim-
ik mij dat ik af en toe met mijn handen
periode voor kleine Maurits zijn geweest om
burgse onderduikmoeder wordt afgewezen
probeerde te verwoorden wat de schrijfster
als doof Joods jongetje naar een onderduik-
en zijn vriend daar niet welkom is. Dit moet
vertelt. Bertje Leuw presteert het om de
adres te worden gebracht, ver weg van zijn
voor veel lezers een ontgoocheling zijn,
horende lezer deel te laten zijn van de wereld
ouderlijk gezin.
omdat men de verhalen kent – vaak uit de
der doven. Alleen daarom al is Kleine Maurits
Na de oorlog wordt hij herenigd met zijn
Al lezend in Kleine Maurits realiseerde
onmiddellijke omgeving - over onderduik-
een door en door integere ode van de schrijf-
ouders en beide zusjes, die hij natuurlijk
gezinnen en hun voormalig ‘gezinslid’, die
ster aan haar oudere broer.
niet (her)kent. Communiceren via taal over
onderling een hechte band onderhouden
wat er is gebeurd en waarom dit allemaal
voor de rest van hun leven. Het biografische
moest, gaat moeilijk: verbale taal ontbreekt
verhaal, zoals het door debuterend schrijf-
en de jongen is doof. Eenmaal wat ouder
ster Bertje Leuw (Wageningen 1944) wordt
gaat hij naar een dovenschool, waar hij leert
verteld, is ronduit prachtig. In mooie korte
bertje leuw, Kleine Maurits—Een oorlogs-
liplezen en spreken. In die periode wordt hij
zinnen, eenvoudig, maar in uitmuntend
verhaal in gebaren, Uitgeverij Aspekt, Soes-
zich meer en meer bewust over wat is voor-
gecomponeerd taalgebruik, neemt zij de le-
terberg 2015, 104 blz., isbn 978-94-6153-691-4
gevallen tijdens de oorlog. Zijn moeder heeft
zer mee in de beklemmende wereld van een
€ 17,95
speciaal voor hem opgeschreven wat hun
door de oorlog gemankeerd gezin. Maar ook
Uitgever Aspekt verdient een compliment voor dit prima verzorgde boek!
AUSCHWITZ BULLETIN
n o v 2 0 15
|
17
SON OF SAUL fi l M
MoEt jE allEs latEn ziEn? Een aaneenschakeling van beelden
in het volgende shot zit saul op
jongen naar het laboratorium te
realistisch beeld zien van hoe het
die je het liefst zo snel mogelijk
zijn knieën, met een mondkap op,
brengen.
er in auschwitz aan toe moet zijn
weer wil vergeten. in Son of Saul,
de vloer te schrobben. uitge-
vanaf dat moment zet saul alles
gegaan. ook de opstand van het
het speelfilmdebuut van de hon-
mergelde, naakte en levenloze
op alles om het lichaam van zijn
sonderkommando is op werkelijkheid gebaseerd.
gaarse regisseur lászló nemes, kij-
lichamen worden langs hem heen
zoon te begraven. als sonderkom-
ken we mee over de schouder van
gesleept en opgestapeld om
mando geniet hij meer vrijheid
saul ausländer, een hongaarse
verbrand te worden. de bewakers
dan de andere gevangenen. hij
regisseur nemes, die zelf familie
jood die behoort tot het sonder-
schreeuwen en schelden en de
kan zich vrijer door het kamp
heeft verloren in auschwitz, heeft
kommando in auschwitz. dit is een
lijken worden ‘stukken’ genoemd.
bewegen en krijgt meer eten en
veel research gedaan voor de film
groep joden die gedwongen hand
dit soort dehumanisering maakt
drinken. terwijl de andere leden
en vertelt het verhaal op een res-
en spandiensten verleent voor de
het mogelijk de machinale uitroei-
van het sonderkommando een
pectvolle manier. niet voor niets
nazi’s bij de jodenvernietiging.
ing voort te zetten.
opstand beramen, probeert saul
wordt de film in veel media beju-
we volgen saul door de hel op
De gezichten van de levenden
een rabbijn te vinden, die zijn zoon
beld en nu al – samen met shoah
aarde en zien dat er op zijn rug
tonen nauwelijks emotie, ook die
volgens de joodse traditie kan
van claude lanzmann – één van
een groot rood kruis staat. zo is
van saul niet. niemand lijkt hier
begraven. Enige menselijkheid
de beste films over de holocaust
hij makkelijker neer te schieten
nog een mens. de gevangenen
tussen al deze onmenselijkheid.
genoemd.
mocht hij op de vlucht slaan. om
hollen met gebogen schouders op
vanaf de openingsscène wordt
toch werpt son of saul – in
hem heen klinkt geschreeuw in
en neer. de blik van de soldaten en
duidelijk: deze film laat bijna alles
cannes overladen met prijzen –
het duits. we zien rook, hordes
bewakers wordt behoedzaam ont-
zien. de mensen, de lichamen, de
veel vragen op. Misschien wel de
mensen en soldaten. Er is een
weken. niemand wordt eigenlijk
ovens, de as, de onmenselijkheid,
belangrijkste: moet je dit in alle
nieuw transport met joden bin-
recht aangekeken. de ogen tonen
de hel, gezien van binnenuit. de
heftigheid en zo realistisch laten
nengekomen en saul volgt hen op
alleen een glazige, afwezige blik.
kijker ziet wat saul ziet, waardoor
zien? de regisseur vindt in ieder
weg naar de gaskamers. ze wor-
tijdens het schoonmaken van
het net is alsof de kijker zich zelf
geval van wel. hij wilde geen
den gedwongen zich uit te kleden
de gaskamers, blijkt één kind
in auschwitz bevindt. het kan
heldenverhaal vertellen, maar de
en hun kleren op te hangen. Met
uitzonderlijk genoeg nog te leven.
daarom voor mensen misschien te
realiteit laten zien. zelf weet ik het
honderden tegelijk worden ze de
hij ademt nauwelijks; er klinkt
confronterend zijn om deze film
antwoord niet. Misschien is shoc-
‘doucheruimte’ ingeduwd, terwijl
alleen een zacht gehijg. de nazi’s
te zien. de rol van saul wordt ver-
keren de beste manier om mensen
de sonderkommando’s hun kleren
willen dit ‘stuk’ onderzoeken. de
tolkt door schrijver en poëet géza
bewust te maken. Maar het liefst
doorzoeken naar waardevolle
kamparts wurgt het kind, terwijl
röhrig, die hier voor het eerst een
wil ik die beelden zo snel mogelijk
spullen. de deur sluit. het beeld
saul hen gadeslaat. hij meent in
hoofdrol speelt. hij doet dat erg
weer vergeten.
vervaagt. Er klinkt gegil, gebonk,
het kind zijn zoon te herkennen en
knap. hoewel het verhaal van saul
totdat het stil blijft.
biedt aan om het lichaam van de
fictief is, laat de film een uiterst
—steven Musch
18
|
auschwitz bullEtin
|
ja arg ang 59 # 4
H E T LOS A N G E LE S H O LOC AU S T M U S E U M (l a Mot h)
CO LUM N aw r a h a M M Ei j Er s
I
was
ontmoetten tijdens een cursus Engels. zij
schitterend, als ik dat woord in deze context
geen jodenvervolging, er waren
ontdekten dat ieder van hen (persoonlijke)
mag gebruiken.
geen gaskamers, er zijn geen
foto’s, kledingstukken, brieven, tekeningen en
daarna volgen de expositieruimtes. de bezoe-
boeken van ‘entartete’ schrijvers en
N DE VERENIGDE STATEN
andere kostbare objecten uit de holocaust had
kers dalen op weg naar die sober ingerichte
wetenschappers verbrand, er is geen kunst
bewaard. besloten werd al deze artefacten een
‘kamers’ – waar een schat aan informatie
van niet-arische kunstenaars vernietigd – of
permanent ‘thuis’ te bieden, veilig en voor de
wordt getoond – bijna ongemerkt af naar een
gestolen. Er zijn geen joden verraden voor een
eeuwigheid. daarnaast was er behoefte aan
volgende ervaring, tegelijkertijd wordt het
handjevol kleingeld, geen zigeuners op de trein
een plek waar hun doden gezamenlijk kunnen
licht minder, je vervolgt je weg nu in een bijna
gezet om ver weg in het oosten vernietigd
worden herdacht. En – ook heel belangrijk –
schemerige sfeer en realiseert je letterlijk op
te worden. de verraders en moordenaars van
een dergelijke locatie zal een aanzienlijke bij-
weg te zijn, af te dalen, naar de donkerste
anne frank en miljoenen andere joden, van
drage leveren om ook het (jonge) amerikaanse
krochten van de moderne geschiedenis. dood-
zigeuners, homoseksuelen en politieke tegen-
publiek toegang te bieden tot een museum
stil is het nu, bezoekers zijn schimmen. foto’s,
standers, woonden er niet. de amerikaanse
dat de gruwelen toont van rassenhaat die
die ik niet eerder zag, voorwerpen, tekeningen;
bevolking kende tijdens de tweede wereld-
het ongekende dieptepunt in de vorige eeuw
in de intimiteit van het diffuse licht komt dit
oorlog eigenlijk alleen maar good guys – jonge
bereikte, maar nog steeds wereldwijd immens
alles tot ‘leven’.
mannen die met gevaar voor eigen leven
leed veroorzaakt. ook in de verenigde staten!
in die gewijde stilte hoor ik het snikken van een
Europa bevrijdden van de nazi’s.
amerikanen kunnen hier zien wat ooit is aan-
jonge vrouw. haar man heeft zijn arm om haar
Er waren in mei 1945 geen vernederde kaal-
gericht, zij zijn na een bezoek aan het lamoth
heengeslagen, biedt haar veiligheid. hun kind
geschoren ‘moffenhoeren’, geen rekeningen
geen onwetenden meer, want hier hebben zij
in een wandelwagentje kijkt verwonderd naar
te vereffenen met nsb’ers die met de vijand
kennis kunnen nemen van het absolute kwaad.
zijn ouders. dat beeld van die mensen, met
hadden geheuld, geen collaborateurs die als
dat is de grondgedachte die de initiatiefne-
op de achtergrond een tekening, gemaakt in
ss’ers meevochten aan het oostfront.
mers willen uitdragen: nooit vergeten.
een vernietigingskamp, dat beeld dus, zal mij
daarom was ik nieuwsgierig naar het
het door de beroemde architect hagy belzberg
altijd bijblijven en ik weet dat hun kind in dat
holocaustmuseum in los angeles, want vroeg
nieuw ontworpen museumgebouw opende
wandelwagentje en alle andere kinderen van
mij af wat de (emotionele) band van ameri-
in 2010 z’n deuren. belzbergs architectuur en
ouders die dit holocaust Museum bezochten,
kanen kan zijn met een dergelijk instituut,
subtiele vormgeving spelen een belangrijke rol
opgevoed zullen worden met het credo: dit
zeventig jaar na het einde van een oorlog met
in de ervaring van de bezoekers. het lamoth
nooit Meer!
weliswaar ongekende genocide, maar die zich
bestaat uit negen expositieruimtes waarin je
het los angeles holocaust Museum, duizen-
afspeelde op een ander continent.
(weer) met verbijstering kennis neemt van de
den kilometers verwijderd van ons deel van
onbeschrijfelijke misdaden die in onze wester-
de wereld waar die onvoorstelbare genocide
in september was ik in deze fascinerende stad,
se samenleving plaats konden vinden. die aan-
plaats vond, heeft een uitermate belangrijke
die met de voorsteden (los angeles county)
vankelijk getolereerd werden, waar ontelbare
functie voor de amerikaanse samenleving, dat
ruim 10 miljoen inwoners telt. Een metropool
mensen zich juichend bij aansloten.
is zonneklaar. —
die, als het een zelfstandige staat zou zijn, op
in de aankomsthal een indringend project
nummer acht van de wereldranglijst zou staan
van filmregisseur steven spielberg; tegen
qua economische ontwikkeling.
een enorme wand zijn tientallen monitoren
het los angeles holocaust Museum (lamoth)
– subtiel met elkaar verbonden door zwarte
is het oudste holocaustmuseum in de vs. in
slingers – waarop holocaust-overlevenden uit
de zestiger jaren ontstond het idee voor een
alle delen van de wereld hun verhaal vertel-
dergelijk museum toen enkele overlevenden
len. Elk verhaal gaat uiteraard over hetzelfde,
die naar amerika waren geëmigreerd elkaar
maar is per individu totaal anders. werkelijk
email awraham.meijers@hetnet.nl
AUSCHWITZ BULLETIN
n o v 2 0 15
|
19
BO EK EN EN ZO M a r j o n dE k l i j n
R EC E NT V E R S C H E N E N
achter de voordeuren van alle
damse rivierenbuurt of door
werkers behoren o.a. saskia
joodse huizen gaan verhalen
de binnenstad van groningen.
goldschmidt, denise citroen,
schuil. Er is een begin gemaakt
vaak bespeurt men dat de
Maarten frankenhuis, jona
met het verzamelen daarvan
huizen in die buurt weinig ver-
oberski, Edward van voolen,
en de complete collectie zal di-
anderden met 70 jaar geleden,
chaja polak, hannah van den
gitaal en op papier beschikbaar
wel is er een wijziging ontstaan
Ende, Max arian, lisette lewin,
komen, waarin alle verhalen
in de bewoners. 130.000
herbert sarfatij, rené de vries,
een plaats zullen krijgen. Eind
bewoners moesten hun huis
Marcel prins en Eli asser.
april verscheen het eerste
verlaten. van hen keerden de
deel in een reeks boeken en de
meesten niet naar huis terug.
Joodse Huizen, verhalen over
verhalen spelen zich onder an-
Met dit papieren monument
vooroorlogse bewoners, red. oa
dere af in amsterdam, weesp,
wil men de herinnering aan de
Denise Citroen, voorwoord Ad
arnhem, hengelo en meer
vroegere joodse bewoners
van Liempt, Gibbon Uitg, Am-
steden. loop door de amster-
levend houden. tot de mede-
sterdam, 229 blz., € 19,90
Aan welhaast het einde van
zonder van elkaars bestaan
tratiekamp Mauthausen komen
wo-ii belanden priska, rachel
op de hoogte te zijn. Met hulp
de kinderen voor het eerst met
en anka in auschwitz. tegen
van medegevangenen en een
elkaar in contact. ze ontwik-
de gruwelen van het kamp
enkele meelevende bewaker,
kelen een sterke band en t.g.v.
kunnen zij zichzelf en hun
overleven zowel de moeders
de 70e bevrijdingsdag wordt
ongeboren kind alleen bescher-
als hun pasgeboren kinderen
hun opmerkelijke verhaal door
men door hun zwangerschap
de laatste oorlogsdagen. na de
wendy holden voor de eerste
te verbergen en door te
oorlog beginnen de vrouwen
keer verteld.
werken in een wapenfabriek.
met hun kinderen een nieuw
tijdens een massatransport
leven in verschillende uithoe-
wendy holden, De baby’s
naar Mauthausen, bevallen de
ken van de wereld. op de 65ste
van Mauthausen, 416 blz., isbn
sterk ondervoede vrouwen
bevrijdingsdag van het concen-
9789044346091, € 19,99
op haar 85ste verjaardag lukt
camilla dat de armband van ro-
haar roma-familie. toen
het Miriam niet langer de
ma-makelij is. En dan floepen
Miriam geboren werd heette ze
woorden binnen te houden.
de woorden er zomaar uit. ze
Malika en samen met broertje
jarenlang heeft ze een geheim
zegt: ‘ik heet geen Miriam.’
didi en nichtje anuscha werd
gekoesterd, maar nu lijkt het
haar familie neemt deze woor-
ze naar auschwitz gestuurd.
wel of de woorden zich niet
den niet serieus. Maar Miriam
toen de vreselijke oorlog
meer laten tegenhouden. het
zelf is in gedachten terugge-
eindelijk voorbij was, bestond
komt door de prachtige arm-
keerd naar haar jeugd. op deze
Malika niet meer..
band die ze van haar familie
bijzondere verjaardag lukt het
cadeau heeft gekregen. Een zil-
haar niet haar herinneringen
majgull axelsson, Ik
veren armband met daarin de
te beteugelen. of ze het wil of
heet geen Miriam, Uitg. De
naam Miriam gegraveerd. vol
niet, ze denkt aan de mensen
Geus, Breda, 502 blz., isbn
trots vertelt haar kleindochter
die eens haar familie waren.
9789044534627, € 22,95
IN- EN VERKOOP VAN INBOEDELS • BOEKEN • KUNST • KITSCH • CURIOSA • PARTIJGOEDEREN
hoge service, persoonlijke aanpak Drukkerij Peters Amsterdam BV Tel. 020 - 696 34 34 info@drukkerijpeters.nl www.drukkerijpeters.nl
Tevens verzorgen wij kelder- en zolderopruimingen
Schepenbergweg 33 1105 AS Amsterdam-Zuidoost
Kapsalon
Van Weerdenburg
Gewoon de beste
Discriminatie en vervolging bestaan nog steeds. Er is dus reden genoeg om het verleden actueel te houden. Daarom steun ik het werk van het Nederlands Auschwitz Comité.
BEHANDELING VOLGENS AFSPRA AK
Woestduinstraat 12 1058 TD Amsterdam 020 – 612 73 54
l. tertaas gebro sales bv