Auschwitz Bulletin, 2004, nr. 01 Januari

48ste jaargang, nr. 1, januari 2 0 0 4 . Verschijnt 4 x per

Een uitgave van het Nederlands Auschwitz ComitĂŠ; postbus 74131,1070 BC Amsterdam

Auschwitz Bulletin

Herdenkingsnummer

Headlines Wekelijks rij ik van uit mijn ene

soldaten. Jossi Beilin presenteert

Vandaag ben ik vroeger dan ge-

vaderland, Nederland, naar mijn

vanmiddag in Genève zijn alterna-

woonlijk uit Nederland vertrokken

andere vaderland, Frankrijk. Ik

tieve vredesplan voor Israël en Palestina.

en ik arriveer bij het late avondlicht

moet even boven Parijs zijn en als

Sharon noemt dit plan gevaarlijk en

in de heuvels en de bossen rond

er niet te veel files zijn doe ik dat in

bij een actie in Ramalla zijn rwee

mijn Franse woonplaats. Een laatste

vier uur. Meestal rij ik 's avonds als

extremisten gedood. Er sterven

restje novemberzon verlicht het land

de wegen leeg zijn en je als chauffeur

8000 mensen per dag aan Aids. In

om me heen. Onder de immense

alleen op de wereld lijkt te zijn,

Moskou zijn buitenlandse studenten

hemel liggen de dorpen half bedekt

omgeven door honderdduizenden

door Skinheads aangevallen en het

onder de nevel die uit het land

lichtjes.

vermoeden bestaat dat de brand in

opstijgt. Verscholen tussen de

Ik heb zo van die rituelen in de

een dormitorium voor buirenlandse

bossen zie ik de ontelbare kastelen

auto. Ik begin mer een serie tele-

studenten, een paar dagen eerder,

en kasteeltjes van het He de France,

foontjes die ik voor deze gelegenheid

is aangestoken door dezelfde skin-

de beekjes,

heb opgespaard. Vóór de grens

heads. Er zijn tientallen doden

kloosters en de kerktorens. Hoewel

probeer ik daarmee klaar te zijn,

gevallen. Een rapport, opgesteld

ik deze tocht al zoveel keren heb

want daarna worden ze duurder.

door de Verenigde Naties, waar-

gemaakt, word ik vanavond getroffen

Eén kop kolhe aan de grens bij

schuwt voor de verborgen oorlog in

door de verbluffende schoonheid

MacDonalds, waarvoor ik niet hoef

de Kongo, waarbij vooral slacht-

van de wereld om me heen. De BBC

uit te stappen In België luister ik

offers onder de burgerbevolking

blijft maar door praten. Er zijn 56

naar de klassieke zender Klara, maar

vallen. In Liberia blijft de situatie

Iraki's bij een vuurgevecht om-

op het hele en het halve uur schakel

vooralsnog penibel. Alleen in de

gekomen. Onder hen veel burger-

ik over naar de li lid Worldservice om

hoofdstad Monrovia kunnen de

slachtoffers die gevangen raakten

de nieuws headlines te horen. In

vredestroepen de orde handhaven.

tussen de strijdende partijen. De

Frankrijk dwing ik mezelf naar

De rest van het land valt nog steeds

BBC moet uit, want die wereld

107.70 FM te luisteren. Info Routier

ten prooi aan rondzwervende bendes

hoort niet bij dit landschap. In mijn

om me op de hoogte te houden van

soldaten. In Frankrijk brandt een

auto klinken nu de Lamentationes

de stand der dingen op de weg voor

joodse school af en de regering geeft

feremiae

me. De BBC blijft echter in mijn

toe dat er meer dan vierduizend

zevenriende-eeuwse

gedachten en als ik voor de zoveelste

antisemitische incidenten per jaar

Francesco Durante. De klaagzangen

keer hoor dat er bij kilometerpaaltje

plaats vinden. In China zijn twee

van de Profeet Jeremia over deze

168 een vrachtwagen met pech in

mannen ter dood veroordeeld en in

wereld. Klaagzangen

de berm staat wint de BBC het weer

Italië arresteert de politie een aantal

wereld van de BBC, onze wereld.

van de verkeersinformatie. Weer ben

Al Qua'ida-strijders. In de woning

Vandaag maak ik een extra rondje.

ik alleen met alles wat er op een dag

van een van hen wordt een grote

Ik sla willekeurig weggetjes in en

in de wereld allemaal voorvalt.

hoeveelheid springstof aangetroffen.

kom op plaatsen waar ik nooit eerder

De nieuwe secretaris-generaal van

ben geweest en de profeet klaagt

de NAVO waarschuwt, dat in de

maar aan: Hoe kan de wereld zo

strijd tegen terrorisme de mensen-

vreedzaam zijn en zo ellendig

rechten niet het slachtoffer mogen

tegelijkertijd? Hoe kan het dat

worden. In Noord Ierland stijgt het

mensen tot het meest bewonderens-

wantrouwen met het uur. Beide

waardige en het meest weerzin-

partijen dreigen opnieuw met de

wekkende in staat zijn? Er is geen

gewapende strijd.

verklaring voor.

Vandaag zei Kofi Annan, de secretarisgeneraal van de Verenigde Naties, dat de Aids-epidemie die de wereld teistert pas echt een massavernietigingswapen is. Er zijn zeven Spanjaarden in Irak gedood, ook twee Taiwanez.cn en een aantal Amerikaanse

de landerijen,

Prophetae

van

de

de

componist

tegen

de

De sobere berichten van de BBC

waarom ze bijeen gekomen zijn.

Als ik mijn huis betreed, zet ik als eerste

zijn uit mijn hoofd verdwenen als

Vandaag is men hier aan de bouw

wat ik doe en zonder er over na te

ik in mijn dorp aankom. Ik ben nu

van een nieuw huis begonnen. "Mooi"

denken - macht der gewoonte - de

vervuld van de klanken van Durante.

zeg ik, "het werd tijd dat er met dit

BBC aan. Dit is ten slotte de echte

In mijn dorp staat een groepje

ellendige braakliggend stukje, land

wereld, de wereld van headlines. De rest

mensen met elkaar te praten. Ik ken

iets gebeurt." Ze beamen het. "Maar,"

is schone schijn waar je met Francesco

ze goed. Het zijn aardige, behulp-

zeggen ze, "belaas is het een Arabier

Durante even in kan wegdromen.

zame en hard werkende mensen. Ik

- un Arabe- die hier bouwr". Ik ben

stop om ze te begroeten en zie

weer thuis, thuis in de echte wereld.

Hans Fels

DE SJOA O P SCHOOL Er blijken in Amsterdam leraren te

Wereldoorlog is gebeurd. Her vergt

verleden, dat alleen in een les over

zijn, die zeggen dat ze in de klas

bij de leraren voldoende kennis en

de geschiedenis van de vorige eeuw

niet meer over de jodenvervolging

vaardigheden en ook inzet en moed

thuis hoort, maar dit onderwerp

tij dens de Tweede Wereldoorlog

om het onderwerp aan de orde te

zou altijd m o e t e n w o r d e n be-

kunnen praten. Niet alleen komen

stellen. Het is belangrijk dat er

handeld in een breder kader van

ze onwetendheid en onverschilligheid

voldoende ruimte voor is tijdens het

discriminatie en racisme. Als dat

tegen, maar ook krijgen ze vijandige,

schooljaar. Er zijn instanties, zoals

besef doordringt, hebben de akelige

zelfs antisemitische opmerkingen te

de Anne Frank Stichting

gebeurtenissen in Amsterdam ook

horen. Hoewel niet bekend is hoe

Herinneringscentrum Westerbork, die

vaak dit verschijnsel voorkomt, zijn

voor materiaal zorgen, dat begrijpelijk,

wij van mening dat elke keer dat

aantrekkelijk en overtuigend is.

en het

dit gebeurt ĂŠĂŠn keer teveel is.

nog een goede kant gehad.

Marokkaanse jongetjes zullen, op school en daarbuiten, net als de

Daarom is dit herdenkingsnummer

Ida Vos vertelt in een mooi verhaal

meeste andere jongetjes wel eens

van het Auschwitz Bulletin voor een

hoe zij het aanpakt in een klas met

vervelende, hinderlijke, hatelijke

groot deel gewijd aan het thema: de

leerlingen, van wie sommigen al bij

dingen doen. Het is van het aller-

sjoa op school.

voorbaat vijandig gestemd lijken te

grootste belang dat dit serieus wordt

zijn, misschien vanwege de gebeur-

genomen, maar ook, dat die jongetjes

Het o n d e r w e r p w o r d t op ver-

tenissen in het Midden-Oosten. Zij

zelf zoveel mogelijk serieus worden

schillende manieren geanalyseerd

is in staat die kinderen er van te

genomen. Dit nummer van het Ausch-

en bekeken. Er wordt geprobeerd

overtuigen, dat moslims en joden

witz Bulletin draagt veel materiaal

het enigszins in perspectief te zien.

geen vijanden hoeven te zijn, maar

aan om te helpen ook de lastigste

Maar de feiten zijn a l a r m e r e n d

bondgenoten als het om de strijd

jongetjes bij de - antiracisrische - les

genoeg. Toch zijn er ook positieve

tegen discriminatie gaat.

te houden. Het zal daarom in een

dingen re lezen in dit nummer van

grotere oplaag dan anders worden

het Auschwitz Bulletin. Leerlingen

Dat is misschien de belangrijkste les

van gemengde scholen blijken bij

uit dit nummer. Over jodenver-

een juiste aanpak heel erg onder de

volging en antisemitisme moet niet

indruk van wat er tijdens de Tweede

gesproken worden als iets uit het

verspreid.

Max Arian

Inhoudsopgave: Hans Fels, hoofdartikel

2

Max Arian, verantwoording

3

Auschwitz Herdenking 2004

5

Nienke Ledegang: interview met Piet Meerburg

6

Emilie Kuijt: een familie reist naar Auschwitz

10

Reis naar Polen

13

Herdenk de februaristaking 1941

13

Carry van Lakerveld: interview met Simon Peereboom (1923-2003)

14

Ewoud Sanders: Levenskus

17

kwaliteits slagerij

Beer

Thema De sjoa op school:

Hoofddorpweg 27

Jan Durk Tuinier: Antisemitisme op school?

18

Loucky Content: boekbespreking 'Antisemitisme op school?'

22

Karen Polak: initiatieven tot dialoog

24

Henk 'r Hooft: de speelruin aan de Gaaspstraat

27

Ida Vos: Jullie

30

Hans Sommer. Verdriet kun je niet wegen

32

Max Arian: interview met Judith de Beer over sjoa-educatie

34

Theo van Praag: kwaliteit van de schoolboeken

36

Karei C. Berkhoff: Raul Hilberg's analyse van een moordmachine

40

Edward van Voolen: de ironie van de joodse musea in Berlijn

43

Jules Schelvis: een wonderbaarlijke ontmoeting

46

Jet Manheim: nieuwe uitgave van 'Binnen de Poorten'

49

Nol van Dijk: fragment uit 'Open Deuren'

51

Max Arian: aangrijpende schoolwandplaten

52

Roy Jadi: jaarboek Niod

54

Gerdi Verbeet: column

56

Met het verleden bezig

57

Extreem-rechtse aanslag op Holocaustmuseum

58

Herdenking joods verzet

58

Amsterdam Tel. 0 2 0 - 6 1 5 81 76

KAPSALON Van

Weerdenburg

"Gewoon de beste" Behandeling

volgens

afspraak

Zocherstraat 5 1054 LP Amsterdam Tel. 020 - 612 7354

Auschwitz h e r d e n k i n g 2 0 0 4 Op zondag 25 januari organiseert het Nederlands Auschwitz Comité de jaarlijkse Auschwitz-herdenking bij het Spiegelmonument 'Nooit meer Auschwitz' van Jan Wolkers in het Wertheimpark in Amsterdam. Aansluitend vindt een lunchbijeenkomst plaats in het Europarestaurant van de RAI. Verzamelpunt is het Stadhuis. Vanaf 10.30 uur is de Boekmanzaal van het Stadhuis open en bereikbaar via de hoofdingang aan de Amstelzijde.

In de Boekmanzaal wordt koffie en thee geschonken. O m 11.30 uur vertrekt de Stille Tocht naar het Wertheimpark.

De herdenking begint om 12.00 uur met een toespraak van burgemeester Job Cohen van Amsterdam, gevolgd door het Kaddisj en Jizkor door rabbijn Sonny Herman. Vervolgens kunnen particulieren en organisaties hun kransen en bloemen bij het monument leggen.

Kransen en bloemen kunnen eventueel op zaterdag 24 januari, tussen 10 en 14 uur, worden afgeleverd bij de portiersloge van het Stadhuis, ingang Waterlooplein.

Bereikbaarheid U kunt het S t a d h u i s het beste bereiken met het openbaar vervoer: metro en sneltram 51 (halte Waterlooplein) of tramlijnen 9 en 14 (dezelfde halte). N a de herdenking staan tegenover de uitgang van het Wertheimpark bussen klaar voor de mensen die kaarten aangevraagd hebben voor de lunchbijeenkomst in de RAI. Van Stadhuis naar de RAI kunt u ook met sneltram 51 en verder is de RAI te bereiken met tramlijn 4 en bus 15.

Mocht u met de auto komen, dan kunt u parkeren in de parkeergarage onder het Stadhuis/Muziektheater, de parkeergarage op de hoek van de Jodenbreestraat (onder Alberr Hcijn) en de parkeergarage onder het wooncomplex Valkenburgerstraat (ingang Anne Frankstraat). Deze parkeerplaatsen zijn niet gratis. Zij die in het bezit zijn van een invalidenparkeervergunning kunnen parkeren bij de hoofdingang van het Stadhuis/Muziektheater, maar alleen op vertoon van de vergunning!

Rondom de RAI zijn voldoende parkeerplaatsen en u kunt ook parkeren in de RAI-parkeergarage (een dagkaart kost 10,00 euro).

De restaurantzaal van de RAI gaat om 13.00 uur open. De lunchbijeenkomst begint om 13.30 uur met toespraken van Jacques Grishaver, voorzitter Nederlands Auschwitz Comité en mevrouw Hans Dresden, voorzitter Raadskamer WUV. Voor- en tijdens de lunch bieden wij u een optreden aan verzorgd door Down Peper en het Dames Danzi Strijkkwartet.

VOOR DE LUNCHBIJEENKOMST DIENT U IN HET BEZIT TE ZIJN VAN TOEGANGSKAARTEN. In de restaurantzaal staat weer een boekentafel. Een deel van de opbrengst van de boekenverkoop komt ten goede aan het Auschwitz Comité.

Hans Dresden, voorzitter Raadskamer W U V Het programma samengevat: 10.30 uur: Verzamelen voor de Stille Tocht in de Boekmanzaal van het Stadhuis in Amsterdam, via de hoofdingang aan de Amstelzijde.

11.30 uur: Begin Stille Tocht naar het Wertheimpark.

12.00 uur: Herdenking bij het Auschwitz Monument.

Rede door burgemeester Job Cohen van Amsterdam.

Kaddisj en Jizkor door rabbijn Sonny Herman.

12.30 uur: Vertrek bussen naar de RAI. 13.00 uur: Europarestaurant van de RAI open.

13.30 uur: Begin lunchbijeenkomst. sprekers: Jacques Grishaver, voorzitter N.A.C. Mw. Hans Dresden, voorzitter Raadskamer WUV. . muziek: Doron Peper en her Dames Danzi Strijkkwartet.

16.00 uur: Einde lunchbijeenkomst.

Tot ziens op 25 januari!

NEDERLANDS AUSCHWITZ COMITÉ

I n t e r v i e w m e t k i n d e r r e d d e r e n f i l m o n d e r n e m e r Piet M e e r b u r g

Buiten de g e b a a n d e paden Bekend werd Piet Meerburg (1919) vooral door zijn grote verdiensten in de Nederlandse film- en theaterbranche. Hij richtte vlak na de oorlog studentenbioscoop Kriterion op, kocht het Nieuwe De La Martheater en haalde de musical naar Nederland. De belangrijke mensen uit de theaterwereld werkten met hem samen: Wim Sonneveld, Annie

MG Schmidt. Minder bekend is dat Meerburg tijdens de oorlog actief was in het ongewapende studentenverzet en met zijn groep studenten honderden joodse kindertjes uit de

"De ongebaande paden bewandelen, zo kun je dat wel noemen", zegt Meerburg met een bescheiden glimlach. "Dat is een rode draad in mijn leven. Het zit in de familie. Mijn vader was chemicus, een echte wetenschapper. Toen hij zestig was kreeg hij te maken met een reorganisatie.

Daar had hij geen zin in, dus zei hij: stuur mij maar met pensioen.

Vervolgens kocht hij op zijn 63*" een chemisch laboratorium in Bussum en begon zijn eigen bedrijf. Dat onverwachte, dat heb ik ook in mij."

Hollandse Schouwburghielp redden. "Ik heb een heerlijke jeugd gehad.

Nienke Ledegang heeft Piet Meerburg voor ons geïnterviewd.

"Ik vind het onbegrijpelijk dat er zoveel mensen waren die geen poot uitstaken. Dat vind ik nog altijd een schande voor Nederland. Wij deden het normale." Dat is het eenvoudige antwoord, dat Pier Meerburg geeft, wanneer je hem naar zijn verzetsverleden vraagt. Her leven van Piet Meerburg is een leven geworden van de ongebaande paden, van de weg van de meeste weerstand.

De broer van mijn moeder had in de bossen van Gorssel, bij Deventer een huis gebouwd. Wij kwamen daar vaak, en dan speelden we met wel veertig of vijftig kinderen. Dolle pret natuurlijk. Die oom en tante waren niet bepaald oranjegezind, of eigenlijk: ze waren zo rood als het maar kon. Mijn tante verscheurde de oproep voor militaire dienst voor haar zoons, mijn neven. Ik keek op regen die mensen. In augustus organiseerden mijn neven in Gorssel altijd fantastische feesten. Met een hele

kermis. Van hen heb ik veel geleerd: initiatie! nemen, dingen van de grond af opbouwen."

"Zo ben ik opgegroeid in een bijzonder linkse omgeving. Al vroeg in de jaren dertig waren wij ons erg bewust van het Duitse gevaar. AntiDuits, dat waren we. Een heel specifiek voorval was voor mij dc aanleiding in het actieve verzet te gaan. In 1942 studeerde ik aan de Amsterdamse universiteit. O p een dag is een joodse studiegenoot van mij opgepakt en nooit meer teruggekomen. En ik zat daar en het gebeurde. Dat kon niet, vond ik. Toen ben ik bij het Amsterdamse studentenverzet gegaan. Het ongewapende verzet, want het was wel duidelijk dat ik voor wapens niet geschikt was. Via ]ur Haak kwam ik al snel in aanraking met het Utrechts Kindercomité, dar zorg droeg voor het onderbrengen van joodse kinderen in onderduikgezinnen.

Dat comité vroeg ons of wij daarbij wilden helpen."

De crèche "Zo gebeurde dat. Tegenover de Hollandse Schouwburg, waar de joden werden verzameld o m te worden meegenomen, was een crèche.

Dat werd onze uitvalsbasis. Vanuit die crèche, maar ook rechtstreeks bij de ouders vandaan, hebben wij bet leven van driehonderd kinderen gered. Als ouders bereid waren ze af te staan, smokkelden wij ze mee en brachten we ze naar pleeggezinnen. Eerst in Amsterdam, later ook in Brabant en Friesland."

"Dat was gevaarlijk, moeilijk ook.

Maar echte angst heb ik zelden gehad.

Die verdrong je. Je was op de hoogte van alles wat er kon gebeuren, maar daar dacht je niet aan. Anders kon

je het niet volhouden. Nee, wat ik erger vind, onbegrijpelijk zelfs, is dat zo weinig mensen een poot hebben uitgestoken. Dat vind ik nog altijd een schande voor Nederland. Wij deden het normale."

"Wij waren erg voorzichtig. We hadden een kleine, vaste kern van door en door betrouwbare mensen.

Onze administratie deden we in drieën, dat wil zeggen: één iemand droeg het adres van een kind, één iemand de naam, en een ander was de verbindende schakel. Niemand was ooit helemaal op de hoogte. De groep wisselde ook nauwelijks van samenstelling, wat een extra risico was geweest. Daardoor hebben wij uitzonderlijk weinig slachtoffers gehad."

"Er waren ook dilemma's. Ouders bijvoorbeeld die hun kind aan ons gaven en later spijt kregen. Dan vroegen zij: wil je ons kind naar Westerbork brengen? Her was moeilijk, maar we deden het niet. Wij vonden dat wij op dat moment de verantwoordelijkheid hadden voor dat kind. Bovendien: hoe hadden wij met een kind aan kunnen kloppen bij de poorten van Westerbork? Dat was natuurlijk ondenkbaar."

"Achteraf kan ik me het duivelse dilemma voor die ouders goed voorstellen. Wat moet je in godsnaam doen? Je kind meegeven aan een 2 0 jarige jongen die je niet eens kent?

Je moet zeker weten dat het lot van je kind verschrikkelijk zal zijn, anders doe je zoiets niet. Wij hebben daarom ook nooit druk uitgeoefend op ouders. Het moest hun beslissing zijn."

"Er is één ding waarover ik nog altijd een grote frustratie heb. Dat de Nederlandse regering en de koningin in Londen 2 a t e n en ons daar niet

Piet Meerburg hebben gesteund. Jazeker merkte ik dat in de praktijk! Die ouders, die aan het twijfelen raakten... Wilhelmina kende de waarheid, zij had die ouders moeten waarschuwen. Zij had moeten zeggen dat ze hun kinderen beter konden afstaan, dat Nederlandse gezinnen joodse kinderen moesten opvangen. Maar zij is gevlucht en zij heeft haar mond gehouden. Haar verraad was dubbel. Als zij iets had gezegd, dan waren ongetwijfeld meer kinderen ondergedoken - en gered."

"Zo slecht als onze regering en ons koningshuis waren, zo goed waren de kerken in Nederland. Zelf ben ik helemaal niet gelovig, maar wij hebben toch heel veel aan de kerken te danken. Zo is er bijvoorbeeld op een zeker moment overal in het land in de katholieke kerken van de kansel een bisschoppelijke brief voorgelezen.

Dat motiveerde de gelovigen andere mensen te helpen. Ik had contact met een man uit Joure, die een wasserij had en eens in de week met een auto naar Amsterdam kwam. Hij haaide dan allemaal joodse kindertjes op. Ach, zei hij op een keer, 'Ik doe dit allemaal wel, maar de joden zijn wel mijn vijanden. Maar in de

Foto Carla Van Thijn Bijbel staat: heb uw vijanden Hef.' Ik was in paniek, ik dacht: godverdomme! Ik heb onmiddellijk mijn c o n t a c t in Friesland b e n a d e r d .

Welnee, lachte deze, 'Die man kun je vertrouwen.'

"Mijn contacten begonnen altijd bij de dominee of de pastoor. Van hen was de kans het grootst dat ze deugden.

Bovendien wisten zij ook precies wie uit de gemeente deugde. En ik moet zeggen: Wij hebben altijd buitengewoon betrouwbare pleegouders gehad. Ik heb nog altijd diep respect voor deze mensen, die meer gevaar liepen dan wij."

Studentenbioscoop

"Wij hebben het werk tot het laatst toe volgehouden. En toen was de oorlog voorbij, en waren wij zelfstandige en verantwoordelijke jonge mensen. Wij wilden weer verder studeren — tot drie jaar daarvoor had ik rechten gesrudeerd - maar niet op de zak van onze ouders teren.

Daar voelden wij ons geesrelijk te oud voor. Er waren ook geen beurzen in die tijd. Dus moesten wij iets anders bedenken. Z o is Krirerion ontstaan, opgericht door de mensen

nieuws. Wim Kan vas helemaal niet zo, hoorde ik latet Altijd bang om iets nieuws te doen. We hadden dus de goede te pakken."

Piet Meerburg van het kinderwerk. Een studentenbioscoop. Dat kwam; al vóór de oorlog was ik een groot filmliefhebber. En het was meteen een groot succes" "Een van de eerste films die wij draaiden was Brief Encounter. Een klapper. Die werd lange tijd nog jaarlijks gedraaid in Krirerion. Over die film kan ik je nog een mooi verhaal vertellen. In die tijd moest je lid zijn van de bioscoopbond, anders kon je geen films aankopen.

Wij mochten het een jaat proberen en als we goed draaiden, zouden wij officieel lid worden. Eens gingen Paul Kijzer, mijn compagnon, en ik samen nieuwe films kijken. Paul had een neus voor goede films, net als ik. Wij zagen Brief Encounter en wisten meteen dat het een grote en belangrijke film was. Maar onze grote angst was dat Tuschinksi ons voor zou zijn. Als die h e m zou krijgen, kregen wij hem niet - zo ging dat. Dus zeiden we over een andere film die we diezelfde keer zagen: die is fantastisch. Die willen wij, en dan willen we Brief Encounter erbij.

Daarmee h e b b e n we Tuschinski, die niet zoveel kijk had op art-films, om dc tuin geleid. Wij hebben de film exclusief gekregen."

" O p 2 3 december 1952 gingen we o p e n . W i m Sonneveld had een musical gemaakr, Het meisje met de grote voeten. Er kwam geen hond.

Het was een catastrofe. Toen heeft Wim gezegd: wc maken een programma, dat noemen we Tutti Frutti en daar stoppen we alle sterke nummers tot nu toe in. Als ze dan niet komen, weet ik het ook niet meer. Vanaf dag één was het uitFoto Carla Van Thijn verkocht. Als dat niet was gebeurd was het met het Nieuwe de la Mar"In 1948 was ik afgestudeerd en theater nooit iets geworden.' kwam de vraag: wat nu? Er werd me een baan aangeboden bij een advocaten kan toot. Maar ik heb toen 'Het mooiste moment dat we in dat besloten de filmkant op te gaan. theater hebben meegemaakt, was de Geen moeilijke beslissing, maar het première van Anne Frank op 27 betekende wel dar ik ook andere november 1956, geregisseerd door dingen moest gaan doen, want van Karl Guttmann en met Robert de Vries Kriterion alleen kon ik niet leven. als vader Frank en Martine Crefcoeur Ik ben toert Calypso aan de Amsterals Anne. Dar was geweldig. Koningin damse Marnixstraat begonnen, een Jttliana was daarbij, vader Frank, bioscoop tussen art en mainstream Miep Gies, de tandarts. Na afloop in. De mensen zeiden dat 't geen was er een doodse stilte. En dat bleef succes kon worden, maar het is een in de twee maanden dat het stuk heel leuk en goedlopend theater speelde. Men was vreselijk onder de geweest." indruk, er is nooit geapplaudisseerd."

Nieuwe de la Mar-theater

Eerste musical in Nederland

"Toen zagen Paul Kijzer en ik in 1952 dat het Nieuwe de la Martheatertje, naast ons eigen Calypso, in verval was geraakt. Een enig theatertje was het, een soort bonbonnière. We hebben dat theater van de gemeente gehuurd, opgeknapt en gezegd: óf Wim Kan óf Wim Sonneveld erin. Ik ben naar W i m Sonneveld gegaan, die ik niet kende, en vroeg hem of hij dat wilde. Nou, W i m was altijd o p zijn geld cn rekende: 'ik zit hier nu met 300, straks met 500. Dat is een goeie zaak.' Bovendien was Sonneveld erg ondernemend, altijd in voor iets

"En of het niet genoeg was, ben ik daarna nog musicals gaan produceren.

H o e ik o p dat idee kwam? In die tijd was ik gelieerd aan 20th Century Fox. D a t had in Amsterdam een kantoor en bestierde ook een paar theaters, Luxor in Rotterdam en iets in Nijmegen. Dat heb ik van die Amerikanen gekocht om vervolgens met David Raphel, een Amerikaan, directeur te worden. Een geweldige vent! Hij en zijn vrouw hadden My Fair Lady gezien op Broadway. Dat bracht mij natuurlijk weer op een idee. In die tijd werkte ik veel s a m e n met Willy Hofman, die

directeur was van de Rotterdamse Kunststichting. Wij zeiden tegen elkaar: dat zou wel eens iets voor Nederland kunnen zijn, dat My Fait Lady."

"We hebben Seth Gaaikema benaderd, die als studentencabaretier in Hypokriterion had gespeeld, boven de bioscoop. Ik wist dat hij waanzinnig goed in taal was. Ja, het was mijn idee hem te vragen. Ik ben de ontdekker van Seth als vertaler geweest.

Dat zegt hij ook altijd heel eerlijk.

Hij heeft de musical schitterend vertaald. W i m S o n n e v e l d , die professor Higgins speelde, keek de tekst na. Of het lekker bekte."

"Zo is de musical naar Nederland gekomen. 900 Voorstellingen van My Fair Lady hebben we gedaan.

Je kunt dus wel van een succes spreken, al werden we er niet rijk van. Daarvoor is musical te duur.

Oliver bijvoorbeeld, dat we daarna deden, was een financiële flop. In

de loop der jaren hebben we heel wat gedaan. Het werken aan Heerlijk duurt het langst, de eerste musical van Annie MG Schmidt en Harry Bannink, vond ik eigenlijk het leukst. Ik heb die hele musical geboren zien worden. John de Crane wilde dat Annie voor hem een musical zou vertalen. Maar zij vond dat zij, zolang zij zelf zoveel ideeën had, beter zelf een musical kon schrijven. Ik heb heel veel geleerd van deze eerste Nederlandse musical, het was geweldig leuk om te doen.

Wat er verder ook op aan te merken mag zijn, de liedjes zijn natuurlijk nog altijd fantastisch."

"Ik heb verder nooit meer een musical met Annie gedaan. Er kwamen weer andere dingen. En ik heb ook dingen laten liggen. Ik had graag de musical A Chorus Line gedaan.

En Hello Dolly met Mary Dresselhuys.

Dar ging uiteindelijk niet door omdat zij zei dat de zangpartij te zwaar voor haar was."

"Op het laatst heb ik alle bioscopen verkocht. Er was een tijdelijke dip in het filmbezoek door dc komsr van de video. Maar ik houd me nog altijd bezig met film. Ik selecteer nog altijd films voor Kriterion, de Movies cn Babyion, in Den Haag.

Daarbij werk ik nu vooral samen met mijn zoon Krijn. Hij boekt de films, ik heb veel van mijn werk aan hem overgedragen."

"Nu ik wat ouder ben, nu kijk ik wel eens terug. En daar heb ik het heel moeilijk mee. Ik heb 's nachts angstdromen over de oorlog. Daarin word ik achterna gezeten. Daarvoor ben ik bij een psychiater van de Stichting '45. Door die dromen ben ik 's nachts heel agressief. Dat kun je je misschien niet voorstellen, als ik hier zo zit. Maar de oorlog zit nog altijd in me" Nienke Ledegang

Voor al uw drukwerk

cfo

PETERS A M S T E R D A M BV.

Schepenbergweg 33 - 1105 AS

Amsterdam - Z.O.

Tel: 0 2 0 - 6 9 6 3 4 3 4 • F a x : 0 2 0 - 6 9 7 47 2 3 E-mail: info@dpabv.demon.nl De uitgave van dit bulletin wordt mede mogelijk gemaakt door ondersteuning van: HET PAROOL DIAMOND PO/NTBV, DE BIJENKORF MINNESMA VAN CLEEF ADMINISTRATIEKANTOOR, WINDROOSPLEIN 18, AMSTERDAM

Voor informatie over adverteren in dit blad of ondersteuning kunt u contact opnemen met John van Cleef, 020 - 428 7683.

Een familie reist naar Auschwitz

6 0 j a a r winst Ik ben opgevoed en opgegroeid m e t De Oorlog. Zo lang als ik mij kan herinneren werd daar bij ons thuis zeer openlijk en toch wel regelmatig over gesproken. Voor veel mensen is de Tweede Wereldoorlog iets militairs, met veldslagen en overwinningen. Voor mij niet, en voor de rest van mijn familie niet. De Oorlog staat voor mij gelijk aan uitroeiing, aan de meest afschuwelijke moorden, aan owmenselijke ontberingen; aan Auschwitz. Een woord dat voor mij zoveel symboliseert, dat ik het vaak niet eens durf uit te spreken.

Al vroeg raakte ik geboeid door de verhalen die ik las van oorlogsslachtoffers, zoals Primo Levi, Gerhard Durlacher en Jacques Presser.

Eén verhaal heb ik niet hoeven lezen, dat heb ik mogen horen, in stukjes en beetjes totdat het compleet was.

Dat is het verhaal van mijn opa.

Hans Kuijt. Mijn oma heeft haar verhaal helaas niet met mij kunnen delen omdat zij jaren geleden is

overleden. Mijn opa's verhaal is er één over ongeluk en toeval, over leed en volharding en over een immens verdriet. Deze gruwelijke oorlog was zijn oorlog, maar ook de oorlog van zijn familie en vrienden, van zijn latere vrouw en haar familie. Om deze redenen voelde het, en voelt het nog, ook altijd een klein beetje als mijn oorlog. Ik ben bang voor deze Oorlog, die zo persoonlijk is, en die zoveel voor mij symboliseert.

Precies daarom was ik zo geschrokken toen mijn opa in juni vorig jaar voorstelde om 'met z'n allen' mee te gaan mer de reis van het Nederlands Auschwitz Comité naar Polen. Dat betekende de voltallige familie Kuijt, te weten mijn grootouders, bestaande uit mijn opa en Steffi, de vrouw met wie hij al weer dertig jaar gelukkig is, mijn ouders, mijn broer en ik. Ik was geschrokken omdat ik veel te bang was voor wat ik daar te zien zou krijgen; of het in werkelijkheid erger was dan in mijn voorstelling.

Bezoek van de familie Kuijt aan Birkenau

Foto Hendrien Kloots

Ik was bang voor wat ik daar zou voelen, misschien wel door het gemis van de familie die ik nooit gekend had... die twee complete families die daar nooit van zijn teruggekeerd, met uitzondering van mijn vaders beide ouders en zijn moeders moeder. Maar ik wist dat ik wel zou gaan, omdat de kans o m een dergelijke reis te maken zich geen tweemaal voor zou doen. Hoe het zou worden o m dit met mijn opa te beleven kon ik van te voren niet voorspellen. Ik wist niet dat het zo heftig voor ons allen zou zijn o m dit met elkaar mee te maken.

Het verhaal van mijn opa begint bij de vluchtpoging naar Zwitserland, die hij eind 1942 samen met zijn familie deed. Door de Zwitsers werden ze uitgeleverd aan de Duitsers, en ze kwamen in het doorvoerkamp Drancy terecht, vlak bij Parijs.

Daarvandaan ging de tocht naar Auschwitz-Birkenau, waar mijn opa als enige van zijn familie werd geselecteerd voor een werkkamp, waarna hij zijn familie nooit meer heeft teruggezien. Mijn opa heeft verteld dat ze met een transport van 1500 mensen in Auschwitz waren aangekomen, van wie alleen hij en drie anderen het hebben overleefd.

De meeste mensen gingen rechtstreeks naar dc gaskamers.

Onvoorstelbaar O p een dag in november 2003 stonden wij dus met z'n allen aan het begin van een reis die ons zou brengen naar de plaats waar al deze verschrikkingen zich hebben voltrokken. Zelfs toen besefte ik nog niet wat mij te wachten stond. Pas toen ik naast mijn vader voor de poort van Auschwitz stond en het Arbeit machtfrei" las, drong tot mij

door waar wij m e e bezig waren, waar ik naartoe ging en waar mijn opa naar terug ging. leder van ons had een eigen doel. Mijn opa wilde ons alles laten zien, en afscheid nemen van alle dierbaren die hij toen geen gedag heeft kunnen zeggen. En ik ben, gevoelsmatig althans, op zoek gegaan naar die familie die ik nooit gekend heb, mijn familie, en de vraag naar waarom dit allemaal is gebeurd. Ik heb willen beseffen dat dit werkelijkheid is. Dat alles wat zich in alle kampen heeft afgespeeld door m e n s e n doorstaan m o e t zijn.

Ik w e e t niet of het gehikt is om de gigantische omvang van die waarheid te beseffen. Ik denk niet dat het mogelijk is om je daarvan te laten doordringen, omdat niets van wat iemand zich vandaag de dag kan voorstellen in de buurt komt van de afgrijselijkheden van w a t mensen toen doorgemaakt hebben.

Terwijl we langs het prikkeldraad in Auschwitz I lopen, vertelt mijn opa een verhaal. Hij liep eens in de oorlog samen met een ander, die bij het passeren van een SS'er zijn pet niet snel genoeg afdeed. Daarop rukte de SS'er hem de pet van zijn hoofd, wierp die naar het prikkeldraad en gaf hem de opdracht de pet te halen. Dc gevolgen van deze opdracht laten zich raden, want het was immers streng verboden bij het hek te komen.

Bij de strafbarak aangekomen hoor ik mijn opa voor het eerst vertellen dat hij in zijn werkkamp ook eens in een sta-cel moest. Dit hield in dat je 's nachts niet sliep, maar in een zeer kleine cel stond. Je werd door een gleuf naar b i n n e n geschoven en door diezelfde gleuf kreeg je w a t eten. H o e lang hij daarin heeft gestaan weet mijn opa niet precies. Misschien vier nachten zegt hij, tijdsbesef was er toen niet.

Bezoek aan

Auschwitz-Birkenau

Om met mijn opa door Auschwitz te lopen is zo bijzonder. Hij is degene die mij kan vertellen hoe het was, in werkelijkheid, hij is degene die het echt maakt voor mij. 's Avonds is er een herdenking in één van de barakken. Bij het oplezen van de namen van slachtoffers, iers wat altijd gebeurt door deelnemers van de reis, hoor ik mijn opa namen oplezen van mijn familieleden.

Zoveel mensen die mijn achternaam hebben, of ik die van hen. Als mijn opa moeite heeft m e t het afmaken van de lijst met namen, kan ik al helemaal niet meer ophouden met huilen. Het dringt maar al te goed tot mij door dat mijn opa, een van de dapperste mensen die ik ken, zonder al deze mensen terug is gekomen. 21 jaar oud en niemand meer die hem dierbaar was. Hoe heeft hij dat verwerkt?

O p deze reis mer mijn opa en de rest van mijn familie wilde ik antwoorden op al mijn vragen, maar ik eindig met alleen maar meer vragen. Het is onvoorstelbaar o m er van doordrongen te raken dat de vernietiging van zoveel onschuldige mensenlevens zo'n gigantisch

Foto Hendrien Kloots geïndustrialiseerd proces werd.

Afscheid nemen De volgende dag van de reis waren wij 's ochtends in Birkenau. In de kou en de mist was het luguber, imposanter ook dan Auschwitz 1 door de enorme troosteloze vlaktes en afgebrande barakken. In zichzelf gekeerd knikt mijn opa bevestigend, ja, zo was het, met deze houten barakken. Niet die van steen die we gisteren in Auschwitz zagen. Cynisch voegt hij eraan t o e ; "Die stenen barakken waren te goed voor ons."

Bij de h e r d e n k i n g in Birkenau wordt aan mijn opa gevraagd of hij een bloemenkrans wil leggen. Hij is vereerd d a t hij dit n a m e n s iedereen mag doen. Later lopen we terug langs de spoorlijn en is mijn opa een stukje verder weg. Als hij terugkomt en wij vragen wat hij deed, vertelt hij dat hij afscheid nam van zijn ouders. Nog steeds als ik aan die woorden denk ga ik van binnen stuk. Dat mijn opa, mijn kleine lieve opa, zestig jaar na dato pas van zijn ouders afscheid heeft kunnen nemen, waar heeft hij dat aan verdiend? Waar hebben zij dat aan verdiend? Ik leer steeds meer maar begrijp steeds minder.

Werkkamp Jawischowitz 's Middags gaan we met zijn zessen en de zeer hartelijke tolk van de groep naar her kamp waar mijn opa zat, op een paar kilometer afstand van Auschwitz. Mijn opa heeft van begin ' 4 3 tot januari ' 4 5 in Jawischowitz gezeten. Dit was een werkkamp waar men iedere dag drie kilometer heen en drie kilometer terug moest lopen naar de mijnen, waar men twaalf uur achter elkaar werkte. Het lopen van en naar het kamp, vertelt mijn opa, dat deed je af en toe op je blote voeten.

C y n i s c h voegt hij er aan toe: "Anders werden de schoenen vies."

Hij zegt dat ze 's nachts ook wel eens werden gecontroleerd op vieze voeten, die waren er natuurlijk altijd omdat er immers geen zeep was. Met z'n allen werden ze dan n a a r b u i r e n gejaagd, waar ze gehurkt moesten staan tot aan de ochtend. Er waren er altijd velen die 's ochtends niet meer overeind stonden.

Eerst gaan we naar de mijnen, waar wij worden rondgeleid d o o r de onderdirecteur, die heel vriendelijk alle gebouwen aanwijst die er in de oorlog ook al stonden. Vreemd genoeg is mijn opa opgetogen. Hij zegt het fijn re vinden om hier te zijn, om de plek terug te zien waar hij bijna twee jaar lang op meer dan 400 meter diepte werkte. De uitputting van dat werken was zijn redding, vertelt hij. Hij viel in slaap, en kwam dus niet op appel. De straf die de Duitsers hem daarop gaven bleek zijn redding. Hij werd als vluchtgevaarlijk bestempeld en mocht het kamp niet meer uit. In dit relatief kleine kampje liep hij nu rond met schietschijven o p zijn k l e d i n g genaaid, de gewapende SS'ers volgden hem vanuir de wachttorens.

Hierdoor raakte hij bekend, en kon hij dingen 'regelen'.

Monument ter nagedachtenis van de slachtoffers van het werkkamp Jawischowitz Foto Peter Kuijt Vanuit de mijnen gaan we naar wat er is overgebleven van Jawischowitz.

De plek van het kamp is nu het dorpsparkje. Slechts de lamp van de appelplaats en de douchebarak resteren nog. Daar aangekomen loopt mijn opa naar het m o n u m e n t ter nagedachtenis van de slachtoffers, en wij volgen op een afstandje." Kijk", roept hij naar ons, "dit is mijn monument".

Ja, dit monument staat er voor hem, denk ik, maar wat heb ik geluk dat ik dit samen met hem mag zien en dat ik hier niet kom zoals zo velen.

om mijn dierbaren een laatste vaarwel te zeggen. Ik besef dat mijn opa dat wel heeft moeten doen op deze reis, en hoe zwaar dat voor hem moet zijn, ondanks dar hij zelf bijna gekscherend zegt, dat het toch niet zwaarder kon zijn dan de eerste keer.

Ik kwam zelf ook voor mijn familie waar ik mij zo mee verbonden voel, maar die ik niet heb gekend.

Mijn opa staat hier overeind in nagedachtenis aan zijn ouders, grootouders, o o m s , tantes, neven en nichten.

Het is alsof we plotseling allemaal het besef van onze familieband heel intens voelen, want met elkaar staan wc zwijgend te kijken naar het prachtige monument van een uit steen gehouwen muzelman. Zo was ik, zegt mijn opa, dit klopt echt.

Als dit klopt denk ik bij mezelf, hoe is hij hier toch ooit van teruggekeerd?

Het is goed om hier geweest te zijn, vinden we met z'n allen, als we op de weg terug zijn naar de rest van de groep. Dit was belangrijk om gezien te hebben.

Wezenloos De volgende dag reizen we met de hele groep richting Lublin, en het is goed om een dag 'pauze' te hebben. Als we de vijfde dag van de reis door Majdanek lopen, ben ik wezenloos. Zoveel afgrijselijks heb ik al in deze week gezien, nog meer

kan mijn hoofd niet meer opnemen.

Het voelt alsof mijn hart daar ook al mee is gesropt. Ik snap het niet, en hoe ik het ook probeer, steeds minder begrijp ik hoe dit toch heeft kunnen gebeuren met zoveel onschuldige mensen. 's Middags zijn we in Sobibor, waar nog een indrukwekkende herdenking plaats vindt. Terug in de bus vindt voor veel mensen een bepaalde ontlading plaats. Ook in mij knapt er iets. De hele week heb ik zo dicht bij mijn opa gelopen als mogelijk was, om zoveel mogelijk te horen van wat hij zei, voelde, en dacht.

Nu, op het moment dat mijn eigen verdriet naar boven komt, zoals ook in Auschwitz bij die zo veelzeggende poort en bij het oplezen van de namen, voel ik mij zelfs schuldig.

Heb ik wel recht op zo'n verdriet,

terwijl dat van mijn opa en ook dat van Steffi en mijn vader zoveel groter moet zijn?

Met de groep rijden we naar een 'klezmer'sjoel. Ik snap waarom het zo belangrijk is om nu met z'n allen tc kunnen lachen, dansen en zingen in deze sjoel. Iedereen viert het leven. Voordat ik zelf word meegetrokken in de kring zie ik mijn opa. Over een paar maanden wordt hij 80, meer dan 60 jaar ouder dan dat ik ben. Hij is nog geen 1 meter 65 en danst vrolijk met de rest mee.

Hij straalt. Ik moer denken aan wat hij zo vaak zegt als ik met hem over De Oorlog praat. "Kindje, ik heb zestig jaar winst gehad..."

Emilie Kuijt

Reis n a a r Polen 2004 De jaarlijkse reis die het Nederlands Auschwitz Comité organiseert naar Auschwitz, Birkenau, Majdanek en Sobibor zal dit jaar plaatsvinden van maandag 1 november t/m zaterdag 6 november 2003.

De reissom bedraagt € 895, - per persoon op basis van een tweepersoonskamer. Een eenpersoons kamer is mogelijk met bijbetaling van € 160, -. De prijs is inclusief vliegreis Amsterdam-Warschau v.v., transfers per luxe touringcar (waarin roken NIET is toegestaan), verblijf in uitstekende hotels in Warschau, Krakow en Lublin, alle maaltijden g e d u r e n d e de reis, toegangsprijzen museums en een reisverzekering.

N . B . : deze prijsopgave is onder v o o r b e h o u d van gelijkblijvende hotel- en vliegtarieven.

Belangstellenden k u n n e n zich vóór 17 april 2004 schriftelijk opgeven bij het Nederlands Auschwitz Comité t.a.v. dhr. J, Grishaver, Knoopkruid 54, 1112 PV Diemen. (fax 020-6003455, e-mail info@auschwitz.nl). Er is slechts een beperkt aantal plaatsen, aanmelding betekent derhalve niet automatisch dat u deel kunt nemen aan de reis.

Voor eventuele nadere informatie k u n t u contact opnemen met: Jacques Grishaver tel. 020-6003455.

Herdenk de februaristaking 1941 Op woensdag 25 februari 2004 wordt in Amsterdam de Februaristaking van 1941 herdacht. Met de Februaristaking gaf de bevolking van Amsterdam en wijde omgeving uiting aan haar verontwaardiging over het brute optreden van de Duitse bezetters tegen de joodse bevolkingsgroep. Deze solidariteitsgedachte heeft na meer dan zestig jaar nog niers aan betekenis ingeboet, aangezien discriminatie en stigmatisering van minderheden en bevolkingsgroepen leidt tot ontwrichting van de samenleving. Als antisemitisme, racisme en onverdraagzaamheid de kop opsteken is waakzaamheid geboden. Tegen deze achtergrond roepen het Comité Herdenking Februaristaking 1941 en het Gemeentebestuur van Amsterdam op om op 25 februari deel te nemen aan de herdenking bij de Dokwerker op het Jonas Daniël Meijerplein in Amsterdam. De aanvang van de herdenking is om 16.45. Het défilé begint om 17.00 uur.

Interview met Simon Peereboom (1923-2003)

" H e t w a s 99Vi % g e l u k en m a a r een half procent n a d e n k e n / ' Twintig jaar was Simon Peereboom toen hij niet zijn vrouw werd gearresteerd. Via Kamp Westerbork werden zij naar Auschwitz gedeporteerd. Zijn vrouw werd direct na aankomst in Birkenau vergast.

Peereboom overleefde verschillende kampen. Hij kwam terug met tuberculose en lag IV2 jaar in verschillende sanatoria. In 1947 trouwde hij met Jeanette Blitz, ook een kampoverlevende. Zij kregen een dochter, Florry, genoemd naar Simons moeder en het dochtertje van zijn oudste broer. " In het kamp, in alle kampen waar ik was, heb ik gezegd: ik wil er onder uit komen en als ze me niet de gaskamer insturen, dan kom ik er onder uit en dat gebeurde ook. Je moet nooit iemand geloven die zegt dat hij het heeft overleefd omdat hij zo flink was of zo sterk. Dat is een leugen. Het is 99Vi % geluk en maar een half procent nadenken."

We zitten in de flat van Simon Peereboom, het is april 2003, vlak voor zijn 8 0 verjaardag. De afspraak is dat ik een interview met hem maak voor het herdenkingsnummer van her Auschwitz Bulletin, dat in januari 2004 zal uitkomen.

Ver weg nog, dacht ik, maar het lijkt wel of Simon Peereboom voorvoelde dat hij niet lang meer zou leven en nog een laatste keer zijn verbaal wilde vertellen, speciaal voor de lezers van het Bulletin. Hij heeft het niet meer kunnen lezen. In september 2003 is hij overleden. s , c

Aan het plafond, in vitrines en in kasten hangen en staan honderden vliegtuigmodellen, die hij zelf heeft

Simon Peereboom in zijn woonkamer. Foto Han Singels gebouwd. Ze zouden in een museum niet misstaan, maar "niemand wil ze hebben" zegt Peereboom somber.

Nog mooier vind ik de door hem gemaakte houten modellen van huizen uit joods Amsterdam zoals het huis waarin Joachimsthal was gevestigd, de joodse boekhandel en uitgever van het NIW, in de Jodenbreestraat.

Daar begint het levensverhaal van Simon Peereboom.

Kom maar niet naar huis "Ik ben op 24 april 1923 geboren, in Amsterdam. Wij woonden boven Joachimsthal, waar mijn vader in de winkel werkte en ook de verzending van het N I W verzorgde. Hij heeft er meer dan 40 jaar gewerkt, van z'n ] 4 ' totdat hij wegging op transport in mei 1943. Ik was een nakomertje Er waren nog twee broers en een zuster, die met haar man bij ons woonde. d

Na de Mulo ging ik werken bij een heel mooie herenmodezaak in de Reguliersbreestraat. Tot mijn geluk - en dan spring ik door met je naar februari 194) - was die zaak op zaterdag open en ik werkte daar. Die

zaterdag, 22 februari, was de razzia waar mijn broer Louis en mijn zwager zijn opgepakt. M'n zwager was jarig en m'n broer kwam hem feliciteren bij ons thuis. Mijn vader belde op naar de zaak en zei: "Simon kom maar niet naar huis, waarom kan ik je niet vertellen, maar kom maar niet naar huis". Ging ik dus naar m'n schoonzuster, de vrouw van Louis, en daar heb ik gehoord wat er aan de hand was. Mijn broer en m'n zwager waren van boven gehaald tijdens de razzia. 400 jonge joodse mannen werden toen opgepakt ais represaille voor de moord op een NSB-er, Koot.

Een paar dagen later hoorden we dat ze naar Schoorl waren gebracht. En wij dachten: Nou, dat is goed, dan zijn ze tenminste in Nederland.

Kort daarna kregen we een brief uit Kamp Buchenwald, in Duitsland, van alle twee, met de mededeling d a t w e maandelijks 7,5 M a r k m o c h t e n overmaken. Ettelijke brieven hebben we van ze gekregen, t o t d a t w e hun doodsberichten kregen uit M a u t h a u s e n , in Oostenrijk.

En toen, toen sloeg de stemming om.

Toen dachten we: nu is het afgelopen met de joden, als dit het begin is, dan komt er nog wel meer.

Vóór de oorlog hadden we al die berichten uit Duitsland niet geloofd.

We dachten dat het hier wel niet zo'n vaart zou lopen. Hier in Nederland gebeuren zulke dingen niet. En zelfs toen de oorlog uitbrak, in 1940, dachten we nog dat het wel los zou lopen".

Maar het viel niet mee, dat was inmiddels duidelijk geworden. De joodse bevolking werd door de ene na de andere maatregel steeds meer geïsoleerd. W i e zich niet aan de verordeningen hield werd bedreigd met Mauthausen. "Moordhausen" zei men.

Sperre Simons oudste broer had een textielzaak in Vlissingen. Zoals alle joden in dc provincie moest hij met zijn gezin naar Amsterdam verhuizen. In 1942 werd hij met zijn vrouw en twee jonge kinderen naar Auschwitz gedeporteerd. Het hele gezin werd daar vermoord.

Twee door Simon Peeboom gemaakte modelhuizen, rechts het interieur van een synagoge.

Foto Han Singeh

In datzelfde jaar trouwde Simon Peereboom met Roosje Beesemer. Zij woonden bij zijn ouders in. Beiden hadden een Sperre, een stempel in hun persoonsbewijs dat, voorlopig, vrijstelling gaf van d e p o r t a t i e .

Roosje werkte bij een confectiebedrijf dat aan de Wehrmacht leverde en Simon werkte, net als zijn vader, bij de Joodsche Raad. "We dachten: Als we getrouwd zijn, heb je meer kans dat we bij elkaar blijven als we op transport gaan".

Thuis had dus iedereen uiteindelijk een Sperre, bis auf weiteres, voorlopig hoefden ze niet weg. "We hadden geen relaties om onder te duiken", zegt Simon Peereboom. "Ik had wel een oom die gemengd gehuwd was, maar die had acht kinderen en die woonden allemaal thuis in de Rijnstraat".

In mei 1943, bij de laatste grote razzia in het centrum van Amsterdam, helpt ook de Sperre niet meer en wordt de familie opgehaald.

Peereboom daarover: "Mijn eerste vrouw en ik, mijn zuster en vader en moeder woonden bij elkaar in.

De rugzakken en een koffer stonden klaar en toen zei mijn vader: 'Nou dan gaan we maar.' Mijn vader was een jaar of zestig. Later, toen ik zelf zo oud was, realiseerde ik me hoe ontzettend het moet zijn geweest, dat ik, de jongste zoon, het lievelingetje, op dat moment heb gezegd, dat mijn vrouw en ik niet meegingen.'Wat dan?' zei m'n vader. En ik zei: 'Dat weet ik niet, maar ik ga niet mee.'

Dus mijn vader en mijn moeder en mijn zuster gingen naar beneden en ik heb in het spionnetje, het spiegeltje op het raam, staan kijken. Ik zag ze lopen, ik heb nog tranen in mijn ogen ervan, ik zag ze lopen op de Breestraat. Ze zijn via Westerbork naar Sobibor gedeporteerd, en daar omgekomen."

NSB-speldje Mijn vrouw Roos en ik hebben de hele dag bij joachimsthal in de kelder gezeten en 's avonds zijn we één nacht bij niet-joodse vrienden geweest. Daarna zijn we gaan zwerven, met en zonder ster. We leefden van het geld dat we voor de diamant van mijn schoonvader hadden gekregen.

We huurden hier en daar een kamer en we hadden nog de bonkaarten van mijn ouders. Laat in de zomer van 1943 zei ik tegen Roos: 'Weet je wat we doen, we gaan naar de Moerdijk, naar Lage Zwaluwe. Ik had gehoord dar daar jongens waren om tankvallen te maken die uit Vught kwamen, waar ook mijn twee zwagers zaten, broers van Roos.

We gingen met de trein, zonder ster en met een vals persoonsbewijs. Ik liep in een regenjas, met een hoed met een afgeslagen rand en laarzen aan, Duitse laarzen, een NSB-speldje op mijn jas en de Deutsche Zeitung half in mijn zak. Van Lage Zwaluwe met de bus naar de Moerdijk en op de hoek daar was een hotel, Hotel Kinderen, dat zal ik nooit vergeten.

Ik had bonnen en geld genoeg, dus daar konden we logeren. Schuin daartegenover op 50 meter afstand was het kampje waar die jongens van Vught zaten, een klein groepje.

Twee keer per dag kwamen ze langs het hotel met een paar SS-ers erbij.

Ik zat op een bank tegenover het hotel en ik zag ze lopen. De tweede dag keek er zo'n SS-er naar me en bleef staan. Ik zei: 'Wollen Sie die Deutsche Zeitung lesen?' En toen zei hij: 'Je kunt wel Hollands praten hoor. 's Avonds kwam hij in het hotel met zijn Duitse uniform en hebben we een partijtje biljart gespeeld. De volgende dag kwam hij weer. Hij deed zijn koppel af en zijn petje met die doodskop. Hij keek me aan en zegt: 'Jullie zijn joden'. Toen dacht ik dat het afgelopen was, maar hij vertelde dat de Duitsers hem hadden

gepakt en hem voor de keuze hadden gesteld: hij kon dienst nemen bij de SS of hij kreeg de kogel. Hij was naar het Oostfront gestuurd, gedegradeerd tot gewoon soldaat en bewaker geworden in Nederland.

Hij kwam elke dag, en we konden pakjes geven voor mijn zwagers als hij dienst had. Na een dag of vijf, zes waarschuwde hij, dat de luitenant had gezegd, dat die vrienden van hem joden waren of halfbloed.

'Jullie moeten weg,' zei hij, 'ik kom jullie vanavond halen met een Duitse auto.' Hij heeft ons op de trein gezet, naar zijn ouders in Assen. We zijn bij zijn vader geweest, maar die was niet honderd procent betrouwbaar en ik vond het heel naar daar.

Na twee dagen zijn we weggegaan naar A m s t e r d a m . Ik heb die Hollandse SS-er nooit meer gezien.

Verraden Kort daarna, in september 1943, werden Simon en Roos Peereboom gearresteerd, op straat, met valse persoonsbewijzen op zak, door twee leden van de Colonne Henneicke.

"We zijn verraden", zegt Simon, "ze keken niet eens naar die persoonsbewijzen, ze wisten alles van ons".

D e C o l o n n e Henneicke, Nederlanders, meestal NSB-ers, was belast met het opsporen van gestolen of verstopte joodse bezittingen. Vanaf maart } 943 ging de Colonne Henneicke niet alleen verdwenen joodse bezittingen opsporen, maar ook voortvluchtige en ondergedoken joden.

Tegen betaling: zeven gulden vijftig pet ingeleverde jood.

Peereboom en zijn vrouw werden op transport gesteld naar Westerbork.

Daar werkte Simon Peereboom een aantal maanden als schoenmaker. In januari 1944 werden hij en zijn vrouw naar Auschwitz gedeporteerd.

Beiden werden in eerste instantie geselecteerd om te werken. 'Bij de

vrouwen stond mijn vrouw ook bij de goeden. EĂŠn van de vrachtauto's die naar de gaskamer reden - maar dat wisten we toen natuurlijk niet kwam mensen te kort: 'Heinz, hoeveel heb je er nog nodig?' 'Nou', zei hij, 'nog een stuk of tien, vijftien'.

En toen ging hij naar de goede vrouwen en moest mijn vrouw ook met die auto mee. 's Avonds hoorde ik dat ze naar de gaskamer was gegaan".

Halve worst Simon ging direct door naar Monowitz en van daar kwam hij in een klein nevenkamp terecht waar hij aan de bovenbouw van en in de kolenmijn moest werken. Een vriendelijke joodse arts nam hem een aantal keren in de ziekenbarak op om bij te komen.

Tenslotte werd hij door de kamparts van Auschwitz meegenomen en kwam hij in een ziekenbarak in Birkenau terecht. Daarvandaan gingen zieken naar de gaskamer. Ook de arts van deze barak hielp hem en zorgde ervoor dat hij in een andere barak kwam om op te knappen. Van daar kreeg hij werk in een van de keukens.

D e keuken lag bij de streng afgezonderde barakken van het Sonderkommando, joden die bij de gaskamers te werk waren gesteld.

Na het werk in de keuken liep Peereboom daar in de buurt rond.

Een bewaker vroeg hem wat hij daar deed, of hij daar misschien familie had. "Ik zei: 'Ja, twee zwagertjes van me'. Dat gokte ik, en toen zei hij: 'Als je morgenmiddag met een halve worst komt, mag je naar binnen'.

En de volgende dag ontmoette ik daar diverse mensen uit Holland en ook mijn twee zwagers. Elke dag zat ik daar, met ze te praten over dat we elkaar toen bij de Moerdijk ook hadden gezien.

Maar die jongens wisten dat ze allemaal o m zouden komen. O m de

Simon Peereboom bij het model van zijn geboortehuis aan de Jodenbreestraat.

Foto Han Singels zoveel tijd werden ze allemaal vergast, omdat de Duitsers geen getuigen van de vergassing in leven wilde laten.

Mijn zwagers zijn bij de opstand van het Sonderkommando omgekomen in januari 1945. Maar toen was ik er niet meer. Ik was weer terug in Monovvirz en daan'andaan zijn we op 25 januari op transport gegaan o m d a t de Russen er aan kwamen. Naar Buchenwald, vijf dagen lopen en drie dagen in open goederentreinen. Daar ben ik door de Amerikanen bevrijd".

Carry van Lakerveld

Geschiedenis

Levensleus Mijn eerste grote liefde was de dochter van een SS-er. Aanvankelijk wist ik dat niet, dat haar vader 'fout' was geweest in de oorlog, maar ze moet het me al snel hebben verteld.

geweest, haar vader had als jongen bij de SS gediend. Mijn vader had het grootste deel van zijn familie in Auschwitz en Sobibor verloren; zelf had hij ondergedoken gezeten.

Ik leerde Henriëtte kennen toen ze vijftien was, twee jaar jonger dan ik.

Ik wisselde indertijd v a n middelbare school en ik ontmoette haar op de allereerste dag, toen ze in de aula waar de rector o n s welkom heette, zat te geiten met e e n vriendin. Ze begon een plagerig gesprek met me, dat we de dag daarop voortzetten en de dag daarna weer - en al snel waren we tot over onze oren verliefd.

Naast school, muziek en Henriëtte was ik indertijd maar met één ding bezig: mijn afkomst. Ik had duizend vragen over de oorlog en over mijn grootouders, maar mijn vader gaf doorgaans als antwoord: 'Dat weet ik niet meer', 'Dat ben ik vergeten' of 'Daar heb ik nooit over nagedacht'.

Ook Henriëtte had thuis veel vragen over het verleden en ook zij kreeg nul op het rekest. O p de een of andere manier moeten wij in elkaar hebben herkend dat we een erfenis van de oorlog met ons meezeulden. Dat haar vader fout was geweest deerde mij niet en ik heb er mijn ouders ook nooit over gehoord — iets dat ik altijd in hen heb b e w o n d e r d .

Hentiëtte's vader was op dit punt minder ruimdenkend: al dan niet uit schaamte liet hij zijn dochter op een gegeven moment weten dat hij er bezwaar tegen had dat zij met 'een joodse jongen' omging.

Henriëtte was tenger en droeg een brilletje m e t ronde glazen - iets waar ik levenslang een zwak voor vrouwen met brillen aan heb overgehouden.

Ze had een Italiaanse moeder en een Nederlandse vader die van adel was.

Haar ouders waren gescheiden, zij woonde bij haar moeder, maar daar kon ze het helemaal niet mee vinden.

Henriëtte was een beetje gek. Ze stal uit winkels, vaak en veel. Ze kon hysterisch lachen en opeens weglopen. O p de kleinste dingen kon ze opeens heel heftig reageren. Ze trok me naar zich toe en ze duwde me van zich af — iets waar ik af toe wanhopig van werd.

Henriëtte en ik konden niet van elkaar afblijven. Midden op straat stonden w e uitgebreid e n hevig te 'vozen', na school reden w e z o snel mogelijk naar mijn huis o m daar, op mijn kamer, dc hele middag op bed te liggen - zoenend, strelend, vrijend.

Seks was een grote pijler onder onze puberliefde, maar er w a s nog iets anders, iets dat ik pas veel later volledig heb begrepen. De opa van Henriëtte w a s een vooraanstaande NSB-er

Ik zie Henriëtte nog steeds, een of twee keer per jaar. Laatst heb ik haar iets uit ons verleden verteld waar ik me een beetje voor geneer, omdat het inmiddels zo aanstellerig, zo dramatisch klinkt.

Ik vroeg haar of ze nog wist dat we soms een vreemd spelletje speelden.

We lagen dan doodstil op bed, onze monden op elkaar en vervolgens probeerden we, zonder door onze neus te ademen, zo lang mogelijk gebruik te maken van eikaars adem. Zij had het na een tijdje wel gezien, maar ik dwong haar min of meer om ermee door te gaan, totdat het lukte om ruim twintig minuten op eikaars adem te leven, zonder enige lucht van buitenaf.

'Weet je waarom ik dat wilde?' vroeg ik haar.

Ze schudde haar hoofd. Ik vertelde dat ik indertijd, op zoek naar de antwoorden die mijn vader mij niet wilde geven, zoveel mogelijk over de holocaust en de concentratiekampen las. In die boeken had ik gelezen dat de gaskamers na twintig minuten weer opengingen. Natuurlijk zou het onmogelijk zijn geweest o m in dergelijke omstandigheden zo kalm te blijven, maar in mijn naïeve verbeelding had ik een manier gevonden om de gaskamers te overleven.

'Ik weet', zei ik tegen Henriëtte, 'dat je mijn vader nauwelijks onder ogen durfde te komen vanwege het verleden van jouw vader, maar ik had indertijd het gevoel dat ik via jou, de dochter van een SS'er en de kleindochter van een NSB'er, een manier had ontdekt om te overleven.'

Alleen hierom al zal ik deze e e r s t e liefde altijd blijven koesteren.

Ewoud Sanders

•s

1

Ernstig, m a a r hoe ernstig?

Antisemitisme op school? - met vraagteken - is de titel van het in november 2003 verschenen verslag van een kwalitatief onderzoek naar het verschil tussen leerlingen met een islamitische achtergrond en hun autochtone klasgenoten in hun reactie op de Tweede Wereldoorlog en de jodenvervolging. Her initiatief voor dit onderzoek ging uit van de Stichting Vredeseducatie in Utrecht.

De vraagstelling is op een kwalitatieve manier onderzocht. Dat betekent dat de onderzoekers vooral geïnteresseerd waren in de aard en de eigenschappen van het probleem. Zo nieuwsgierig mogelijk zijn zij in gesprek gegaan met enkele tientallen leerlingen en docenten. Daarnaast ontving de Stichting Vredeseducatie veertig bruikbare reacties op een vragenlijst via de website. Kwalitatief onderzoek kan geen uitspraak doen over de mate waarin een verschijnsel zich voordoet. Daar zijn statistische steekproeven voor bedoeld. De onderzoekers waren echter vooral geïnteresseerd in de manier waarop docenten en leerlingen met het probleem omgaan.

Het bijgaande artikel is geschreven door Jan Durk Tuinier, één van de onderzoekers. Zijn geruststellende conclusie is, dat het met het antisemitisme bij leerlingen met een islamitische achtergrond wel meevalt. Hij schrijft letterlijk: "Uit het onderzoek blijkt dat veruit de meeste islamitische jongeren die de geschiedenis van de jodenvervolging verwarren met de politiek van de staat Israël geen kwaadaardige antisemieten zijn, zoals we hen kennen uit de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog en van daarvoor en erna."

Daar wil ik twee kanttekeningen bij plaatsen.

De meeste leerlingen met een Europese culturele achtergrond associëren joden vooral met de Sjoa. Joden zijn daarom in hun ogen in de eerste plaats slachtoffers. De meeste leerlingen met een islamitische achtergrond zijn even eenzijdig, maar op een heel andere manier. Zij verbinden joden in de eerste plaats met de staat Israël, in hun ogen het symbool en de oorzaak van de onderdrukking en discriminatie van de Palestijnen. Joden zijn daarom volgens hen geen slachtoffers, maar eerder daders — meestal soldaten. Beide eenzijdigheden zou ik geen antisemitisme willen noemen, maar gewoon wat het is: een te beperkte opvatting van joden en joodse Israëli's.

Tuiniers geruststellende conclusie, dat de "meeste islamitische jongeren" die deze eenzijdige opvatting huldigen "geen kwaadaardige antisemieten zijn", kan volgens mij niet uit het onderzoek getrokken worden. Hoe graag ik her ook met hem eens zou willen zijn. Het onderzoek is immers een kwalitatief en geen kwantitatief onderzoek, dat geen uitspraak kan doen over de mate waarin het kwaadaardig antisemitisme zich voordoet. De tegengestelde conclusie, dat de meeste islamitische jongeren wél kwaadaardige antisemieten zijn, kan trouwens uit dit onderzoek evenmin getrokken worden. Een schrale troost en reden genoeg om alert te blijven.

Ido Abram

Antisemitisme o p school?

Verslag van een onderzoek In de afgelopen jaren kwamen bij de Stichting Vredeseducatie signalen binnen die te maken hadden met het onderwijs over de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog aan allochtone leerlingen met een islamitische achtergrond. De geschiedenis van de jodenvervolging wordt door veel leerlingen gekoppeld aan de huidige politiek van de staat Israël ten aanzien van het Palestijns volk en dat leidt tot heftige discussies.

Uit o n d e r z o e k blijkt dat veel docenten verschillen zien in kennis en beleving van de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog tussen leerlingen met een islamitische achtergrond en hun klasgenoten.

Dit verschil speelt nog nauwelijks een rol op de basisschool. Het wordt echter pas echt duidelijk vanaf een jaar of veertien, in het tweede of derde jaar van het voortgezet onderwijs. De verschillen zijn duidelijker

in gemengde klassen waarin kinderen met een verschillende achtergrond zitten dan in klassen die homogeen zijn samengesteld. Er is een vetschil tussen leerlingen die streng islamitisch zijn en leerlingen die minder streng worden opgevoed. En: leerlingen van het VMBO reageren feller dan leerlingen van H a v o of V W O .

O v e r i g e n s wordt duidelijk dat meisjes gemakkelijker discussiëren dan jongens. Tot slot zal het niet

verbazen dat de problematiek zich sterker voordoet op scholen in de Randstad dan in minder verstedelijkte gebieden.

Wat zijn de verschillen?

Docenten signaleren bij alle leerlingen een groot gebrek aan kennis over de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog. Maar de kennis bij allochtone leerlingen met een islamitische achtergrond is veelal nog geringer. Ze missen ook de culturele achtergrond, zc kennen de emoties niet en zijn van hieruit ook minder betrokken bij gebeurtenissen als bijvoorbeeld de Dodenherdenking.

Een docent: "Autochtone leerlingen zijn opgegroeid met de Tweede Wereldoorlog; islamitische leerlingen met de Golfoorlog. Zij stellen zich in meerderheid eerder op achter de Palestijnen dan achter Isra毛l."

D e islamitische leerlingen zien op Arabische tv-zenders als Al-Jazeera het leed van het Palestijnse volk dagelijks breed uitgemeten. Een leerling: "In het Nederlandse Journaal krijg je altijd de kant van de joden te zien en zo'n berichtje in het nieuws duurt twee minuten. Op de Arabische zenders blijft de camera een halfuur draaien.

Dan zie je wat er echt gebeurt. "

11

31 ^^^^ml^^^B

Scholieren bezoeken de interactieve tentoonstelling van het Herinneringscentrum Fort De Bilt in Utrecht "de joden nu wraak nemen op de Palestijnen terwijl ze dat eigenlijk op de Duitsers hadden moeten doen. " Als islamitische leerlingen van een VMBO klas wordt gevraagd hoe er thuis over joden gesproken wordt antwoord de helft van de klas in de trant van: "Als ze thuis over joden praten zeggen ze "Wij haten joden", "Wij zijn thuis allemaal voor de Palestijnen " of "Mijn vader zegt dat ze erom vragen. "

De joden worden afgeschilderd als de vijanden van alle islamieten.

Vervolgens h o r e n islamitische leerlingen in de geschiedenisles over de jodenvervolging. Dat botst. Ze zeggen dan: "Nu doen de joden bij de Palestijnen wat de Duitsers in de Tweede Wereldoorlog bij hen deden. "

De heftigheid waarmee de discussies gepaard gaan wordt door sommige docenten positief en door anderen negatief benoemd. Sommigen zien het als een uitdaging om de dialoog aan te gaan: "Het onderwijs werd er leuker op. We hebben verhitte discussies gehad in de klas, v贸贸ral omdat we de koppeling maakten naar de Tweede Golfoorlog.

We kwamen er dan wel niet uit wie er meer op Hitler leek, Bush of Saddam.

Maar de klas vond unaniem dat Hitler een slechte man was. "

Dit leidt veelal tot verwarring en/of (heftige) discussies waarin allerlei argumenten, verhalen en geschiedenissen door elkaar wordt gegooid.

Een islamitische leerling uit de VMBO klas meldde, dat

Ook de reactie van de autochtone leerlingen speelt een belangrijke rol: "De andere leerlingen raakten intensiever betrokken, daardoor gingen zij ook bewuster vragen beantwoorden en bedenken."

Het gebrek aan kennis lijkt juist leergierigheid op te wekken: "Het was juist erg leuk om zo'n diversiteit in mijn kbis te hebben. En de kinderen stonden er erg open voor.

Het begrijpen was bij sommigen wel een probleem, maar dat was ook meer een taalprobleem. Woorden als deportatie, antisemitisme en concentratiekampen zijn gewoon moeilijke begrippen. Wanneer de leerlingen eenmaal in het onderwerp zaten waren ze zeer ge茂nteresseerd. " Andere docenten waren minder te spreken over de discussies: "ln een discussie worden allerlei zaken erbij gehaald waar ze totaal geen kaas van hebben gegeten en met een lading die onvoorstelbaar is, en een taalgebruik dat ertegenaan wordt gegooid..."

De docenten schrikken van de heftige reacties: "En dan denk je: Wat is dit voor een explosie? Waar komt dit ineens vandaan? Voor je het weet heb je twee kampen. Dan is de toon alweer gezet.

Dat gaat zo makkelijk. " Een aantal docenten meldt gevallen van dwars of tegendraads gedrag: " Toen ik iets vertelde over de Holocaust riep een islamitische leerling: 'Lekker voor ze', en keek me uitdagend aan. "

Deze heftige confrontatie met de eigen waarden en normen zorgt ervoor dat een deel van de docenten de discussie afkapt, de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog en de jodenvervolging alleen feitelijk behandelt of zelfs helemaal overslaat.

"Ik ben ermee gestopt er verder op in te gaan. Ik laat nog wel mijn weerstand zien maar dan zeggen ze gewoon: 'Dat is toch zeker mijn mening?' En dan hen je natuurlijk nergens meer."

Scholieren in Fort De Bilt. Tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn hier 140 mannen, voornamelijk uit het verzet, doodgeschoten. Een monument en naamstenen herinneren hier aan Een enkele islamitische leerling weigerde te luisteren of deel te nemen aan de Jes. O o k antisemirische uitspraken - onder het mom van vrijheid van m e n i n g s u i t i n g — worden een aantal malen gemeld: "Ik probeer islamitische leerlingen positief te benaderen door ze te wijzen op zaken en feiten die ze kennelijk niet weten, maar hun onwil en haat tegen vooral joden is dermate groot dat ze vreselijke dingen zeggen. " Autochtone leerlingen treden niet op deze manier op de voorgrond met hun mening.

"Autochtone jongeren zijn opgegroeid in een cultuur die, sinds de Tweede Wereldoorlog, antisemitisme beschouwt als één van de grootste zonden. Dat maakt het voor velen ook moeilijk om een rationele mening teformuleren over de politiek van Israël. Ze zijn bang om, als ze kritisch zijn, van een antijoodse houding te worden beschuldigd. " Aan de andere kant is het voor leerlingen met een moslim achtergrond moeilijk om een mening te verkondigen die loodrecht tegen het autochtone gedachtegoed ingaat: "En als je je mond probeert open te trekken over je mening tegen de VS en de joden, word je gezien als een lid van de Harnas of Al Qaidal"

Wat zijn de reacties van docenten?

Schrik, verbazing en ongeloof zijn de meest genoemde reacties van de docenten op de uitlatingen van hun leerlingen. Een docent: "Ik probeer islamitische leerlingen positief te benaderen door ze te wijzen op zaken en feiten die ze kennelijk niet weten, maar hun onwil en haat tegen vooral joden is dermate groot dat ze vreselijke dingen zeggen."

Docenten geven aan onvoldoende op de hoogte te zijn van wat de leerlingen met een islamitische achtergrond bezighoudt. Ze weten zich bij een eerste confrontatie vaak niet direct een houding te geven.

"Veel van mijn collega's hebben angst met de islamitische leerlingen in discussie te gaan; bang om van discriminatie te worden beschuldigd. " De docent lijkt daarmee gevangen te zitten tussen enerzijds het respect tonen voor de standpunten van de leerlingen met een islamitische achtergrond en anderzijds de eigen culturele bagage vanuit de Tweede Wereldoorlog.

"De algemene Nederlandse angst voor antisemitisme komt ten dele voort uit schaamte over het feit dat onze grootouders en ouders het in de Tweede Wereldoorlog 'zomaar hebben laten gebeuren'."

Docenten die al eerder met deze problematiek in aanraking kwamen hebben wat dat betreft een grote voorsprong.

"Die Marokkanen zijn compleet onbenaderbaar ab je ze niet serieus neemt en het afdoet als onzin. Maar als je dat niet meteen doet, dan ligt dat veel genuanceerder en dan kun je ze ook nog een heleboel bijbrengen. " Daarbij zijn luisteren, doorvragen en samenvatten essentieel. Het blijkt echter moeilijk om vragen te stellen zonder een onderliggende boodschap of mening.

"Ik heb ook wel eens gezegd: 'Nou, ik vind dat je hatelijke ideeën hebt.'

Hopende daarmee enig effect te bereiken. " Hoewel de felheid van de discussie en de soms extremistische ideeën hier niet toe uitnodigen levert open kaart spelen voor alle partijen het meest op.

"Ik heb geprobeerd de discussie open te houden en ruimte te bieden voor afwijkende meningen, zolang ze maar goed beargumenteerd werden."

Maar het uitgebreide debat neemt wel heel veel tijd in beslag. Een aantal docenten klaagt daardoor niet het programma af te krijgen.

Toch w o r d t deze tijd ervoor uitgetrokken: "Ze moeten propaganda leren

ontmaskeren. Dat is eigenlijk het hele eieren eten bij geschiedenis. " Concluderend Uit het onderzoek blijkt dat veruit de meeste islamirische jongeren die de geschiedenis van de jodenvervolging verwarren met de politiek van de staat Israël geen kwaadaardige antisemieten zijn, zoals we hen kennen uit de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog en van daarvoor en erna.

We k u n n e n a n t i s e m i t i s m e o p verschillende manieren benaderen.

Vanuit juridisch perspectief is antisemitisme verboden. Antisemitisch gedrag of uitingen moeten na een aanklacht leiden tot vervolging en eventueel veroordeling. Vanuit het perspectief van de slachtoffers zijn alle antisemitische uitingen intimiderend en v e r n e d e r e n d . H e t maakt dan niet uit wat de motieven van de daders zijn. Toch zijn in dit onderzoek de motieven en de achtergronden wel meegewogen.

Niet dat we e n i g begrip voor antisemitisme kunnen opbrengen.

Integendeel! Maar we wilden wel begrijpen waar het vandaan komt.

We wilden onderzoeken hoe het ontstaat zodat een adequate reactie, met name vanuit het onderwijs, mogelijk is.

Het grootste deel van de weerstand die docenten ervaren bij de islamitische leerlingen komt voort uit onwetendheid, klakkeloos overgenomen opvoedingsboodschappen, moskeelessen en mediaberichten.

De meeste van deze leerlingen wonen en leven, volgens hun docenten, in een omgeving waar ze nauwelijks met autochtone Nederlanders spreken.

De docent is vaak de enige autochtone Nederlander waarmee deze leerlingen te maken hebben en deze beweert iets wat tegen alles wat zij dachten te weten in gaat.

De educatieve ro, op het buitenterrein van Fort De Bilt De situatie in het klaslokaal wordt nog bemoeilijkt d o o r d a t o o k docenten hun eigen waarden en culturele bagage meebrengen. Zo komt het voor dat docenten zelf een bewogen en deels o n v e r w e r k t e familiegeschiedenis hebben. D a t heeft tot gevolg dat zij onvoldoende objectief naar de mening van de leerlingen k u n n e n kijken, deze zonder meer afwijzen of de discussie ontlopen.

Sommige docenten missen voldoende didactische vaardigheden om de felle en ingewikkelde discussies te begeleiden. Wanneer een discussie een keer uit de hand gelopen is, is het veelal niet eenvoudig om daarna dit soort thema's opnieuw te bespreken. Ze beginnen er niet meer aan. Een aantal docenten geeft aan helaas niet of onvoldoende ondersteund te worden door collega's of de directie van de school.

Uit verhalen van docenten die wel de communicatieve vaardigheden h e b b e n om discussies in goede banen te leiden blijkt het volgende.

Door te luisteren naar wat de leerlingen te zeggen hebben, samen te vatten, nieuwe informatie te geven en kritische vragen te stellen kunnen leerlingen hun eigen mening ontwikkelen en bovendien zelf leren na te denken.

Ook kan centraal staan dat we in Nederland een geschiedenis hebben van jodenvervolging en dat we nog steeds worstelen met een collectief trauma. Dat we daarom met elkaar afgesproken hebben in de grondwet van ons land dat iedereen mag denken en zeggen wat hij of zij wil maar ook dat antisemitisme verboden is. Dat laatste sluit kritiek op de politiek van de staat Israël of op welk ander land dan ook uiteraard niet uit.

Jan Durk Tuinier Antisemitisme op school? In dit boekje is een verantwoording van het onderzoek en een uitvoerig verslag opgenomen. De problemen, oorzaken, citaten van leerlingen en docenten, achtergronden, perspectieven en suggesties voor docenten. Door: Chris Blanken, Jan Durk Tuinier en Geu Visser. 48 pagina's AS. Prijs € 7,- Te bestellen bij de Stichting Vredeseducatie 030 — 2723500 of via www.vredeseducatie.nl Foto's Stichting Vredeseducatie.

N. B. De scholieren op de foto's bij dit artikel zijn niet dezelfde ah de leerlingen die geciteerd worden in het kader van het onderzoek naar antisemitisme.

Boekbespreking Antisemitisme op school?

Het k a n nog goed komen Allochtone pubers met een islamitische achtergrond reageren op school heel anders dan hun autochtone klasgenoten als deportatie, antisemitisme en concentratiekampen aan de orde komen. Tijdens de geschiedenislessen komen moslim jongeren soms met uitlatingen die voor Nederlandse leraren onverteerbaar zijn. Vooral als de jodenvervolging besproken wordt laaien de discussies in de klas fel op.

Want hoewel het voor de hand ligt bij sommige uitspraken te denken dat bet pure jodenhaat berrefr, mag de achtergrond van de moslimjongeren niet uit het oog worden verloren.

Het doel van het onderzoek is na te gaan of autochtone en allochtone jongeren met een moslim achtergrond verschillend reageren op de Tweede Wereldoorlog, joden en jodenvervolging. D e onderzoekers kunnen niet anders dan het verschil bevestigen.

Sommige docenten melden dan ook dat daaruit blijkt dat het conflict in het Midden-Oosten zich verplaatst heeft naar de grote steden in Nederland.

Vooral in de randstad worden leraren meer en meer geconfronteerd met antwoorden die in hun ogen onbegrijpelijk zijn, zoals blijkt uit een onderzoek van de Stichting Vredeseducatie. De resultaten daarvan zijn gerangschikt in het boekje "Antisemitisme op school?'" van de hand van Chris Blanken, Jan Durk Tuinier en Geu Visser. Let wel: de auteurs hebben achter de titel een vraagteken gezet.

Voor leerlingen met een islamitische achtergrond lijkt het moeilijk over de jodenvervolging te praten zonder de intifada van de Palestijnen tegen Israël in de discussie te mengen. Ze verplaatsen iedere discussie over het verleden naar het heden. En dan identificeren ze zich met wat zij zien als de underdog van vandaag, met de Palesrijnen.

Respect Her contrast met de autochtone jongeren is groot. Die zijn op hun beurt nog opgegroeid in een cultuur die, sinds de Tweede Wereldoorlog,

antisemitisme beschouwt als een van de grootste zonden. Als ze worden meegezogen in de discussie naar her heden, willen ze meestal geen kritiek leveren op de politiek van Israël. Als ze dat wel zouden doen, zouden ze van antisemitisme kunnen worden beschuldigd. En dat willen ze absoluut niet. Ze gedragen zich zoals ze dat thuis - ook al is ook voor hen de Tweede Wereldoorlog ver weg hebben geleerd. Met respect voor de slachtoffers, dus.

Maar als aan moslim leerlingen wordt gevraagd waarom ze niet naar de dodenherdenking gaan, dan zeggen ze vaak: "Ik ken ze immers niet". Ze kunnen zich niet met de slachtoffers identificeren. De felsten met hun scherpe kritiek op de VS en Israël weten dat ze (zeker na 11 september 2001) kunnen worden gezien als sympathisanten van Harnas of Al Quaida. Maar vanuit hun achtergrond willen ze de Palestijnen niet verraden: "Het zijn onze mensen", zeggen ze daarom.

Bij dit alles mag de rol van thuis niet worden onderschat. "Een aantal streng islamitische ouders maakt geen verschil tussen de zeer rechtse premier Sharon van Israël en de gematigd linkse Amsterdamse burgemeester van joodse afkomst Cohen".

De moslim jongeren gedragen zich dus - net als de autochtone jongeren - volgens dc codes van thuis, van vroeger.

Er is ook een groep leerlingen die vanuit hun islamitische achtergrond zelfs sterk anti-joods is. Thuis en in de moskee horen ze dat joden "slecht" zijn: "Het Westen steunt de joden en de joden en homo's moeten dood".

Ze horen dat joden de macht in de wereld (willen) hebben, de media manipuleren en erop uit zijn moslims uit te roeien. De onderzoekers

stellen expliciet dat zc "niet hebben kunnen vaststellen of deze opvattingen breed gedragen worden of dat ze slechts gelden voor een klein deel van de Mederlanders met een islamitische achtergrond. Duidelijk wordt dat ze bestaan. Dat is voldoende aanleiding o m dit, m e t het oog op het onderwijs, zeer serieus te nemen".

Veel moslimjongeren verwarren de Israëli's (inwoners van Israël) met de joden. Terwijl de autochtone jongeren nog zijn opgevoed met de Tweede Wereldoorlog, zijn islamitische jongeren dat vooral met de Golfoorlogen. Hun historisch besef gaat minder ver terug. Als ze tijdens de geschiedenisles in aanraking komen met de Tweede Wereldoorlog redeneren ze: "nu d o e n de j o d e n bij de Palestijnen wat de Duitsers in de Tweede Wereldoorlog bij hen deden".

H e t is een heikel t h e m a . D e docenten vinden het vaak moeilijk en tijdrovend om de discussie in goede banen te leiden. Het blijkt immers dat moslimjongeren en autochtone jongeren een heel ander referentiekader hebben. Zij moeten daar tussendoor manoeuvreren. De docenten worden er soms moedeloos van: "Ik probeer ze positief te benaderen door ze te wijzen op zaken en feiten die ze kennelijk niet weten, maar hun onwil en haat tegen vooral joden is d e r m a t e g r o o t d a t ze vreselijke dingen zeggen".

Perspectieven Het boekje wil perspectieven en suggesties bieden voor docenten die met deze (in ieder geval op het oog) antisemitische uitspraken worden geconfronteerd.

De auteurs stellen dat de docenten dienen te bedenken dat leerlingen met een islamitische achtergrond vaak meer weten van de situatie in het Midden-Oosten (het resultaat ook van kijken naar hun "eigen"

Kinderen aan het werk op de tentoonstelling in Herinneringscentrum Fort De Bilt.

Arabische televisiezender) en minder van de Tweede Wereldoorlog. Er is een verschil in kennis in de klas. Er is sprake van een sterke identificatie met het Palestijnse volk, waarmee zij een culturele identiteit voelen.

En sinds 11 september 2001 voelen ze dat nog sterker. De leraren moeten daarmee rekening houden en de discussie in de klas goed begeleiden.

De makers van het boekje geven aan het eind tien suggesties om moeilijke discussies te begeleiden.

Duidelijk wordt dat er veel tijd in geïnvesteerd dient te worden. Maar in de praktijk blijkt een aantal docenten af te haken aangezien de leerlingen met een moslim achtergrond in hun gevoel voor geen rede vatbaar zijn.

Als positieve noot valt wel te melden dat de ervaringen van de docenten soms ook positief zijn. Daartoe is het belangrijk een goede ingang bij de scholieren te vinden: "Als je de leerlingen erbij betrekken kunt, zoals met het verhaal van Anne Frank, dan zijn de leerlingen met een islamitische achtergrond net zo geboeid als hun klasgenoten".

Een belangrijke constatering is ook dat de verschillen vooral aan het licht

komen vanaf het veertiende jaar van de leerlingen, als ze in de puberteit komen. Ze zijn dan sterk bezig met het ontwikkelen van hun identiteit en dan lijkt hun islamitische achtergrond belangrijker te worden. Ze worden zich dan ook bewuster van hun positie in de samenleving: "Als je je volledig uitgespuugd voelt, groeit er wrok en dan schop je tegen het zere been".

En alle pubers rotzooien graag.

Autochtone pubers zijn ook niet altijd lieverdjes. De onderzoekers benadrukken dat alle jongeren in die periode van hun leven flink kunnen klieren. Pas door kennis en levenservaring leren ze genuanceerder te denken. Dit boekje wil daar een handje bij helpen. Leraren moeten vooral niet opgeven. En het onderzoek moet nog verder uitgediept worden. Met andere woorden: mensen, verlies de moed toch vooral niet. Het kan nog goed komen.

Loucky Content Antisemitisme op school?.

Door: Chris Blanken, Jan Durk Tuinier en Geu Visser. Prijs € 7,Te bestellen bij de Stichting Vredeseducatie 030 - 2723500 of via www. vredeseducatie. nl

De aanpak van de Anne Frank Stichting

Initiatieven tot dialoog Antisemitisme op scholen staat opeens in het middelpunt van de belangstelling. De Anne Frank Stichting maakt speciaal lesmateriaal voor het VMBO en geeft trainingen voor docenten.

De media hebben het afgelopen najaar veel aandacht besteed aan antisemitisme op scholen. De koppen in de kranten logen er soms niet om: 'Scholieren verstoren les Holocaust', 'Leraren durven er niet over te praten', 'Wangedrag islamitische jongeren toopt spuigaten uit'. Het is een reëel en ernstig probleem, maar op verreweg de meeste scholen m e t veel islamitische leerlingen wordt gewoon lesgegeven over de Tweede Wereldoorlog en de jodenvervolging en de docenten gaan waar nodig wel degelijk in gesprek met hun leerlingen.

De vraag die steeds wordt gesteld naar de omvang van het probleem is moeilijk t e b e a n t w o o r d e n .

Niemand weet op hoeveel scholen er — bij enkele leerlingen of bij een grotere groep — sprake is van antisemitische uidngen. Wel is duidelijk dat een flink aantal leraren worstelt met het probleem hoe te reageren als er leerlingen zijn die zich Maart 1941. De nazi'» hadden trijn* aanjsar geprobeerd om de Nederlanders over te halen om zich t>ij hen aan te stuiten. Dat was niet gelukt.

Het Nederlandse volk moet nu kiezen voor het nationaal socialisme.

Het is vóór ons of tégen one! Tegenstanders zullen we hard aanpakken!

f

agressief uiten ten opzichte van joden. Dat bleek uit het onderzoek van de Stichting Vredeseducatie, en ook op het seminar over Antisemitisme op school dat de Anne Frank S t i c h t i n g op 1 oktober 2 0 0 3 organiseerde, een seminar dat door veertig docenten werd bijgewoond.

Provocatie of overtuiging?

Soms roepen leerlingen iets om te provoceren, om de leraar uit te dagen zonder dat er een echt inhoudelijke gedachte achter zit. O p een ander moment heeft een leraar te maken met een leerling die van huis uit, of via Arabische televisiezenders, de overtuiging meekrijgt dat joden slecht zijn. Elke situatie vraagt om een andere reactie, al benadrukken leraren dar het in de eerste plaats van belang is om leerlingen te informeren én om met ze in gesprek te blijven.

Eén leraar illustreerde de onwetendheid van haar leerlingen aan de hand van een gesprekje dat ze voerde over het hakenkruis dat een leerling op zijn eigen schrift had gekrast. Toen zij vtoeg waarom hij dat had getekend, vertelde de Marokkaanse jongen dat hij ruzie had met Tutkse jongen en dat hij zijn woede zo liet zien. Je hoort vaker dat leerlingen in een hakenkruis het symbool van het kwaad zien, maar dan los van enige kennis van de nazi-symbolen of het nazisme.

Niet zelden is de leerkracht één van de weinige autochtone Nederlanders met wie allochtone leerlingen in contact staan. Islamitische leerlingen zijn vaak danig onder de indruk van wat een leraar vertelt, óók als het over de jodenvervolging gaat.

Een leraar Nederlands merkte dat

zijn leerlingen in 3-VMBO hoegenaamd niets wisten van de Tweede Wereldoorlog of de Sjoa. Daarom gingen ze klassikaal het boek Kinderjaren van Jona Oberski lezen, het boek over een jongetje in het concentratiekamp Bergen-Belsen, dat de leerlingen raakt.

Een ander voorbeeld: na een les over de Sjoa kwam een Marokkaans meisje aangeslagen bij de leraar. Zij liet weten dat ze heel geschrokken was van het verhaal over de jodenvervolging, maar ze vroeg zich toch af of er zonder joodse overlevenden nu geen vrede in het Midden-Oosten zou zijn geweest. Haar eigen gedachte zat haar dwars, mede omdat ze wist dat haar leraar die zou afwijzen. Hoe verwerpelijk de redenering ook is, toch getuigt dit meisje van een positieve instelling, omdat ze haar verwarring aan de docent toont en aangeeft er een gesprek over te willen voeren.

Niet mogen luisteren Een andere vraag, die journalisten vaak stellen, is wanneer antisemitisme de Nederlandse schoolklas is ingeslopen. Is het allemaal het gevolg van 11 september 2001, van het totaal vastlopen van het conflict tussen Israël en dc Palestijnen, van de oorlog tegen Irak?

Mijn eerste confrontatie met antisemitisme in een schoolklas was in 1995 op een basisschool in Amsterdam-Oost. De leerlingen van groep 5 (acht /negen jaar oud) zaten in een kring om naar hun allereerste boekbespreking te luisteren - over één van de boeken van Ida Vos, een boek over het leven in de onderduik.

AI gauw merkte iemand op dat een aantal Marokkaanse leerlingen met hun vingers in de oren zaten. Toen

de lerares verwonderd vroeg wat er aan de hand was antwoordde één leerling dat ze van hun ouders niet naar verhalen over joden mochten luisteren. Ik sprak hier her en der over en hoorde dat zich op andere scholen vergelijkbare voorvallen voordeden.

Het probleem van antisemitisme op scholen is dus niet nieuw. Maar er is de afgelopen twee jaar natuurlijk wel veel veranderd - wat dat betreft zijn de scholen een getrouwe weerspiegeling van de maatschappij.

Leraren merken sterker dan een paar jaar geleden dat veel Marokkaanse jongeren pal staan a c h t e r het Palestijnse volk en deze solidariteit vertalen in een sterk anti-joodse h o u d i n g , g e k o p p e l d aan een houding tegen het Westen in het algemeen. Docenten signaleren een toegenomen etnische intolerantie en een sterker denken in termen van "wij" en "zij". Maar — en dat moet zeker benadrukt worden — het gaat wat dat betreft wel steeds over een minderheid. Er is te weinig aandacht voor de veel grotere groep Marokkaanse leerlingen die het prima doet o p school en o p de arbeidsmarkt, die niets moet hebben van welke vorm van discriminatie dan ook en die zich wel richt op een toekomst in Nederland. Ook deze

leerlingen krijgen te maken met een klimaat in Nederland dat in toenemende mate anti-islam is geworden.

Het is bijzonder frustrerend als zelfs de beste islamitische leerlingen slechts met veel extra inspanning een stage-plaats kunnen krijgen.

Ook zij worden geconfronteerd met het "wij-zij" denken.

Strips Veel leerlingen hebben bijzonder weinig kennis over de Tweede Wereldoorlog, over joden en over de jodenvervolging. Steeds opnieuw verzuchten docenten dat er nauwelijks nog geschiedenisles gegeven wordt op het V M B O , waar 7 0 % van alle leerlingen in het voortgezet onderwijs terechtkomt. H e t beschikbare lesmateriaal is veelal te ingewikkeld en te cheoretisch voot deze leerlingen. De A n n e Frank Stichting bracht in het voorjaar van

2003 een strip uit. De Ontdekking, waarin de belangrijkste gebeurtenissen uit de bezettingsjaren zijn verwerkt.

D o c e n t e n in het V M B O zijn bijzonder enthousiast, want deze strip is wel goed toegankelijk voor h u n leerlingen. Veel van de t e k e n i n g e n zijn gebaseerd o p historische foto's die de basis v o r m e n voor h e t b e g e l e i d e n d e lesmateriaal.

Er zullen in het komend jaar — eveneens op VMBO niveau en deels in stripvorm — ook drie lesbrieven ontwikkeld worden door de Anne Frank Stichting. De eerste zal het verloop van de jodenvervolging behandelen. De tweede zal ingaan op de betekenis van herdenken en een derde zal het mogelijk maken om in de klas in te gaan op oneigenlijke vergelijkingen tussen de nazi-vervolging enerzijds en anderzijds het conflict tussen Israël en de Palestijnen. Het is van groot belang om leerlingen duidelijk te maken dat niemand belang heeft bij het 'importeren' van problemen uit andere werelddelen naar Nederland.

Grensoverschrijdend gedrag Leerlingen hebben recht op lessen ovet de Tweede Wereldoorlog. Het is voor het goed functioneren in de samenleving nodig om enige basiskennis hierover te h e b b e n .

Literatuur en films zitten vol verwijzingen naar de oorlogsjaren.

Docenten geven aan dat ze ondersteuning willen. Het is voor veel van hen een beladen onderwerp waarbij eigen emoties een rol ( k u n n e n ) spelen. O o k dit moet onderkend worden. Baldadig gedrag in lessen over de jaren 40/45 komt anders aan bij docenten dan hetzelfde gedrag

tijdens lessen over d e Franse Revolutie. Zeker als bij dat baldadig gedrag antisemitisme in het spel is.

H e t gezamenlijk met collega's bespreken van de juiste aanpak op een bepaalde school is belangrijk.

De Anne Frank Stichting organiseert studiedagen voor docententeams.

De training van vaardigheden die nodig zijn om te reageren o p antisemitisme (maar ook op racisme of andere vormen van discriminatie) is een belangrijk onderdeel van z o n dag. H o e te reageren o p antisemitische uitlatingen hangt af van je karakter, de situatie in de klas, de wijze waarop de school in het algemeen omgaat met grensoverschrijdend gedrag. Er is geen eensluidend antwoord te geven op de vraag hoe er gereageerd moet worden. Wel is duidelijk dat er altijd iets moet gebeuren. Een gesprek met een individuele leerling, extra lessen met de hele klas, gesprekken met ouders - het kan allemaal.

Gastsprekers W O II Dertig joodse gastsprekers, verenigd in het Landelijk Steunpunt Gastsprekers, kwamen in november 2003

1

Leerlingen die deelnemen aan een meerdaags seminar in het Anne Frank Huis.

Foto AFS. in het Anne Frank Huis bij elkaar o m h u n ervaringen met antisemitisme in de klas te bespreken.

Enkele gastsprekers hadden vervelende ervaringen. Zo liet een docent het bij een gastles geheel afweten toen een van zijn leerlingen aanstootgevende opmerkingen maakte. Toch zijn de ervaringen van de gastsprekers op scholen met veel allochtone leerlingen overwegend positief . Docenren die er niet op

kunnen vertrouwen dat hun leerlingen respectvol met gastsprekers om zullen gaan, zullen ze ongetwijfeld nier zo snel in de klas uitnodigen. Een aantal gastsprekers vindt het belangrijk om ook met leerlingen die er antisemitische d e n k b e e l d e n o p na h o u d e n in gesprek te komen. Een bijzonder initiatief in Amsterdam is de afspraak van een joodse overlevende om samen mer een jonge Marokkaanse man klassen te gaan bezoeken. Er bestaan tal van zulke initiatieven, die tonen hoe belangrijk dialoog gevonden wordt.

Karen Polak Karen Polak werkt bij de Anne Frank Stichting.

De strips komen uit 'De Ontdekking', tekeningen van Erik Heuvel, â‚Ź 8,95, ISBN 9054259078.

Voor speciale aanbieding voor het onderwijs en lesmateriaal zie: www.a n n ef'ra nk.nl/on tdekki ng.

Het Landelijk Steunpunt Gastsprekers is ondergebracht bij het HerinneringsLeerlingen van het Berlage Lyceum werken met de strip 'De Ontdekking'. centrum Kamp Westerbork - 0593 592600 Foto Riekus Heller

De Speeltuin aan de Gaaspstraat

O p v o e d i n g tot a u t o n o m i e Er zijn ook plekken in Amsterdam waar kinderen van wat voor afkomst dan ook prettig en respectvol met elkaar om gaan. Zo'n plek is de speeltuin aan de Gaaspstraat in de Rivierenbuurt (achter de Tramremise Lekstraat), waar het kindermonument staat ter herinnering aan de tijdens de Tweede Wereldoorlog gedeporteerde joodse kinderen. Henk 't Hooft, de voorzitter van de Stichting Kindermonument, beschrijft hieronder hoe ieder kind daar gestimuleerd wordt tot het verwerkelijken van zijn of haar eigen autonomie.

De bewoners van de Rivierenbuurt in Amsterdam Zuid zorgen al sinds 1921 voor hun speeltuin aan de Gaaspstraat. Een plek die nu al generaties lang een bijdrage levert aan de 'harmonische' ontwikkeling van hun kinderen.

Maar niet in de periode 3 november 1941 — 14 augustus 1943 De speeltuin was in die periode door de Duitse bezetter gevorderd als 'Markt voor Joden'. Ergens anders mochten de joden niet meer kopen en verkopen.

Die speeltuin, midden in Amsterdam Zuid, werd een concentratieplaats voor joodse Amsterdammers.

Maar werd ook gebruikt als een fuik.

Men zette vier overvalwagens op de hoeken van het terrein en voerde de mensen af. Zo is dat een aantal malen gebeurd. De markt was voor vele joodse bezoekers het laatste stukje grond uit hun buurt waar zij hebben gelopen.

In 1940 woonden in de Rivierenbuurt ongeveer 17.000 joden, dat was 35% van de buurtbevolking. 13.000 van hen zijn in de oorlog omgekomen.

Daarom is dat stukje Amsterdam voor velen een plek met een beladen verleden, een schuldig oord.

Kindermonument Begin jaren '80 waren er in de Rivierenbuurt racistische en antisemitische incidenten.

In 1981 werd in de speeltuin een 'multiculturele' dag georganiseerd voor buurtbewoners van allerlei nationaliteiten. Iedereen at van eikaars nationale gerechten. Dat maakte de tongen los voor een levendige discussie over eikaars godsdienst, levenswijze en andere gewoonten. Een prima dag dus, maar niet voor iedereen. Er werden hakenkruisen geschilderd, ruiten ingegooid en bedreigingen geuit.

Die incidenten waren voor de speeltuin en het wijkopbouworgaan aanleiding samen met het 4/5 mei Comité een werkgroep Gedenkteken Markt voor Joden op te richten. Zeker op die plek mogen racisme en antisemitisme hun kop nooit meer opsteken en trouwens ook nergens anders.

O p 3 november 1986 werd het monument door burgemeester en (voormalig buurtbewoner) Ed van Thijn onthuld. Acteur Lex Goudsmit ontroerde de vele aanwezigen met zijn voordracht van het gedicht 'Markt voor Joden' van Anneke Verheul.

Acteur Dick Scheffer behoorde tot de initiatiefnemers voor het monument; hij overleed een paar weken na de onthulling.

Het monument is ontworpen door verzetsstrijdster en beeldhouwster Truus Menger, Truus maakte deel uit van de verzetsgroep waar ook Hannie Schaft toe behoorde.

D e b e e l d e n g r o e p , twee levenslustige, spelende kinderen met in hun schaduw achter een muur twee ' j o o d s e ' kinderen die niet mee mogen doen, werd onmiddellijk Kindermonument genoemd. O p het monument staat ook een opdracht: Samen spelen samen leven

Leerlingen van de St. Catharinaschool, aan de Vechtstraat tegenover de speeltuin, o n d e r h o u d e n het monument. Elk jaar op 3 november h e r d e n k e n we bij het Kindermonument de 'Markt voor Joden'.

Dick Neijssel Dick Neijssel was initiatiefnemer van de Stichting Kindermonument en motor van veel activiteiten. Hij werd in 1922 op Kattenburg geboren.

Als echte volksjongen werd hij al snel geconfronteerd met armoede en dus met 'steun'. Die steun — een tijd van hand op houden en dank je wel spelen - heeft hem tot een strijdbaar man gemaakt. Zijn leven is getekend door de oorlog. Zonder een moment van weifeling nam hij deel aan het verzet: de Februaristaking. Dick was een idealist, zeker waar het gaat om het bestrijden van racisme, fascisme en antisemitisme.

O p zijn best was hij, overtuigend en inspirerend, als hij met jongeren aan de slag ging. Er straalde dan optimisme; wanneer hij over zijn ervaringen in de oorlog vertelde, over de Februaristaking die in de remise Lekstraat b e g o n . Jullie zijn februaristakers'zei hij, als 'zijn' leerlingen begrepen dat fascisme en racisme geen kans meer mogen krijgen. O p 26 maart 2001 overleed Dick Neijssel.

kinderen, twee generatics na de oorlog geboren, is het moeilijk te aanvaarden dat hun grootvader bij die verschrikkingen actief betrokken kan zijn geweest: 'Wij kunnen nooit meer trots zijn op D u i t s l a n d ' .

Celine van der Hoek zegt dan vaak: "Anti-Duits ben ik niet meer, antifascist voor altijd ".

Stichting Kindermonument In 1987, kort na de onthulling van het monument, werd de Stichting Kindermonument opgericht, met als belangrijkste doelstellingen: instandhouden van het Kindermonument 'Markt voor Joden'; voorlichting geven aan jongeren over de gevaren van racisme, neofascisme en a n t i s e m i t i s m e ; u i t n o d i g e n van jongeren uit binnen- en buitenland om voorlichting te geven over de jaren 1940 - 1945; uitgeven van een periodiek, genaamd 'Kindermonument'; en het organiseren van voorstellingen en tentoonstellingen.

Een kring van 'tijdgetuigen' ver/.etsstrijders en overlevenden van concentratiekampen — werkt mee aan de voorlichting en fungeert als een bijzondere raad van commissarissen.

Mevrouw Celine van der Hoek zit namens hen in het bestuur.

'Onderwijsmensen uit het bestuur bereiden projecten voor en voeren die in samenwerking met scholen uit. De website www.kindermonumcnt.nl beschouwen we als ons tijdschrift.

Kindermonument is een vrijwilligersorganisatie Wandelingen O p de website is een wandeling om bij stil te staan te vinden, langs plaatsen zoals de tramremise van de Februaristaking, her woonhuis van Anne Frank, de Anne Frankschool,

de synagoge aan de Lekstraat en het woonhuis van Gerrit van de Veen.

Dat wordt druk bezocht.

Ook met groepen maken we die wandeling (vooral begeleid door Pim Heijting); vaak gaat daar een gesprek met een tijdgetuige aan vooraf. Het is misschien de combinatie van de informele en gastvrije sfeer van de Speeltuin, de ernst van her onderwerp en de open, persoonlijke manier waarop tijdgetuigen met jongeren praten dat iedereen een goed gevoel overhoudt aan zo'n bezoek.

Relatief veel groepen komen uit Duitsland. Onze Duitse gasten zijn opvallend geĂŻnteresseerd; de projecten die zij uitvoeren maken indruk. Een collega vertelde ons hoe lastig het is om in Duitsland de jodenvervolging te behandelen. Ook voor jonge

Kinderen in Oorlog Met basisscholen uit de Rivierenbuurt worden projecten uitgevoerd.

Thema's ontlenen we aan de rechten van het kind (racisme en sport, kinderrechten, vrijheid van meningsuiting, kinderen in oorlog). Bij her thema vrijheid van meningsuiting was de opdracht het maken van een 4 en 5 mei krant. Er zijn in ontspannen sfeer startlessen gegeven met materiaal van het Persmuseum en Stichting Krant in de Klas. De leerlingen presenteerden hun levensgrote kranten op creatieve wijze in het deelraadkantoor onder meer aan de deelraadvoorzitter. Hun werk werd o n d e r d e e l van de 4 mei tentoonstelling samen met materiaal van her illegale Parool. Ook hier is weer sprake van een combinatie van een ernstig onderwerp, indrukwekkende momenten, een informele en ontspannen sfeer en ruimte voor een eigen inbreng.

Hetzelfde geldt voor het recente project van de Catharinaschool over

Kinderen in Oorlog met materiaal van War Child. Hoogtepunt voor die leerlingen was hun bijdrage aan de herdenking van bet Kindermonument.

Zij maakten met een beeldend kunstenaar panelen over kinderen in oorlogen en hoe wij die kinderen kunnen helpen. Dc panelen werden omgezet in kaarten en die hebben ze op 20 november - de dag van dc rechten van het kind - verstuurd naar wie zij maar wilden. De herdenking was druk bezocht, de zaal tjokvol, jong cn oud, rooms en rood, jood en moslim, trotse vaders en moeders, een informele en ook weer respectvolle sfeer, muzikale bijdragen van buurgenoten en een zo menselijke toespraak van Ida Vos. Zo kan het dus ook gaan in een Amsterdamse buurt.

Kinderrechten 'Ze doen daar sympathieke dingen en rijden niet in een lease-auto rond. Dus als je me iets voor mijn afscheid wil geven, maak het dan maar over aan Kindermonument', adviseerde een fysicus bij zijn pensionering z'n vrienden en collega's.

Sympathiek, een persoonlijke en gastvrije ontvangst, een warme en een informele sfeer, goede ideeën.

Prima als we zo gekarakteriseerd worden, maar we willen natuurlijk meer. Dr Ido Abram noemde in een voordracht over o p v o e d e n na

Kinderen spelen in de speeltuin aan de

Tekeningen van leerlingen van de St Catharinaschool: de tegenstelling tussen echt kind zijn en de oorlog.

Auschwitz bij het herinneringsjongeren, m e t name hoe zij over centrum Westerbork autonomie een actuele zaken d e n k e n . Z o u d e n van de belangrijkste doelstellingen. websites, zoals die van herinneringsWij willen een echte en blijvende centra en ook van Kindermonument, bijdrage leveren aan autonomie: het niet meer m o e t e n d o e n dan vergroten van kracht tot nadenken, informatie verstrekken ovet de zelfbeschikking, niet klakkeloos Tweede Wereldoorlog (een bron meelopen, je realiseren waar je voor verplichte werkstukken), zou mening op berust, informatie willen het niet meer moeten gaan over de opvragen, juiste keuzes maken als actualiteit. Moeten de websites niet het er om aankomt. We willen dat een forum worden voor discussies men zich realiseert, w a t oorlog is; door jongeren onderling maar ook dat wat er is gebeurd is, weer kan met tijdgetuigen? Wij zouden een gebeuren. We willen dat men beseft discussie over deze vragen met u op waarom het Kindermonument daar prijs stellen. bij de Speeltuin staat.

U bent uiteraard welkom bij ons in Wij vragen ons af of wij het onderhet s p e e l t u i n g e b o u w van bsv werp van de Tweede Wereldoorlog Amsterdam Zuid aan de Gaaspniet veel meer moeten verbinden straat 8, 1079 VE Amsterdam met het thema kinderrechten. O f wij de rollen niet moeten omdraaien: Henk 't Hooft zodat niet de leerlingen informatie voorzitter Stichting vragen aan tijdgetuigen, maar Kindermonument tijdgetuigen informatie vragen aan Dick Walda heeft een boek Amsterdam-Zuid in oorlogstijd geschreven met veel aandacht voor de mensen van de speeltuin (€ 7 + verzendkosten). Dick Walda heeft ook samen met Jan Keja een video documentaire samengesteld 'Een tuin in de Rivierenbuurt' over de geschiedenis van de speeltuin met een indrukwekkend portret van Dick Neijssel (€ 10 + verzendkosten) Bestellen kan via tel. 020 - 4420296 of info@kindermonument Meer informatie over het Kindermonument op www.kindermontunent.nl Gaaspstraat

Ida Vos is schrijfster van boeken ais Wie niet weg is wordt gezien, Dansen op de brug van Avignon en Witte zwanen, zwarte zwanen, boeken die door kinderen en volwassenen veel gelezen worden. Zij vertelt in die boeken over hoe zij tijdens de Tweede Wereldoorlog als joods meisje moest onderduiken, en zij is bereid daarover met haar oudere en jongere lezers te praten, op school of bij andere gelegenheden. Zij komt daarbij wel eens in moeilijke situaties. In onderstaand verhaal vertelt zij hoe zij die probeert op te lossen.

Verhaal van Ida Vos

JULLIE ...

Ik ben een bevoorrecht mens. Dat ik dit zo voel heeft vele oorzaken, waarvan ik er enkele zal noemen.

In de loop der jaren is gebleken dat ik kan schrijven.

Dat maakt me gelukkig en dat heeft veel te maken met het onderwerp dat in alle boeken die ik tot nu toe heb geschreven, naar voren komt.

Het onderwerp, de Tweede Wereldoorlog, maakt me absoluut niet gelukkig, maar wel het feit dat ik kinderen (en vaak ook volwassenen) mag uitleggen hoe het voelde een vervolgd joods kind te zijn.

Als het goed is hebben zij dit al min of meer ervaren door het lezen van mijn boeken Mijn gesprekspartners mogen mijn verhaal onderbreken om vragen te stellen.

Gesprekspartners, ja, dat worden ze. Plotseling zijn het geen schoolkinderen meer die noodgedwongen een uur moeten uitzitten in de hoop dat deze schrijver niet al te vervelend zal zijn.

Ik heb een hekel aan voorgeprogrammeerde vragen.

Dat is de reden dat ik na het ontdekken van "vraagbriefjes" de kinderen vriendelijk doch dringend verzoek die vodjes papier op de grond te leggen.

Ik geef de volgende verklaring: "Alles wat ik jullie wil vertellen zit in mijn hoofd en in mijn hart en ik moet me heel goed kunnen concentreren".

Ze knikken dan begrijpend, vinden het kennelijk een goede reden.

De achterliggende gedachte is dat ik niet wil dat ons gesprek de volgende kant uitgaat.

"Hoe lang schrijft u al?"

"Wilde u als kind al schrijver worden?"

"Hoe lang doet u erover een boek te schrijven?"

In ons contact gaat het over heel andere zaken.

Waarom ik her belangrijk vind hierboven te vertellen over meegenomen briefjes zal u duidelijk worden na het lezen

van mijn ervaringen in een Amsterdamse bibliotheek.

Gieneke, de bibliothecaresse, is er van op de hoogte dat onze gesprekken verder gaan dan de periode 1940-1945, dat we in ieder gesprek terecht komen op discriminatie hier en nu.

"Daar ben ik blij mee", zegt ze in ons eerste telefoongesprek. "Het grootste deel van de kinderen is allochtoon".

Ik reageer niet. In grote steden is dit een gewone zaak.

Bovendien vind ik het niet belangrijk of kinderen rood, grijs of groen zijn.

Een week voor de afgesproken datum belt Gieneke. Haar stem klinkt anders dan bij ons eerste gesprek.

"Weer u hoe Marokkaanse kinderen tegenwoordig over joden denken?"

"Natuurlijk", is mijn antwoord. "Voor mij totaal geen probleem. Laat ze maar komen".

"Ik wil u een beetje beschermen", zegt ze.

Een week na het tweede telefoongesprek tussen Gieneke en mij.

Nog is het rustig in de bibliotheek.

O p een tafel achter me leg ik gespreksmateriaal zoals foto's, illegale kranten, een echte gele ster, valse en echte persoonsbewijzen enzovootts. Belangrijk vind ik ook de foto van mijn zusje en mij. Ik ben op die foto net zo oud als de kinderen die straks zullen binnenkomen.

"Daar zijn ze", zegt Gieneke.

Groep acht stormt de kleine zaal in. Eerst de jongens, dan, iets rustiger de meisjes. De meeste meisjes dragen een hoofddoekje.

"Jongens, petten af", gebiedt meester Kees.

O p de eerste rij zir een opvallende jongen, ouder dan de andere kinderen, denk ik. Lange benen, uitgestrekt naar voren, armen gekruist over zijn borst.

"Jij ook je pet af, Abdoe", zegt meester Kees tegen hem.

Is her werkelijk zo dar Abdoe me op een bijna agressieve manier observeert, of ben ik be誰nvloed door het telefoon-

Fatima staat nog steeds.

"Meiske", is mijn reactie. "Waarom ben jij zo zenuwachtig? Je beeft helemaal."

Voor de eerste keer die morgen zie ik de ogen van dit kind. Wanhopig is ze.

Met een zucht laat ze zich op haar stoel vallen. Ze lijkt iets minder gespannen.

"Wij kunnen praten", zeg ik. "Wij zijn geen vijanden.

Wij kunnen praten."

Doodstil is het nu.

gesprek met Gieneke waarin ze me vroeg of ik me bewust was van de gevoelens van Marokkaanse kinderen tegenover joden?

Ook deze kinderen vraag ik meegebrachte vragenbriefjes op de grond te leggen, een vcr/.oek waaraan ze bijna allemaal voldoen.

Bijna allemaal.

Ik zie een meisje dat haar briefje kennelijk bij zich wil houden.

"Jij ook, Fatima', zegt meester Kees. "Leg je briefje neer.

Je weet toch dat mevrouw Vos dat heeft gevraagd?"

Fatima weigert.

"Laat maar", zeg ik.

Ze houdt haar briefje met beide handen vast. Haar rug kromt zich. Gekleurde bloemen bloeien op haar hoofddoekje.

Ik vertel over de verboden die ons tijdens de oorlog werden opgelegd. Over steeds minder vrijheid hebben, niet meer naar je eigen school mogen. F.en gele ster moeten dragen, genoodzaakt zijn je te verbetgen, te moeten onderduiken.

"Waarom moest je die afschuwelijke gele ster aan de linkerkant dragen?" vraag ik.

"Daar /.it mijn hart", antwoordt een kind.

Hoera! Ik voel dat deze kinderen met me meegaan, ondanks alle twijfel van Gieneke.

En dan gebeurt het.

Plotseling staat Fatima op. Ze strijkt haar briefje glad, begint te lezen. Ze beeft zo dat ze bijna niet uit haar woorden kan komen.

"En toch," gilt ze. "Toch zijn jullie allemaal tijk, allemaal slecht, jullie liegen en jullie..."

Ik moet reageren, maar hoe? Ik probeer snel mijn gedachten tc ordenen. Even hoor ik opnieuw de stem van de blonde jongen uit Drenthe die me jaren geleden toebeet: "En toch hebben jullie Jezus vermoord!"

Het lukt me de draad weer op te pakken . We praten over oordelen en vooroordelen. Over joodse Nederlanders, over gereformeerde Nederlanders over moslim Nederlanders.

"Bent u dan joods en Nederlands?"

"Goed zo, Sanae," Meester Kees is zichtbaar blij met deze vraag.

"Ja", antwoord ik . "Dat heb je helemaal goed".

Ik kijk op mijn horloge.

"Ovet vijf minuten moeten we afscheid nemen", kondig ik aan.

"Dank je wel voor al je vragen en dank voor het meevoelen en nadenken ovet zoveel moeilijke dingen."

Er komen kinderen om me heen staan. Ze willen de foto's aanraken. De gele ster voelen.

Fatima staat dicht bij me.

"Heb je de opmerkingen van je briefje zelf bedacht?"

Ik vraag het heel zacht.

Mijn broer heeft ze opgeschreven". Ze kijkt me aan.

"Als ik dat niet tegen u zeg, slaat hij me."

"En mijn vader vindt ook dat ik dat moet zeggen."

"En jij?" Ik durf het bijna niet te vragen. Ik doe het toch.

"Ik weet het nu allemaal niet meet zo goed. Ik ga nadenken."

"Doe dat maar", is mijn advies. "Probeer maar zelf uit te vinden of het waar is wat je vader en je broer zeggen.

Zelf nadenken is..."

Een duw in mijn rug. Abdoe staat achter me.

Ik schrik. Had Gieneke gelijk? Krijg ik nu een mes tussen mijn ribben?

Ik zal flink zijn. Ik moet bijna op mijn tenen staan om oogcontact te kunnen maken met deze aanvaller.

Hij legt zijn hand op mijn schouder, kijkt me vriendelijk aan.

"Ik hoop dat u schrijfster van het jaar wordt", lacht hij. Š Ida Vos

Verdriet kun je niet wegen Hans Sommer staat sinds anderhalf jaar voor de klas, in het basisonderwijs. Hij ging mee met de reis van het Nederlands Auschwitz ComitĂŠ naar de concentratie- en vernietigingskampen in Polen en schreef daarover een uitvoerig verslag waaruit wij enige fragmenten publiceren. Hoe een leraar in het basisonderwijs zulke moeilijke stof toch aan jonge leerlingen kan overbrengen.

"Een relaas van een reis van zes dagen naar Polen, en de zoektocht naar

antwoorden, naar lang vervlogen dagen, meer nog naar waarheden en naar het waarom van de mensen die op m a a n d a g 3 november 2 0 0 3 samenkomen op Schiphol.

Ik wandel met mijn rugzak en reistas de vertrekhal binnen en zie de groep mensen staan waarmee ik de komende zes dagen lief en waarschijnlijk meer leed dan me lief is ga delen. O p datzelfde m o m e n t slaan bij mij de zenuwen toe en vraag ik me af wat mij er vele maanden eerder roe bewogen heeft me voor deze groepsreis in te schrijven. Juist ik, die een afkeer heb van groepsreizen, zeker met een busreis van 1300 kilometer voor de boeg. Ja ik, die geen enkele binding heb met de joodse gemeenschap of familieleden heeft verloren in de Poolse vernietigingskampen. Die ik

sraat nu aan de rand van deze groep mensen en loopt er schoorvoetend binnen. Was het historisch besef, interesse in de gebeurtenissen in de periode van 1933 t o t 1 9 4 5 , de psychologische kant van het menszijn in een ongewone en waanzinnige situatie, gewoon nieuwsgierigheid, of was het zelfkastijding, of toch ramptoerisme? Een beetje van dir alles zal het zijn geweest.

Sinds 1,5 jaar sta ik als herintreder

"De zon mag hier nooit meer schijnen, nooit meer..." Foto Hans Sommer in het basisonderwijs voor de klas, eerst in groep 8, nu in groep 6.

Vorig jaar werd mijn interesse in alles wat met de Tweede Wereldoorlog te maken heeft weer opgefrist door de geschiedenislessen in mijn groep, en zag ik dat het enorm belangrijk is o m de jeugd van tegenwoordig te vertellen over de gebeurtenissen die nooit meer mogen gebeuren. Opdat we leren van onze fouten."

Zo begint mijn verslag van een reis die ik mee heb mogen maken mede doordat het Nederlands Auschwitz ComitĂŠ zich ten doel heeft gesteld de boodschap " N o o i t meer Auschwitz" uit te dragen, en waar kan je daarmee berer beginnen dan in het (basis)onderwijs.

Ik kan in de bovenbouw van een basisschool, bij kinderen van tien tot twaalf jaar, niet aankomen met de duizelingwekkende grote aantallen d o d e n van de N a z i vernietigingskampen, omdat dat zelfs voor veel volwassenen nog niet te bevatten is. Dus kies ik ervoor goed te luisteren naar de verhalen van de overlevenden en de direct

betrokkenen. Even terug naar mijn reisverslag: "Het verhaal van Karin maakt grote indruk op mij. Zij is geboren na de oorlog, dus haar ouders hebben de oorlog overleefd, maar wel als enige in de familie. Zelf heeft ze als enig kind nooit haar oma's, opa's, tantes, ooms, neven en nichten gekend.

Allemaal om het leven gebracht door de Nazi's.

Naast me zit een mooie en sterke vrouw, een moeder van vier kinderen. Het levensdoel van Karin was enkel om moeder te worden, om nieuw leven door te geven, om niet op te geven. Ze is met recht trots op haar familie en is hier nu met haar man om de overledenen te gedenken.

Amper een week later zal ik Karins verhaal op school gaan gebruiken om de omvang van de tragedie aan de k i n d e r e n van mijn groep duidelijk tc maken."

Stamboom O p m a a n d a g m o r g e n zijn de k i n d e r e n van mijn groep 6 erg nieuwsgierig naar de belevenissen

van hun meester. Nadat ik ze heb beknopt verteld waar ik ben geweest, laat ik ze een stamboom van hun familie tekenen. Begin bij jezelf, wil daarna de namen in van je broertjes, zusjes, je vader en moeder, ooms en tantes en hun kinderen, en tenslotte oma's en opa's. Ik laat ze vertellen over deze mensen. Ook komen er verhalen van bijvoorbeeld oma's en opa's die al overleden zijn, en dat dit zo verdrietig is. Daarna vraag ik ze om een cirkel ie zetten alléén om de namen van zichzelf en hun vader en moeder.

Stel je nu eens voor dat je alle andere mensen op je stamboom nooit hebt gekend. Dat ze allemaal op een trein naar Polen zijn gezet, en nooit meer teruggekomen zijn.

En dan geen gewone trein, maar een goederentrein zonder stoelen. Met

Ik laat veel kinderen aan het woord om te vertellen wat ze zelf hebben ervaren als het gaat om elkaar te accepteren zoals ze zijn. Dat het vaak begint met pesten. Omdat die ander anders is, of iets heeft wat jij niet hebt. Of gewoon omdat anderen het ook doen. Is dat wel zo 'gewoon'?

Voor deze leeftijdsgroep is het nog moeilijk te bevatten, maar ik ga mijn verhaal nog eens houden in groep 7 en 8. En in het voortgezet onderwijs zou mijn verhaal vaker en vaker verteld moeten worden. Opdat we leren van onze fouten.

meer dan 1500 mensen tegelijk vertrokken 19 treinen uit Westerbork. O p onze school zitten bijna 150 kinderen. Dat zijn dus 10 scholen tegelijk op transport naar Polen. En kun jij drie dagen achter elkaar je plas ophouden?

N u vertel ik het aangrijpende verhaal van Karin. Ik Iaat het briefje zien met de n a m e n van haar familieleden van wie enkele zelfs op dezelfde dag zijn aangekomen en vergast in Auschwitz. Het is doodstil in de klas. N u wordt voor veel kinderen duidelijk dat achter mijn verhaal erg veel v e r d r i e t schuil gaat. En d a t het o n b e grijpelijk is dat mensen dit elkaar aandoen vanwege hun geloof. Zelfs tot op de dag van vandaag. Met de actualiteit beëindig ik mijn verhaal.

Hans Sommer

Wie belangstelling heeft voor hetgeheU reisverslag van Hans Sommer, kan dat per e-mail ontvangen, door te mailen naar het volgende e-mailadres:

BON Wilt u zich abonneren op dit blad of heeft u familie,

Auschwitz Bulletin. Voor de verzend- e n portokosten

vrienden of kennissen die op de hoogte willen blijven

zijn wij echter genoodzaakt u om een minimale bij-

van de activiteiten van het N e d e r l a n d s Auschwitz

drage te vragen. Deze bijdrage is voor binnenlandse

Comité?

a b o n n e e s € 8 , - , b u i t e n l a n d s e a b o n n e e s in Europa

Als u o n d e r s t a a n d e bon invult e n opstuurt naar: Het N e d e r l a n d s e Auschwitz C o m i t é , Knoopkruid 5 4 , 1 1 1 2 PV D i e m e n , ontvangen u of uw bekenden vier maal per jaar het

€ 1 1 , - e n buiten Europa € 1 6 , - . Tevens o n t v a n g e n alle

abonnees

één

maal

per

jaar

een

accept-

girokaart voor e e n vrijwillige d o n a t i e t e n b e h o e v e van de voortgang van het werk van het Nederlands Auschwitz C o m i t é .

Naam:

Adres:

Postcode en woonplaats:

Land:

Email: Opsturen n a a r : H e t N e d e r l a n d s Auschwitz C o m i t é , Knoopkruid 5 4 , 1 1 1 2 PV D i e m e n Een a b o n n e m e n t kunt u ook opgeven vio onze website:

www.auschwitz.nl/bulletin.html

Moeilijkheden en mogelijkheden in de klas

H a d je het vroeger dan wel over de Tweede Wereldoorlog?

"Dat is echt een Amsterdams probleem" zegt Judith de Beer vanuit Rotterdam, als ik haar telefonisch interview over de problemen, die docenten zeggen te hebben als ze les willen geven over de jodenvervolging tijdens de Tweede Wereldoorlog. Judith de Beer is in het (beroeps)onderwijs al jarenlang actief als het om {/orf-educatie en multiculturele opvoeding gaat. Zij is nu Coördinator Interculturaliseren bij het Middelbaar Beroeps Onderwijs.

Een Amsterdams probleem? Wat bedoelt zij daarmee? "Kijk", zegt zij, "in Amsterdam wordt het probleem v e r b o n d e n met allerlei andere dingen, die er de laatste tijd zijn gebeurd. Anrisemitische opmerkingen bijvoorbeeld tegen jongetjes of mannen die een keppeltje dragen.

Maar keppeltjesdragende mensen heb je nauwelijks in Rotterdam. In Amsterdam bestaat een zichtbare joodse gemeenschap. In Rotterdam en de rest van Nederland is die er nauwelijks. Wat niet per definitie wil zeggen dat daar m i n d e r antisemitisme is.

Als leraren klagen, dat ze geen les meer kunnen geven over de jodenvervolging, heb ik altijd de neiging aan ze te vragen of ze het vroeger wel in de klas over de sjoa en de Tweede Wereldoorlog hadden. Het is altijd een moeilijk onderwerp geweest om aan te pakken, en veel d o c e n t e n lieten het maar liever liggen. Dat had met moslims, Israël en 11 september nog helemaal niets te maken. Het onderwerp lijkt nu even helemaal uit de mode. Het wordt alleen opgepakt door wie er zich specifiek voor interesseert."

4 redenen Is er een verklaring voor waarom het nu helemaal mis dreigt te gaan? judith de Beer: "Het gaat om een aantal dingen. In de eetste plaats om te weinig kennis bij de docent.

Ten tweede: een gebrek aan didactische vaardigheden als het om dit specifieke punt gaat. Ten derde is er een duidelijke houding bij de docent nodig. Ten vierde moet je stevig in je schoenen staan om er aan te beginnen" Zelf ging Judith de Beer met een "hevig gemengde klas" naar Westerbork. De leerlingen reageerden zéér betrokken. Maar zo'n reisje wordt door haar wel wekenlang grondig voorbereid. Judith de Beer: "Heel belangrijk is het, dat je antisemitisme plaatst in het kader van racisme.

Dat wordt je niet altijd gemakkelijk gemaakt, want in antiracisme projecten worden joden nooit genoemd!

In een stripboek, dat de Europese Commissie over racisme heeft uitgegeven komt werkelijk elke minderheid ter sprake, ook gehandicapten, maar antisemitisme komt er niet in voor. Dat geldt ook voor een boekje, dar het LBR zeven jaar geleden heeft uitgebracht voor Nieuwe Rotterd a m m e r s . Ik heb daar c o n t i n u opmerkingen over gemaakt en ze hebben op dat p u n t hun beleid veranderd. Er heerste blijkbaar het idee dat er in Nederland geen problemen meer waren met antisemitisme en dat het bij antiracisme niet ter sprake hoefde te komen en kon worden o n d e r g e b r a c h t bij d e Tweede Wereldoorlog. Dat is niet verstandig. Voor autochtone kinderen geldt, dat de term Tweede Wereldoorlog thuis altijd wel enkele malen ter sprake zal zijn gekomen, er is al

een zeker referentiekader, hoe vaag ook.

Maar dat geldt niet voor migrantenkinderen. Als je met hun begint over de oorlog, vragen zij: over welke oorlog hebt u het? Voor een kind dat uir Somalië komr is het nier vanzelfsprekend dat je dan de Tweede Wereldoorlog bedoelt. Het is ook belangrijk o m te kijken naar de betrokkenheid van de herkomstlanden bij de Tweede Wereldoorlog.

Surinaamse verzetsstrijders in Nederland. Het aandeel van Marokkaanse soldaten in de bevrijding van Europa. Turkije was er weer op een heel andere manier bij betrokken. klimaat Judith de Beer benadrukt, dat het belangrijk is wat voor klimaat er heerst in een school: "Is er een klimaat van dialoog, zijn onderwerpen rond racisme en discriminatie bespreekbaar ook cn juist buiten de lessen om? Is er een antidiscriminatie code?

Dat soort dingen.

Ik denk dat er bij de docenten vaak weinig kennis en vaardigheden zijn.

O m allerlei redenen staan docenten vaak niet stevig genoeg in hun schoenen Een goede voorbcieiding is essentieel. Anders werkt het per definitie niet. Er zijn tegenwoordig wel degelijk goede leermiddelen ontwikkeld. Bijvoorbeeld door het LBR: het project "Schooi zonder Racisme", dat is een breed Europaproject voor en door leerlingen. Het is zeer bruikbaar als start voor onderwijs over de sjoa. Westerbork heeft ook interessant materiaal gemaakt. Er zijn bij dc Anne Frank Stichting goede exposities tc huur, die niet alleen over Anne Frank gaan.

Zelf vind ik dat de verkorte, 90 minuten durende, versie van Shoah

van CLude Lanzmann heel goed te gebruiken is. Dat uittreksel uit zijn negen uur durende film is samen met NOS en AFS gemaakt. Natuurlijk is het toch een zware film, die je uitgebreid moet in- en uitleiden.

En je moet j/W-educatie altijd in het kader van racisme stellen. Die leerlingen weten natuurlijk heel goed wat discriminatie is, maar ze zien niet dat er een systeem van racisme is, dat het niet iets is dat persoonsgebonden is. Ze snappen niet zomaar dat er een breder racistisch systeem achter zit.

En er is een enorm gebrek aan feitenkennis. In gemengde klassen

zijn er altijd wel een of twee leerlingen die denken dat iedereen in Nederland joods is. Want de Bijbel is toch joods? Ze hebben er ook geen idee van hoeveel joden er eigenlijk in de wereld zijn. Die aantallen schatten ze over het algemeen veel en veel te hoog. Je moet ook oppassen dat het gesprek niet onmiddellijk komt op Ajax of op de Palestijnen. Dan ben je het onderwerp sjoa geheel kwijt."

Maar als je het over racisme wilt hebben, waarom zou je dan nog les willen geven over de sjodi Judith de Beer: "Omdat de sjoa de grootste

racistische gebeurtenis in Nederland is geweest. H e t is belangrijk in begrijpelijke termen de politieke en sociale aspecten van de systemen die tot de sjoa h e b b e n geleid te behandelen. Maar om dat te doen moet je sterk in je schoenen staan."

Judith de Beer geeft ook, op afspraak, workshops, samen met de Palestijnse Leila Jaffar, voorzitter van de JoodsPalestijnse Dialooggroep. Wie informatie wil over veel van wat hierboven wordt besproken bezoeke de website-. www.tijm.nl Max Arian

Een paar grepen uit het gastenboek van de website van het Nederlands Auschwitz Comité www.auschwitz.nl

a

Het h a d anders gekund Hallo, ik heb net dc site gelezen, en ben nog niet helemaal klaar. Ik weet een heleboel over W W 2 en de kampen enz. van mijn oma die in Nederland woonde met haar twee kinderen en van mijn opa die in een werkkamp zat. Hij vertelde niet alles. Maar ik denk nog steeds dat het anders gekund had en niet door genocide. Het was toen gewoon afslachting. Maar om te kunnen voorkomen dat het in de toekomst nog een keer gebeurt moet er zoveel mogelijk verteld worden. Daarom is wat jullie doen zulk goed werk.

Laat de wereld weten wat er gebeurd is, en nog niet alles is verteld. Er valt nog zoveel te vertellen.

Sandy van der Lee

Mijn vader Vandaag was ik voor het eerst in de gelegenheid om uw site te bekijken, en eerlijk gezegd ook ontroerd, om te lezen en te zien wat mijn vader nooit kon vertellen. Simpelweg omdat hij er de woorden niet voor kon vinden, om uitdrukking te geven aan wat hem is overkomen, en wat hij maar niet verwerken kon.

Ook hij zat lange tijd in diverse concentratiekampen, o.a. in Dachau en in Auschwitz. Onder de meest erbarmelijke omstandigheden heeft hij het er wel levend van af gebracht.

Maar hij kwam thuis met een emotionele stoornis, lichamelijk en geestelijk een wrak. Mijn vader was in de oorlog actief in ondergrondse bewegingen en ook betrokken bij het onderbrengen van joodse mensen die een onderduikadres behoefden. Hij is verraden door de plaatselijke politieagent die er Duitse sympathieën op na hield.

Mijn Vader heette Hendrik Brand (Henk als roepnaam). Geboren op 10-09-1909, overleden op 06-111991 hij was woonachtig in Leersum gemeente Utrecht.

Ik heb geen idee of er nog ergens formulieren hierover bestaan, laat

staan dat ik weet waar er, en of hoe, die bewaard zijn, en bij welke instantie ik daarover meer te weten kan komen.

Jeanne Landzaat-Brand

Coevorden Tijdens een interview met betrekking tot de luchtoorlog boven C o e v o r d e n , kwamen de b u u r kinderen Harrie, Betje en Jonas Wallage ter sprake, met de vraag van de geïnterviewde: "hadden we niet meer kunnen doen?". Deze kinderen hebben nog geen straat verder gewoond dan waar ik ben opgegroeid.

Ik wist niet dat deze joodse kinderen hier woonden en ben gaan zoeken via de genealogische informatie van een research center en kwam daarna bij deze concentratiekamp site terecht en toen wetd het pas echt stil zo dichtbij en toch zo weinig ervan weten.

D e n a m e n van J o n a s , Betje en Harrie Wallage uit de Spoorhavenstraat in Coevorden, kinderen uit de buurt. Een drietal van zovelen die vermoord zijn.

B. van der Weide, Email: bvdweide^multimove.nl

O n d e r z o e k Tijd v o o r K w a l i t e i t

Schoolboeken schieten tekort als het o m d e Tweede Wereldoorlog g a a t De laatste tijd staan er verontrustende Uit eerder onderzoek blijkt dat berichten in de krant over scholieren jongeren over het algemeen weinig die docenten verhinderen les te van de Tweede Wereldoorlog weten. geven over de Sjoa. GeschiedenisBij een onderzoek in 2001 wist leraren gaan op sommige 'zwarte' ongeveer de helft van de onderscholen discussies over de joden- vraagde jongeren dat koningin vervolging djdens de Tweede Wereld- Wilhelmina het Nederlandse staatsoorlog liever uit de weg. Ook ver- hoofd was tijdens WO II. Ruim een storingen van de 4 mei herdenking derde kruiste het juiste antwoord en groeiend antisemitisme op school aan bij een meerkeuzevraag over halen de voorpagina's. Maar wat collaboratie tijdens WO II. Over staat er in de reguliere methodes vooroordelen, antisemitisme, racisme over de Tweede Wereldoorlog en de en discriminatie, concepten die een jodenvervolging? In november 2003 bepalende rol speelden in de achterkwam het tussenrapport Tijd voor gronden, oorzaken en gevolgen van Kwaliteit uit van de onderzoekers WO II, is bij hen weinig bekend.

Han Homan & Theo van Praag Hoewel het belangrijke elementen over de betekenis van de Tweede zijn in hedendaagse en toekomstige Wereldoorlog tot heden in geschiede- ontwikkelingen in de multiculturele nismethodes. Theo van Praag vat samenleving. WO II is voor vele voor ons de belangrijkste conclusies jongeren ver verwijderd van de van dit rapport samen. dagelijkse realiteit, letterlijk een gebeurtenis uit de vorige eeuw.

Als kinderen van tien jaar de tekst lezen: 'joden werden gedood omdat De kernvragen voor ons onderzoek ze jood waren', dan zullen de meeste naar geschiedenismethodes Tijd zich daarbij niets kunnen voor- voor Kwaliteit zijn drieĂŤrlei. Wat is stellen. Als er had gestaan: 'konijnen de kwaliteit van de leermiddelen werden gedood omdat ze konijn die gebruikt worden bij jeugdwaren', zou dat voor leerlingen even voorlichting over WO II? Op welke cryptisch zijn, maar wel zielig natuur- manier wordt, bij de presentatie van lijk omdat alle kinderen weten wat de ontwikkelingen gedurende WO konijntjes zijn.

II, rekening gehouden met de toenemende diversiteit onder de Geschiedenismethodes, die in gebruik jeugd? Hoe worden relaties gelegd naar het heden? De gekozen methodes zijn in het basisonderwijs besteden aandacht aan de Tweede Wereld- waren exemplarisch èn representatief.

Het betreft leermiddelen geschiedenis, oorlog op basis van kerndoelen.

Bovenstaand fragment is afkomstig zowel voor de bovenbouw van het uit Wijzer door de Tijd, een methode basisonderwijs (leerlingen van 10-12 voor het basisonderwijs. Zo'n uit- jaar), als de basisvorming en de spraak over joden verwoordt letterlijk tweede fase havo en vwo. de ideologie van de nazi's. Voor zeer jonge kinderen is dat nauwelijks Grondrechten zonder uitleg te vatten en pedaHet woord grondrechten wordt in de gogisch weinig doordacht. geschiedenismethodes zelden gebruikt.

De afwezigheid ervan in methodes is opvallend omdat het Nationaal ComitĂŠ 4 en 5 ma jaarlijks expliciet een van de grondrechten onder de aandacht brengt. Ook heeft men speciale projecten ontwikkeld om jongeren te betrekken bij de vieringen en herdenkingen op en rond 4 en 5 mei.

Men kan stellen dat gedurende de Tweede Wereldoorlog alle mensen in Nederland grondrechten, zoals vastgelegd in de Grondwet, hebben ontbeerd. Echter enkele groeperingen binnen de samenleving waren verstoken van vrijwel alle grondrechten.

Bij de ontwikkeling van ons onderzoeksinstrumentarium speelde dit gegeven een belangrijke rol. In vrijwel alle methodes wordt naar artikel 1 van de Nederlandse Grondwet verwezen als het gaat om discriminatie wegens godsdienst: 'Allen die zich in Nederland bevinden, worden in gelijke gevallen gelijk behandeld.

Discriminatie wegens godsdienst, levensovertuiging politieke gezindheid, ras, geslacht of op welke grond dan ook, is niet toegestaan'. Met betrekking tot de joodse bevolkingsgroep is dit een lastig toe te passen artikel omdat de overgrote meerderheid van hen 'immers nier gediscrimineerd werd vanwege godsdienst maar omdat ze door de Duitsers (en sommige Nederlanders) als een aparte groep werd beschouwd.

De onderzochte basisonderwijsmethodes geven een redelijk helder beeld van grondrechten in relatie tot WO II. In Bij de Tijd wordt gemeld

dat joodse kinderen van school werden gestuurd (art.23) en dat

joodse ambtenaren hun werk kwijt raakten (art. 16). In het algemeen komen in de verhaallijnen kinderen aan het woord, wat de helderheid ten goede komt. Toch zal menig kind niet echt begrijpen wat bedoeld wordt met de zin 'in dat rijk mochten geen joden wonen en geen zigeuners'.

In de methodes voor voortgezet onderwijs worden grondrechten veel minder aangestipt. Dat is zeker een omissie als het gaat om methodes voor de basisvorming, waar een van de kerndoelen over grondrechten spreekt. Aantasting van de grondrechten in het algemeen, dat wil zeggen voor alle Nederlanders, komt voor als men de Gleichschaltung uiteenzet. Dit gebeurt soms expliciet.

De jodenvervolging wordt vreemd genoeg niet in alle methodes gerelateerd aan de aantasting van grondrechten, terwijl men zich kan afvragen onder welke categorie dit dan wel zou moeten vallen.

Over de manier waarop vervolgde minderheden worden genoemd is veel af te dingen. In geen enkele methode wordt uitgelegd dat 'joden' mensen zijn van diverse nationaliteiten, vergelijkbaar met katholieken en protestanten. Ook wordt geen aandacht besteed aan het feit dat 'joden' toen en nu in grote meerderheid geen godsdienstige a c h t e r g r o n d hebben, maar dat zij als groep door de dominante cultuur apart werden gehouden. Ook over zigeuners, homoseksuelen en Jehova's G e t u i g e n wordt nergens helder verklaard waarom juist zij in Europa slachtoffer van de nazi-terreur waren. Een voorbeeld van good practice troffen we aan in Sporen uit 1993 waarin doordacht aandacht wordt besteed aan antisemitisme en dit begrip in een historische lijn wordt geplaatst waarbij aan de hand van voorbeelden en opdrachten over discriminatie, christelijke meerderheid, 'Beruftverbote'

"Duitse schoolkinderen moesten een 'joodse neus' leren herkennen.

Illustratie uit een Duits schoolboek. " Tekening afkomstig uit de paragraaf 'Een racistische samenleving", in SPOREN. Uitgave Wolters Noordhojf, 2000 voor joden en emancipatie inzicht wordt gegeven in de materie.

Intercultureel In Intercultureel leermiddel wordt aandacht besteed aan de etnische en culturele diversiteit van de samenleving die stichting Parel heeft samengevat in de z o g e n o e m d e Parelwijzer. Belangrijk aandachtspunt is, gezien de relatie met de actualiteit, of de methodes racisme en discriminatie duidelijk afwijzen en/of leerlingen stimuleren tot kritisch onderzoek.

Een zeer korte samenvatting: Gelijkwaardigheid van culturen k o m t nergens ter sprake, ook niet impliciet.

Het gebruik van nazi-termen als ' h e t joodse ras' in historische bronnen (Pharos) wordt niet uitgelegd of b e c o m m e n t a r i e e r d .

Stereotypen worden geciteerd maar

niet weerlegd. 'Voor de nazi's zijn de verschillende mensenrassen niet gelijk' meldt Bronnen zonder verder commentaar en vervolgens wordt SS'Obergruppenfübrer Reinhard Heydrich als bron opgevoerd die o.a. meldt dat 'volgens de Führer de joden bacteriën zijn die moeten worden uitgeroeid'.

In de 2' fase, waarin zelfwetkzaamheid belangrijk is, is het ontbreken van enige verklaringen bij dergelijke teksten of verhelderende opdrachten onpedagogisch en geen bijdrage aan historische kennis.

Dubieuze onderzoeken die onder het mom van 'de rassenleer' worden gepresenteerd worden nergens aan de kaak gesteld. Leerlingen worden niet uitgedaagd tot een oordeel over het feit dat Russen 'dus zomaar vermoord' mogen worden. Een aantal lc

auteurs hanteert soms een etnocentrische r e d e n e e r t r a n t waardoor joodse m e d e b u r g e r s en andere minderheden, geassocieerd worden met problemen en vervolgens zelf de schuld krijgen van een irrationele en inhumane ideologie.

Citaat uit Sfinx '(...) ging Hitier zich Führer, leider van Duitsland noemen. Hitier had het vooral op de joden gemunt, een minderheid in Duitsland. Zij werden voortdurend getreiterd, gediscrimineerd en vervolgd. (...) De gewone mensen h o o r d e n daardoor alleen wat de nazi's wilden. Door deze propaganda gingen de mensen geloven wat de nazi's zeiden. (...) Toch waren veel mensen nog best tevreden.

Hitier zorgde ervoor dat de werkloosheid daalde, legde mooie nieuwe snelwegen aan en beloofde iedereen een auto, de Volkswagen.

Waarom maken de auteurs anno 2 0 0 3 onderscheid tussen joden, gewone mensen en mensen?

Leerlingen met een goed maar selectief geheugen zouden uit de zinsnede dat 'toch veel mensen nog best tevreden waren' een welwillende conclusie kunnen trekken met b e t r e k k i n g tot h e t D u i t s e nationaal-socialisme.

Ook elders in Sfinx komen we een dergelijk 'onderscheid' tegen in de tekst feiten en meningen, die vrijwel geen informatie bevat of het moest zijn dat er verschil is tussen de joden en veel gewone Duitsers. 'Je weet dat Hitier de joden als zijn voornaamste vijanden beschouwde. Om de Duitse bevolking dat ook te laten v i n d e n , vervalste hij de feiten.

Uiteindelijk geloofden veel gewone Duitsers in deze propaganda'.

Opvallend: In alle methodes hebben we in totaal (!) ongeveer één pagina aangetroffen over de ontberingen in

1940-1945 in de (voormalige) overzeese gebiedsdelen, waarvan nog het merendeel in Sprekend verleden en Bronnen. Wij bevelen daarom aan dat auteurs van methodes zich veel beter oriënteren op dit deel van de vaderlandse geschiedenis en daar adequaat aandacht aan besteden.

Eigen belevingswereld Leerlingen hebben er belang bij dat een veelzijdig beeld wordt gegeven van conflicten, waarbij niet enkel negatieve aspecten de boventoon voeren. Waar mogelijk dient aansluiting te worden gezocht bij hun eigen belevingswereld. Bronnen constateert, dat 'vrijwel iedereen die zich eerst afzijdig had gehouden, zich nu tegen de Duitsers keerde'.

Daarmee suggereert men ten onrechte dat heel Nederland een verzetsh o u d i n g a a n n a m . Een a n d e r e methode, Pharos, gebruikt als brontekst een dubieus citaat van Ernst Nolte, een Duits historicus die aanzet heeft gegeven tot de Historikerstreit.

Bij Sporen is er voornamelijk aandacht voor aantallen slachtoffers.

Dat geeft weinig inzicht in het aandragen van oplossingen. Vragen aan de geschiedenis geeft wel veel correcte informatie maar ook een etnocentrisch geladen zin: 'meer dan andere West-Europese landen heeft Nederland geleden onder de oorlog'.

Uitroeien Met het oog op het ontwikkelen van kennis en inzicht in het besef van waarden en oordeelsvermogen, is het van belang de leerstof door de leerlingen op een gevarieerde manier te laten verwerken. In de methodes voor het basisonderwijs wordt goed aangesloten bij de leefwereld van de leerlingen. M i n d e r genuanceerd n e e m t de V . O . - m e t h o d e Memo n a z i - t e t m i n o l o g i e zonder enige terughoudendheid over: 'niet alleen

joden werden door de nazi's opgespoord en uitgeroeid: geestelijk gehandicapten, zigeuners en homoseksuelen was eenzelfde lot beschoren'.

Als het vermoorden van mensen wordt gekarakteriseerd door het woord 'uitroeien' naar analogie van het Duitse 'ausrotten dan is dat o.i. een voorbeeld van ongewenste taaiverruwing.

Kritiek In de meeste methodes worden nazi-ideologieën verbazingwekkend weinig kritisch doorgegeven en mogelijk versterkt. Immers wat in een schoolboek staat wordt vaak als de waarheid beschouwd! Met andere woorden: auteurs dienen zich goed rekenschap te geven van de bronnen (en illustraties!) die men gebruikt en vooral hoe men deze bronnen didactisch verantwoord toepast.

Menig ondoordacht gebruikte bron kan dienen als potentieel startpunt én bron van racisme, discriminatie en antisemitisme.

Auteurs wekken soms de indruk weinig inlevingsvermogen te hebben maar verwachten die gevoeligheid wel van hun lezers. Eén opdracht in Sfinx: "Stel je voor dat het 1942 is. Jij krijgt opdracht binnen een uur naar de markt van je woonplaats te gaan. Je wordt van daar getransporteerd naar het doorgangskamp Westerbork. De Duitse officier heeft gezegd dat je een tas met spullen mee mag nemen. Bedenk wat je in die ene tas zou doen. Welke tien spullen neem je mee en leg uit waarom die tien'. Wat kan de doelstelling zijn van de schoolboekenschrijver die deze opdracht bedenkt?

Een oriëntatiereis naar de vernietigingskampen Auschwitz en Sobibor mer het Nederlands Auschwitzcomité zou wellicht de belevingswereld van de auteur(s) kunnen sensibiliseren. Wij zijn overigens

benieuwd welke tien spullen de auteurs zelf in hun tasje zouden doen.

Ook bij illustraties hebben wij kanttekeningen geplaatst. Veel foto's zijn destijds gemaakt voor propagandadoeleinden. Dat betekent dat we een nazi, Hitler in de eerste plaats, meestal zien zoals nazi's dat wensten; de overwinnaar, groot, sterk, imposant, van onderaf o p g e n o m e n , streng maar ook als ontspannen kindervriend. Joden worden altijd afgebeeld aU stakkerige tragische mensen met Davidsterren, meestal in lompen, ongewassen, armoedig en uitgemergeld. Joodse kinderen komen nauwelijks in beeld. Leden van andere minderheidsgroepen of van het verzet komen we nooit tegen.

In Bronnen, geschiedenis voor3'Vstaat de meest grove aantasting van fatsoensnormen en menselijke waardigheid.

Het is een foto van Auschwitz, waar men in een kuil honderden rommelig door elkaar gegooide, uitgemergelde lijken ziet liggen. Het onderschrift luidt: Auschwitz, net na de bevrijding van het kamp; februari 1945. Vraag: 'Hoe denken de Nederlanders na de oorlog over de Duitsers?' Let wel, dit staat in een hoofdstukje over de toenadering tussen Nederland en Duitsland.

Wij zouden vormgevers en beeldredacteuren dringend willen aanbevelen: Let op de samenhang en de functie bij de keuze van, citaten, illustraties, bijschriften bij illustraties en bronnen opdat er geen onbedoelde, discriminerende samenhang ontstaat.

Actualisering van kerndoelen nodig De huidige multiculturele samenleving heeft een e e u w e n o u d e geschiedenis, maar de basis voor vele kenmetken van nu zijn gelegd in de twintigste eeuw. Kennis over de

achtergronden, oorzaken en gevolgen van W O II zijn voor onze huidige samenleving van groot belang. De periode 1940-1945 is nog steeds een belangrijk ijkpunt als het gaat om goed en fout, een dilemma dat steeds weer in de belangstelling staat. De roep vanuit de politiek om te komen tot herijking van normen en waarden is daarvan een exponent.

Het is daarom belangrijk dat jongeren lering trekken uit de ontwikkelingen die voorafgingen aan W O II, en uit de gebeurtenissen tijdens en na de oorlog en vervolgens relaties weten te leggen naar het heden.

In de eerste plaats is het de verantwoordelijkheid van de overheid informatie over W O II en de Sjoa door re geven juist omdat een groeiend aantal leerlingen niet vanuit de eigen familiegeschiedenis kennis heeft van W O 11. Het is tĂŠ belangrijk dan dat men dit alleen aan de goede wil van geschiedenisdocenten over zou kunnen laten. Wel kunnen zij alert(er) zijn en niet angstig h u n vak uit te oefenen. Discriminatie, racisme en antisemitisme zijn actuele verschijnselen en dienen ook daarom gekoppeld te worden aan onze geschiedenis.

Veel (niet alle) methodes geven onvoldoende informatie om Sjoa-educatie te brengen, maar daarvoor zijn ze ook niet in de eerste plaats geschreven.

Er zijn goede voorbeelden over W O I l - H e d e n in methodes, maar veel te weinig en de slechte en zelfs schadelijke overheersen. Daarom moeten er (in elk geval op dit punt) wat ons betreft betere schoolboeken komen. Wij pleiten voor een belangrijke update van de kerndoelen juist met het oog op de veranderende multiculturele samenleving! De bestaande kerndoelen sturen onvoldoende. Bij de actualisering is het zeer gewenst goed te letten op de inhoudelijke kwaliteit van de leermiddelen. Als

het om slachtoffers gaat wordt in deze methodes voornamelijk aandacht besteed aan de jodenvervolging.

Andere vervolgde m i n d e r h e d e n , maar ook het verzet worden nauwelijks genoemd. Aan wat er gebeurde met Nederlanders en IndonesiĂŤrs in de overzeese gebiedsdelen wordt vrijwel geen woord gewijd. Er is ook geen aansluiting bij de huidige multiculturele samenleving. Samenvattend: grondrechten worden vaak te impliciet behandeld, de impact van de multiculturele samenleving is in de onderzochte hoofdstukken niet terug te vinden en de criteria voor vredeseducatie zijn niet van toepassing op de onderzochte hoofdstukken.

Theo van Praag e.t.van.praag@hro.nl H.D. Homan en E. T. van Praag, Tijd voor Kwaliteit. Uitg. EDUdesk/Parel. Utrecht: november 2003- Informatie via Internet op www. edudesk. nl en/of'www. parel nl Het rapport is te bestellen bij stichting Parel, postbus 386, 3500 AJ Utrecht of via parel@wxs.nl Dt in dit onderzoek geanalyseerde Geschiedenismethodes zijn: Pharos. 1998, uitg. MeulenhoffEducatief. Sprekend verleden. 1998, 2000, uitg. Nijgh Versluys.

MEMO. 1998. 1999, uitg. Malmberg.

Sporen, 1993, 1999, 2000, uitg. Wolters Noordhofi.'Sfinx. 2000,2001, uitg. ThiemeMeulenhojf. Bronnen, 2000. uitg. F.PN. Vragen aan de geschiedenis, 1996, uitg.

Wolters Noordhojf. Bij de tijd, 1999. uitg.

Malmberg. Een zee van tijd. 1991, uitg.

Zwijsen Educatief. Wijzer door de tijd 1997, uitg. Wolters Noordhojf

Raul Hilberg houdt de eerste Auschwitz-lezing

Analyse v a n een moordmachine zonder precedent O p 22 januari 2003 zal professor Raul Hilberg de eerste "Nooit meer Auschwitz-lezing" h o u d e n in de Beurs van Berlage te Amsterdam.

vattend overzichtswerk over de Holocaust (1992; als enige van zijn boeken in her Nederlands vertaald, als Daders, slachtoffers, omstanders); eigen meKarei Berkhojf van het Centrum moires (1996); en een boek over de voor Holocaust- en Genocidestudies primaire bronnen die historici van in Amsterdam bespreekt Hilbergs de Holocaust gebruiken (2001). wetenschappelijke verdiensten.

Hij publiceerde bovendien artikelen en een groot aantal bronnen, waaronder de Engelse vertaling van het Professor Raul Hilberg, geldt als de dagboek van de voorzitter van de grondlegger van de wetenschappejoodse raad in Warschau (1979). lijke geschiedschrijving van de Maar zijn herziene dissertatie en Holocaust. H i j werd geboren in eerste boek, The Destruction of the Wenen op 2 juni 1926 in een joods European Jews uit 1961, is altijd zijn gezin, waarmee hij in 1939 naar de belangrijkste werk gebleven. Het is Verenigde Staten o n t k w a m . Als een klassieker in de historiografie A m e r i k a a n s soldaat in Europa van de jodenvervolging tijdens de tijdens de Tweede Wereldoorlog Tweede Wereldoorlog. Geen enkel kwam hij onder andere in München, ander boek geeft zo'n veelzijdige waar hij kisten aantrof waarin delen beschrijving en overtuigende intervan Hitiers privé-bibliotheek bleken pretatie van de genocide op de joden te zitten. In 1948 ging hij studeren van Europa. in New York. Al snel besefte hij dat hij een missie in zijn leven had: hij Het driedelige boek, waarvan uitging tot op de bodem uitzoeken hoe gebreide edities in 1985 en 2003 Nazi-Duitsland zoveel joden hadden verschenen en dat inmiddels 1.388 kunnen vermoordden. Hij betrad pagina's telt, noemt de moord op hiermee een gebied dat de wetenschap 5.100.000 Europese joden (Hilbergs nog vrijwel niet ontgonnen had. schatting, ongewijzigd sinds 1961) Hilberg promoveerde in 1955 in de een gebeurtenis zonder enig precepolitieke wetenschappen aan de dent. N o g nooit eerder had een Columbia-Universiteit op dit thema.

Westers land alle bestuurlijke en Hierna ging hij politieke wetenmorele beletsels tot massamoord aan schappen en Holocauststudies doceren de kant geschoven. En toch was er aan de universiteit van de staat Vermont, geen sprake van een moordplan dat waar hij werkzaam bleef tot zijn lange tijd gereed lag. (Overigens emeritaat in 1991. Voor zijn gehele besloot Hider volgens Hilberg uiterwerk ontving Professor Hilberg in lijk in september 1941 tot de 2002 het Grofse Verdienstkreuz van moord op alle Europese joden.) De de Bondsrepubliek Duitsland. jodenmoord, zo toonde Destruction Moord op 5.100.000 joden Raul Hilberg schreel na zijn belangrijkste publicatie nog een boek over de ro) van de Duitse spoorwegen in de Holocaust (1981); een samen-

als eerste aan, vond plaats d o o r t o e d o e n van talloze d o o r s n e e Duitsers. Deze Duitsers maakten deel uit van wat de auteur een "vernierigingsmachine", een mochinery of destruction, noemt.

Vier organisaties Hilbergs leermeester uit zijn studietijd, de jurist en politicoloog Franz Neumann. had gesteld dat NaziDuitsland in wezen om vier grote organisaties draaide. Destruction past dit model op de Holocaust toe.

De vier organisaties deden ieder een eigen, onmisbare bijdrage aan her vernietigingsproces, en elke organisatie beïnvloedde het handelen en denken van dc drie andere. Deze organisaties waren de overheidsministeries, het leger, het bedrijfsleven, en de partij van dc Nazi's.

De Duitse ministeries waren de voornaamste bron van de eerste antijoodse maatregelen. Ambtenaren schreven de decreten cn verordeningen die bepaalden wie joden waren, die hen onteigenden, en die de j o d e n in het Duitse Rijk in getto's plaatsten. Niet de NSDAP, maar Duitse ambtenaren gaven de richting van het vernietigingsproces aan. Dit was hun belangrijkste bijdrage aan de jodenmoord. Maar Hilbergs boek toont ook aan dat zij later ook een rol in de allerergste vervolging speelden. Het Duitse Ministerie van Buitenlandse Zaken onderhandelde met buitenlandse bondgenoten van Duitsland over de deportatie van "hun" joden naar de vernietigingskampen. De nationale spoorwegen vervoerden de slachtoffers. En de Duitse politie deed aan vele moordpartijen mee.

Het leger droeg bij aan de jodenmoord op grond van zijn controle over grote gebieden in Oost- en West-Europa. Legereenheden en militaire instanties waren bij alle a n t i - j o o d s e maatregelen aldaar b e t r o k k e n , inclusief de slachtpartijen door de Einsatzgruppen en

de transporten van joden naar vernietigingskampen. De Duitse industriële en Financiële wereld speelde ook een eigen, maar belangrijke rol: in de roof van joods bezit, in het systeem van dwangarbeid, en zelfs in de vergassingen. De NSDAP tenslotte regelde de omgang met "halve" j o d e n en "gemengde" huwelijken en drong in het algemeen op drastisch optreden tegen de joden aan. De SS, de militaire vleugel van de partij, voerde de feitelijke moordpartijen uit.

Mentaliteit Elk van deze vier hiërarchische groepen bewerkstelligde de jodenmoord niet alleen door bepaalde handelingen, maar ook door hun mentaliteit. De overheidsbureaucratie was van invloed op de overige drie groepen als het ging om betrouwbaar plannen en grondige uitvoering. Het leger verschafte het vernietigingsproces een militaire precisie, discipline en ongevoeligheid. De industrie leerde de andere groepen grote waarde te hechten aan boekhouden en zuinigheid, en was verantwoordelijk voor de fabrieksmatige efficiëntie van de vernietigingskampen. En de NSDAP gaf aan het gehele vernietigingsproces een soort idealisme, een gevoel van missie.

De vernietigingsmachine die aldus een topsnelheid behaalde onderscheidde zich niet wezenlijk van de Duitse samenleving als geheel. Deze machine, zegt Hilberg met grote nadruk, was niets anders dan de Duitse samenleving zelf, zij het in een bepaalde, nooit eerder vertoonde rol. Er was geen organisatie of begroting die zich geheel en uitsluitend op de jodenmoord richtte. Niet een speciaal vervolgingsorgaan, maar ministeries, het leger, het bedrijfsleven en de Nazi-partij zetten de stappen zonder welke massamoord op een zo verspreid levende groep als de joden onmogelijk was geweest.

Stappen De eerste stap naar de massamoord, grondig beschreven in Hilbergs boek, was het wetmatig definiëren wie een jood was. De tweede stap was "concentratie": het samenbrengen van de slachtoffers in getto's of kampen. De derde stap was hun d e p o r t a t i e naar vernietigingskampen of (in de bezette SovjetUnie) executie in de eigen regio.

Hilberg spaart de lezer niet. O p kalme toon, en onder verwijzing naar een grote hoeveelheid tabellen, organisatieschema's en documenten, die hij vaak als eerste gebruikt, schetst hij bijvoorbeeld nauwgezet de activiteiten van de Einsatzgruppen en legt er daarbij de nadruk op, dat de leiders van deze mobiele moordbrigades hoog waren opgeleid.

Het middelste deel van het boek

gaat in zijn geheel over de deportaties, die onder leiding van Adolf Eichmann en het Ministerie van Verkeer stonden. Het getto van Warschau krijgt hier ook veel aandacht. Nederland is met 32 pagina's vertegenwoordigd. Hilberg vermeldt, schijnbaar onaangedaan, vele details over de vernietigingskampen en maakt de verschrikkelijke efficiëntie daar in volle omvang duidelijk. In kampen als Auschwitz en Sobibor vond moord plaats op een manier die op lopende handwerk leek.

Gewone moordenaars Het boek staat uitgebreid stil bij de psychische gesteldheid van individuele moordenaars. Stelt de auteur over de vernietigingsmachine dat deze niets anders dan de Duitse maatschappij zelf in een bepaalde

rol was, ook op individueel niveau ziet hij grote gelijkenissen met andere, niet-betrokken Duitsers.

"De Duitse dader was niet een ander soort Duitser." Duitse moordenaars waren een dwarsdoorsnede van de bevolking. Deze groep slaagde er in al haar scrupules over het vermoorden van onschuldige m a n n e n , vrouwen en kinderen te onderdrukken en weg te redeneren. Zij o n d e r d r u k t e n twijfel door het einddoel, de totale vernietiging van de j o d e n , zoveel mogelijk te verbergen, door verhullende taal als Sonderbehandlung te gebruiken, door het gebeuren onbespreekbaar te m a k e n , en d o o r veel andere Duitsers medeplichtig te maken (door hen ook in te schakelen bij het moorden).

D u i t s e daders g e b r u i k t e n ook d r o g r e d e n e n : j o d e n wilden de Duitsers te gronde richten, waren misdadig en een lagere vorm van leven. Bovendien: bevel was bevel, persoonlijk gevoel moest wijken voor "plicht". En er waren, zo zeiden de daders men tegen zichzelf, altijd wel anderen die nog erger bezig waren.

Bovendien, kon één persoon ü b e r h a u p t gewicht in de schaal leggen? Hooggeplaatste moordenaars als Himmler hadden voor zichzelf weer een ander verhaal: doden hoorde bij her leven.

Te vroeg Ofschoon publicatie van The Destruction of the European Jews, de eerste grote Amerikaanse studie van de Holocaust, vertraging opliep doordat g e r e n o m m e e r d e uitgevers het manuscript afwezen (onder meer vanwege van een negatief advies van Yad Vashem), verscheen het boek in 1961 toch "te vroeg". Zelfs de herinnering aan het net afgesloten proces tegen Eichmann in Israël, dat maandenlang in het nieuws was geweest, werkte niet mee. Hilbergs boek kreeg maar weinig aandacht, wat nu nog

maar moeilijk voor te stellen is. De tijd was kennelijk niet rijp voor een boek over massamoord met zo'n wetenschappelijke en afstandelijke toonzetting.

De weinige aandacht in het begin was zelfs veelal negatief. Dat kwam door Hilbergs nadrukkelijke focus op de daders en vooral door zijn visie op de joodse reacties op de vervolging. Hij schreef zonder omhaal van woorden dat de joden vrijwel geen verzet hadden gepleegd, meestal pas op het allerlaatste moment.

Sterker nog, hij sprak van de "medewerking" van joden aan hun eigen vernietiging. De joodse raden waren volgens hem onderdeel van de vernietigingsmachine geweest.

Hij verklaarde dit alles door het lange leven in de diaspora. In de loop van eeuwen waren onder joden preventieve aanval, gewapend verzet en wraak heel zeldzaam geworden.

Tweeduizend jaar lang hadden zij als een m i n d e r h e i d geleefd die geregeld in gevaar verkeerde, maar had geleerd dat zij vernietiging kon afwenden of in ieder geval grotendeels overleven, mits zij haar vijanden gunstig stemde. En dus, volgens Hilberg, probeerden ook tijdens de Tweede Wereldoorlog joodse leiders de Duitsers te temmen alsof het wilde beesten waren. Zij d a c h t e n dat het opofferen van enkelen velen zou kunnen redden en dat gehoorzaamheid onnodig lijden zou kunnen vermijden.

In latere edities van het boek is Hilberg overigens iets milder gestemd. De joodse leiders waren niet altijd representatief voor de joodse gemeenschap geweest, en zij hadden vaak nobele motieven gehad. Zij maakten zich veelal zorgen over de gevolgen van gewapend verzet voor joden die niet meededen, en hadden vaak een vertragingsstrategie. Zij hoopten door voor de Duitsers dwangarbeid te verrichten de bevrijding te kunnen meemaken. Overigens

kwam Hilbergs visie op de joodse raden en dc rol vin de diaspora Nederlandse lezers al snel onder ogen, aangezien, zoals dc historica Conny Kristel heeft opgemerkt, lou de Jong haar onmiddellijk in zijn geschiedenis van Nederland tijdens de oorlog overnam.

Inmiddels wordt Destruction veel geciteerd. Historici zijn vooral geïnspireerd geraakt door Hilbergs vraag naar het "hoe" van de massamoord, en hebben dit veelal net als Hilberg een vruchtbaarder benadering gevonden dan de (onbeantwoordbare?) vraag naar het "waarom". Studies in de Hilberg-traditie richten zich op de vraag hoe de Nazi's de machtsmiddelen van een moderne staat, verspreid over een heel continent, voor het vermoorden van miljoenen aanwendden.

De laatste editie van het boek, gepubliceerd door Yale University Press, eindigt met een beschrijving van de genocide op de Tutsi's in Rwanda in 1994. Hier klinkt de persoonlijke betrokkenheid van de professor Hilberg door. Ook deze massamoord, zo schrijft hij, vond plaats terwijl de wereld toekeek.

Men deed niets, ook omdat het Amerikaanse ministerie van buitenlandse zaken de term "genocide" niet wilde gebruiken. "De geschiedenis herhaalde zichzelf."

Karei C. Berkhoff Laatste nieuws. Uitgeverij H.J.W. Becht bericht ons dat zij ter gelegenheid van de uitreiking van de Annetje Fek-Kupferxhmidt onderscheiding een integrale herdruk zal uitbrengen van Raul Hilbergs boek Daders, slachtoffers, omstanders; Dejoodse catastrofe 1933-1945. ISBN9023011503- De prijs zal± €20,- bedragen. Het boek zal te koop zijn voor en na de Auschwitzlezing op 22 januari en tijdens de reünie na de Auschwitzherdenking op 25 januari 2004. Het kan vanaf die tijd ook besteld worden via de website van het Auschwitz Comité'•infb@auschwitz.nl (maar dan komen er verzendkosten bij).

De ironie van de joodse museums van Berlijn

Kafkaëske verhalen en uiteengeslagen bouwblokken Een spraakmakend gebouw dat een enorme impact heeft op z'n bezoekers.

Dat is het minste wat er te zeggen is over het door Daniël Libeskind ontworpen Joods Museum in Berlijn.

Edward van Voolen, conservator van het Joods Historisch Museum in Amsterdam, die zitting had in een adviesraad en een jury voor de bouw van het museum, beschrijft voor ons een veelbewogen, soms bijna Kafkaëske voorgeschiedenis en het ijzingwekkende resultaat dat nu in Berlijn te zien is.

Met ruim een miljoen bezoekers is het Berlijnse Joods Museum van Daniël Libeskind het best bezochte museum in de nieuwe Duitse hoofdstad. Niets in de totstandkoming van dit museum, gelegen aan de Lindenstrasse, is gemakkelijk geweest.

Na de officiële opening voor een uitgelezen gezelschap van staatslieden, politieke en culturele hoogwaardigheidsbekleders zou het museum op 11 september 2001 voor het publiek worden opengesteld, maar het bleef na de aanslagen op het World Trade Center een paar dagen dicht uit angst voor terreur. Menigeen werd op dat moment herinnerd aan de opening van het eerste joods museum van Berlijn op 24 januari 1933, een week voor de installatie van Hitler als kanselier. Op 10 november 1938, een dag na de Rijkspogromnacht werd dit museum (gelegen naast de Oranienburger Strasse Synagoge) geplunderd. Van de collectie is vrijwel niets bewaard gebleven. Van de 160.000 Berlijnse joden kon tweederde vluchten. De rest werd, op een kleine tienduizend na, vermoord.

Een joods museum in Berlijn, in de stad waarvandaan de massavernie-

tiging van Berlijnse, Duitse en Europese joden werd georganiseerd? Een joods museum in de (hoofd) stad van het land dat verantwoordelijkheid draagt voor de Sjoa? Een huis voor de joodse cultuur die tussen 1933 en 1945 systematisch was kapot geslagen, ontheiligd en verbrand?

Naoorlogse Duitsers zijn opgevoed met een besef van de verantwoordelijkheid die zij dragen voor de daden van hun (groot) ouders. In geen enkel land zijn er zoveel plaatselijke initiatieven om joden in de eigen straat, dorp, stad, streek of deelstaat te gedenken: in musea, op plaquettes, bij schoolactiviteiten, in films en boeken. Dat is niet zonder slag of stoot gegaan. Ook niet in Berlijn.

De weg naar de opening van het Libeskinds museum is ook niet over rozen gegaan. In tegendeel. De voorgeschiedenis vertoont zelfs Kafkaëske trekken en strekt zich uit over een periode van ruim dertig jaar, waar ik van nabij of van een afstand getuige van ben geweest.

Gedeelde stad Berlijn was sinds 1961 een gedeelde stad. Het westelijk deel stond onder geallieerde protectie, terwijl de oostelijke helft de hoofdsstad was van de zogenoemde Duitse Democratische Republiek - een Sovjet satellietstaat waar democratie niet te vinden was.

Daar waren de paar honderd officieel geregistreerde joden een geprotegeerde minderheid. Antisemitisme was er evenzeer taboe als zionisme. Pas in het midden van de jaren '80 toen het regime uit economische noodzaak roenadering tot het westen zocht, werd de door geallieerde bommen zwaar beschadigde Nieuwe Synagoge aan de Oranienburgcrstraat gerestaureerd. Herman Simon, de van de communistische partij onafhankelijke motor achter dit megaproject, was ook verantwoordelijk voor de inrichting van het voorste gedeelte tot Joods Museum.

In West-Berlijn had een grote expositie ter gelegenheid van het 300-jarig bestaan van de Joodse

Gemeente in 1971 geleid tot plannen voor een joods museum. De eerste gedachten waren uitgegaan naar de reconstructie van het stadspaleisje van de joodse familie Ephraim. Dat had in de Oost-Berlijnse Poststrasse gestaan en was in 1935 steen voor steen afgebroken. De 2493 zorgvuldig bewaarde brokstukken bleken zich na de oorlog evenwel in het westelijke stadsdeel re bevinden.

Terwijl West-Berlijn in de jaren '70 voornemens was dit paleisje naast het Stadsmuseum aan de Lindenstrasse te herbouwen, was Oost Berlijn van plan het gebouw op zijn oorspronkelijke plaats tc reconstrueren. Die absurditeit leidde er toe dat kort voor de 750ste verjaardag van de stad in 1985 (in beide helften gevierd, onder verschillende ideologische invalshoek) de fragmenten toch maar aan Oost-Berlijn werden overgedragen, waar het werd herbouwd.

Geen joods museum voor West Berlijn in 1985? Dat zou toch een schandaal zijn. Dus werd de kleine en niet erg indrukwekkende verzameling judaica (die niets met Berlijn te maken heeft) in 1984 in een paar zalen van het Stadsmuseum aan de Lindenstrasse ondergebracht.

Een oplossing waarvan de halfhar-

tigheid duidelijk werd toen een ander deel naar een paar moeilijk bereikbare en lastig vindbare bovenzaaltjes van de Martin-Gropius-Bau werd overgebracht, een half uur gaans van het Stadsmuseum.

West Betlijn — het uithangbord van de Bondsrepubliek, het visitekaartje van Duitsland voor het westen - zat met die situatie aardig in de maag.

En wat doet een stadsbestuur (hier senaat) dan? Het roept een internationaal bezette adviesraad bijeen (waarvan ik deel heb uitgemaakt).

Uitgenodigd door het Aspen Institute adviseerde die raad in maart 1988 unaniem joodse geschiedenis en cultuur te presenteren binnen de context van de Duitse geschiedenis, zodat niemand die het Stadsmuseum zou bezoeken aan de joodse bijdrage en het joodse noodlot voorbij zou kunnen gaan.

Daniël Libeskind Hef Stadsmuseum — een achttiende eeuws monument - diende een Erweiterungsbau, een nieuwe vleugel te krijgen om deze opzet gestalte te geven. Dat veel besproken en later verguisde "integratieve model" werd in december 1988 uitgangspunt voor een architectuurwedstrijd, onder leiding van een internationale jury

(waarvan ik ook deel uit heb gemaakt).

Er waren 165 inzendingen, plus, op uitnodiging, de bijdragen van twaalf architecten van buiten Duitsland.

Onder die laarsten bevond zich ook de Amerikaanse architect Daniël Libeskind, die toen in Milaan woonde en nog geen enkel gebouw had gerealiseerd. Hij was in 1946 in Lodz geboren uit Pools-joodse ouders die de Sjoa hadden overleefd. Na een korte carrière als musicus had hij in New York gestudeerd bij ondermeer de architect Peter Eisenman (de latere ontwerper van het veel besproken en geplaagde Holocaustmonument in Berlijn). Uit alle, anoniem beoordeelde, projecten ontving Libeskind in juni 1989 eenstemmig de eerste prijs. Zijn ontwerp was even briljant als gecompliceerd, mogelijk zelfs onuitvoerbaar, onpraktisch en onbetaalbaar. Maar geniaal was het en bleek het na voltooiing ook te zijn, ook al werden schuin hellende wanden recht gezer en is het budget ruim overschreden (zoals altijd).

Leegte Waar andere architecten een oplossing probeerden te vinden voor de aansluiting van her nieuwe gebouw op de 18e eeuwse gevel en de omgeving, zocht Libeskind naar een oplossing voor de dramatische interactie tussen Berlijn en zijn joden. De uiteengeslagen, schijnbaar willekeurig uitwaaierende bouwblokken worden bijeengehouden door onverstoorbare rechte banen, die uittnonden in grote lege ruimten (voids) en tentoonstellingszalen. Die banen vertegenwoordigen de joodse lijn in de geschiedenis — de Berlijnse is gebroken: een prachtig voorbeeld van counter-history.

De zes voids (twee onbegaanbaar) symboliseren de leegte die de Duitsers veroorzaakt hebben - een gang beneden voert naar de ijzige donkere Holocausttoren, een andere leidt naar een tuin met 49 schuin staande blokken, die als optisch effect hebben

dat de hele omgeving schuin lijkt te staan en zo de onzekerheid van de Exil oproepen.

De rechte baan van de joodse geschiedenis wordt door de onregelmatig gevormde zalen doorkruist. Een afwezige joodse cultuur moet een stem krijgen zonder echt vaste vorm aan te nemen.

Een nog steeds open wond wordt voelbaar gemaakt maar niet geheeld.

De onoverkoombare tegenstellingen raken de bezoeker van aanvang aan tot in het diepst van zijn ziel.

Verhullen Met vele andere honderdduizenden heb ik het gebouw leeg bezocht nog vóór de officiële opening in 2001.

Hoewel dat een onuitwisbare indruk heeft achtergelaten, ben ik nooir de mening toegedaan geweest dat het museum leeg had moeten blijven om een Holocaustmonument te worden.

Zo heeft Libeskind het niet bedoeld.

Dat betekent niet dar ik met de huidige museale inrichting gelukkig ben. Integendeel: de inrichters lijken hun best gedaan te hebben de spectaculaire architectuur van Libeskind te verhullen met malle ingebouwde etages en trappetjes hier en schuine wanden daar, een vloek bij Libeskinds gebouw. Ook iets anders is mislukt: het oorspronkelijke integratieve model - waarin Berlijnse en joodse geschiedenis met elkaar in botsing en kritische dialoog zouden gaan, en waarop het hele architectonische concept berust - is nier

gerealiseerd.

De eindeloze discussies binnen de staf en de ruzie tussen de (eerste) directeur van het Joods Museum en de directeur van het Stadsmuseum bleken zo uitzichtloos, dat de Berlijnse Senaat een nieuwe directeur voor het Joods Museum benoemde, en wel de voormalige minister van buitenlandse zaken David Blumenthal.

Die stelde een Nieuw-Zeelands bureau aan, dat eerder zijn sporen in een Maori museum had verdiend.

Blumenthal wist ook te bewerkstelligen dat het Berlijnse Stadmuseum het gehele complex verliet en de staat alle verplichtingen van de stad overnam. (De historische oudbouw van het Stadmuseum herbergt nu restaurant, museums/>op en uiterst royale ruimten voor wisselexposities) Het resultaat is dat de ruim zevenduizend vierkante meter expositieruimte in de nieuwbouw is volgepropt met duizenden objecten, niet alleen uit de Berlijnse joodse geschiedenis maar uit de gehele tweeduizend jaar lange geschiedenis van de joden in Duitsland. Door de bomen (letterlijk aanwezig) verlies je het bos uit het oog. Bij de inrichting is niet op kosten gespaard — met minder was misschien meer bereikt. Meer aandacht voor kinderen, meer aandacht voor het hedendaags jodendom, met name voor de Russische joden, meer aandacht vooral voor de afstemming tussen architectuur en inrichting.

Dat dit laatste veel beter kan, wordt bewezen in het ook door Libeskind

gebouwde Felix Nussbaum Museum in Osnabrück — veel kleiner, later ontworpen en eerder geopend dan diens Berlijnse museum.

De ironie is dat wie wat wil weten over Berlijnse geschiedenis in die kolossale stad vergeefs zal zoeken.

Dat is het onverwachte en onbedoelde resultaat van dertig jaar discussie over een joods museum, 70

jaar na de opening van het eerste joods museum, en 65 jaar na de sluiting ervan. Het besluit tot de bouw was in de zomer van 1989 genomen; de muur was in de herfst gevallen, en nog geen twee maanden later stonden de nieuwbouwplannen boven op de lijst van bezuinigingen.

Internationale pressie redde Libeskind. En nu, twee jaar na de opening in die dramatische novembermaand van 2001, is het Joods Museum van Libeskind evenzeer een icoon van Berlijn als de Brandenburger Tor. Dat is maar een van de vele ironieën in Berlijn. Een andere is dat er nog een joods museum in Berlijn is, vlak voor de val van de muur geopend in het vroegere Oost-Berlijn. Dat is de met liefdevolle hand tot museum ingerichte synagoge aan de Oranienburgerstrasse, met als thema de bewogen geschiedenis van de joodse gemeente van Berlijn. De prachtig gerestaureerde gouden koepel met Davidsster is van verre te zien en daarmee belichaamt deze voormalige liberale synagoge uit 1866 het nieuwe zelfbewustzijn van de toen net geëmancipeerde joden in het Duitse rijk even sterk als Daniël Lieskind's spraakmakende Joods Museum aan de Lindenstrasse. De Duitse joden zijn in Berlijn de grote afwezige aanwezigen.

Edward van Voolen

Een wonderbaarlijke ontmoeting

De b a b y v a n Liesje en M a x O p 31 augustus 2003 vond in Westerbork een heel bijzondere ontmoeting plaats tussen Jules Schelvis en een tijdens de oorlog geboren vrouw, van wie hij niet wist of zij nog in leven zou zijn. Jules Schelvis is oprichter van de Stichting Sobibor en auteur van verschillende boeken.

Hieronder vertelt hij waarom deze ontmoeting voor hem zo belangrijk was en wat de rol was van zijn schoonmoeder, die in Sobibor is vermoord.

Na de bezetting van ons land in mei 1940 gunden de Duitsers de joden aanvankelijk nog enige rust. D e eerste verordening van de Rijkscommissaris kwam twee maanden later. Deze verbood het ritueel slachten van vee ter vermijding, zoals het heette, van het kwellen van dieren. Maar gaandeweg werden de verordeningen talrijker en ingrijpender. Een verordening, die van verstrekkende betekenis zou zijn, werd op 10 januari 1941 bekendgemaakt. Deze betrof de aanmelding 'van personen van geheel of gedeeltelijk joodschen bloede.'

Gretha Borzykowski

Mijn familie en ik en het overgrote deel van de joodse bevolking hebben zich bij de bevolkingsregisters gemeld, zo niet, dan werd met Mauthausen gedreigd, het ergste wat je toen kon overkomen. Het gevolg was dat na enkele maanden de Duitsers precies wisten hoeveel joodse mannen en vrouwen er waren en van welke leeftijd, wat hun beroep was en hoeveel van hen buitenlanders waren. Deze gegevens vormden de basis voor de deportaties die al in voorbereiding waren.

Amsterdam in de Nieuwe Kerkstraat woonde. Haar ouders kwamen in 1920 vanuit Polen naar Nederland omdat het leven in dat sterk antisemitische land voor hen ondraaglijk was. Hier behielden ze de Poolse nationaliteit. Amsterdam was de plaats waar zij zich op maatschappelijk en cultureel gebied volledig konden ontplooien. Hun in Nederland geboren kinderen kregen evenals hun ouders de Poolse nationaliteit. Daarom moest het hele gezin zich ieder jaar bij de vreemdelingendienst melden.

Verliefd In die tijd was ik verliefd geraakt op Rachel Borzykowski, die met haar vader, moeder, zuster en broertje in

Huize Borzykowski werd gaandeweg een trefpunt voor de vrienden van de Pools-joodse culturele vereniging Scholem Anski en niet in de laatste

plaats voor de jeugd van groep Hortus van de Arbeiders Jeugd Centrale (AJC) van wie het merendeel joods was.

Ook Rachel, haar zuster en broertje waren trouwe leden.

Mijn verloving met Rachel werd op haar achttiende verjaardag gevierd, op 2 maart 1941. Ondanks de sombere tijden en de razzia's die niet alleen na spertijd maar ook op klaarlichte dag plaatsvonden bleef het thuis zowel angstig maar toch ook aangenaam toeven in her hartje van her inmiddels met gele borden aangegeven Judenviertel.

Begin oktober 1941 verspreidde zich het gerucht dat de Duitse joden zich

moesten melden voor 'emigratie', anders gezegd voor werken in Duitsland, dus voor deportatie. Het was meer dan een vermoeden dat dit niet alleen voor de Duitse maar voor alle buitenlandse joden zou gelden, dus ook voor de Borzykowski's. De bevolkingsregisters draaiden op volle toeren om alle joodse immigranten te selecteren. Daarom besloten Rachel en ik en haar zuster Hella met verloofde, zo spoedig mogelijk te trouwen om hen daarmee tc vrijwaren van deportatie. O p 18 december 1941 trouwden we na hel burgerlijk huwelijk ook nog in de synagoge, opdat we bij Rachels' orthodoxe grootouders in de Manegestraat konden inwonen.

Die achttiende december maakten we er een feest van, waar beider families, vrienden van Anski en uit de AJC aanwezig waren. We dachten dat dit wel eens de laatste keer zou zijn dat we als één grote vriendenkring samen waren. In een boekje kon ieder van de 260 aanwezigen zijn h a n d t e k e n i n g z e t t e n . Twee ontbraken, die van Liesje de Zwarte en Max Rodrigues, twee AJC'ers uit de groep Hortus. Enige tijd later hoorden wij dat zij juist op onze trouwdag een kindje hadden gekregen, zodat ze niet op onze receptie konden zijn. Het was een meisje en heette Sophia. Wij hebben dit boekje aan Riek Metz, een AJC-vriendin, in bewaring gegeven. Na de oorlog kreeg ik het netjes met de trouwfoto's terug.

Onderduiken v a n jonge kinderen Het leven werd met de dag ondraaglijker door de steeds talrijker wordende ge- en verboden die ons werden opgelegd, het georganiseerd ophalen van joden en het niet aflatende gevaar zelf opgepakt te worden. Als wij in de put zaten was het vooral mijn schoonmoeder die ons raad gaf en bemoedigde. Niet alleen voor haar kinderen maar ook voor haar schoon-

Fia Rodrigues en Jules Schelvis tijdens hun ontmoeting zoons was zij een vriendin, met wie je je angsten en roerselen kon delen.

Ondanks de voor joden hectische tijden had zij aandeel in het laten onderduiken van jonge kinderen. Ik ben nog de enige die dat weet.

Daarom vond ik dat ik haar aandeel daarin moest vastleggen, ook al is het meer dan zestig jaar geleden. Zij deed dit werk onder gevaarlijke omstandigheden in de groep van Walter Süskind. Toen we er lucht van kregen, sprak ze er met ons over in verhullende taal. Zij dichtte zich daarbij een ondergeschikte rol toe.

Toen we van de baby van Liesje en Max hoorden spraken we erover dat juist dit kindje van bevriende AJC'ers niet in handen van de Duitsers mocht vallen. Dit gesprek bleek achteraf - niet aan de aandacht van Gretha te zijn ontsnapt.

Een redacteur van Het Vrije Volk schreef op 2 mei 1981 naar aanleiding van het boekje G r e t h a Borzykowski, een korte historie die ik over haar schreef: 'Er zullen nog kinderen van toen zijn, inmiddels al lang volwassen, die nimmer beseffen dat hun leven te danken is aan een menslievende

vrouw, die in de anonimiteit verdwenen zou zijn als Schelvis niet een boekje over haar had geschreven.'

De levens van mijn schoonmoeder Gretha, mijn vrouw Rachel en de anderen eindigden op 4 juni 1943 in de gaskamers van Sobibor. Liesje de Zwarte en Max Rodrigues kwamen daar zes weken later aan, op 17 juli 1943, waar zij, zoals vrijwel iedereen, nog dezelfde dag werden vergast.

Iets vertellen Na mijn terugkeer uit de kampen moest ik mij zonder middelen een nieuw bestaan opbouwen. Ik trouwde in 1946 met Jo Leevendig, we kregen twee kinderen en ik wilde jarenlang niet aan die verschrikkelijke oorlogsjaren terugdenken. Tot 1981, toen ik dat boekje over mijn schoonmoeder schreef.

Twee-en-twintig jaar later, het was begin augustus 2003, las ik in het Nieuw Israelietisch Weekblad het volgende bericht: "Mijn naam is Sophia (Fia) Rodrigues; ik ben geboren op 18 december 1941 in Amsterdam als dochter van Elisabeth (Lies) de Zwarte en Marcus (Max) Rodrigues, diamantslijper uit

IN DANKBARE NAGEDACHTENIS AAN WALTER SÜSKIHD DIE DE LEIDING HAD BIJ HET REDDEN VAN TALRIJKE JOODSE KINDEREN UIT DE HANDEN VAN DE BE2ETTER TIJDENS DE TWEEDE WERELDOORLOG De plaquette aan de muur van de voormalige joodse schouwburg.

Amsterdam, die beiden de oorlog niet hebben overleefd." Verder schreef ze: "is er iemand die mij iets over mijn (groor)onders kan verrellen?"

Ik schrok bij het lezen van dit bericht en schreef haar omgaand hoe verheugd ik was dat zij, als dochter van Liesje en Max, die ik goed heb gekend, informatie wilde hebben over haar ouders. Dat ik mij talloze malen had afgevraagd wat er met hun kindje

was gebeurd. Ik kon niet weten of de onderduik wel of niet geslaagd was. Wel dat al het mogelijke was gedaan om haar uit de klauwen van de Duitsers te houden en dat moeder Borzykowski degene was die aandeel heefr gehad in haar onderduik. Ik schreef dat ik er trots op was dat zij, Fia, na zestig jaar het levende bewijs was en tevens de bekroning van haar menslievend en risicovolle werk. Nu weet je, zo schreef ik, dat ik

Zorg Ondersteuning ZonZory.nl

tot tranen toe geroerd en geëmotioneerd was toen ik je oproep las.

We hebben elkaar op 31 augustus jl. in Westerbork, waar ik een lezing hield, uitvoerig gesproken. Het was een wonderbaarlijke ontmoeting.

Walter Süskind wordt, terecht, blijvend geëerd als redder van kinderen, doordat een brug over de Nieuwe H e r e n g r a c h t bij de Amstel in Amsterdam zijn naam draagt en door een plaquette aan de gevel van de voormalige Joodse Schouwburg. A s ik daar op 4 mei ben raak ik even zijn naam aan. Die van (iretha zit, alleen voor mij zichtbaar, daarin verborgen.

Dit artikel wil een eerbetoon zijn aan die prachtige en onvergetelijke vrouw, die helaas maar zo kort mijn schoonmoeder is geweest.

Jules Schelvis

ileüeriunü

AWBZ Toegelaten Vanuit ons kantoor in Amsterdam leveren wij zorgondersteuning in de breedste zin van het woord.

Van begeleiding en huishoudelijke hulp tot specialistische verzorging en verpleging op maat!

Zorg Ondersteuning Nederland garandeert u een optimale verzorging in uw eigen vertrouwde leefomgeving.

Welke vorm van zorgondersteuning u ook kiest; u bent altijd verzekerd van professionele betrokkenheid van deskundige en betrouwbare mensen die dag en nacht voor u klaarstaan Zorg Ondersteuning Nederland is 24 uur per dag, 7 dagen per week DIRECT bereikbaar. U krijgt direct een van onze verpleegkundigen aan de telefoon.

Tel: 020-6720713

24 uur service 06-41692574/ 06-41692571

Nieuwe uitgave van Binnen de Poorten

De bevrijding k w a m g e e n d a g te v r o e g "Op één van de belangrijkste momenten van mijn leven voerden vreugde en smart een hevig gevecht met elkaar.

Ik was niet in staat de werkelijkheid goed tot mij te laten doordringen zodat de glans van de bevrijding aan mij voorbij ging. De laatste krachten die ik bezat mobiliseerde ik om weerstand te bieden aan mijn ziekte.

Alles in mij verzette zich om dood te gaan. Ik wilde niet ziek zijn, maar mij overgeven aan de roes die de bevrijding met zich meebracht."

Dit schrijft Jules Schelvis over 8 april 1945. de dag waarop hij door de Fransen bevrijd wordt in Vaihingen an der Enz. De opgelopen vlcktyfus weet bij mede door zijn wilskracht te overwinnen. Eind juni 1945 keert hij terug in Amsterdam, de stad waar hij in 1921 geboren is en waarvan hij houdt. Maar ook de stad waar hij op 26 mei 1943 als 22-jarige jongeman bij een razzia wordt opgepakt, samen met zijn vrouw Ritchelen haar familie.

Zijn vrouw en haar familie overleven Sobibor niet. Hijzelf wordt in Sobibor

lules Schelvis als jonge man met zijn \itaar

Huwelijksfoto van Rachel en Jules op een wonderbaarlijke manier geselecteerd voor werk. Zo belandt hij in o.a. Dorohucza en het getto van Radom. Ook komt hij in Auschwitz terecht, waar opnieuw een selectie plaatsvindt: "Toen ik voor een van hen stond en de officier mij aankeek probeerde ik zo recht mogelijk te staan, terwijl ik diep ademhaalde. Misschien leek ik zo voller van postuur, gewilder dan ik in werkelijkheid was. Ik daagde hem uit door hem brutaal aan te kijken. Elke vezel in mijn lijf was erop gericht aan de kant der levenden terecht te komen. Hij wenkte met zijn hand naar links."

Van de 34.313 joden die tussen 2 maart en 20 juli 1943 uit Nederland op transport gingen naar Sobibor overleefden 15 vrouwen en 3 mannen.

Jules Schelvis overleeft Sobibor en nog zes andere kampen in Polen en Duirsland. In 'Binnen de Poorten beschrijft hij in een sobere, maar meeslepende sdjl wat hij heeft meegemaakt in deze twee oorlogsjaren.

Onlangs verscheen van dit boek de zevende, geheel herziene d r u k .

Momenteel zijn ook gesprekken gaande om dit boek in Duitsland uit te geven.

Jet Manheim Jules Schelvis, Binnen de Poorten, ISBN 90.6707.369.5 Uitgeverij De Bataafsche leeuw. Prijs € 16,00. U kunt dit boek ook bestellen bij de Stichting Sobibor, William Boothlaan 44, 1185 NR Amstelveen of per e-mail m.schelvis@wanadoo.nl. De prijs van het boek wordt dan vermeerderd met de verzendkosten.

J|B

JOACHIMSTHALS BOEKHANDEL

Boeken van N tot Z Van Leyenberghlaan 116 1082 DB Amsterdam Tel.: (020) 4420762 Fax: (020) 4041843 E-mail: joachims@xs4all.nl

& van

der

zee

M A K E L A A R S

0'G

D

Hogeweg 10 • 1098 CB A m s t e r d a m • f: (020) 66 55 606.

F.-1020) 66 85 582 «inlo.M3KELAARDIJ@pappie.nl • www.pappie.nl

STOFFEN EN F O U R N I T U R E N WINKEL A. BOEKEN Nwe. Hoogstraat 31, 1011 HB Amsterdam Open: maandag dinsdag - vrijdag zaterdag

13.00-18.00 10.00 - 1 8 . 0 0 10.00 - 1 7 . 0 0

Aangeboden door

Uitgeverij Sdu NV, Den Haag

Genomineerd als beste joods boek van 2003

O p e n d e u r e n v a n N o l v a n Dijk Begin december 2003 vond in De Balie te Amsterdam het 1 le Joods Boeken Weekend plaats. Vier boeken werden daar genomineerd voor de prijs van het beste joods boek van 2003. Het zijn: Open Deuren van Nol van Dijk (uitgeverij Vassallucci); De verdrijving uit de hel van Robert Menasse (uitgeverij De Arbeiderspers); Man en vrouw van Tsruya Shalev (uitgeverij Cossee) en Papieren Schatten, door verschillende vrouwelijke auteurs, jiddisje Bibliotheek, deel 7 (uitgeverij Vassallucci).

In het boek Open deuren van Nol van Dijk komt het wooid jood niet voor Toch zal het verhaal herkenbaar zijn - voor veel joden en nietjoden. Het gaat over een man die niet in staat is te kiezen, een twijfelaar voor wie te veel deuren open blijven staan Met toestemming van Nol van Dijk, drukken wij hieronder een fragment af uit deze bijzondere roman.

Hij schokt wakker in een vreemd bed in een vreemde kamer. Te kleine jongen in te groot bed. Zijn wangen zijn nat. Zijn hoofd is hard van kwaadheid. Ook het licht dat door het grasgroene gordijn schemert is

vreemd. Het ruikt heel anders dan thuis. En hoor: de stilte is anders, net als het geluid, dat soms van ver, dan weer van heel dichtbij komt.

Oppassen nu. Elke beweging, zich omdraaien, rechtop gaan zitten, opstaan - wat hij ook zou doen, kan gevaar opleveren, kan hemzelf veranderen ...

Of - de gedachte stompt hem in de buik - is de Jonas die hier op dit vreemde bed ligt een ander dan de Jonas die hij was voor hij in al dit vreemds terechtkwam? Dat was gisteren, toen zijn moeder onverwachts weer een beetje in de war raakte en naar de inrichting moest worden gebracht en hij "s avonds bij buren moest wachten op iemand van de regering of zo, een vreemde mevrouw met een bril, die hem in het pikkedonker hierheen bracht.

'Zeg maar tante,' zei dc buurvrouw.

Hij had haar nooit eerder gezien.

Af en toe liet ze korte hoge blafjes, alsof ze lachte. Of huilde. Eerst durfde hij niet te vragen waarom. Grote mensen huilen of lachen vaak om dingen die hij niet mag weten. En als hij ze toch weet, niet begrijpt.

Maar toen zij hem zo maar naar zich toetrok en hem over zijn haren aaide en 'arm ventje' zei, vroeg hij toch wanneer hij weer naar huis mocht.

'Vraag oom maar,' snikte ze. Maar de oom, die dus de buurman was, moest de hele tijd telefoneren.

Toen hij bleef vragen vertelde de buurvrouw dat zijn moeder voorlopig niet thuis kon zijn en dat hij, omdat zijn zus onvindbaar was en hij niet alleen kon blijven, zolang bij hĂŠĂŠl erg lieve mensen zou gaan logeren.

Pas laat in de avond kwam de mevrouw met de bril hem ophalen. In een zwarte auto. Ze zei dat hij niet bang hoefde te zijn. Zij tilde zijn kin op

en beloofde dat ze hem naar fantastisch lieve mensen zou brengen. Naar een oom en een tante, die zelf geen kinderen hadden en het fantastisch vonden om een poosje voor een zoontje te zorgen.

Zoontje, zei ze. En: poosje.

In de auto zat zij steeds maar tegen hem te praten. Maar hij zei niets.

Ook niet als zij hem iets vroeg. Beter dat zij niet merkte dat hij kwaad was. Kwaad op zijn moeder, want die was de schuld dat hij bij vreemde mensen moest wonen. O p Judith, die hem voor de zoveelste keer liet stikken. En kwaad op zijn ... nee, als zijn vader had geweten wat er zou gebeuren was hij vast niet naar India gegaan. O f was hij net als andere weggelopen vaders ergens in de buurt gebleven. Dan zou hij nu gewoon bij zijn vader wonen. Dat droomde hij wel eens. Dat hij bij zijn vader woonde, maar dat die niet thuis was, zijn vader.

Toen ze bijna op hun bestemming waren legde de mevrouw een hand op zijn knie: 'Zal ik je eens een fantastisch leuk grapje vertellen, Jonas?'

Had ze gezien dat hij huilde?

Fragment uit: Open deuren van Nol van Dijk, uitg. Vassallucci, 2003, ISBN 90 5000 469 5.

Nieuwe uitgave van Herinneringscentrum Kamp Westerbork

Aangrijpende school wand platen 1938-1945 Ter gelegenheid van zijn 20-jarig bestaan heeft Herinneringscentrum Kamp Westerbork een bijzonder initiatief genomen. Wie kent niet de oude schoolwandplaten van tekenaars als Jetses en Isingsi Ze zijn een oud, maar nog altijd bruikbaar middel, wanneer een leraar in staat is er bewogen verhalen over de Nederlandse geschiedenis bij te vertellen.

Deze schoolwandplaten sroppen echter in de Tweede Wereldoorlog en op dat p u n t wilde het Herinneringscentrum Kamp Westerbork verder gaan door kunstenaar Gerard Schreuder opdracht te geven schilderijen te maken over gebeurtenissen uit de jaren 1938-1945, waarbij de vervolging van minderheden en de geschiedenis van het doorgangskamp Westerbork centraal staan.

Schreuders is daar uitstekend in geslaagd. De door hem ontworpen wandplaten zijn sfeervol en indrukwekkend. De bruikbaarheid van de platen is zeer vergroot door een prachtig boekje, Opgepakt, Verhalen van kinderen in kamp Westerbork, waarin de inhoud van de platen uitgebreid wordt toegelicht.

!

!

Ook dit boekje heeft een bijzondere opzet. Het bestaat uit verhalen van Harm van der Veen, die op een concrete, goed leesbare, vaak ontroerende manier vertelt over de levens van bekende en vooral o n b e k e n d e kinderen.

De opzet in het boekje is steeds als volgt: eerst wordt de wandplaat afgedrukt, dan wordt de gebeurtenis die op de plaat is afgebeeld in een kort, spannend, grappig of aangrijpend verhaaltje weergegeven.

Dan komt het kind zelf aan het woord dat zijn eigen geschiedenis

9

1 ffl

vertelt, en vervolgens komt er —vaak als een mokerslag - een "Bericht van het Herinneringscentrum Kamp Westerbork", waarin op droge wijze wordt meegedeeld wat er met het kind is gebeurd: de meeste zijn in e'én van de kampen vermoord.

Het boek — en de serie schoolplaten — is zeer doordacht van opzet. Het begint in 1900 als het joodse jongetje Israël in Winschoten een kleine heldendaad verricht door een losgebroken koe op de markt staande te houden. In dit verhaal zien we hoe de joden in heel Nederland geïntegreerd waren in de bevolking.

Toch eindigt het leven van Israël Bargeboer in het vernietingskamp Sobibor.

Daarna horen we het verhaal van Mirjam die in 1938 in Essen de Kristallnacht meemaakt en de gevolgen daarvan ziet. Zo zijn er steeds de levens van joodse kinderen die de verschillende gebeurtenissen voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog markeren. Anne Frank is een van hen en ook Ed van Thijn, die als jongetje te zien is op een schoolplaat waarop de bevrijding van Westerbork wordt afgebeeld. Tenslotte is

er een plaat over Settela, het zigeunermeisje op de aangrijpende toto waar zij uit de bijna gesloten treindeuren kijkt. Waarschijnlijk omdat er over haar maar weinig bekend is, is hier een iets andere opzet gekozen. De wandplaat geeft weer hoe in het jaar 2 0 0 0 twee meisjes op een school een kleine tentoonstelling aan Settela

wijden en uitleggen waarom zij zo lang voor een joods meisje werd aangezien.

Het boekje is zeer rijk geïllustreerd, met beelden uit de schoolplaten, foto's, brieven, afbeeldingen van voorwerpen. Het bevat ook een tekening die een duidelijk overzicht geeft van het kamp Westerbork tijdens de

oorlog en de plekken waar al deze kinderen hun — soms laatste — voetsporen hebben gezet. Mij lijkt het geheel een uitstekend didactisch middel, zeker in combinatie met een bezoek aan Westerbork. Maar alleen al het lezen van het boek, met al zijn gedetailleerde beschrijvingen van kinderlevens, deed mij heel veel.

Max Arian Opgepakt, verhalen van kinderen in kamp Westerbork. Auteur: Harm van der Veen. Illustraties: Geert Schreuder.

Uitg. Herinneringscentrum Kamp Westerbork, ISBN 90 72486 26 9, Prijs € 9,95 Gegevens schoolwandpbiten: Kinderen in de oorlog. Illustraties: Geert Schreuder.

Uitg. Herinneringscentrum Kamp Westerbork, prijs per stuk € 10,- I Per set van 10: € 90,-.

Er bestaat ook een educatief pakket Kinderen in de oorlog; platen en verhalen.

Jaarboek NIOD in het teken van economische oorlogsvoering

Thuisfront Op 2 2 oktober presenteerde het

Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie het boek ' Thuisfront,

de nieuwe uitgave onderzoek gedaan naar de economische gevolgen van de oorlog.

Oorlog en economie in de twintigste eeuw.' Sinds 1989 brengt het NIOD jaarlijks een boek waarin onderzoek wordt gedaan naar een bepaald thema, gerelateerd aan de oorlog.

Eerdere in deze jaarboeken behandelde vraagstukken zijn bijvoorbeeld: "Wat was de invloed van de wereldoorlogen op de Nederlandse wetenschap en cultuur tussen 1900 en 1950?" of "Hoe kan nationalisme leiden tot zowel verzet als collaboratie?" Zoals de titel al zegt, wordt in

Het boek Thuisfront begint met een uiteenzetting van wat historici en economen verstaan onder het begrip 'Totale Oorlog'. Tot het begin van de Eersre Wereldoorlog in 1914 was oorlog voornamelijk een strijd van vorsten onderling met als doel bijvoorbeeld een grenscorrectie of beslechting van een dynastiek geschil.

In de loop van de vorige eeuw veranderden de oorlogen van karakter.

Waar in vroeger dagen alleen de

omvang en de vechrkracht van het leger beslissend was, gingen nu ook steeds meer de economie en het technologisch niveau een belangrijke rol spelen. Zo kan een land een oorlog alleen winnen wanneer het in staat is voldoende voedsel te produceren om de soldaten en werknemers te blijven voeden. Tegelijkertijd moet een land in staat zijn voldoende wapens en munitie te blijven produceren, ook wanneer veel volwassen mannen naar het front trekken en dus niet meer in de wapenfabrieken kunnen werken. Het is duidelijk dat in moderne oorlogen alle middelen waarover de samenleving beschikt, ingezet moeten worden om de oorlog te winnen. Dit noemt men een totale oorlog.

In veertien artikelen worden even zoveel thema's besproken die alle inzicht kunnen geven in de gevolgen die de oorlog heelt gehad op de samenleving. Een interessant stuk is dat over zwarte markten in de Tweede Wereldoorlog, geschreven door Claus Bundgard Christensen en Ralf Futselaar.

De zwarte markten Het ontstaan van zwarte markten is een normaal verschijnsel als overheden sterk regulerend optreden in de economie. Tijdens de oorlog gebeurde dat door het distributiesysteem in te voeren en door prijsstijgingen van producten te beperken of zelfs te verbieden. In de eerste jaren van de oorlog nam de koopkracht van veel Nederlandse gezinnen toe. Enerzijds kwam dit door de afnemende werkloosheid waardoor de inkomens toenamen, anderzijds konden en mochten de prijzen van levensmiddelen nauwelijks stijgen.

Doordat gezinnen door het distributiesysteem slechts beperkt producten

konden kopen waren ze gedwongen om te 'sparen. Het blijkt dan ook dat in deze periode de spaarsaldi behoorlijk toenamen terwijl ook het bioscoopbezoek enorm steeg. Om toch producten te kunnen kopen was men aangewezen op de zwarte markt. Veelal betrof het hier luxe-arrikelen zoals tabak. Naar mate de oorlog vorderde en met name in de winter van 1944, veranderde de situatie sterk. Buiten Nedetland werd veelvuldig gefraudeerd met distri buuebonnen. Zo werden bonnen onderling verhandeld en verkochten winkeliers spullen aan mensen die eigenlijk onvoldoende bonnen hadden. Door de nauwkeurige administratie in Nederland was dat hier veel moeilijker en vond zwarthandel voornamelijk plaats met de producten zelf. Aanvankelijk werd dit niet als een groot probleem gezien, ledereen kon met zijn bonnen immers dezelfde hoeveelheid levensmiddelen kopen. Dat men onderling dan producten ruilde tegen geld, daartegen was geen bezwaar. Later in de oorlog vorderde werden echter producten uit het distributiesysteem onttrokken doordat boeren en winkeliers die 'onder de toonbank' verkochten. Nu dreigde bet gevaar van schaarste en honger. De conclusie van de schrijvers is dat de zwarte markt in Nederland tot de hongerwinter van '44 relatief klein bleef. Dat ze daarna korte tijd dominant werd had meer te maken met logistieke problemen dan met daadwerkelijke schaarste.

Soldaten zonder geweren Een tweede interessant en wellicht herkenbaar onderwerp is de rol van de vrouw in oorlogseconomie. De gevolgen van een totale oorlog beperken zich niet tot het slagveld. Daar waar veel volwassen mannen zich moesten melden aan het front, kregen vrouwen een economische taak en verantwoordelijkheid. O m hen hiervan bewust te maken grepen overheden tijdens de oorlog naar het middel van affiches. Dit artikel bevat circa twintig

Save waste fats for explosives

TAKE THEM TO YOUR ME AT DEALER afbeeldingen van affiches, die als doel hadden vrouwen bewust te maken van hun band met de oorlog. Zo werden zij voorgesteld als 'Soldiers without 6"//;;.f'(soldaten zonder geweren) om aan te geven hoe belangrijk hun rol kan zijn. Daarnaast werden vrouwen aangespoord om bij het koken geen vet weg te gooien, zodat dit gebruikt kon worden om explosieven te produceren. Het valt op hoe men vermeed om afbreuk te doen aan her traditionele beeld van de vrouw als huisvrouw. Zij werd dus voornamelijk afgebeeld als steun voor haar echtgenoot, als kokkin, verpleegster of in een ander typisch 'vrouwenberoep.' De afbeeldingen met de beschrijvingen van Dirk Luyten geven een interessant beeld van de tijdgeest.

In dit jaarboek worden enkele gevolgen belicht, die de oorlog had op het economisch leven. Veelal onderwerpen die in bestaande literatuur minder werden onderzocht en derhalve tot verder onderzoek uitnodigen. Het feit dat de aangesneden onderwerpen vaak nog grotendeels 'onontgonnen terrein' zijn, maakt het boek des te interessanter.

Roy Jadi

Thuisfront, Oorlog en economie in de twintigste eeuw. Onder redactie van Madeion de Keizer. Mariska Heijmansvan Bruggen, Angela van Son en Erik Somers. Gastredactie: Hein Kkmann en Dirk Luyten. ISBN 90.5730.263-2, prijs: â‚Ź 19,95. Uitgever: Walburg Pers, Zutfen

Column van PvdA-kamerlid Gerdi Verbeet

N o o i t m e e r Auschwitz!

Bijna duizend mensen woonden op 9 november 2003 in Amsterdam de herdenking van de Kristallnacht bij.

Het Centraal Joods Overleg greep de herdenking terecht aan om aandacht te vragen voor het toenemende antisemitisme in Amsterdam.

Kinderen en volwassenen die herken-

baar zijn als jood, worden op straat uitgescholden en soms bedreigd.

Leraren durven uit angst voor negatieve reacties van hun leerlingen geen les meer te geven over de jodenvervolging en de holocaust.

Dit is een zeer ernsdge ontwikkeling.

Zeker omdat de bedreigingen vooral komen van jongens met een Arabische islamitische achtergrond. Deze kleine groep jongens vertoont ernstig antimaatschappelijk gedrag en komt daardoor in conflict met de joodse gemeenschap in onze stad.

Tijdens de herdenking kondigde Job Cohen aan keihard te zullen optreden tegen alle uitingen van antisemitisme. Iedere aangifte zal worden opgevolgd. Daders zullen voor de rechter worden gebracht. Het gaat hief immers niet om kwajongensstreken, maar om een gevaarlijke aantasting van de rechtsstaat die iedereen gatantie behoort te bieden op veiligheid en ontplooiing. O o k de vertegenwoordiger van de islamitische gemeenschap sprak zijn afschuw uit, maar wees er terecht op dat intolerantie niet is voorbehouden aan Marokkaanse jongens. Meisjes en vrouwen met een hoofddoek worden ook uitgescholden en bedreigd.

De herdenking kwam voor mij op een bijzonder moment. De avond ervoor was ik thuisgekomen van een reis naar Polen, georganiseerd door het Nederlands Auschwitz ComitĂŠ.

Met een groep van bijna honderd mensen hebben we een aantal vernietigingskampen bezocht. De aanwezigheid van overlevenden in onze groep maakte de bezoeken zeer confronterend. De eerste dag was ik vooral onder de indruk van de stuitende, industriĂŤle precisie waarmee deze massamoord door de Duitse Nazi's is voorbereid en jaar na jaar uitgevoerd. In sommige kampen lijkt de machinerie nog gisteren gebruikt.

Foto's tonen totale ontmenselijking.

Onbegrijpelijk dat er maar zo'n geringe tegenwerking van de nietjoodse burgers is geweest. Tijdens herdenkingen in de kampen werden de namen genoemd van familieleden die niet waren teruggekeerd.

Het verdriet van mijn reisgenoten over hun vermoorde ouders, broers, zussen, opa's, oma's en alle andere familieleden van wie ze de namen niet kennen raakte me diep. Dat vergeet ik nooit meer. En ook niet her diepe gevoel van schaamte en schuld bij de herdenking in Sobibor.

'Nooit meer Auschwitz' is het doel en het motto van het Nederlands Auschwitz ComitĂŠ.

Helaas spreekt dat niet vanzelf. Het geheugen is kort en de wortels van jodenhaat zitten diep.

Dat vereist dus een grote waakzaamheid van ons allen en zeker van politici.

De belangrijkste opdracht is het overdragen van kennis over de holocaust aan jongeren en nieuwkomers en het geven van goede voorlichting over en aandacht vragen voor de verschijningsvormen van antisemitisme.

O m die reden maak ik me ook bezorgd over de voorstellen voor de afschaffing of aanpassing van de basisvorming in de eerste leerjaren van het voortgezet onderwijs. Het geschiedenisonderwijs in het voort-

gezet onderwijs wordt hiermee op de tocht gezet.

Minder voorschriften en regels kan goed zijn, maar zeker niet als het gaat om het onderwijzen over jodenhaat en sjoa, om het overdragen van burgerschap en respect voor mensen met andere opvattingen of levensstijlen. Leraren krijgen met goed omschreven kerndoelen een steun in de rug. Goed geschiedenisonderwijs lijkt me, in deze tijd van oplopende spanningen tussen de bevolkingsgroepen in ons land en de bedreiging van onze rechtstaat die dat met zich mee kan brengen, een bittere noodzaak.

Gerdi Verbeet Lid Tweede-Kamerfractie PvdA Deze column werd door Gerdi Verbeet oorspronkelijk geschreven voor de website van de PvdA-Amsterdam.

Extra voorstellingen o v e r Etty Hillesum De solovoorstelling In duizend zoete armen van Julika Marijn over Etty Hillesum is bijzonder goed ontvangen.

Daarom zijn er extra voorstellingen op 16 en 17 januari, 20.30 uur, in het Van Ostadetheater, Ostadesrraar 2 3 3 , Amsterdam, rel. 020 6795096 of www.ostadetheater.nl

Marianne Dekking - Van Raamsdonk 1919 - 2003

Met het v e r l e d e n b e z i g Op 25 november 2003 is een bijzondere vrouw overleden, Marianne van Raamsdonk, de vrouw van de medicus F. Dekking. In de advertentie werd vermeld: "in Duitse concentratiekampen van 1943 tot 1945; draagster van het Verzetsherdenkingskruis".

Kort geleden is een mooi geïllustreerd boek verschenen over haar en over haar schilderijen. Haar ver-

haal is opgetekend door Max ven den Berg en Sylvia de Groot. In de inleiding wordt verteld hoe zij, toen de kinderen eenmaal uit huis waren, bloemenschilderijen maakte en er daarin steeds andere beelden tevoorschijn kwamen die met haar oorlogservaringen te maken hadden. Met die beelden kwamen ook de verhalen weer boven die in dit boek zijn neergelegd. Het verhaal van een

vrolijke, talentvolle jonge vrouw die terecht kwam in het kunstenaarsverzet en daarna in de hel van arrestatie, marteling, gevangenzetting en concentratiekampen als Vught, Ravensbrück, Neuengamme en Neustadt-Glewe waar zij in de laatste weken van de oorlog Annetje Polak-Kupferschmidt leerde kennen, met wie zij samen werd bevrijd en naar Nederland terugkwam. Zij beschrijft ook hoe onverschillig, bijna afwijzend deze jonge vrouwen, die het ergste hadden overleefd, in Nederland werden ontvangen, totdat iemand van het verzet in Enschede zich over hen ontfermde. Het is een bijzonder boek over een heel bijzondere vrouw.

Max Arian Max van den Berg en Sylvia W. de Groot, Met het verleden bezig; Beelden en verhalen 1940-1945 van Marianne van Raamsdonk. Uitgegeven in eigen beheer, Amsterdam, 2001. Dit boek is voor € 13,70 te koop bij het Verzetsmuseum Amsterdam, Plantage Kerklaan 61, Amsterdam, tel. 020 6202535.

Yad Vashem-onderscheidingen:

V e r t r o u w e n in M a r i a Het gezin Erkens - vader, moeder, vijf kinderen - woonde tijdens de Tweede W e r e l d o o r l o g in de Sanderboutlaan in Beek, Limburg, in een vrijstaand huis, omgeven door een tuin en een boomgaard.

Dok werden er varkens en kippen ;ehouden. Vader Erkens was klerk >p een n o t a r i s k a n t o o r , m o e d e r irkens was huisvrouw en vooral noeder. Zij was een groot Mariaereerster en putte kracht uit haar ertrouwen in Maria. Vanuit dat

vertrouwen boden zij in juni 1942 spontraan en belangeloos de joodse dokter Max Rens een onderdrukplaats in hun huis. Max Rens was met zijn niet-joodse vrouw en twee kinderen vanuit Amsterdam, waar de razzia's steeds veelvuldiger werden, naar Limburg verhuisd. Toen de situatie ook daar steeds dreigender werd nam hij het aanbod van de familie Erkens aan en is anderhalf jaar ondergedoken gebleven. Daarna trachtte hij naar

Engeland te ontkomen, maar werd gepakt bij de Spaanse grens en naar Dachau gestuurd. Dat kamp heeft hij overleefd.

In s e p t e m b e r 2 0 0 3 werd in de Synagoge te Meerssen de Yad Vashem-ondetscheïdïng postuum toegekend aan de heer Jan Willem Erkens en zijn echtgenote mevrouw Maria Helena Erkens-Rompen. Hun oudste dochter heeft de o n d e r s c h e i d i n g in ontvangst genomen.

Extreem-rechtse aanslag op Holocaustmuseum D e Twentse Courant Tubantia bevatte opis gesticht door Eva Kor, die als helft van een 19 november 2 0 0 3 een schokkend belicht, e e n e i i g e t w e e l i n g tijdens de Tweede bi de Amerikaanse plaats Terre Haute heeft Wereldoorlog onderworpen was aan de een felle brand het door een overlevende genetische experimenten van Josef Mengele van Auschwitz gesticht museum in de as in A u s c h w i t z . H e t m u s e u m bevatte gelegd. D e brand is hoogstwaarschijnlijk voorwerpen en documenten die verband aangestoken. bielden met diens gruwelijke experimenten.

H e t gaat o m het CANDLES-museutn Volgens de politie gooiden de brand(afkorting van Children of Auschwitz Nazi stichters de glazen hoofddeur van het DeadlyExperiments Survivors), dat in 1996museum, een voormalige drukkerij, in en

verspreidden een brandbare stol in het gebouw. O p een muur van het museum werd een tekst gevonden: "Remember Timmy McVeigh". De rechrs-nationalistische McVeigh heeft in 1995 een bloedige aanslag gepleegd op een overheidsgebouw in Otdahoma. Hij werd daarvoor ter dood veroordeeld en in 2001 in een gevangenis bij Haute Terre terechtgesteld. Het zou dus om iwiexfrtxvii-rtxbtsc'aamlagktinneii gaan.

Herdenking joods verzet Nadat de SticlrtingJoods Verzetsmomimentenigp N S B en de Duitse bezetter bijzonder hoog jaren geleden ophield te bestaan en geen werd opgenomen. Een week later hebben herdenking meer kon organiseren bij het joodse en niet-joodse verzetsmensen de monument voor joodse verzetsmensen, heeft joodse eigenaar van een ijssalon aan de Van de Stichting Vriendenkring Mauthausen deze Woustraat in Amsterdam bijgestaan bij de taak overgenomen. Het tijdstip dat daarvoor is verdediging van zijn zaak tegen de zoveelste gekozen is enkele uren voor het begin van de terreuraanval van de S D . herdenking van de Fcbninristaking van 1941.

D e D u i t s e bezetter reageerde o p deze

In het Contactbbid van de Stichting 1940- gebeurtenissen met ongekende bruutheid.

1945 beschrijft Mirjam Ohringer d e O p 2 2 en 2 3 februari werden in dc joden-

overwegingen die daartoe hebben geleid.

N e t als vóór 1 9 4 0 waren er in de Amsterdamse Jodenbuurt dappere joodse jongens die zich teweer stelden tegen troepen g e ü n i f o r m e e r d e WA'ers d i e de buurt binnentrokken o m de joodse bevolking te provoceren. O p 11 februari 1941 liep een vechtpartij op het waterlooplein uit op de dood van WA-man Koot, hergeen door de

buurt 4 2 7 jonge joodse mannen opgehaald, die via Schoorl en B u c h e n w a l d naar Mauthausen in Oostenrijk werden gedeporteerd. Daar zijn bijna al deze jongens n o g datzelfde jaar bezweken o f vermoord. D e Februaristaking van 1941 was de massale uiting van verontwaardiging van de Amsterdamse bevolking tegen het willekeurig oppakken van'joodsemannen.

Aan het Nederlands verzet hebben ook vele joden deelgenomen, hun aandeel werd na de oorlog echter bijna altijd verzwegen.

Her paste niet in het beeld van passieve slachtoffers. Oud-verzetsman Bennie Blubm was dat een doorn in het o o g en hij nam het initiatief voor het m o n u m e n t van zwart marmer dar nu staat op dc hoek van dc Zwanenburgwal en de Amstel, vlak achter het Stadhuis. O p 25 februari 2004 o m 1 5.30 zal daar ccn korte plechtigheid plaats vinden en kunnen er bloemen worden gelegd. Daarna zullen de deelnemers naar het dichtbijgelegen Jonas Daniël Meijerplein gaan o m deel te nemen aan het défilé b ij de Dokwerker om de Februaristaking 1941 te herdenken.

(m.a.)

BLOEMSIERKUNST

flMHZIHG FL0IM Import van damesherenen k i n d e r k J e d i ng

Diemen Kruidenhot 121 let 020-6998975

Bloemist van het Auschwitz Comité

Vertolkt ook uw gevoelens van waardering en medeleven.

Touwbaan 38 P.O. Box 180 2350 AD Leiderdorp Holland

tel. 071 - 589 92 45 fax 071 - 589 63 53 telex 39265 teidw nl

In blijvende herinnering aan dc overlevenden van Auschwitz, die het Nederlands Auschwitz Comité hebben opgericht.

Nederlands Auschwitz Comité Ere-lid: drs. Eva Tas Ere-lid: Jacques Furth Voorzitter: Jacques Grishaver Vice-voorzitter: Carry van lakerveld Secretaris: Herbert Sarfatij 2e Secretaris: Ruud Wolff Penningmeester: Ronald van den Berg 2e penningmeester: John van Cleef Secretariaat: Postbus 74131 1070 BC Amsterdam tel/fax 020-67 233 88 website: www.auschwitz.nl E-mail: info@auschwitz.nl Bankrekening: ABN/AMRO: 414.646.282 Postbank: 29.30.87 AUSCHWITZ BULLETIN: Eindredactie: Clairy Polak Redactie: Max Arian Nienke Ledegang Theo van Praag Bertje Leuw Carry van Lakerveld Red. teen: Sandra Jadi-Watcrman E-mail: rcdactie@auschwitz.nl Redactieadres: Postbus 1065 1700 BB Heerhugowaard

Fondsen Buiten de jaarlijkse bijdrage bestaat er ook de mogelijkheid om donaties aan onze fondsen over te maken. Voor deze giften kunt u o o k in aanmerking komen voor aftrek bij uw aangifte inkomstenbelasting. De rekeningnummers waarop u extra giften kunt storten zijn: Steunfonds 47.02.27.621, t.n.v. de Stichting Steunfonds Nederlands Auschwitz Comité, Amsterdam.

Doelstelling: het ondersteunen van projecten van derden die vallen binnen het kader van onze doelstellingen.

Reisfonds 62.41.91.850, t.n.v. het Nederlands Auschwitz Comité, Amsterdam In de toelichting bij de Jaarcijfers over 2002, heeft u reeds enige informatie over het doel en onze intentie met betrekking tot dit fonds kunnen vernemen. Mocht u geïnteresseerd zijn en meer informatie over het reisfonds willen hebben, dan kunt u contact met ons op nemen op nummer 020-4287683. Wij kennen de noden en kunnen u op de hoogte brengen van de voorwaarden en mogelijkheden.

Voor het honoreren van verzoeken om in aanmerking te komen voor ondersteuning zal de aanvraag aan een neutraal adviescollege worden voorgelegd teneinde iedere vorm van belangenverstrengeling te voorkomen.

Legaten e n nalatenschappen Het Nederlands Auschwitz Comité streeft ernaar extra inkomsten te gebruiken voor nieuwe projecten - met name voor educatie op het gebied van de herinnering van de shoah - en om de toekomst van het Nederlands Auschwitz C o m i t é als o r g a n i s a t i e veilig te stellen. Legaten en nalatenschappen kunnen daarbij een belangrijk hulpmiddel zijn.

Mochr u over dit onderwerp of over de fiscale aspecten meer willen weten, dan nodigen wij u uit contact met ons op te nemen op 020-4287683.

Voor de inhoud van de artikelen die ondertekend zijn is alleen de auteur verantwoordelijk.

Abon nemeiitenadmin istratie: Knoopkruid 54 1112 PV Diemen tel./fax: 020-600 34 55 Druk: Drukkerij Peters Amsterdam bv

Het doel van de Stichting Nederlands Auschwitz Comité is: * het realiseren van de zinspreuk "Nooit meer Auschwitz"; * het ageren regen alle vormen van fascisme, racisme en antisemitisme; * het bevorderen van het welzijn van de in de tweede wereldoorlog vervolgden en hun nabestaanden; * het verrichten van alles wat met het voorgaande verband houdt, alles in de ruimste zin

De slager met 'n koksmuts

Modehuis Blok stelt haar collectie damesen herenkleding met zorg samen uit het internationale aanbod van toonaangevende merken. Daarbij ligt de nadruk niet alleen op stijlvolle maar ook op sportieve kleding.

Beethovenstraat 49 tel: 020-6713098 fax: 020 6622649

Maasstraat 53 tel: 020-6641010 fax: 020-3792022

Tevens vind u in onze vestiging in Uithoorn een uitgebreide collectie kinderkleding

Buitenveldertselaan 40 tel: 020-6423970 fax: 020-6447039

Binnenhof 6 C tel: 020-6455622 fax: 020-6404380

Dames-, heren- en kindermode

Buitenveldertselaan 166 tel: 020-6420973 fax: 020-4420805

Partyservice tel: 020-6304666 fax: 020-6304670

Uithoorn Amstelplein 19 Tel. 0297-561353 Vrijdag koopavond

Meer 'informatie over

'De slager met 'n koksmuts' is digitaal te v i n d e n o p www.hergo.nl

Dames-, herenmode Amsterdam-Buitenveldert Gelderlandplein 25 Tel. 020-6462656

boekhandel

centrum informatie en documentatie

ISRAËL

Specialisten in

Slavistiek & Oost-Europa • proza en poëzie

• proza en poëzie in vertaling

• taal- en letterkunde

• secundaire literatuur

• woordenboeken

* oosteuropa-kunde

• leerboeken

• kunst

• geannoteerde/

• reisgidsen

tweetalige uitgaven «kinderboeken

Centrum voor Informatie en Documentatie Israël

• tijdschriften • video & cd

iel (020) 623 I I 38

2502 AP D e n Haag,

fax (020) 620 34 78

Postbus 11646,

e-mail pegasus@pegasusboek.nl

tel. 070-3 6 4 68 62 cidi@cidi.nl