L'enfer fleuri de Tavouch

erevan »ñ»õ³Ý

2 0 1 1

VERS AGHARDZINE On nous avait dit que c’était possible. Partir de Fiolettovo pour gagner le couvent d’Aghardzine. À pied, par les collines, en traversant les forêts. Depuis, cette randonnée n’avait cessé de hanter notre imaginaire amoureux de terres profondes. Une folie. Une percée dans l’inconnu total. Un devoir de pèlerin d’avant les routes, sur les sentiers de la nature et de la spiritualité. Dans le pur, l’intouché, le mystique.

Nous nous sommes fiés à Vilik, chauffeur de taxi à Dilidjan’, pour qu’il nous aide à mettre le pied sur la bonne voie. Il nous conduit à Fiolettovo, chez les Molokans, buveurs de lait, qui cultivent le chou sur les premières pentes, le long de la route allant vers Vanadzor.

Vilik interroge d’abord un frêle vieillard à barbe blanche couvert d’un chapeau de paille. Mais oui, qu’il fait, on peut rejoindre Aghardzine. Mais vaut mieux demander ça à plus jeune que moi.

Comme mon voisin qui est là. Le voisin, c’est un solide gaillard d’une quarantaine d’années. Il explique, en russe, et réexplique, toujours en russe, puis dessine, avec une patience empreinte de charité, l’itinéraire à suivre sur une minuscule feuille de carnet que lui présente Vilik. Il faut grimper jusqu’à la crête, dit-il. Vous devriez alors tomber sur un abri de fer rouillé couleur jaunâtre. Prendre ensuite le sentier de droite qui conduit à un col d’où on aperçoit des sortes de hangar, continue-t-il en faisant deux rectangles. C’est là qu’il vous faudra demander. Un conseil : si vous vous perdez, n’hésitez pas à emprunter n’importe quel chemin sur votre droite de façon à tomber sur cette route. Nous échangeons des numéros de téléphone portable. De la sorte, dans les moments d’égarement, il nous suffira de téléphoner à Vilik qui téléphonera au Molokan et qui reviendra à nous.

Et maintenant, à nous le flanc de la colline. Abrupt, cruel, glissant, humide mais parsemé de marguerites sauvages et de coquelicots.

Plus nous montons, plus le paysage sur la vallée et le village des Molokans s’ouvre à nous généreusement. Partout une abondance de fleurs poussant sans entrave. Il est trois heures de l’après-midi et le ciel s’assombrit déjà, grisant les verts et embrumant le bas des collines. Nous voici bientôt juste au-dessous de la ligne où affleure le ventre des nuages. Puis tout se désagrège. Nous côtoyons des blancs vaporeux et mouvants. Mais les pieds immergés dans des flots de végétation ininterrompue. Nous rencontrons notre première pluie, fine et harcelante. Il faut sortir les capes. L’abri jaunâtre et 5

le chemin se montrent à nous. Puis le col. Et nous tombons alors dans l’enfer. Celui où les chemins se laissent dévorer par l’intraitable marée verte. Un enfer de fleurs à hauteur d’homme. Personne ne sera passé par là, tant les herbes auront eu le temps et la joie de croître librement et dans tous les sens.

UN ENFEr DE FLEUrs Dès lors que nous aurons décidé de franchir les limites des terres humanisées, pour entrer dans un au-delà de solitudes fréquentées rarement, nous défoncerons de la poitrine des murs et des murs de végétation. Brisant, pour avancer, ces architectures faussement orchestrales que construit chaque plante avec ses voisines, toutes animées par un même tropisme vers la lumière. C’est une quête où chacune se dresse et se faufile en jouant des coudes contre ses concurrentes. Ainsi se tressent d’inextricables forcements vers le ciel, toutes les tiges se tenant les unes aux autres selon une solidarité à la fois nécessaire et fragile. Et tandis qu’en se tendant votre jambe en abat dix, des centaines d’autres sont entraînées dans le même dérangement. L’homme, qui ne progresse qu’au rythme d’un pas multiplié et destructeur, ne laisse pour trace de son passage qu’une pitoyable détresse. Jusqu’au moment où son œil tombe en arrêt devant des émergences florales qu’une grâce subtile tient en équilibre dans les airs, comme des notes de couleur produites au prix d’une surabondance de poussées. À l’exemple de ces tiges velues de coquelicots aux têtes aveugles qui dansent autour de celle qui les a devancées en ouvrant son panache orange et rouge.

Ou de cet ophrys d’un rose ardent. De ces clochettes en grappes d’un bleu plus vif que le ciel lumineux. De ces ombellifères ivoire déployées comme des parapluies. De ces boules cotonneuses. De ces lys jaunes… Et quand la pluie accroche ses dernières gouttes sur les ombelles blanches, que le soleil jette sur elles sa profusion de lumière, votre œil se saisit du hasard divin qui fait scintiller ces perles en suspens dans le calme d’une harmonie cosmique.

DEs PLUIEs Et DEs sILENCEs Pour le citadin coutumier des cafés et des asphaltes, marcher suppose qu’il consente aux brusques variations du ciel. C’est dire que le temps est une composante de la marche. Qu’il fasse beau ou qu’il fasse mauvais, le marcheur a pour devoir de contenir son humeur contre l’assaut des intempéries. D’ailleurs, aurait-il d’autres 6

choix ? Aucun. Que la pluie le surprenne en pleine forêt et l’oblige au plus vite à sortir sa cape, que les gouttes s’abattent sur lui avec la même force que sur la moindre feuille, que l’eau s’empare de ses chaussettes, que ses chaussures glissent sur les boues ou s’enfoncent dans les sols spongieux, et le voici ramené à sa vulnérabilité d’homme primitif. C’est qu’il éprouve alors sa vie comme une fragile résistance au temps. surtout dans ces moments où la forêt efface devant lui tout repère humain. Où les chemins sont sous la domination d’une végétation toute-puissante. Où aucun semblable ne vient à sa rencontre pour le rassurer et heureusement humaniser une nature donnant libre cours à l’expression de son élan vital. sans parler des silences que les bruits de la pluie rendent plus durs, plus terriblement sauvages, comme s’ils précédaient une menace. Ces silences sourds qu’aucun frottement, aucune cadence ne vient troubler. silences de respiration végétale, si imperceptibles que les multitudes de vies qui fleurissent autour de vous semblent abîmées dans un sommeil de vastes profondeurs, et si chastes qu’ils vous font parfois désirer le bruit rauque de l’humaine agitation. De fait, si la pluie donne vie à l’activité organique de la nature, celle-ci fait son œuvre dans une discrétion la plus absolue, comme si son mutisme faisait partie intégrante de ses manifestations physiques, toutes ces plantes et leurs fleurs qui s’ingénient à déployer leurs différences, c’est-à-dire leurs personnalités morphologiques et olfactives.

DOrMIr DANs LA FOrêt Nous avons marché sans savoir, marché longtemps, et nous voici à présent dans la certitude que la nuit va tomber, même si, en ce jour de juin, l’heure tardive reste encore assez claire. Mais il nous faut devancer l’obscurité. Et la pluie qui pourrait à chaque instant se jouer de nous. C’est dans un coude du chemin que nous dresserons la tente, là où les herbes hautes feront un tapis de fortune.

L’aire est relativement dégagée sur plusieurs mètres, tant à gauche qu’à droite. Le ciel ouvert largement. Des nuages s’y chevauchent, des sombres, des gris ou des blancs vaporeux. Et au-delà, s’ouvre parfois la douceur océane de l’espace. À peine mise en place, tirée aux quatre coins, la tente produit aussitôt son effet d’île ancrée dans l’inconnu vivant de l’univers.

Vulnérable aux bruits de la nuit. Impuissante aux moindres incidents. Mais elle tient dans ses bras notre solitaire incertitude.

Nous mettons sous sa protection tout ce qui risque d’être mouillé 7

ou d’attirer les prédateurs. Aussitôt, les sacs à dos sont vidés, et l’intérieur se transforme en capharnaüm. Les chaussures resteront dehors sous le double toit. Les chaussettes trempées, elles aussi.

Nous faisons chauffer des nouilles et nous mangeons tomates, concombres et pâté végétal. Les fermetures éclair des sacs de couchages vont et viennent sur leurs rails. Nos pieds sont mis au sec dans des chaussettes. Je tremble de froid. Je maudis l’idée d’avoir cru aux paroles du conseilleur qui m’avait indiqué ce chemin.

Paroles faciles, marche naufragée.

Maintenant la pluie tombe. Le ciel sur nous déverse un surcroît de malédiction. Incontinent comme je le suis, je me lèverai à plusieurs reprises, chaque fois enlevant mes chaussettes, tirant la double fermeture éclair de l’entrée, affrontant le mal de mes articulations.

Alors, debout dans la nuit, pieds nus dans les herbes humides, mais l’œil et l’oreille en alerte, je lâcherai mes eaux avant de recommencer une heure et quelques minutes plus tard.

Dans l’intervalle, j’aurai des plongées dans un sommeil hanté d’ours ou d’animaux à griffes et à crocs, espérant que la lumière du jour viendra au plus tôt nous remplir de sa bénédiction, après les troubles épreuves de la nuit.

L’ENLIsEMENt Aghardzine ! Aghardzine ! Aghardzine !

J’avais ce nom en moi tandis que je marchais à l’aveugle, à la fois tendu et désespéré. Aucun signe n’était devant nous pour nous guider, aucune indication, sinon des chemins égarés qui tombaient derrière des collines incertaines ou qui se noyaient dans des champs. Au sortir de la forêt, des saignées dans la végétation nous firent deviner des traces de cheminements humains. La voie se partageait en deux. L’une ou l’autre, c’était le même mystère. Nous avons pris celle de droite, croyant qu’elle plongerait dans la forêt d’où devraient sûrement émerger sous nos yeux les toits mystiques d’Aghardzine. Et nous avons marché le front collé sur l’inconnu. À mon approche, un serpent noir s’empressa de quitter une flaque pour se musser sous les herbes du bas-côté. Au bout d’une centaine de mètres, nous dûmes affronter une végétation anarchique.

Plus nous cherchions notre chemin, plus il nous faisait la nique en se diluant dans des arborescences extravagantes. très vite, nous nous sommes retrouvés à la lisière d’un bois. Des arbres s’accrochaient au versant d’un val obscur et peu engageant. Des troncs couchés sur le sol agonisaient dans un pourrissement miné 8

par les humidités. J’ouvrais la marche. Bientôt j’avisai une passe.

La terre était d’un noir ironique. Le pied à peine avancé, il s’enfonça. J’étais ventousé jusqu’à la cheville. Je crus que l’autre pied allait rencontrer un sol plus ferme. Mais il coula lui aussi. Impossible de me dégager. Mes bâtons de marche ne m’étaient d’aucun secours. J’en tendis un à mon compagnon pour qu’il me tire à lui.

Une de mes chaussures fut si fortement avalée par la boue qu’elle resta engluée. Il me fallut l’arracher de la main à la gueule monstrueuse qui me désirait pour proie. Je glissai. Je tombai. Je parvins à dégager l’autre pied. La chaussure ne l’avait pas quitté.

Enfin je retrouvai la terre ferme. seul, j’aurais été aspiré et la boue aurait digéré mon cadavre. J’aurais crié. Mais vers qui ?

Nous avons remonté la pente, retrouvé le chemin au serpent noir.

Je me suis couché dans l’herbe, les chaussures lourdes comme du plomb. Dépités, nous avons repris notre piste en sens inverse.

Nous ne devions pas revoir Aghardzine.

DE QUOI PArLENt CEs PIErrEs ?

Vous traversez des forêts. Vous affrontez des boues. Vous endurez des pluies. Vous marchez à la volonté tandis que votre corps râle. trop court, votre souffle asphyxie vos muscles. Et en bout de course, si la chance et le temps vous sourient, vous finissez par vous heurter au cadavre d’une église, vieux navire naufragé dans une lente et inexorable marée de végétation, mais qui aura sombré aussi dans l’esprit végétatif d’une population submergée de soucis. Et vous vous demandez pourquoi vous avez consenti à ces enfers. Vous vous le demandez encore sur le chemin du retour tandis que vous retraversez ces mêmes forêts, pataugez dans ces mêmes boues, rencontrez ces mêmes pluies… Cette surabondance de petites adversités ne vous aidera pas à trouver une signification à votre marche. Mais plus tard, dans la paix de votre chambre, elle pointera son nez. Et vous saurez alors que ces ruines d’églises parlent de vos propres manques. Édifiées si haut dans les montagnes, ou retirées dans les forêts, dans les endroits les plus inaccessibles à l’impureté de l’activité humaine, elles semblent faites pour aimanter l’Esprit. Et les obstinés qui refusèrent ainsi l’enfer de l’indétermination, de la perdition, de l’enlisement, ouvraient en eux la voie de leur floraison spirituelle. Images visibles d’une intime construction. rien n’est simple que de tailler une pierre pour l’ajuster à une autre aussi lourde. Mais l’âme s’élève et s’allège à ce prix. Et l’homme regarde à la fin la beauté de l’édifice qui l’a fait. Et le remplissant de son chant, il spiritualise la pierre. Et son chant monte 9

de la terre comme une goutte se mêlant à l’infini de la paix céleste.

Mais maintenant, qu’en est-il des hommes venus après ces hommes-là, dans un pays sans foi ni loi ? Ces restes d’église se visitent plus qu’elles n’invitent la vie à la joie intérieure. Et pour ces passagers d’un jour, l’État goudronne les accès et restaure les délabrements. Puis, tant bien que mal, l’Église affecte à ce bâtiment religieux un prêtre chargé d’y dire la messe. Mais un prêtre aux mains propres, étranger à ces lenteurs où la foi montait pierre après pierre la demeure intérieure tendue vers le ciel. Après le grand chambardement de l’athéisme soviétique, voici l’argent, et avec lui la fièvre des intérêts particuliers et les poussées d’un individualisme fuyant tout acte solidaire.

Ainsi, tous ceux qui marchent vers les vieilles églises sentent imperceptiblement qu’un certain sens de la vie a été perdu. Et ils regardent ces défuntes beautés comme les signes d’une absurdité qui a perturbé leur naissance, au mieux comme des soifs qui manquent à leur existence même.

UN PAys QUI A sAVEUr hUMAINE Pourquoi mon attachement à l’Arménie ? Pourquoi cette fréquentation frénétique depuis plus de quarante ans ? Cette envie de la fuir quand trop longtemps je m’y vautre ? Cette hâte à vouloir la retrouver si je reste éloigné d’elle de longs mois ? Affirmer qu’elle me parle plus qu’aucun autre pays reviendrait à dire que je m’y sens moins étranger qu’ailleurs. Pourtant, je n’ai rien de commun avec les gens qui y vivent sinon un bout d’histoire et un fonds de tragédie. Pas même une culture, la mienne étant aussi impure qu’une eau de montagne qui aurait traîné dans divers territoires, emportant avec elle des éléments qu’elle leur aurait arrachés au passage.

Alors quoi ?

Cette Arménie qui me tient à elle par la force d’une aussi extravagante raison, je l’ai approchée longtemps et maintenant que viennent les jours de la fin, je la devine comme ayant été la source inépuisable d’une humanité constamment narrative. L’Arménie m’aura parlé sans cesse. C’est qu’à mes yeux elle m’aura toujours paru déborder de quelque chose qu’elle nourrit en abondance avec plus d’intensité que d’autres pays qui sont résolument plus policés et plus stables. Certes, l’humain se manifeste partout où sont les hommes. Mais en Arménie cet humain-là, chaque homme l’exsude en permanence. Par son regard, par les traits de son visage, par sa parole et par son comportement. Durant mes quarante années de 10

présence discontinue au pays, j’ai toujours été harcelé par la rengaine d’un désastre profond, d’une aliénation permanente, d’une soif de vie lisse et sapide. Dans les pays européens, cette infécondité démocratique semble avoir été surmontée, au point que les aspérités économiques de l’existence peuvent paraître circonscrites tant qu’elles sont combattues. Mais ici, depuis quarante ans, la démocratie tombe de Charybde en scylla, d’une république faussement populaire à une république sauvagement mutilante, d’un président prédateur à un autre président prédateur. Dès lors, chaque homme qui vous offre sa parole vous dit comment on l’ampute quotidiennement de ses rêves. sinon de ses rêves, de son désir d’une réalité sociale apte à le réconcilier avec la vie même.

Pour preuve, les routes de ses campagnes qui sont des actes délibérés de torture visant à maintenir l’Arménien dans le puits sans fond de sa rancœur. Plus les intempéries les creusent, plus le temps les ravage, et plus l’homme peste contre son destin. Les routes sont aux yeux des Arméniens qui les fréquentent à l’image de leur délabrement intime. Elles ajoutent du vieillissement au vieillissement. Elles tuent l’enthousiasme. Elles changent les impatiences en résignation. Mais aussi, comme chacun peut y lire la forme politique de son malheur, elles provoquent de sourdes protestations.

Ainsi m’a parlé le chauffeur du grumier dans la forêt de Kirants, qui joue chaque jour « le salaire de la peur » avec son camion d’un autre âge chargé de bois, se dandinant de droite et de gauche, en effleurant le risque de basculer dans la rivière. Ou l’apiculteur de cette même forêt de Kirants bavant sur les suceurs du sang arménien. Ou le bouquiniste de la rue Abovian qui ne manque pas de tenir les gouvernants pour responsables de l’état suicidaire du pays. Ou encore ce chauffeur de taxi qui lui fait écho dans les mêmes termes. Et tant d’autres encore qui vous donnent l’impression de bouillir dans un chaudron de sorcières.

C’est que les Arméniens sont de grands râleurs dans la soumission. s’ils se rassemblent, s’ils communient dans la protestation, les forces de l’inertie finissent souvent par avoir raison d’eux. s’ils s’agrippent à vous, c’est pour déverser toute leur haine dans votre âme. Et c’est cela qui donne au pays un goût de très forte humanité, d’une humanité souffrante, d’une humanité en mal d’elle-même.

11

REtouR à DIlIDjAN’ LEs OrEILLErs DE DONArA Bientôt trois ans que nous venons coucher chez Donara et son mari. Ils occupent le premier étage d’une vaste demeure et louent le rez-de-chaussée à l’occasion. C’est notre havre, plus apprécié que n’importe quel gîte. Cette fois nous avons bien voulu rompre avec nos habitudes et examiner d’autres refuges. Mais nous avons vite reconnu les avantages de la maison de Donara.

Nous nous sommes présentés crottés et suants. Et quand de sa voix chantante, Donara nous a annoncé que la chambre était libre, ce fut comme le début d’un bonheur mettant du baume sur nos égarements dans les hauts de Dilidjan’. Mais rien ne m’enchanta plus que le moment où elle déposa sur mon lit un de ses oreillers vastes et pulpeux qu’elle tapota d’une main experte pour que son moelleux soit aussi doux qu’un sein maternel. Comme si cet oreiller gras et bombé était à l’image de ses générosités. D’ailleurs, quand Donara marche dans la rue, c’est avec la grâce des choses graves. Elle a l’ampleur des femmes ayant donné largement de leur vie. Une retenue dans la parole mais que trahit son élocution naturelle quand elle laisse échapper des sonorités aiguës filant comme des cris d’oiseau.

Femme d’intérieur, elle n’oublie jamais de laisser ses chaussons sur le seuil de la porte afin d’entrer pieds nus dans la chambre. Peu importe que vous ne l’imitiez pas. Elle ne froncera pas le sourcil pour autant. Mais s’il vous arrive de monter chez elle, sa terrasse couverte d’un vaste tapis, vous n’oserez pas franchir une ligne au-delà de laquelle tout semble aseptisé comme un lieu calme et doux, ordonné comme un paradis à échelle humaine, suspendu dans les airs.

L’hIrONDELLE DE sEPt hEUrEs CINQUANtE-QUAtrE Lourde, lente fut la nuit, minée par les fatigues des jours précédents. J’ai ouvert la porte pour m’en libérer. Et tout à coup l’aube a sailli devant moi. Les verts flamboyaient de toutes parts. Et le ciel doucement se mit à perfuser sa paix dans tout le corps. Dilidjan’ entamait à peine sa première ascension vers le grand jour. Je demeurai quelques instants sous l’averse de l’air. Mes yeux cherchant à tout absorber pour conserver le souvenir de cette joie des choses qui vibrait partout secrètement. Une hirondelle dériva brusquement d’un bord à l’autre du cadre qui s’offrait à mes yeux. Elle 12

dessinait de son vol le plaisir d’être libre en laissant derrière elle un sillon sonore striant la souple fraîcheur du temps. Elle voletait, plongeait, suivait une courbe, disparaissait puis revenait plus vive encore, plus amicale, comme si elle jouait pour mes yeux dans un air de musique rieuse la pleine jouissance de son corps. Que serait, me dis-je, le ciel sans elle de Dilidjan’? Un jour terne. Une façon triste d’être au monde. Un éclat impuissant.

VAtChIK L’INgÉNIEUx Il parle peu, Vatchik. Bricoleur né, il est toujours à la tâche.

L’automne avec ses alambics à fabriquer ses alcools. Ou travaillant à améliorer le confort de sa maison. On dirait qu’il s’occupe pour sauver son esprit des rancœurs qui le rongent. C’est un soucieux qui s’allège la tête en confiant à ses mains le soin de mener à bien une solution technique. Il surnage comme ça. Avec son épouse, il forme une douce harmonie de labeur. À eux deux, ils gèrent leur maison avec la même intelligence que les abeilles d’une ruche.

Et voici que nous allons, Vatchik et moi, dans la ville. Il m’accompagne pour trouver à mon téléphone un câble permettant son rechargement. Je l’interroge à peine que déjà son cœur débonde. tout le mal sourd à flots, qui le mine lourdement. Il songe à tout quitter pour vivre auprès de ses enfants en russie. Depuis l’indépendance, combien de familles ont été ainsi pulvérisées à la hache ! Les vieux restant au pays, les jeunes le fuyant pour tenter de se donner un avenir, une respiration mentale. Et l’on maudit les orchestrateurs d’un tel chaos que d’aucuns qualifient de génocide blanc. La séparation pèse si fort sur Vatchik qu’il semble mourir à petit feu. Pour un grand-père vivre éloigné de ses petits-enfants est une déchirure. Il souffre d’être amputé de son devoir de transmission. Vatchik n’en dit rien, mais à sa manière de ramasser la moindre feuille dans la cour, on devine que des gestes mécaniques gouvernent son corps, cherchant à submerger son épreuve. Avec l’âge, sa femme et lui semblent vivre en suspens sur un fil. À les voir ainsi flottant dans leur solitude, on les croit menacés par on ne sait quel déséquilibre.

Pourtant, Vatchik est loin d’être à plaindre. Ayant travaillé comme gérant des stocks dans une entreprise locale, il a pu acquérir une ou deux maisons. Mais il peste contre ce régime qui lui a tout retiré : ses garçons obligés à l’exil, son argent brutalement dévalué, son espoir en proie au noir devoir de la survie. Comme tous ceux qui, sur mon chemin, me confesseront leur deuil, il saigne à mots ouverts du même mal dont mille autres m’ont déjà parlé. Je lui rappelle que 13

Dilidjan’ est voué à devenir une métropole financière. Pour le bien de qui ? répond-il. Pas celui des gens. Il me montre une grue en pleine activité dressée derrière de grands arbres. Un bâtiment immense, précise-t-il. Banque ou hôtel on ne sait. Mais ce qui est sûr, c’est que le président a la main dessus.

LE PAys DE LA FOI PErDUE L’indépendance a débridé les Arméniens. Leur langue se déboutonne à tout va. Ils s’offrent une débauche de paroles comme s’ils respiraient l’air du large, celui de la démocratie. Car plus ils parlent, plus ils se sentent citoyens. La critique subjective étant, à leurs yeux, consubstantielle au sentiment de citoyenneté. Mais cheminez dans ce pays à la rencontre de ses hommes et vous entendrez rarement de leur bouche autre chose que des paroles de frustration. Comme si le vent des hautes mers s’était rabattu contre eux en tempête. Et s’ils ne se plaignent pas ouvertement, leurs conditions de vie aussi absurdes qu’humiliantes suffisent à parler pour eux. Le pays est jugé à l’aune des amputations économiques et politiques que chacun subit. Qu’il soit, comme c’est souvent le cas, propriétaire de sa maison, l’Arménien ne se sent pas moins pauvre en raison du souci qui le mine au quotidien à devoir gagner sa pitance. Mais, ingénieux comme il est, il semble rarement à court. On se prépare contre l’hiver en confectionnant des conserves, en faisant sécher des légumes, en stockant du sucre, du riz ou du blé concassé… Ce qui alimente la critique est ce qui ronge l’âme, à savoir l’angoisse permanente liée aux nécessités de l’existence. De fait, il n’est pas erroné de dire que l’Arménie donne l’impression de baigner dans un pessimisme exacerbé qui déborde les cerveaux et autorise toutes sortes de fuites, qu’elles soient physiques ou mentales.

La trouble agitation qui sous-tend la vie sociale vient du fait que chaque citoyen doive engager sa force de survivance dans un ensemble inextricable d’autres forces tendues vers le même souci.

L’image de vie policée que donne le pays n’est qu’illusion. Car sitôt que vous pénétrez dans la tête des gens tandis qu’ils se livrent à vous, vous percevez des luttes pour la préservation individuelle, des poussées rapaces et des flux d’intérêts qui s’entrecroisent et cherchent à grappiller constamment du bien partout où c’est possible, souvent même sur le bien d’autrui. La loi mentale dominante consiste à contenir ou à contourner les menaces des prédateurs en devenant prédateur soi-même. Le meurtre des entreprises publiques a jeté les Arméniens dans des formes de commerce qui épousent toute 14

la panoplie de la rapine, allant de la tromperie ouverte au chantage à la compassion, l’autre étant vu comme une poche dont il faut aspirer le contenu. En ce sens, tous les moyens sont bons. (Mais pour un commerçant honnête, vendre équivaut à un acte de mendicité.) De fait, on vit dans un climat permanent de sourde violence, fondé sur un non moins permanent sentiment de suspicion.

On peut dire sans hésiter que les trois premiers présidents de la république d’Arménie ont une part égale de responsabilité dans l’orchestration du climat délétère qui sévit de nos jours. Ils ont troublé les règles et violé les institutions, soit en bafouant la voix des électeurs, soit en ouvrant les vannes d’un capitalisme frénétique, et donc en laissant s’exprimer les instincts les plus sauvages. Ils ont cassé les usines et favorisé le rapt des biens publics. Au travail des gens, ils ont préféré le travail de l’argent. Certes, toute guerre a des faims d’ogresse. L’Arménie a dû répondre à l’urgence de l’autodéfense et à la légitimité de son combat au Karabagh. Mais dès lors, comment comprendre qu’au moment où elle sacrifiait ses enfants, aient émergé en toute impunité des fortunes colossales, les présidents donnant l’exemple en la matière ? Comment fermer les yeux sur ces palais d’autant plus monstrueux qu’ils défient l’imagination et scandalisent le cœur ? C’est que les politiques semblent préoccupés à faire des lois qui favorisent davantage leurs intérêts qu’elles ne servent à effacer la pauvreté. Ainsi en créant une fratrie soudée autour de ses propres avantages, les chefs ont gardé l’assurance de conserver leur fonction soit par le marchandage, soit par la force, soit par le mensonge, soit par la fraude.

Il suffit d’avoir des yeux et des oreilles pour percevoir l’abîme qui s’est creusé entre les autorités et les citoyens. Un abîme de méfiance et de dégoût. La vie sociale n’est qu’une litanie de déchirements et la vie politique une rengaine d’inimitiés qui ruinent les rêves.

Depuis que je les fréquente, les Arméniens ont toujours affiché leur envie de déserter l’Arménie (tandis que ceux de la diaspora y cherchent un enchantement. C’est que l’Arménie se visite d’autant mieux qu’elle se vit mal). hier, ils voulaient goûter au monde, aujourd’hui le dégoût les pousse hors du pays. Nombreux sont ceux qui choisissent la fuite par le sauve-qui-peut, préférant les aléas d’une émigration hasardeuse à leur asphyxie au pays.

Combien de familles amputées de leurs enfants n’avons-nous pas rencontrées ! Mais combien d’autres s’échappent en tirs groupés pour éviter cette amputation ! Les adolescents rêvent unanimement de partir loin et vite. toutes les étudiantes en langues étrangères n’ont d’autre idée que celle de se trouver un homme hors du pays 15

avant qu’elles ne cèdent à la pression de leur famille, se condamnant à souffrir toute leur vie les affres d’une société archaïque.

Plutôt la modernité autre part que l’indignité chez elles. Quand on cesse d’attendre une lueur, on se cherche un ailleurs. En fait, on peut subir l’hostilité un temps, on ne peut la souffrir tout le temps.

Qu’on se mette un instant dans la peau d’un citoyen arménien. Ni aimé, ni respecté, ni protégé, ni rassuré. Ballotté entre un président illégitime et des politiciens affairistes, une police qui peut vous tuer un homme en garde à vue, une justice aux ordres, des journaux de plus en plus à l’étroit, une médecine douteuse, des hôpitaux sans humanisme, une système éducatif vénal, une Église riche, une armée qui humilie le troufion, une indépendance aliénée et toute une multitude grouillante de petits prédateurs aux aguets dans les rues et les administrations. Et faites-vous une vie avec ça ! D’où ces expressions populaires : khoujane yerkir (pays voyou), aprélou degh tchi (ce n’est pas un endroit où vivre).

LE trAIN VErs VANADzOr Nous marchions sur la voie ferrée en direction du tunnel quand un homme a surgi au loin s’avançant vers nous. C’est à nous qu’il semblait en vouloir. Petit point grandissant sur fond de gueule sombre. Et quand il vint à notre hauteur, ce fut pour nous prévenir que le train de Vanadzor s’apprêtait à passer. remise en état, la voie a conservé ses traverses de chêne. Bien qu’elles soient fatiguées par des années d’attente, elles tiennent encore solidement leur rôle. La végétation qui avait passé la voie au cours de ces années noires aura été impitoyablement réduite pour libérer les rails.

Et maintenant, il arrive. La locomotive s’annonce par un front bleu. son bruit de fer raye d’un coup les temps morts qui ont suivi la difficile indépendance du pays. Des joyeusetés fusent de cet ébranlement animal. L’un des conducteurs fait brailler le signal au moment de passer devant nous et nous salue de la main. Un signe qui nous indique que c’est reparti. Le cri se répercute contre les falaises avant de se diluer dans le ciel. Les roues de fer claquent sur les jointures. Citernes rouillées et wagons de chargement défilent devant nos yeux. Ave l’avenir !

VILIK, tAxI À DILIDJAN’ À le voir s’encager dans sa minuscule jigouli pour faire le taxi, Vilik, 16

colosse débonnaire à voix presque sourde, me donne l’impression d’un oxymore vivant. ses grosses mains empoignent le volant, sa tête affleure le toit et son corps emplit sans mal l’espace imparti au chauffeur.

Un timide qui pour autant sait aller au client plus vite que ses confrères. Aucune agressivité commerciale chez lui. tout est mesure, dans sa parole comme dans ses gestes. Il a le sens de l’économie et de la dignité. Il ne se présente pas à vous en mendiant, mais comme quelqu’un qui ne cherche qu’à gagner son pain à une époque où le travail manque partout. tandis que nous descendions du bus d’Erevan’, il nous a proposé ses services. C’est sa bouille qui nous a séduits, son air honnête qui tranchait avec l’aspect chafouin de ses confrères. Et comme j’aime approfondir un homme de ce pays, histoire de savoir comment il se démène pour nourrir les siens, nous l’avons choisi pour plusieurs courses, vers Aghardzine, gochavank, Vanadzor et même Erevan’. Dans les commencements, il était tout en retrait, se contentant de nous aider au mieux.

Puis comme il devait affronter mes questions, il s’en tenait à des réponses convenues. L’habitude acquise sous l’ancien régime de garder pour soi ses rancœurs en avait fait un taiseux. À telle enseigne, qu’un moment vous vous demandez si le type a le goût du bonheur, ou même une âme qui sait, tant il fait corps avec sa machine. Dès lors, c’est à peine si Vilik sortira de son rôle, offrant une ou deux anecdotes, à peine quelques informations. Mais, serviable jusqu’au bout, il interrogera tout un chacun pour nous mettre à Vanadzor devant la bonne porte ou à Fiolettovo sur le bon chemin. Et plus que cela, inquiet de nos possibles égarements, ne cessant de nous téléphoner tandis que nous errions dans la solitude des montagnes.

17

ANApAt’ VErs ANAPAt’ Je n’ai pas la marche mystique, ne collant guère du Dieu partout, dans les coins de ce pays propices à faire grimper les émotions, ferveurs supranationales ou ébahissements d’écologiste. Quand, nous prenant sous sa coupe, la vive Arévik nous expliqua qu’anapat’ signifiait désert d’hommes pour avoir servi de refuge à des anachorètes, j’eus des inquiétudes. Quel Charles de Foucauld, me dis-je, dans une nature aussi exubérante ? Vallée profonde, immenses falaises, forêts inextricables… sans oublier, comme je le saurai plus tard, une rivière sauvageonne offrant quelques plans d’eau pour se tremper la croupe.

Le taxi nous déposa après le village de yenokavan’, qu’on me dira ardemment habité par des dachnakolâtres. Il aura roulé une centaine de mètres sur la route à cru, au pied d’un hameau créé de toutes pièces par un nabab expatrié en russie. De fait, des maisons de montagne posées sur le terrain que des amoureux du grand air viennent occuper au gré des saisons.

Maintenant nous glissons nos corps dans le ventre de la forêt.

Arévik se déplace aussi vite qu’elle débite ses leçons de choses locales. Mais je n’écoute que le chemin, de crainte qu’il n’avale mes pas sur ses pentes gorgées d’humidité. C’est qu’ici rien n’est sûr tellement on est submergé d’inconnu sauvage et imprévisible. Mais l’insouciance joyeuse de notre guide nous porte au-devant. Bientôt la voie pénètre dans une parenthèse de découvert sur l’avancée d’une falaise offrant un paysage panoramique. Des lieux guère fréquentés, sinon par des animaux secrets. Et un vaste espace de ciel qu’on nous dit hanté d’aigles à tête blanche. Après quoi, vient la descente finale. Déjà les rages de la rivière montent sourdement jusqu’à nous. Elles s’amplifient à mesure que nous approchons le fond. Arévik nous montre des trouées dans le sol et nous indique qu’au-dessous de l’entrelacs de rochers moussus et de troncs pourris se trouve une grotte érémitique. Plus bas, elle commencera à lancer des appels par intervalles réguliers. hovo ! hovo !

Jusqu’au moment où nous recevrons en réponse un hurlement. humain et si étrange en ces lieux du monde coupés des hommes.

ANAPAt’ Un homme, seul, casse du bois. trentaine massive et qui semble 18

habité par le silence du lieu. C’est ainsi que nous apparaît hovhannès, dit hovo, dans l’espace de nature aménagé pour l’accueil des amateurs de forêts primaires. tout y est. De grandes tentes avec couchages, un coin cuisine, des tables taillées dans un tronc et, au centre, un foyer pour les soirées au coin du feu. On a même construit un domik au sommet tronqué d’un arbre mort.

Arévik n’a pas eu besoin de nous proposer le tour du propriétaire.

Un coup d’œil sur 360 degrés a suffi. Un moment, les fous seront tentés par la rivière. Mais trop impétueuse et trouble en raison des pluies récentes, elle les obligera à se contenter d’admirer ses bouillonnements sauvages plutôt qu’à les éprouver. sans mot dire, hovo a sorti une viande et la découpe en gros morceaux. Nous aurons droit au traditionnel khorovadz qui ramène l’homme à son état primitif, scelle les amitiés et délie les langues. tout y est : tomates, concombre, alcool qu’on nomme oghi.

De hovo, nous apprenons peu à peu les choses. L’idée de cette retraite en pleine nature serait de son frère Vahagn’. Le découvreur des grottes. Il raconte que le dernier ermite aurait vécu avant l’avènement du régime rouge. Et que les dachnakistes harcelés par les tchékistes y avaient trouvé refuge. Mais l’homme qui les approvisionnait trahira les résistants de l’ombre. Livre-les nous sinon tu ne reverras plus tes enfants ! La foi des révolutionnaires en leur humanité était sans limite.

Après trois jours de solitude, hovo rentrera avec nous. Mais pas avant de nous avoir montré ses grottes.

Domik NUPtIAL ? Domik MystIQUE ?

Bien sûr, cette maisonnette haut perchée ne laissera pas de m’intriguer. Des ferrures plantées dans le tronc en permettent l’accès.

Composée de rondins et plus grande qu’une niche. y dormir à deux, c’est la pensée qui vous vient. La femme, les pieds hors du lit, et l’homme devenu un Procuste. Là-haut, dans le ciel des arbres. Autre manière d’habiter ce perchoir, celui de l’ascète dervoghormiste (néologisme créé à partir de Der voghormia qui veut dire seigneur, prends pitié !). selon que vous serez amoureux ou mystique, vous verrez ce domik nuptial ou religieux. Mais je connais les pentes de notre esprit. Elles nous glissent des images délirantes qui suscitent des hilarités, sauf aux arbres engoncés dans le sérieux de leur droiture. Quels cris sucrés, quels souffles répétitifs, quels couinements bois sur bois remueraient les silences de la nuit et les torpeurs de la forêt ! Comme si le tronc supportant la cahu19

te, chahuté, cloué, trituré, se mettait brusquement à revivre en se découvrant une vocation inédite, celle de servir au festin d’harmonie primitive d’un homme et d’une femme s’activant à se frotter le lard. Et quand bien même serait-il choyé par un moine en mal d’absolu, obstiné dans sa quête et serein sur sa destination, n’aurait-il pas de raison d’être heureux là encore ? Arbre d’amour, arbre à prière, tiens bon sur tes racines, ne laisse pas les insectes parasiter ta chair ! Et que mes mots te voient longtemps encore en érection sur ta forêt !

L’EsPrIt DEs CABANEs L’enfance rejouerait les étapes qui ont conduit les hommes à la modernité. si oui, la mienne n’en aura épargné aucune. Avec mes camarades de jeu, nous aurons habité des grottes, vécu à l’indienne, fait les cow-boys ou les robins des bois, défendu des forts, ferraillé comme des mousquetaires, confectionné des radeaux, creusé des galeries et surtout aménagé des cabanes. sans compter le reste. L’éclair d’un instant, au milieu d’Anapat’, aura surgi devant mes yeux cet esprit d’une enfance mimant les heures vaillantes de nos origines. Nos familles trop engoncées dans la vie sérieuse nous abandonnaient à nos fantaisies. Nous construisions nos huttes avec des branchages et nous vivions en tribu. En accumulant des alluvions dans un coude de son lit, le rhône avait créé une zone de vorgines. C’était un pays à nous, vierge, incontrôlé. Champ de bataille ou de construction. Monde de tous les possibles. y poussait une végétation inextricable qui nous surprenait à chaque pas. Mais nous en connaissions toutes les pistes. Un terrain à l’abandon, entre le fleuve et les berges hautes où se trouvaient les premières habitations. Comme à Anapat’. Nous aimions la proximité des lônes. On y pêchait l’été. On glissait sur sa couche de glace l’hiver. Le reste du temps, on essayait nos radeaux faits de bidons d’huile. Les communautés humaines s’implantaient aussi près des rivières. On l’avait vérifié dans des films d’Amérique sur les Indiens.

Et comme les Indiens, nous vivions dans la réalité d’un monde hostile. C’était clan contre clan. Un matin, surprise ! on nous avait démoli notre cabane. Deux malfaisants qui avaient fait bande à part à la suite d’une dispute, avaient même poussé le vice jusqu’à détruire leur propre cahute. Cela, croyaient-ils, les mettrait à l’abri de tout soupçon. Mais la marque de leur traîtrise leur resta toute leur vie. C’est ainsi que je les ai toujours « ressentis ». sournois, imbéciles, mensongers. Quand hovo me dit que l’échelle en bois 20

permettant d’accéder au domik avait été détruite par des inconnus, je retrouvai mon histoire. Notre histoire.

LEs CAVErNEs D’ANAPAt’ hovo n’est pas chaussé pour les marches en pleine nature. Le pied libre sur une simple semelle de caoutchouc, il arpente les pentes d’argile qui conduisent aux murailles de roche. Il est dans les bois comme il serait chez lui, en tenue d’intérieur, et nous invite à faire le tour du propriétaire. Les roches blanches, montées en falaises abruptes, cachent des cavités qui servirent d’abri aux mystiques et aux politiques. Les uns cherchaient Dieu, les autres étaient recherchés quand les idéologies au pouvoir devinrent des idéologies de l’ombre en butte aux nouveaux dogmatismes. On circule sur des plateformes étroites qui vous mettent les yeux au-dessus des arbres. Et bientôt, côtoyant des extravagances dans la roche que des hommes ont exploitées jusqu’à les rendre habitables. Au bout d’une échelle rustique, bée la bouche d’un trou qui se déploie à l’intérieur jusqu’à d’autres ouvertures comme des fenêtres permettant la surveillance des abords. À la noirceur des roches internes, on pense aux suies déposées par le feu. Plus loin, nous attendent des figurations énigmatiques accrochées aux parois. sur un premier niveau, un large creusement donnant sur la forêt et où des intrus auront abandonné des restes de bombance. Les Arméniens ont l’art de salir la cour, le seuil et la salle, sans honte ni embarras. hovo ne joue pas à l’étonné. Il sait qu’il devra revenir pour faire du nettoyage. À l’étage supérieur auquel on accède en se tenant à des rampes de fortune, on tombe sur des têtes sculptées d’hommes, de chats, et d’étranges figures. Les portraits humains ont des tristesses de roi comme celles qu’on expose au musée d’histoire à Erevan’. taillés grossièrement, ils témoignent d’une longue présence humaine. Aujourd’hui, chargées des vies qui les ont faites avant de quitter le monde, ces gravures ont des formes qui donneraient des leçons d’art moderne aux artistes en mal de gestes primitifs. En face, sur l’autre mur, comme si on quittait la page païenne du lieu, ce sont de multiples croix extraites de la pierre, qui se chevauchent dans une débauche de signes forts et de foi. Elles approchent en apparence des khatchkars sans vraiment les imiter. hovo rappelle que la caverne était remplie de terre. Ils avaient, lui et son frère, mis beaucoup de temps à la dégager avant de révéler ce que l’on voit aujourd’hui comme un texte d’images sans message précis.

Ainsi passent les siècles et les hommes.

21

LA CONVErsION DE VAhAgN’ Vahagn’, nous l’avons rencontré le lendemain de notre passage à Anapat’. Il rentrait tout juste d’Erevan’. Étudiant le tourisme à l’université et pourtant, un homme fait, marié, un enfant. Chaleureux, retenu, terrien, il porte mal la ville. si mal qu’il n’a d’autre hâte que de rejoindre au plus vite Anapat’, sa création. homme des bois, il connaît par cœur ceux qui entourent Idjévan’. Dès l’âge de 15 ans, me dit-il, je me suis engagé dans la guerre de libération du Karabagh. Je furetais partout, je prenais des risques, jusqu’à mettre ma vie en danger. Les gradés savaient de quoi j’étais capable. La guerre finie, je me retrouve père de famille. Il était temps de me convertir. La découverte de ces grottes m’en a donné l’idée. Elles méritaient qu’on les voie. Mon frère et moi, nous avons acquis pour une durée déterminée une large partie de la forêt englobant les cavernes, avec obligation de les préserver. Pas facile. Il faut toujours gagner sur la végétation et les malveillants. être là en permanence ou presque. Nous nous relayons pour l’entretien et l’accueil de nos hôtes. Ce que nous faisons, il n’y a pas mieux…

Nous convenons que le tourisme vert a de beaux jours devant lui.

Que les ruines d’église, les parcours obligés et les artifices de la capitale commencent à lasser. Et qu’Anapat’ est à la portée de toutes les jambes et de toutes les bourses.

Vahagn’, c’est le Noro du Nord. Comme Noro à tatev, il bataille pour sa région. Et comme lui, il est de ceux qui créent leur emploi au lieu de l’attendre. Et de la même manière qu’il défendit sa terre, maintenant il l’illustre. Mais toujours en tenue de camouflage.

Léopard pacifique.

Au soir, Vahagn’ nous conduira chez lui. Une location sur les hauts de la ville. toute en bois mais fatiguée, avec jardin. Et pour me faire plaisir, il m’offrira un disque de chants dachnakistes. rayé ou sale, chez moi il n’aura pas voulu chanter.

LEçONs DU DÉsErt L’homme du désert ne marche pas. Il creuse sur place son humilité. Alors que tu es dans le mouvement d’une pérégrination perpétuelle sans autre lieu à atteindre que la terre qui t’entoure. Pas dans la grande foi, non. Ni d’une croix d’église à une autre croix d’église.

Mais sans trop savoir. Au sein d’une réalité sans cesse en extension. sur les chemins aujourd’hui perdus de ceux qui rejoignaient un couvent pour s’embraser de silence. tu interroges ces ruines 22

comme on se cherche une nostalgie. Mais toujours demeure l’amère impression d’être aussi mort qu’elles. Elles sont là, devant toi, hier glorieuses, maintenant jetées à bas par le temps. ta marche n’est habitée que par la somptuosité du paysage. Elle se multiplie avec le mouvement, mais aussi se désagrège. La dureté du chemin te rabaisse à chaque pas, par le corps qui souffre et le pied qu’elle blesse. Une humiliation qui n’est pas seulement physique.

L’homme du désert couve sa petitesse sans avoir à la chercher sur les routes. Il lui suffit d’être en soi plus soi-même que soi. sachant que « le début du mal, c’est la distraction ». Voilà comment tu marches. Distrait qui s’extasie à la vue de pierres dressées par les hommes contre l’inattention et contre l’errance. En somme contre tout mouvement qui produit la dispersion de l’esprit. Alors qui sait si tu ne marches pas en quête de la vraie voie dans un pays qui à tes yeux permet de mieux l’appeler que tout autre. Quand se seront tues les passions de l’âme et que l’œil sera grâces et prières.

23

MAKARAVANK LA MArChANDE DEs QUAtrE sAIsONs Le taxi nous a déposés sur la place d’Atchadjour. Au seuil de notre course vers Makaravank. Une marchande de légumes et de fruits est devant sa bicoque. Nous lui prenons des pêches. Je l’interroge. Je fais ça pour le pain quotidien, dit-elle. Juste pour tirer de quoi vivre.

LA MONtÉE VErs MAKArAVANK C’est une route asphaltée. Et qui devrait monter sans nous accorder le moindre répit. Nous ignorons alors combien de temps va nous coûter cette côte jusqu’à Makaravank. Qu’importe. L’air est si engageant qu’il promet d’amples panoramas. Au sortir du village, cette route s’assagit sur une centaine de mètres tandis qu’elle aborde la zone du cimetière. Le soleil y est-il si fort qu’on a dû couvrir chaque tombe d’un auvent ? (À moins qu’il ne serve d’abri aux parents du défunt en cas d’averse). Un peu plus loin, dans une cour en terrasse, des adolescents en vacances dansent sur des rythmes modernes. Ils me rappellent un tableau de sarian où des paysannes exécutent sur un toit une ronde endiablée au premier plan d’un paysage intense et magnifique. De fait, au fur et à mesure que nous nous élèverons, nous pénètrerons dans des couleurs qui seront celles des champs et des bois aussi bien que du peintre. Jaunes joyeux et verts vivants. sans oublier ces reliefs généreux qui tiennent l’esprit ouvert et font oublier l’intime souffrance des jambes et des poumons.

Deux chevaux et un poulain enfouissent leur tête dans l’herbe grasse tandis que leur queue fouette l’air pour chasser les mouches avides de leur sang. Deux chevaux et un poulain inconscients de leur propre liberté. robe luisante et muscles puissants dans l’euphorie des fleurs sauvages. Leurs formes brunes se découpent sur fond de prés plongeant dans la vallée et de collines remontant en vastes vagues ébouriffées de forêts. Nous sommes saisis. La paix semble là. Et pourtant, l’horizon porte des terres ennemies de celle que nous foulons. De l’autre côté brillent des villages qui ne sont pas des nôtres. Partout pèse la haine, et si fort que l’air lui-même semble empoisonné …

Mais l’œil absorbé par son propre plaisir ignore les menaces, d’ici incertaines, qui marquent la frontière. C’est ainsi que nous monterons…

24

Un paysan à cheval traverse un pré au-dessus de la route et nous salue de la main.

En contrebas, dans un champ pentu, un tracteur de couleur rouge, se déplaçant sur une ligne imaginaire, offre un tableau de vie rustique à la manière suisse. tracteur si petit par la distance qu’on dirait un jouet. Un moment nous le suivons des yeux comme s’il nous renvoyait à notre pays d’origine, sinon à quelque chose dans notre enfance qui nous serait autrement imperceptible.

Bientôt pointe le dôme de Makaravank à la crête d’un massif forestier.

Pour autant, nous aurons encore beaucoup de chemin. Vient l’impression où la route semble se jouer de nous. Comme si elle nous jetait dans une autre direction. L’église disparaît dans notre dos. Mais un tournant vient nous placer au-devant du lieu où nous avons cru qu’elle se cachait.

Et tandis que nous pénétrons dans une zone d’arbres, une petite pluie commence à tomber. Elle s’amplifiera jusqu’au moment où, enfin…

LE gArDIEN DE MAKArAVANK L’averse nous oblige à nous engouffrer dans l’église. Aussitôt vient à nous un homme. Le gardien. L’endroit est sombre, l’homme aussi.

Petit, une barbe noire, l’air d’un cafard quittant sa nuit. J’éprouve l’impression d’être en plein oxymore. Mais j’ignore encore pourquoi.

Nous allumons des cierges et nous lançons des vœux secrets dans les ténèbres, contre les murs obscurcis par la suie et le temps.

La pluie a cessé. Nous lisons en aveugles des écritures gravées par la foi sur les habillages de tuf. signes couvrant les parois contre la peur des mondes noirs.

Mais cet homme ! Parlant peu, il nous suit de l’œil tandis que notre ignorance quête du sens ici ou là. Il y a bien des lettres, mais les mots nous échappent. Et cette image d’un pigeon décapité sous une fenêtre. Celles d’un sphinx et d’un bœuf attaqué par une bête sauvage. Ailleurs, deux félins couronnant une autre ouverture. Qu’est-ce que ça vient faire là ? Une pierre-croix, ou khatchkar, redressée morceau par morceau, exhibe ses dentelles rongées par le temps. Ailleurs, des entrelacs, travaillés dans la pierre comme des labyrinthes, encadrent des portes. L’œil a beau suivre un fil, il s’égare vite. Le gardien nous apprend qu’il est d’Atchadjour. Il prend chaque jour le même raccourci pour rejoindre son poste. Chaque jour d’Atchadjour. Et chaque jour vers Atchadjour. Une fois par semaine, une messe est dite en cette église du xIIIe siècle.

Je le regarde une dernière fois. Je cherche en moi le choc de sa première apparition. Et maintenant, je sais. Il ressemble trait pour trait au président iranien, Mahmoud Ahmadinejad.

25

lES GoRGES DE KIRANtS VErs KIrANts situé à la pointe extrême de la civilisation, le village d’Adjargout, où nous dépose le taxi, met à notre disposition deux retraités en appui sur leur canne pour qu’ils nous récitent avec l’aplomb des connaisseurs les noms des trois couvents perdues au cœur d’une jungle infestée d’animaux sauvages dans laquelle nous nous apprêtons à pénétrer. Mais sommés de nous renseigner sur les distances à parcourir, ils auront du mal à tirer partie de leur mémoire. Déjà, nos jambes ressentent l’appel de la forêt où nous attendent des émerveillements aptes à devoir récompenser nos efforts. Nous franchissons une barrière portant indication du lieu, derrière laquelle des panneaux mentionnent les espèces animales et végétales que nous pourrions rencontrer : ours, lynx, renard, chevreuil, mais aussi centaurée (centaurea cheiranthifolia), scabieuse (scabiosa caucasica), bétoine (betonica macrantha)… sans oublier des oiseaux de toutes sortes qui devraient chanter à nos oreilles et alléger nos pas. De fait, rien de tout cela ne viendra occuper notre parcours, sinon la boue, une boue envahissante à perte de chemin, poisseuse, brune, fatigante. Constamment, nous devrons louvoyer entre les ornières remplies d’eau, monter sur des talus, glisser sur des pentes. Et nous avancerons ainsi, dans l’épaisseur d’un inconnu sans repères en quête du couvent qui nous hante, un seul que nous espérons retrouver à temps pour rebrousser chemin avant la nuit. hEUrEUx COMME UN COUPLE D’APICULtEUrs Après des heures de marche sur la piste glaiseuse qui surplombe la rivière et se faufile dans un envahissement d’arbres et de folle végétation, tout à coup vient l’éclat d’une éclaircie. Le ciel au-dessus nous délasse des angoisses de l’enfermement. Enfin quelque chose d’humain: des ruches, une cabane. Apparaît une dame aux cheveux blancs. Elle nous invite à prendre un café. Et tandis qu’elle s’affaire à sa cuisine de fortune, son mari, homme lent, âgé comme elle, nous rejoint bientôt. Il porte un bidon d’eau qu’il est allé remplir tout près.

(Nous verrons un peu plus tard cette source qui coule à flot et dont l’aire alentour a été aménagée en coin pique-nique). Des années qu’ils font leur miel ici. Apaisés, sereins, unis dans le corps sacré de la nature. Ils commencent en juin leurs quatre mois de retraite rustique loin des grouillements d’Idjevan’. Et malgré les fatigues de 26

l’âge, ils ont des yeux d’enfants qui viennent de retrouver leurs lieux de vacances. s’y décèle toutefois la douce appréhension des jours où ils ne pourront plus. L’homme avoue ses 75 ans comme pour dire qu’il ne les fait pas. Mais il les fait. Il a des égarements dans le regard qui montrent combien son corps fait parfois défaut à ses appels. Il semble blessé de voir que la rivière, les arbres, les plantes autour de lui affichent le pétillant d’une jeunesse sans cesse renouvelée tandis qu’il sombre inexorablement. sa femme a des cheveux denses, l’œil encore vif, à peine marqué par la peur de perdre à jamais ce paradis. Ils ont confectionné une baraque de bric et de broc qui les abrite contre les pluies et les animaux prédateurs. La table rudimentaire sur laquelle nous prenons notre café est sous un auvent. « Nous aimons venir ici chaque année, dit la femme. Nos enfants nous rejoignent certains dimanches. Nous ne sommes jamais seuls. Et puis, ici tout est si pur ». Un privilège d’être là, dans la proximité laborieuse des abeilles. « Notre miel, nous le vendons 3 000 drams le kilo ». Un miel paradisiaque, forcément.

ArMEN OU LA POLItIQUE À FLEUr DE PEAU Les hommes s’installent près des sources. Celle-ci se trouvait à une vingtaine de mètres du camp tenu par le couple des petits vieux apiculteurs. De fait, une île de repos au cœur d’un océan végétal, aménagée pour le randonneur du dimanche. Nous y avons rempli nos gourdes avec la hâte de reprendre la marche, ignorant combien de kilomètres nous attendaient encore avant de rejoindre les ruines de Kirants. Après une centaine de pas, sur des pans dégagés, une autre cabane et d’autres ruches sont apparues. Deux hommes coiffés de leurs filets protecteurs s’affairaient à enfumer leurs abeilles. Ils nous pressèrent de faire une halte chez eux.

Impossible de refuser. Nous avons posé nos sacs sur des bancs et pris place à une table abritée par un toit de tôle. Le plus âgé, chauve et petit, vif comme un diable, au regard généreux, semblait être le patron. L’autre, un grand gaillard, disparut une première fois, apporta une bouteille d’alcool, puis disparut encore pour confectionner une omelette. Pain, olives, fromage… Nous étions déjà en pleine discussion. très vite, le type âgé mena la danse. À peine s’était-il présenté qu’Armen se mit aussitôt à dégoiser à la vitesse d’un fusil mitrailleur. Allant jusqu’à me saisir le bras pour ponctuer ses dires. Autant le couple d’avant était coi, autant cet homme déversait tout ce qu’il pouvait de hargne et de rancœur accumulées sur ses conditions de vie. « Ces gens au pouvoir, ne les crois pas !

27

Ce sont des bandits. Des bandits vraiment. Ils ont dilapidé le pays et les pauvres gens comme nous, nous sommes obligés de trimer comme des bêtes. Des usines ? Penses-tu. rien. Elles sont mortes. Dans la région, elles ont toutes été fermées. L’état des routes ? tiens, regarde celle-ci. Déplorable. honteux. si au moins ils l’aménageaient. Les gens viendraient se reposer, pourraient jouir de la forêt. Mais non. Ils jettent l’argent par les fenêtres.

L’argent de la diaspora. L’argent de l’Europe. Ils s’en mettent plein les poches. Et nous, on est là… Moi, je ne me plains pas. J’ai des affaires. Non. Je me débrouille. Mais je graisse la patte à l’un, la patte à l’autre. Ils se valent tous. On ne peut pas vivre normalement. » Nous avons mangé l’omelette. Nous avons trinqué à l’avenir du pays. J’ai trempé mes lèvres dans l’alcool. L’homme nous a proposé de nous conduire en voiture. Nous avons refusé. Merci. Et en route pour les boues de l’enfer vers ces ruines introuvables…

KIrANts, UN COUVENt QUI sE MÉrItE… trois heures que nous marchons. si ce n’est quatre… La boue, la rivière, des arbres sans fin. Et des pluies qui vous tombent dessus sans crier gare… tandis que la quête nous tenaille, autant que la hâte d’en finir… tout à coup une pancarte. L’apparition ! Et bientôt une piste venant à nous comme un soulagement. L’eau charge les herbes et alourdit le pantalon. On marche malaisé et poisseux. Quel genre d’homme aura voulu se perdre dans ce monde abandonné à luimême, y construire pierre sur pierre une église ? Cette profondeur d’effacement, nous la mesurons avec nos pas. Distance vertigineuse par quoi des fous se sont isolés de la folie des hommes. Et rien d’autre à faire que vivre dans l’obsession de Dieu. Les ruines qui nous attendent pèseront comme d’autres ruines si fort contre nos yeux qu’elles diront insuffisamment les joies impatientes qu’elles auront abritées depuis des siècles. Et notre imagination, dominée par le bazar civilisé, aura bien du mal à saisir, fût-ce le temps d’un éclair, ces moments d’une foi que des exaltés auront fait mûrir dans le sein d’une nature originelle. C’est en quoi je déteste les ruines. Qui montrent ma pauvreté et ma perte. Me jettent en plein visage mes égarements, vanités, attachements inutiles… Et si je laisse mon œil faire son travail, c’est sans m’attarder. Certes, un expert avisé pourrait mesurer des prouesses techniques, jauger l’originalité d’une architecture mieux que moi. Mais de là à imaginer le rare bonheur de ces solitaires qui s’étaient coupés du monde par des kilomètres de boue et de végétation pour mettre leur désordre intérieur à l’épreuve de l’Esprit…

28

tout à coup, pointant le ciel hors des moutonnements feuillus, un cône de pierre. C’est Kirants. Le signe attendu. Présente à nos yeux enfin cette église. son toit chevelu d’herbes sauvages et de fleurs. son fût octogonal. Comme un phare d’une vive élégance fusant d’une vaste mer, tous ces arbres à perte de vue… Elle a des murs constellés de faïences, des rouges, des vertes, comme des géométries jamais vues ailleurs. Étoiles incluses dans d’autres étoiles et simulant des profondeurs cosmogoniques. Le temps aura dégradé le crépi et mis à nu des briques rouge sang. technique fort inhabituelle, très probablement influencée par la proche géorgie. sous des fresques délavées par les siècles, des silhouettes de saints et d’apôtres. Des vandales, amoureux d’euxmêmes, les ont maculées de leur nom. Jungle de graffiti qui, au fil du temps, aura envahi les murs les plus précieux, tandis qu’audehors une végétation impatiente force les entrées et grimpe sur les toits. N’étaient l’obscurité et le manque d’eau, les plantes sauvages qui grouillent aux alentours auraient déjà occupé l’intérieur, comme elles minent déjà les bâtisses les plus exposées.

DANs LE grUMIEr DEs BûChErONs J’avais une hâte folle de rentrer.

Mais des boues me collaient aux semelles. Me ventousaient au chemin gorgé d’eau. Une pluie fine huilait les feuilles, mouillant chaussures, chaussettes et pantalon. Un ciel à bout se gonflait de nuages. Des gris, des noirs, des lourds. Et nous marchions… sachant qu’à l’hôtel nous attendait un bon repas, commandé le matin, à la cuisinière dont l’allure sympathique nous laissait augurer des plats dignes d’être dévorés.

Un peu plus tôt, nous nous étions fiés à un chemin en pente. Mais il plongeait dans la rivière. Il fallut retourner sur nos pas pour retrouver la voie principale. Des bruits de moteurs résonnaient de temps en temps. Comme des grognements mécaniques au fond d’un bois. Un camion. sans doute les grumiers qui avaient voulu nous prendre ce matin. Cette fois, ils seraient les bienvenus. De plus en plus, on entendait le pétaradant de la machine cracher ses hargnes dans notre dos. L’air roulait des rocs l’un contre l’autre. La pluie se mit à forcir. Nos pas s’enlisaient dans les passes. Nous étions poussés vers l’avant plus têtus qu’à l’aller.

Le camion s’arrêta à notre hauteur, le moteur râlant d’avoir dû marquer le pas. Il n’y avait plus à hésiter. Nous avons grimpé sur la bête, qui sur les troncs, qui dans la cabine. Je fus avec le chauffeur. Un 29

jeune homme à peau sombre, velu comme un vieil ours, avouant un âge marqué par le travail, un dur qui manipulait son engin avec la compétence de celui qui en connaît les moindres caprices. « C’est un vétéran russe, fait pour grimper les montagnes. Increvable ! » Des mots que me lança le chauffeur à la faveur des accalmies ouvertes dans la litanie des fracas. Au sein de la cabine, nous sentions la charge de bois. Elle pesait sur les roues, les amortisseurs, elle faisait crier les pistons. surtout elle obligeait à épouser les creux et les bosses du chemin. si intimement qu’il arrivait que le camion penche vers la rivière gueulant en contrebas. L’homme actionnait ses manettes. Quatre au plancher. Ou appuyait sur ses boutons énigmatiques. Il demanda à un jeune collègue d’ouvrir le capot. histoire d’aérer la chaufferie. Au passage, il salua le couple d’apiculteurs, puis continua sa course avec prudence sur une route à une voie aussi folle qu’un terrain vague.

Brusquement, le ciel creva ses panses. L’eau s’écrasa sur nous par trombes. heureusement la route s’était élargie. Ceux qui voyageaient sur les troncs coururent se réfugier dans une jeep sortie on ne sait d’où. Mais notre moteur n’aimant pas la pluie, refusa de repartir. On resta un temps tapis au fond d’un désespoir. Une attente écrasée par le déluge. Un camion, heureux camion, plus jeune, se mit à nous dépasser. L’homme aussitôt tendit une chaîne pour se faire remorquer. On redécolla. On se libéra. C’était reparti. Et toujours la route folle. L’abîme effleuré. La danse de la pluie sur le capot. Et les transes délirantes du moteur.

Enfin, vint à nous la barrière. La pluie s’était amincie. Une dure journée s’achevait.

Le taxi nous attendait déjà.

Nous roulions vers notre repas quand nous rencontrâmes sur la route asphaltée l’autre camion arrêté sur le côté. Deux flics consultaient les papiers du chauffeur. Probablement pour se faire un peu de blé avant de rentrer pour la soupe.

LE DUr MÉtIEr DE LA sUrVIE Comment se taire ? Les plus avisés de mes lecteurs me reprochent mes obsessions sociales. Elles saliraient le parcours poétique de mes écritures buissonnières. Mais comment passer sous silence la plainte des gens écrasés ? La nudité des éprouvés ? La brutalité des imbéciles ? Je n’ai pas de leçon à donner. Et mon intention n’est pas de m’ériger en censeur des uns et des autres. Mais comment ne pas entendre ceux qu’on n’écoute plus ? Et comment ne pas donner un minimum de consistance à leur voix ? savourer des 30

paysages superbes ne suffit pas à ma plume. Ce serait la déshumaniser. La contrarier même. Lui ôter son pouvoir d’accompagnement, de mettre des mots sur les résignations d’hommes et de femmes détruits autant par la logique du temps que par les intempérances de la politique. La survie s’organise dans l’interstice de ces deux agressions. Je l’ai ressenti tout à coup dans le camion du grumier. Intérieurement je pleurais. Je pleurais à l’idée que l’homme devait chaque jour entrer dans son tunnel pour s’en sortir.

Chaque jour conduire sa guimbarde. Chaque jour prendre le risque de verser avec son chargement dans la rivière. Chaque jour respirer les vapeurs noires de son moteur. Chaque jour vieillir plus que de raison. Et j’étais là, assis tout près, qui assistais au spectacle de ce meurtre au quotidien d’un rêve de bonheur, de vie mesurée, de respiration mentale. terrible était ce noir de la cabine dans lequel se débattait l’homme, agrippé à son volant, tirant sur ses manettes, avec tout le poids du bois pesant sur son dos. J’étais écrasé. Mais j’avais faim. Une faim qui m’interdisait d’avoir d’autres pensées que la perspective du doux repas qui nous attendait à l’hôtel.

La pluie après la pluie L’eau du ciel ne faiblit pas. Elle finasse à travers les milliers de labyrinthes qui innervent le toit feuillu de la forêt pour goutter jusqu’à vous avant de rejoindre la terre. Et quand le harcèlement semble se calmer, les restes d’eau tombent de feuille en feuille inexorablement tandis que là-haut crèvent déjà d’autres nuages pour venir se déchaîner contre vous. La pluie est une part intégrante du paysage de Kirants. Certains jours, il semblerait même qu’elle ne veuille pas vous lâcher. Elle énerve la marche. Elle manœuvre contre le marcheur afin qu’il se résigne à rebrousser chemin. Elle éloigne toujours plus loin les débris d’église qu’il cherche à atteindre. C’est une pluie qui s’ouvre sournoisement des voies vers son cerveau, d’abord en abreuvant son corps, puis en le refroidissant, ensuite en le maintenant dans un ennui permanent pour lui faire rendre les armes.

Combien de fois j’ai voulu ainsi revenir sur mes pas tandis qu’il en était encore temps. Mais autant de fois j’ai voulu croire. Et puis, marcher dans la présence d’un compagnon enthousiaste, c’est avoir la certitude qu’on sera tiré malgré soi vers l’avant en dépit des déplaisirs produits par les ondées. Alors, vous marchez ferme. Vous n’écoutez plus les eaux grignoter votre allant. Vous n’êtes qu’une machine marchante, sachant que l’esprit trouvera tout au bout l’or d’une somptueuse rencontre, fût-elle rire ou fût-elle ruine.

31

IDjéVAN’ ArÉVIK, PrOFEssEUr D’Art NAtIONAL Arévik… Un prénom né du soleil, arev. De fait, Arévik est une goutte de soleil, une boule de feu, une énergie en mouvement. Un sacré bout de femme comme on dirait chez nous. Dans ses yeux, qu’elle a noirs, passent des vivacités volcaniques, des tendresses maternelles, des admirations joyeuses. Pour autant, Arévik est une femme bien d’ici.

D’abord, elle nous est venue pour nous servir de guide jusqu’à Anapat’. Elle montrait sur le sentier des enthousiasmes de jeune fille partie rejoindre son fiancé tant elle adore l’endroit. Comme elle marchait ! Connaissant son chemin par cœur, toute à la joie de nous faire entrer dans la chair vive des merveilles : telle plante, tel panorama, tel mot comme l’énigmatique Anapat’, désert dans un lieu hanté par les secrets d’une faune sauvage et d’une histoire tantôt mystique, tantôt tragique. Ainsi du villageois qui dut trahir ses amis résistants.

Ensuite, nous la retrouverons sur son lieu de travail. L’université où elle enseigne l’art de la tapisserie. Elle nous montre des travaux d’élèves. Il en est qui étonnent. D’autres qui font sourire. Les thèmes affichent du national à tout va. Je lui en fais la remarque.

Arévik ne se défausse pas. Et alors ? Comment esquiver son appartenance culturelle ? L’universel, oui, mais sans pour autant manquer aux mots de son origine. reste à savoir comment.

Picasso, tribal ou transnational ? Je lui fais remarquer que l’esthétique locale s’enferme dans la langue du lieu alors que l’art n’a d’autre préoccupation que celle de boire à toutes les sources de la modernité. Elle admet qu’Idjévan’, ville oubliée du monde, a du mal à faire respirer l’esprit. Et quand je regarde d’un côté les hautes collines, et de l’autre d’autres collines aussi hautes, et de plus hantées par le démon des guerres, je comprends ce qui rend l’air du monde inaccessible.

UN hôtEL, MOsh, À IDJÉVAN’ N’en déplaise au touriste français à l’esprit mal tourné, l’hôtel Mosh n’est ni moche ni consacré à l’onanisme. Le nom d’Onan’ qui figure sur l’enseigne serait l’ancêtre de l’un des propriétaires. En lui rendant hommage, on a cherché sa protection.

32

situé sur la rue principale d’Idjévan’, à deux pas du marché, l’hôtel Mosh, puisqu’il faut l’appeler par son nom, a su éviter le mauvais goût de ses confrères de haut vol que notre chauffeur de taxi nous avait préalablement conseillés. Ils donnaient tous l’impression d’être des îlots de luxe dans un océan de purée. La façade de l’hôtel Mosh, qui n’a que trois ans d’âge, ressemble à une église tranchée nette de la tête au pied. Au soleil croissant de l’aube, elle offre un damier de mille jaunes grâce au tuf dont elle est habillée. Les propriétaires semblent avoir eu le nez creux en devançant le flux naissant de passagers désireux de pousser leur périple jusque dans cette zone de frontières avec l’Azerbaïdjan, hier bon voisin, aujourd’hui ennemi juré. C’est qu’hier on villégiaturait peu au-delà de la paisible ville de Dilidjan’, ce morceau d’helvétie au sein d’un pays béni pour sa pierraille. On rejoignait Idjévan’ seulement pour ses tapis. Commence à poindre aujourd’hui une curiosité pour ses églises profondes, ses panoramas sans frontières, ses solitudes de nature secrète.

Ce n’est pas un moindre avantage qu’au sortir de cet hôtel, l’attention du client verse immédiatement dans la rue où les uns jouent chaque jour le même rôle que la veille et les autres mènent leur vie selon l’ordre du hasard, les impératifs du besoin ou les appels du désir, s’ils en ont. Aujourd’hui comme chaque jour, on porte le présentoir réfrigéré des glaces pour le mettre bien en vue à droite de l’entrée, sans oublier son parasol. À quelques pas, un fournisseur de farine prend les commandes d’un demandeur de farine qui a garé sa voiture à proximité et en a ouvert si grand le coffre qu’on dirait une gueule avaleuse de farine. Le porteur attitré des sacs de farine, visage fellinien défoncé par les folles embardées de la génétique, s’en colle un contre le ventre et court s’en débarrasser en le déposant dans ces mâchoires en tenaille du client. Après quoi, il tapotera son vieux pantalon et jettera un regard torve sur son entourage. On dirait alors un brigand de grand chemin tout frais sorti d’une parenthèse d’honnêteté. La veille, je l’aurai vu boxer je ne sais qui pour je ne sais quoi. Comme chaque matin aussi, à gauche de cette même entrée, l’un des maîtres de maison ingurgite son café sur l’espèce de terrasse qui jouxte la façade. C’est un colosse qui réunit en un seul corps le tavit de sassoun’ et son cheval Poulain-Djalali tels que le sculpteur Kotchar les a figurés. (La veille, sa carcasse juchée sur une chaise douteuse, les bras levés vers la lampe de notre chambre qui ne voulait pas s’éclairer, ses gros doigts tripotant des fils et des vis minuscules, il nous aura servi un numéro de danseuse, ventre à l’air et souffle court).

33

L’ambiance familiale de l’hôtel Mosh s’éprouve à chaque instant.

Vous y êtes comme chez vous. On vous cèdera volontiers le siège du directeur pour que vous consultiez votre messagerie Internet.

On vous offrira le café tandis que vous attendrez vos amis. Et audessus des chambres, une cuisine et une immense salle vous permettront de préparer votre propre tambouille et de la manger tranquillement. Une dame, spécialement affectée à ces lieux, vous proposera même de s’y employer pour vous tandis que vous partirez en ballade l’esprit léger. Et quel bonheur ce fut, après avoir reçu la saucée et galéré dans la gadoue au cours d’une promenade en forêt de Kirants, de nous jeter sur le poulet-frites-salade commandé le matin même ! Le meilleur des rêves pour un corps affamé. tAxIs D’IDJÉVAN’ OU D’AILLEUrs De part et d’autre de la rue principale d’Idjévan’, ils sont aux aguets, les hommes taxis. s’il vaut par son type de travail comme espèce singulière, l’homme taxi arménien n’en demeure pas moins un condensé de tous les hommes arméniens fixés en Arménie. Qu’il vous parle, qu’il vous courtise ou qu’il vous trompe, c’est en écho à tous ses compatriotes qui vivent hors de sa machine. Or, pour un Arménien d’Arménie, un Arménien de l’espèce diasporique n’est pas un Arménien ordinaire. Certes, tous deux ont en partage des pans de la même histoire et de la même culture, mais ils cessent d’être frères dès lors qu’ils ne vivent pas dans la même économie.

L’Arménien de la diaspora serait assez riche pour avoir du plaisir à voyager dans une Arménie pauvre. Et comme n’importe quel touriste circulant en Arménie, cet Arménien nomade est au regard de l’Arménien sédentaire aussi exotique que n’importe quel allogène jouissant du privilège de voyager. Peu lui chaut à l’indigène que vous soyez étudiant ou retraité, travailleur précaire ou locataire d’un cagibi, à l’étroit dans un maigre salaire, divorcé transi, veuf paumé ou célibataire en quête d’amour. être d’ailleurs ça vous marque. Car ailleurs qu’en Arménie, on n’est pas forcé de vivre au jour le jour. Ainsi, l’injustice dans laquelle l’autochtone n’a aucune part lui paraît d’autant plus immorale qu’elle le maintient économiquement au-dessous de vous. Dès lors quel mal y aurait-il à ce qu’il donne un coup de pouce pour réparer partiellement cet accroc en vous escroquant au passage ? Après tout, n’êtes-vous pas tous deux Arméniens ? Et ne venez-vous pas vous-même d’un pays où le capitalisme ajoute à l’art de vivre bien l’art de voyager loin ?

D’ailleurs, quel capitalisme serait assez pur pour s’exprimer sans 34

voler autrui ? Donc pourquoi notre Arménien d’Arménie se priveraitil de pousser le prix de la course un peu plus haut que son coût réel ?

Montez dans la voiture d’un homme taxi arménien, claquez la portière, laissez-vous porter par la vitesse et vous aurez l’impression d’être entré dans la cage d’un fauve. Non que le chauffeur veuille vous dévorer à pleines dents, mais dans le secret de sa bouillonnante cervelle, il songe déjà à vous grignoter ce surplus qui ajoutera à son bénéfice légal un bénéfice de satisfaction personnelle. tout le temps que vous serez avec lui enfermé dans la carcasse de son véhicule, il n’aura de cesse qu’il ne trouve le défaut de votre cuirasse pour choisir la formule la plus à même de vous soutirer plus que le prix de la course. Comme vous jouez au taiseux, il vous imite. Mais son mutisme est actif. L’homme cherchera n’importe quel prétexte pour débusquer votre parole. Car parler, c’est vous trahir. sitôt que vous aurez introduit dans sa cage votre accent étranger, il avancera ses pions et calculera le moment où il vous décochera son prix.

Ainsi, l’homme taxi arménien peut vous lancer plusieurs types de questions propices à vous faire sortir du bois. Dois-je tourner à droite ou à gauche ? Quel est le numéro de la rue ? Vous venez de quel pays ? De fait, il vous aura flairé dès l’instant où vous avez prononcé le mot de votre destination. Vous aurez beau vous fendre de votre meilleur accent local, il aura senti votre effort et détecté cette petite glissade sur telle ou telle consonne qui suffit à dessiner les contours de votre origine et à laisser transparaître votre faiblesse.

Et dès lors, vous êtes fait. L’homme se contente de conduire, et sait déjà comment il va vous piéger et combien il va vous prendre.

Mais l’homme taxi arménien peut déployer toutes sortes de ruses.

En ce sens, celui d’Erevan’ est nettement plus inventif que son collègue de province. Par exemple, en homme averti, vous avez négocié au départ le prix de votre course de manière à court-circuiter toute estocade finale. 1500 drams. Va pour 1500 drams. Après quoi, vous êtes entré dans la voiture l’esprit assez libre pour contempler la ville ou même converser avec le chauffeur. Et c’est comment chez vous ? qu’il vous fait, sachant que ça ne peut pas être pire qu’ici. C’est alors qu’il convient de prendre un ton résolument critique. Chez nous ? Mais ne croyez pas que la vie y est facile. tout est très cher et nous avons beaucoup de pauvres. L’homme taxi écoute radio Liberté. Ce n’est pas à lui que vous ferez gober qu’il n’existe pas au monde de pays meilleur que le sien. Mais toi ? insiste-t-il, tu touches combien ? Oh, le teigneux ! Il me tutoie 35

comme son frère et ignore qu’il y a indécence à pousser si loin la curiosité. Pour le punir de son indiscrétion, vous le noyez dans le vaseux de mille et une arguties économiques. Ici, rétorque-t-il, c’est à peine si tu arrives à nourrir ta famille. tiens, je fais le taxi. Mais l’essence est si chère que tes 1500 drams ne me feront rien gagner. C’est ça, le type me croit assez naïf pour me servir son boniment. C’est tellement gros que je me sens humilié. Il m’a cloué la langue. Nous arrivons à destination. Comme convenu, je lui sors ses 1500 drams, et sans bonus. L’homme me fait la gueule. Pas un mot, pas un merci. Et claque si fort son hayon qu’il semble confier à sa voiture le soin de m’injurier par dépit.

Une autre manière plus subtile, la flatterie. D’emblée, l’homme taxi vous aura reconnu comme étranger. À quoi ? Mais à votre politesse. Les gens d’ici, avoue-t-il, n’ouvrent la bouche que pour dire des grossièretés. J’ai tout de suite senti que vous veniez d’un pays civilisé. Ce n’est pas par l‘argent qu’il vous admettra comme supérieur, mais par la culture. La méthode prend si bien que vous oubliez totalement que vous êtes à la merci d’un félin rarement rencontré. sous de tels éloges, vos facultés de vigilance ont aussitôt fondu. Vous bombez le torse, vous soupirez d’aise et quand, en fin de course, l’homme vous donne une tape amicale sur l’épaule en vous disant que pour le prix de la course, ce sera comme vous voudrez, vous avez déjà lâché votre fromage. À savoir 1 000 drams plutôt que 700. Comme il vous sait citoyen d’un pays libre, il vous a laissé librement le soin de fixer vous-même le montant. En réalité, en vous élevant, l’autre vous a bel et bien réduit à sa merci. Et vous n’êtes qu’un fat.

Une autre fois, voulant me rendre à garni pour marcher jusqu’à geghart, j’ai pris un taxi. La veille, j’avais négocié avec le type. J’ai compris trop tard qu’il avait moins d’intelligence de sa propre machine. Il m’avait fallu répéter jusqu’à plus soif que je souhaitais m’arrêter à garni pour me rendre à pied à geghart. Oui, mais je connais. garni, bien sûr, avait-il fait. sur la route, sa femme nous attendait.

Après tout, pourquoi ne pas profiter de la balade ? Or, plus nous roulions et parlions, plus je bouillais de perplexité. Comment, me disaisje, un demeuré comme lui, de surcroît aussi rasé qu’un vieux balai brosse, avait-t-il fait pour se trouver femme à son pied ? Et quelle femme ? Plutôt vive, plutôt propre, plutôt jeune. Encore une qui avait dû fermer les yeux pour se donner une maternité. C’était comme la rencontre d’un porc-épic au sortir de son trou avec la chatte d’une maison bourgeoise. sans compter que l’homme, qui semblait avoir bénéficié d’un cousinage ou d’un retour de service, donnait l’impres36

sion d’avoir été mis au volant d’un taxi comme on aurait confié une pelle aux mains d’un rond-de-cuir sans travail. Il cherchait son chemin, demandait sa route et roulait comme un forcené. si bien que bientôt il parut évident que nous avions largement dépassé garni et que nous approchions de geghart. Qu’avait-il donc demandé sur la route pour s’égarer de la sorte ? Certainement la voie qui permet de venir à pied de geghart à garni. Je devins fou. Lui assenant comme des coups de marteau: c’est de garni que je veux partir ! De garni ! De garni ! La bêtise était si grosse que j’avais commencé à avoir des doutes. Mais je m’en rendis compte trop tard. Et si le gars avait joué à mal comprendre ? histoire d’allonger la course. Or, pour allonger la course, il l’avait bien allongée. Et si bien allongée qu’il eut le culot de demander une rallonge sur le prix convenu. J’étais d’autant plus furieux que j’avais pitié de sa femme, persuadé qu’elle n’était pas de mèche avec lui. Mais qui sait après tout ? Je donnai son content à son irritant mari et me jetai sur le chemin pour me laver au plus tôt par la marche de la crasse crétine que j’avais dû endurée. À Idjévan’, au retour d’une course, mon chauffeur, la calculette mentale surchauffée par la présence d’un étranger dans sa machine, me fait le coup d’une surenchère exorbitante. Mal lui en a pris, car dans ma tête à moi, pour prévenir toute attaque, j’avais déjà préparé mes comptes selon la règle des cent drams au kilomètre.

Quoi ? je lui fais, comme s’il m’avait défoncé l’estomac. À l’aller, je t’ai payé 2 000 drams pour vingt kilomètres parcourus, le tutoyant comme un frère qui aurait trahi notre fraternité. Au retour, tu es venu me chercher cinq kilomètres plus loin, ce qui fait 2 500 drams. Et tu m’en demandes 3 500. Je ne suis pas d’ici, mais pas un gogo pour autant. En voulant gagner plus, tu as réussi à perdre un client. si au moins tu m’avais respecté, je n’aurais pas manqué de faire appel à toi pour d’autres courses. Au lieu de ça, tu me trompes…

L’homme bafouille, proteste de sa bonne foi, mais cédant à la pression de mes arguments, ramène le prix à 3 000 drams. Pour une fois, j’avais tenu tête. Mon amour-propre était sauf. Les jours suivants, je passai sous son nez pour chercher un taxi. Mais l’homme n’eut plus jamais affaire à moi.

Loin de moi l’intention d’incriminer ces pauvres diables arméniens.

Ils font en plus petit ce que les gros poissons de la politique font en plus grand. C’est tout un pays qui vit au diapason de la rapine. Mais l’impunité alliée à la débrouille soumet les rapports humains à une violence permanente. Dès lors qu’il sort dans la rue, le citoyen doit rester sur ses gardes. Mais pour se défendre des agressions mul37

tiples qui le harcèlent, des plus sournoises aux plus physiques, des plus sourdes aux plus frontales, qu’elles soient morales ou verbales, économiques ou politiques, il devient lui-même, à son insu, acteur d’une foire d’empoigne généralisée. Et quand il s’en rend compte, saturé d’un monde qui le hait et dans lequel ne jouent ni le respect des règles, ni le respect de l’autre, il n’a d’issue que de passer outre, de se haïr ou d’accepter ces absurdités qui finiront, comme il le sent, par avoir raison de sa peau.

38

pARZ lIDj Il arrive que les itinéraires se révèlent plus précieux au voyageur que le lieu de leur destination. La déception peut venir après l’enchantement. On vous a vanté les beautés naturelles d’un site qui méritait le détour et voilà que pour l’atteindre vous pérégrinez longuement au sein d’une franche merveille dont on aura négligé de vous exposer les mérites.

Par bonheur, le taxi n’aura pas osé franchir une portion de la route forestière traversée par des boues. Il me faudra me rendre à pieds sur deux kilomètres pour rejoindre Partz Lidj, comprendre Lac Pur. Dès les premiers pas, je baigne dans mille viridités. Autour de moi des écoulements de lumière choient du haut des arbres. J’entre à pas sourds dans la limpidité du lieu. Je me fraie un chemin dans les herbes avant de retrouver la route qui sinue lentement vers le bas, nue, loin des raucités mécaniques qui embrasent les villes. C’est une route en pleine nature, discrète et sobre, asphaltée de longue date et déchirée par la permanente humidité du temps. Je marche, je nage… et voilà que les arbres se coulent dans mon esprit pour occuper la place de ce lac inconnu qu’on m’a recommandé. Peu à peu, la calme suspension des branches, dans l’air doré qui vient du ciel, s’impose à moi et me fait oublier mon lac. Ni mystère, ni force, seulement un enveloppement végétal, une harmonie de tous les éléments en présence, et surtout cette vie instante et secrètement contenue dans tout, qui anime tout, la matière des feuilles, des fleurs, des herbes, des troncs, la luminosité spirituelle qui circule entre eux et les relie d’une manière que je suis à peine en mesure de soupçonner. Il me semble être arrivé au temps final des équilibres et des épanouissements. N’étaient mes vêtements, mes chaussures, mais aussi ma mémoire et la presse intime d’avoir à trouver le lac, je me sentirais primitif au sein d’une forêt intouchée.

Au vrai, la forêt vit autour de moi, sans haine, sans agressivité, dans l’intimité du temps et des siècles. Ce n’est pas une forêt arménienne, ni une forêt humanisée, rien qu’un lieu du monde laissé à lui-même qui intéresse si peu les hommes qu’il s’épanouit librement selon les voies d’une structure folle d’elle-même, comme une équation de beauté prolifique.

Mes pas ont fini par rencontrer le lac. son eau était verdâtre. On construisait tout près un restaurant.

39

tRIloGIE DE lA MARcHE, DE l’ARRêt Et Du pAySAGE Vous gravissez un chemin douloureux quand brusquement, le souffle court, la fatigue vous cloue sur place. Combien de fois devrez-vous vous arrêter avant d’atteindre les bonnes hauteurs d’où l’œil pourra embrasser enfin ces vastitudes qui dansaient sur votre tête tandis que vous déambuliez encore au fond de la vallée.

Comme vous mettiez péniblement un pied devant l’autre, le nez au sol, au fur et à mesure le panorama s’amplifiait à votre insu dans votre dos. Et maintenant que vous vous affalez dans l’herbe, littéralement terrassé par le pesant du corps et du sac, vous en profitez pour estimer le fruit de vos efforts. C’est alors que tout vient s’éclairer et que s’ouvrent devant vous des profondeurs inouïes de silence et de paix. Le paysage peut enfin donner toute sa mesure.

Plénitude intime à l’infini tant les choses semblent occuper leur place dans l’immense concert de sérénité que le ciel compose avec les montagnes, et les montagnes avec les taches de végétation, et la végétation avec les plans d’eau, sans oublier la multitude de plis dessinés par les ombres sur la peau du sol.

Mais la beauté est une angoisse. tandis qu’elle flamboie de toutes parts, elle fait masse contre vos yeux, intensifiant autour de vous cette sorte de désert d’avant les hommes qui ouvre sa gueule comme un abîme. Et comme rien n’est devant vous à échelle humaine, que la puissance du panorama échappe à votre propre force, vous sentez que votre raison est écrasée et que votre vie passe dans un rythme tragiquement ridicule au regard de ces collines et de ces cimes qui semblent attendre de vous happer. Et plus vos facultés restent éblouies par l’empire de l’espace, plus vous le remplissez de mystère, votre corps devenant un objet entre ses mains, un objet que le temps comprime en permanence.

Ainsi, ballotté entre peur et fascination, votre esprit se raisonne pour occulter la peur et se laisser porter par la fascination. Alors que le ravissement enfle en vous et que déborde votre cœur, vous sentez l’impossibilité de porter seul votre joie, frustré d’avoir à ne la savourer qu’en vous-même. Pour partager l’intensité du paysage, il vous faut l’être d’un autre. D’un autre qui s’abreuve comme vous à ce qu’il voit, témoignant ainsi que l’épreuve du spectacle n’existe que par l’homme, que l’absolu de sa somptuosité n’est retenu que par l’esprit qui la crée et l’anime. sans hommes pour le boire et le partager, le tableau reste enfermé dans le mutisme de sa géologie. Et plutôt qu’à marcher seul, mieux

40

vaut cheminer au diapason d’une âme choisie pour sa résonnance avec le pays, cet autre qui accueillera comme vous-même l’écho de votre contemplation de la même façon que vous accueillerez le sien. C’est ainsi qu’une rêverie du monde circulera entre ce monde même et vos deux personnes pleinement.

41

cAR MARcHER SuR lA tERRE… Car marcher sur la terre, fût-elle la moins étrangère au monde, c’est encore éprouver un exil. Éprouver le sens de notre propre passage. Ailleurs, là où l’histoire nous a fait naître, nous savions que nous étions exilé. En nous persistant l’héritage d’une brisure et la nostalgie d’un pays inventé comme une fiction. Pour autant, en cette Arménie où je pérégrine aujourd’hui, se parle une langue qui aura survécu à toutes ces langues arméniennes qu’on aura sauvagement massacrées. Elle lui donne un goût étrange à mon oreille.

C’est que pour la plupart nos parents vécurent sur les terres d’à côté, dans cette nébuleuse de villages arméniens lentement phagocytés par des envahisseurs qui parachevèrent leur invasion en organisant un génocide. En ces lieux aujourd’hui interdits, nos langues ne résonnent plus. Ce qui reste de terre arménienne où je marche maintenant n’entre donc pas pleinement dans ma cartographie mentale. Et mon esprit n’a d’autre mal que celui de réintégrer un temps qui s’écoulait en harmonie avec la terre. C’est ainsi que les Arméniens s’éprouvent. Dans un sentiment chronique d’expulsion. Qu’ils soient dans ce pays constitué ou en d’autres plus riches, ils nomadisent sans cesse. toujours sur un chemin d’errance et de souffrance. Une épreuve de l’impermanence et de la transition. En ce sens, marcher me rend insensé à moi-même au seul lieu sur terre où je pourrais m’implanter. sans cesse quittant le pas accompli pour un autre qui s’expose à l’inconnu. Je n’avance pas dans une histoire au sein de l’histoire - ce pays qui tente de s’appartenir et de survivre - mais dans une parenthèse de conscience dégagée de tout ancrage. Dès lors, cette terre cesse d’être arménienne pour devenir une chaleur sur ma peau aveugle et inquiète.

42

REtouRS Au SIouNIK VErs VOrOtAN’ Ce fut plus fort que nous. Après les virées au tavouch, il nous fallait retourner sur les lieux qui nous avaient donné les clés du pays intérieur. savourer une fois encore cette route de sissian’ à tatev.

Notre chemin mystique, le plus beau que nous sachions au monde, le plus communiant, tant l’âme nous avait paru se fondre avec la part du ciel qui embrassait ce coin perdu de la terre.

Nous avons quitté l’hôtel avec la même hâte qu’on éprouve à retrouver son bonheur dans une gare à l’heure où doit arriver son train. Marchant sous les mêmes arbres que l’année dernière, tirant le poids du même sac collé à notre dos, les jambes déjà rêveuses, le cœur en expansion. Et comme ça, nous nous sommes fourrés dans une voie sans issue, obligés de revenir sur nos pas, l’élan cassé, la précipitation ramenée à un rythme plus raisonnable.

Nous savions que robert et sa femme nous attendaient à Vorotan’, et que nous reverrions nos petites mémés de Ltsen’, et plus loin, après le long sentier de montagne, notre ami Noro. Mais cette fois, nous avions les exemplaires du livre inspiré par ce même parcours.

La perspective de les offrir à ceux qui nous avaient accueillis enfiévrait nos pas. Nous n’avions plus de l’inconnu devant nous, mais des paysages maintenant familiers qui promettaient d’être encore étonnants, des hommes et des femmes oubliés de leur pays et du monde à qui nous voulions montrer notre attachement, fût-il un attachement de passage.

Mais cette fois qu’allions-nous voir ou savoir de plus que nous n’avions pas su l’année dernière ?

Que ces villages comme Agithu ou Vorotan’ étaient en fait peuplés d’Azéris, la guerre du Karabagh les ayant poussés à l’exil. Devaient en témoigner les débris de tombes musulmanes ou les effigies aux yeux rayés à la pierre. À Vorotan’, j’ai fait parler un homme. Jadis, chaque été, il travaillait la terre d’un Azéri. Et maintenant, cette terre sans doute acquise à vil prix, il la cultivait pour préparer ses provisions d’hiver et les ramener à sissian’ où il vivait le reste du temps.

Qui sait si d’autres comme lui n’avaient pas profité des temps intermédiaires pour mettre la main sur des terrains plus vastes encore que son jardin de poche ? tels étaient les jeux de l’histoire.

43

DE NOUVEAU DEVANt VOrOtNAVANK En juin 2010 La route, cette seconde fois, nous aura paru encore plus ample et sémillante. gorgée de fleurs, d’une bonté surabondante, d’une largesse à la mesure des vastes panoramas qu’elle offrait à nos yeux. sinuant dans un relief taillé dans tous les sens, minaudant sur le fil de vues profondes et vertigineuses. De nos pas nous montaient des ivresses lentes. si petits étions-nous sous la carcasse des vieilles collines, brisées par l’effet de secousses plus anciennes que les hommes. surtout dans ce moment où la route se montra sur plusieurs centaines de mètres et qu’apparut en son milieu une femme, écrasée par les poids conjugués de l’âge et du ciel, cheminant seule à pas menus dans notre direction. tout à coup cette route inhumaine de vétusté et de solitude, mais si lumineuse, revêtit une densité tragique. tandis que nous marchions à sa rencontre, assurés, enthousiastes et limpides, cette patiente silhouette grignotait du terrain sans penser à rien d’autre qu’à contrarier le moins possible les douleurs et les contraintes que son corps lui imposaient. Bientôt nous atteignîmes le moment où se parler devint possible. Elle allait à sissian’. Comme ça… À pied. tout juste sortie de chez elle, encore en tablier et chaussons, comme si allant chercher son pain. Elle marqua une légère pause, nous effleura à peine du regard et la voilà repartie. Comment ne pas imaginer les kilomètres que ses pas maladifs avaient encore devant eux ? J’avais posé mon sac. Et me mis à pisser par dépit contre un rocher. Puis vint le moment de reprendre la route, de se laisser entêter par l’image du couvent là-bas sous les collines. Image de chien fidèle qui attend son maître, de monument intouchable sinon par les intempéries telluriques, et que je savais présente au sol où elle avait été implantée, fragile aussi bien que puissante…

Je marchais dans une sorte d’énervement. tandis que mon empressement semblait alléger ma course, me donnant l’impression de mieux supporter que l’an passé les côtes, les longueurs et ces ornières qui obligent à chercher les parties ayant résisté au temps et aux voitures. s’arrêter à Aghitu pour voir des tombes musulmanes, ou même des khatchkars hypothétiquement fort anciens, n’eut d’autre effet que de faire bouillir l’impatience. Même les fleurs sur le côté, violacées dans des brillances d’argent, ne surent me retenir plus longtemps qu’une rapide prise photographique. La route sèche me reprit aussitôt.

J’avançais comme un bœuf tiré sous l’effet d’un tropisme sournois.

44

C’est ainsi que fut atteinte la dernière ligne droite. Pure et solennelle, intense et simple, un mélange de pauvreté et d’exubérance.

Alors, le pas tremble, l’œil se prépare à recevoir une grande paix, et on est là, timides sous l’attente grave au bout de laquelle va s’ouvrir largement la fleur du paysage le plus intime qui soit au monde. Et quand se déplie le virage, que le panorama tourne sa page lentement, que le corps pénètre en douceur dans cet air immobile teinté d’ocres et de verts, quelque chose de soi se répand, quelque chose de généreux, de soyeux, comme une envie d’embrasser le monde en remerciement à toute la grâce ainsi déployée. Et l’église noire au pied de laquelle les collines proches et lointaines viennent toutes s’agenouiller commence alors à répandre sur vous sa bénédiction, subtile comme le charme d’un encens. Alors vous écoutez votre rêve, fait de choses connues et pourtant si étranges.

En octobre 2010 Curieux de voir le téléphérique de tatev, j’avais demandé à mon cousin de m’y conduire en voiture. Au retour, nous avons coupé par Noravan’ pour rejoindre le village où je devais retrouver robert et sa femme Laura pour la seconde fois cette année, après la rencontre de juin. Je redoutais le moment où m’apparaîtrait Vorotnavank dans des conditions radicalement différentes des deux précédents voyages. Le ciel était tout aussi impeccable. Mais la saison avait déjà viré vers le dépouillement et vers le froid. Mon paysage, si coloré et si mystique, avait des apparences de cadavre.

L’église semblait recroquevillée sur elle-même. Les teintes s’étaient ternies. Et les collines avaient perdu la générosité de leur sourire estival. J’entrais brutalement dans une réalité morbide, celle des solitudes sombres qui écrasaient la campagne et ses habitants.

L’enthousiasme qui avait accompagné mes pas n’y était plus. Et la forme féminine qui les avait guidés avait rejoint dans l’éphémère toutes ces vies qui avaient émerveillé mon regard. toutes ces vies qui renaîtraient au moment opportun, identiques à elles-mêmes et nouvelles tout autant.

ChEz rOBErt Rencontre de juin 2010 robert nous attendait au pas de sa porte. De loin, nous avons reconnu sa silhouette austère et son air distingué. Vêtu comme à la ville dans un décor de campagne. Il accueillit notre fatigue avec tout le cœur que met un Arménien à soulager l’étranger. En guise de 45

bienvenue, sa femme Laura (prononcer Laoura) nous apporta l’eau fraîche de notre première rencontre. Celle qui amorça de notre amitié. Puis vinrent les fruits, les boissons et les paroles, le livre dans lequel figurait le portrait de robert, l’exemplaire des Nouvelles d’Arménie Magazine où il était reproduit en médaillon sous la photo des roches basaltiques dominant le pont à la sortie du village…

Une douce exubérance venait de s’établir entre nous. Elle devait durer jusqu’au lendemain de notre départ.

J’étais trop fourbu pour parler. Mais robert eut assez d’intelligence pour ne pas attendre mes questions. ses mots me parvenaient par bribes à travers les brumes de mes raideurs musculaires. J’avais beau donner l’impression d’écouter d’une oreille, il n’arrêtait pas de se raconter. Moins pour céder à un narcissisme narratif que pour assouvir le simple besoin de mettre en histoire les raisons de sa présence à Vorotan’. Et quelle histoire ! De ces récits qui changent l’ordinaire d’une vie en merveille. tout commence dans une ville de russie où robert est de passage. Un homme s’approche le croyant géorgien. Il dit avoir été volé, ne sachant plus comment faire pour rentrer à Moscou avec sa femme et son enfant. Qu’à cela ne tienne ! robert leur offre à manger et de quoi faire le voyage. L’autre lui jure de le rembourser sitôt chez lui. Cinq années passent et robert n’y pense déjà plus. Mais un jour le prêt lui est restitué. Une correspondance s’établit entre les deux hommes. Un embryon de curiosité mutuelle aussi. robert invite l’ami russe à visiter l’Arménie. De fait un spécialiste en pisciculture. Il vient, pose son œil d’expert sur le pays, s’émerveille …

Et les voici un jour tous les deux à Vorotan’ en train d’analyser ses eaux dévalant les montagnes. Extraordinairement pures ! robert associe des membres de sa famille pour acquérir de vastes terrains.

Il construit plusieurs bassins et y achemine l’eau descendant des hauteurs du village. Une eau abondante et exceptionnelle. Et c’est ainsi que robert, de juriste devint homme poisson. sur les hauts du village, il s’est construit une vaste demeure. Une maison en attente. Avec tout le confort... Mais absolument vide.

Des cartons, des livres, du nécessaire pour toiletter son visage. rien d’autre. Un gros chien blanc aboie au moindre bruit suspect.

Attaché à une chaine, il garde l’entrée d’une bâtisse où sont enfermés des paons. Probablement, est-ce là que sa femme et lui passeront leurs vieux jours quand leur fils, aujourd’hui militaire, prendra leur succession. Pour l’heure, robert préfère ses terres du bas où il a ses poissons, ses ruches, ses poules, ses pintades et ses lapins. Et de l’autre côté de la route, la source d’eau chaude qui alimente un bassin et dont profitent qui veut.

46

sur la table, nous aurons du miel. Du pur, dira-t-il. rien à voir avec ce qu’on te vend en ville. Ici tout est sain.

Le lendemain matin, nos jambes nous démangeaient. Après les adieux à Laura, nous avons marché jusqu’au pont avec robert.

Puis nous nous sommes mutuellement détachés.

Et nous avons glissé nos pas dans le silence des orgues basaltiques, qui lisse en contrebas les eaux lentes du Vorotan’, gorgées de plantes lascives.

Rencontre d’octobre 2010.

Après tatev, j’avais promis à robert de faire un crochet par Vorotan’.

Il nous attendait. Pas rasé d’au moins trois jours, et malgré la joie des retrouvailles, dans ses yeux un air d’automne sombre. Une lassitude affectait l’atmosphère. Celle qui pointe quand l’avenir a perdu toute consistance mentale. Les guêpes entraient sans vergogne sous le préau. Des moineaux venaient becqueter sur la table.

Poules et dindons caquetaient et gloussaient au beau milieu de nos paroles, obligeant Laura à les chasser avec un bâton. « Je veux partir d’ici, dit robert d’entrée de jeu. Qui sait si tu me retrouveras chez moi l’année prochaine ? Je serai peut-être en Amérique, ou bien en russie. » Il remplit mon verre de sa piquette.

Laura posa sur la table du miel, du fromage, des noix et du pain lavach. À peine assise, elle se mit à feuilleter une revue apportée de France, affichant une indifférence ironique aux propos de son mari, l’air de dire : « Cause toujours ! » J’ai demandé des nouvelles de leur fils. Il servait non loin du village, leur second ayant été tué sur le front. L’aîné vivait à Moscou et semblait avoir bien réussi.

Brusquement un jeune homme, surgi sans crier gare, vint demander à mon cousin s’il pouvait tracter sa voiture en panne. robert toisa froidement le type. « D’où es-tu ? lui fit-il. – De Meghi, dit l’autre. – De Meghi. Je sais que vous ne nous aimez pas trop. Mais d’abord, qui t’a permis d’entrer chez moi comme dans un moulin. tu interromps notre conversation sans dire boujour, ni t’excuser. Par respect pour mes invités, je ne te chasserai pas. Prends la rue du village, tu y trouveras quelqu’un pour te dépanner. » À peine était-il sorti, que robert explosa. « tu vois, ce sont des abrutis de ce genre qui nous gouvernent. Ils se croient tout permis.

Même de rentrer chez vous sans frapper. Voilà pourquoi ce pays ne fonctionne pas comme il faudrait. On a mis à sa tête des imbéciles et des incultes. » 47

Je lui fais remarquer que les Arméniens sont dans le fond plus orientaux qu’européens. « Forcément, répond-il. Les Arméniens sont des esprits indépendants à qui l’histoire a donné une culture de soumission. soumission aux Perses, aux Arabes, aux turcs, aux russes… Ils ne pouvaient pas faire autrement que de baisser la tête… » Il aurait pu ajouter que cette soumission se poursuivait même à l’intérieur du peuple. Qu’hier les gens courbaient l’échine sous la férule des agha, aujourd’hui ils se laissent acheter par les oligarques quand ils votent. robert en Amérique… Je ne pouvais pas l’admettre. Même lui, me dis-je.

Le quittant, je me demandai sérieusement si je le retrouverais l’année prochaine. Mais repasserai-je encore par Vorotan’ ?

LA MONtÉE VErs LtsEN’ Cette fois, nous éviterons le village de Chamb. Mais resterons quelques instants à contempler les eaux du lac, depuis le haut terrain où nous avions campé. tout était comme nous l’avions connu. Une paix rustique nimbait le paysage, la même paix grave et claire à l’image des montagnes et des eaux. Le ciel azurait ce petit monde musardant à l’abri des hommes et de leurs bruits. Et puis la route nous a remis debout. La route vers Ltsen’ baignait nos yeux de marcheurs dans une profusion de voluptés et de sagesses. toute une nature s’offrant en sacrifice avec une générosité sans cesse renouvelée. Et des hommes travaillant dans les champs que nous saluâmes au passage. Nous buvions l’air bucolique d’une route qui commençait à monter en douceur pour ménager nos poumons. Après un premier palier, vint la côte. Le corps se laissant déjà envahir par la mémoire des souffrances endurées l’an dernier sur le sentier forestier qui conduit à tatev. Au premier virage, on dut calmer son cœur par une première contemplation de Chamb. tache verte bordant la longue langue du lac. Plusieurs fois, l’essoufflement nous forçant à l’arrêt, nous nous tournerons dans la même direction, histoire d’accumuler dans la mémoire des perspectives chaque fois nouvelles.

Le coq qui me toisa l’an dernier à l’entrée de Ltsen’ n’y était plus. Qui sait s’il n’était pas passé à la casserole ? Ni la petite maman âgée, ni ses deux voisines. Mais des enfants les avertirent. Elles accoururent avec un broc de tâne (yoghourt mélangé à de l’eau) pour nous souhaiter la bienvenue. Vives et douces avec la même force qu’hier, la peau tannée par l’air pur des hauteurs, le rire intact. Les revoir suf48

fit à oublier nos fatigues. Photos et livre leur furent offerts. Leur disant : Vous voyez. Nous savons tenir nos promesses… Mais il y avait encore tant à marcher avant de rejoindre tatev. Il fallut jurer de revenir et rendre une fois encore ces gens à leur solitude.

DErNIèrEs OMBrEs AVANt tAtEV Le sentier, à flanc de colline, annonçait le dernier kilomètre avant la plongée sur tatev. traversé par de nombreuses sources, il se devine à la saignée qu’il dessine dans l’abondante végétation. Un cheval blanc, monté par un homme, brusquement surgi parmi les verdures, vint à ma rencontre. rappelant qu’avant les routes, les voies forestières servaient à passer d’un village à un autre, d’une vallée à une autre vallée. Maintenant qu’ils étaient près, je percevais dans l’œil mort du cheval une infinie résignation à un mal invulnérable. Et l’homme, prédateur accroché à sa bête, ne faisait rien que d’ajouter sa part d’humiliation en lui piquant les flancs de ses bottes pour l’obliger à trotter, trotter toujours, trotter contre son supplice. Je n’aurai pas vu, comme on me le fera remarquer, le cou et le corps du cheval ensanglantés par des taons acharnés à lui percer la peau. Aussitôt après, me retrouvant seul, mais accablé d’avoir reçu en plein visage l’âme souffrante du cheval, je sentis dans mon dos une tristesse indicible s’éloignant à pas épuisés pour rejoindre Ltsen’ avant la nuit. À l’approche de tatev, nous verrons sourdre les premières déclinaisons de la lumière. Ombres portées de nuages ondoyant sur le manteau des collines. Des taches si douces, si spirituelles, qu’elles appelaient brusquement à les écouter. Alors, nous avons pris place sur l’herbe du chemin, assis comme au théâtre, pour boire des yeux l’une des infinies icônes de la nature qui s’offre au marcheur amoureux. Parler aurait suffi à troubler ces formes fragiles qui s’insinuaient au cœur du silence. Dans cet instant le plus sourd où la sérénité des lieux était à son comble, les muscles en paix, l’esprit perdu dans le vide, nous éprouvions la saveur d’une simple communion avec le monde. D’une communion avec soi-même. D’une intimité subtile avec l’autre, plus vive que le feu de corps acharnés à se boire, plus puissante que les amours d’ici-bas, d’autant plus ennuyeuses qu’elle sont naturelles. rEtrOUVAILLEs AVEC NOrO À peine entrés dans le village, nous sommes tombés sur Araïk. Il prenait le frais devant sa porte. Étonné de nous revoir et de consta49

ter que nous n’avions pas oublié son prénom. Et pour cause. Mais rien ne lui sera dit sur sa présence dans le livre. Au bout de quelques minutes, nous avions déjà rejoint la boutique de Noro. Aram était dans les parages, égaré comme toujours, incertain comme jamais.

Nous avons bu une bière locale pour saluer nos retrouvailles. Noro nous proposa d’aller pécher dans le Vorotan’. La fatigue neutralisait mes facultés mentales. Mon esprit nageait dans des vapeurs de bière, de lassitude et de somnolence. Pécher à une heure si tardive ! soit. Comment contrarier un ami ? Nous grimpons dans sa jeep soviétique pour foncer vers la vallée par nuit noire sur la route la plus noire d’Arménie. Imaginez une obscurité aussi dense qu’un cul de tunnel et quatre roues naviguant plein phares parmi les vagues et les crevasses d’une piste ravagée par vingt ans d’impéritie. Nous arrivons quand même au pont du diable. trop faible pour réfléchir, je mijote dans la voiture. Bientôt Noro reconnaît que son affaire est mal partie. De plus on vient de lui téléphoner. Des visiteurs à loger attendent sur les hauts. Nous repartons pour les retrouver au plus vite.

Une heure plus tard, nous étions dans nos sacs de couchages.

Le lendemain Noro nous guidera jusqu’à Anapat’. Des ruines d’un couvent rarement visité. Entre-temps, il aura posé ses filets et remonté un poisson. Il nous conduit dans son verger par pitié pour ses arbres soumis au feu d’un air atroce. Acheminée depuis les montagnes par un système de tuyaux titanesque, l’eau vint remplir les sillons qui circulent au pied des mûriers, abricotiers et autres.

De vieux lits servent à la sieste. Il suffit d’y jeter une couverture. On se laissa couler dans les mailles de fer. La fatigue d’hier cuisait encore dans nos muscles. J’ai jeté un coup d’œil vers le ciel. Les arbres dansaient à peine, tandis que la marmite marmonnait du fond de mon sommeil en lâchant des arômes d’herbe sauvage et de poisson. (Juin 2010) L’AUtrE ANAPAt’ Anapat’. Le désert. C’est ainsi qu’on appelle ce couvent cerné d’un carré de murs, abandonné des hommes aux mains d’une profuse végétation. On l’aperçoit depuis la route en descendant sur Satani kamourdj. L’année dernière, le temps nous avait manqué pour nous y rendre. Dès lors, il ne cessa de nous hanter.

Noro et son neveu de treize ans nous y ont guidés. On prend un chemin derrière le kiosque à l’abandon de Satani kamourdj, qui plonge vers le Vorotan’. Pierreuse d’abord, la voie est ensuite envahie de ronces. Noro nous ouvre le chemin à grands coups de machette.

50

Puis il nous faudra traverser la rivière. L’eau glacée coupe les jambes et le pied glisse sur les cailloux moussus. Nous montons un long chemin. Plus que des murs, de vrais remparts font d’Anapat’ une île consacrée au chant et à la prière. Au pied de ces remparts, on devine des cellules. Un mûrier noir se dresse au centre de la cour. Noro me dit qu’il a essayé de le greffer pour son verger. En vain. L’intérieur de l’église laisse imaginer dans quelle concentration vivaient ici les religieux. Une bâtisse puissante sur colonnes, une voûte qui vole à des hauteurs où le chant devait s’épanouir pour retomber en grâce sur les hommes. Comment tant de foi perdue ? tant de joie pure dilapidée ? Et maintenant ces riens, ces ruines et ces ronces partout…

Autant la nature pousse contre les parois pour reprendre le dessus, autant les murs s’entêtent à garder en mémoire ces prières dont ils sont imprégnés. Combien d’années encore ? À moins qu’on vienne revivifier le cœur qui pleure dans l’invisible pour avoir été déserté trop longtemps. Mais qui le fera ? Vraiment qui ? rÉVOLUtION tÉLÉPhÉrIQUE À tAtEV Le 16 octobre 2010, tatev aura fait sa révolution téléphérique. Deux mois plus tôt, j’aurai vu tatev le village et tatev le couvent comme ils ne seront sans doute jamais plus. Le tatev pauvre et le tatev religieux viennent de faire leur entrée solennelle dans la turista folklorique. Le couvent s’était déjà vidé de toute vie spirituelle. Les messes et les prêtres envoyés par le locataire d’Etchmiadzine n’étant que des cautères sur des pierres déjà mortes. Devenue objet de curiosité, l’église de tatev est forcée de se muer en corne d’abondance. Les voyeurs de la foi perdue viendront en nombre pour admirer leur propre vide. Et le tropisme touristique de ce centre, autrefois scientifique et mystique, ne manquera pas de saupoudrer d’argent et d’os les âmes perdues des habitants. Ainsi va le monde.

Le journal télévisé aux ordres du gouvernement a rappelé jusqu’à plus soif qu’il s’agissait du téléphérique le plus long jamais construit. 5 kilomètres 700. Et puisque ce téléphérique était en Arménie, ce téléphérique était arménien. (De la même façon que l’Arménie est le premier État chrétien etc., que le génocide arménien est le premier etc., que la plus vieille chaussure jamais découverte a chaussé le premier unijambiste arménien, et blablabi et blablaba…) Dans son discours d’inauguration, le Président a rappelé que « tatev l’Église a représenté un des efforts les plus compétitifs de son temps. Pour être compétitif sur le marché international, nous allons étudier dans d’autres pays, sans pour autant négliger les leçons à apprendre en Arménie même.

51

tatev l’Université était une des institutions scientifiques les plus compétitives et saint grégoire un des penseurs les plus en vue de leur temps ». Dès lors, l’Arménie d’aujourd’hui ne pouvait pas faire moins que d’avoir le téléphérique le plus long au monde pour qu’il lui rapporte un argent aussi long que le bras. Chacun aura remarqué avec quelle habileté de jongleur, le Président aura glissé sans vergogne du religieux vers l’économique, du spirituel vers le bizness. Et que pouvaiton attendre d’autre d’un roué militaire mué en renard politique sinon ce genre de dialectique par contamination qui fait de l’esprit le piédestal de la raison économique. Et comme ce Président est l’orchestrateur de l’idéologie nationale, il aura donné le la pour que ses journalistes à la botte noient le poisson de la chose vraie dans un bouillon de mots superlatifs et dithyrambiques. À savoir que sans la technologie italienne et sans la compétence helvétique, l’argent arménien n’aurait pu mettre au monde ce miraculeux téléphérique le plus long de l’histoire des hommes. Le discours du Président tenu ce 16 octobre 2010 à tatev, urbi et orbi, devant son monde et devant le monde, était une honte. Plutôt qu’une victoire de l’homme sur la nature, il a habilement transformé ce téléphérique en œuvre arménienne. Au lieu de tirer de tatev une leçon pour l’universel, il a versé dans le nationalisme le plus étroit. En négligeant le travail des Italiens et des suisses, il a injurié l’esprit humain, réduisant le savoir à un objet de commerce, sinon à un mode d’enrichissement. C’était dire qu’avec l’argent, les Arméniens pouvaient se payer l’Europe. Il est vrai que les Arméniens tels que l’Arménie les a faits ont une tournure d’esprit qui les rend plus aptes à inventer les mécanismes les plus sophistiqués pour monter des industries financières qu’à perfectionner des technologies de pointe. Ils savent si bien imiter le capital qu’ils n’ont aucun mal à le porter au-delà des limites de la légalité, se souciant peu de s’approprier les conquêtes modernes de la science avec l’ambition de dépasser leur modèle. N’est pas japonais qui veut. Ni arménien qui veut non plus. Non contente de gangrener son propre pays, la mafia arménienne s’exporte pour défier les nations les plus riches et y donner des leçons au crime organisé sur son propre terrain. « Bravo ! Bravo ! » ont dû s’exclamer avec une point de jalousie les parrains américains à propos de l’affaire Medicare, (la plus importante fraude par une seule entreprise criminelle dans l’histoire du programme gouvernemental d’assurance-maladie).

Dans cet ordre d’idée, les présentateurs du journal télévisé présidentiel n’ont eu de cesse de rappeler que le caractère d’exception de ce téléphérique devrait beaucoup profiter au pays. (Comprenez à ceux qui tirent les ficelles, non à leurs marionnettes). Pour 52

preuves, disent-ils, la tour Eiffel et les Universal studios d’hollywood, qu’on vient visiter du monde entier et qui rapportent des sommes fabuleuses. sauf que tatev n’est ni Paris ni Los Angeles, mais un trou perdu dans un pays dont personne ne sait rien et qui n’intéresse personne. Exception faite d’une poignée de Japonais bien sûr. Quant aux Chinois, leur muraille leur suffit, laquelle se voit depuis l’espace. Ce fait démontre que l’ego culturel des Arméniens agit comme un miroir déformant. tout cocardier arménien en voyage se garde bien de minimiser les « merveilles » de son pays au regard de celles rencontrées à l’étranger. Il y perdrait ses plumes de petit coq de village et devrait rengorger sa chansonnette triomphaliste. C’est que, voulant combler la perte causée par le génocide, il monte en épingle la moindre petite performance pour lui donner un caractère d’exception parmi les exceptions sans craindre de verser dans le ridicule, de perdre le sens de la mesure et de faire des paris économiques risqués. Car tatev risque de devenir ni plus ni moins qu’un second geghart, un second garni, permettant tout juste à une armée de villageoises de vendre du gâteau local. reste que dans le domaine de la négligence et de l’impéritie, les Arméniens atteignent souvent les meilleurs classements. Dieu sait ce qu’il adviendrait de ce beau téléphérique le plus long du monde si la maintenance suisse ou italienne se mettait à travailler trop longtemps dans d’autres pays soucieux de battre eux aussi des records de longueur. Il faudra revenir dans cinq ans voir si nos cabines font encore la ronde ou si elles battent de l’aile.

Il n’empêche. On nous assure que le téléphérique n’est qu’une étape dans le renouveau de toute la région. sa construction aura déjà permis la réfection de la route qui monte au village. Il était temps. Mais bientôt on pourrait bâtir des hôtels non loin du couvent.

Un archéologue déplorera devant moi cette fringale de constructions. Elles noieront forcément l’originalité du couvent. Comme les pacotilles de toutes sortes vendues par des villageois formés à l’école de leur président biznessman finiront par noyer et l’esprit de l’esprit et l’esprit de la croix. Cette croix dont les Arméniens ont déploré l’absence sur le toit de l’église d’Aghtamar rénovée par les turcs.

Ainsi donc, voilà bien où conduisent les rêves de grandeur économique quand le réel est déformé par l’ardeur nationaliste. Affirmons sans détour que les hommes politiques et les hommes religieux d’aujourd’hui étaient les moins aptes à prolonger l’esprit de tatev.

Au lieu de lui donner la vocation d’un nouveau Vézelay, ils ont 53

réduit tatev à une tour Eiffel en forme de tiroir-caisse. Car s’ils connaissent les profits de la tour Eiffel, ils ne savent rien de Vézelay et ne semblent pas intéressés à dépasser leur ignorance.

Plutôt qu’une colline inspirée irradiant sur le monde, ils ont préféré en faire une sorte de Las Vegas pour gros aigrefins donnant du foin aux villageois qui n’attendaient que ces manœuvres de tourniquet téléphérique pour améliorer leur infortune.

Certains auraient voulu que tatev soit un autre Mont-Athos. Oubliant que les moines arméniens d’hier ont cédé leur place à des banquiers et que les établissements financiers poussent d’autant plus vite que les couvents continuent de tomber en ruine. hier on recherchait la nudité du Christ nu, on s’évertuait à se dépouiller des oripeaux du siècle. Aujourd’hui on habille son corps de graisses animales, de vêtements griffés, de villas somptueuses, de décors kitsch, de voitures pimpantes. Les religieux eux-mêmes, insensés porteurs d’évangile, sont contaminés par cette course générale au luxe et à la volupté dont les manifestations ostentatoires suffisent à violenter l’œil autant que la raison. Or, si l’Arménie étouffe, c’est qu’il lui manque un lieu qui garde vivaces le sens et l’avenir de la compassion, qui rende au pauvre sa dignité et qui ébranle le cannibalisme des arrogants, partisans du libéralisme sauvage qui ravage la société.

Ce que tatev le couvent pourrait être sans se renier ni abandonner le village à la désespérance ? Un grand centre de la pensée et de la religion. Un lieu de colloques et de prière. De recueillement et de ressourcement, où l’écologie aurait sa part dans une réflexion sur une économie en quête de renouveau, d’originalité et de justice, aussi bien pour l’Arménie que pour le monde. Car l’esprit sera toujours plus rayonnant que l’argent. Qu’on se le dise… ÉCrIrE, MArChEr, ÉCrIrE… Écrits ailleurs qu’en Arménie, ces textes me forcent à revoir. Au bout des mots, c’est toujours la terre qui revient marcher dans mes lignes.

Et je tourne dans ce va et ce vient sans fond. Je tourne. tant que mes jambes me portent, tant que j’ai encore le goût du pays. Que faire sinon ? J’ai du bonheur à me mouvoir dans ces étranges appels qui disparaîtront un jour de mes yeux et dont il ne restera que des gouttes, seulement des gouttes, sur des pages tachées de mots.

J’écris maintenant en automne dans ce même pays qui me met à genoux : de bonheur, de fatigue, d’écœurement. J’écris dans une chambre chez ma cousine, éclairée d’un côté par la lumière du jour venant du balcon ; la télévision diffuse des nouvelles sur un ton 54

agressivement neutre ; on parle de choses domestiques et de la rue montent les bruits alanguis d’une fin de semaine. L’année dernière, à cette période, j’étais sur ma route. guidé par une silhouette de Béatrice aventureuse et enchantée portant son poète au cœur du Paradis. Au bout de mes mots, qui viendra ? Me prendre, m’éteindre ou me combler ? Je marche pour sortir de mes pas.

Malheureusement trop fiévreux pour les choses terrestres et pas suffisamment pour ce qu’elles sous-entendent. Comme ces églises qui vous arrêtent au piège de leurs propres ruines. Je les regarde sans me laisser vraiment interroger. Même s’il m’arrive parfois de sentir qu’au plus fort de leur mort physique reste vive encore l’ancienne lumière de leur puissance. Je voudrais la boire. Mais je ne suis qu’un voyeur sans fond ni foi. Qu’un marcheur de chair qui a perdu l’objet de sa soif. Un marcheur de vanité qui n’ose pas marcher à l’essentiel. En esprit.

55

Մեզ ասացին, որ հնարավոր է Ֆեոլետովոյից մեկնել և, ոտքով անցնելով սարերն ու անտառները, հասնել Հաղարծինի կուսավանքը: Հետո այդ երկար զբոսանքն անընդհատ հետապնդում էր մեր երևակայությունը` սիրահար խորունկ տարածքների: Խենթություն: Ներթափանցում բացարձակ անծանոթի մեջ: Ուղտագնացի պարտականություն մինչև ամբասիրության, անաղարտության, խորհրդապաշտության միջով բնության և հոգևորի արահետներով ճանապարհ ընկնելը: Վստահեցինք մեր անձը Վիլիկին` դիլիջանցի տաքսու մի վարորդի, որպեսզի մեզ օգնի ճիշտ ճանապարհն ընտրելու հարցում: Նա մեզ առաջնորդեց Ֆեոլետովո, մոլոկանների` կաթ խմողների մոտ, որոնք կաղամբ են մշակում Վանաձոր տանող ճանապարհի հարակից թեքությունների երկարությամբ: Վիլիկը, նախ, ճանապարհը հարցրեց մի նիհար, սպիտակ մորուքով, ծղոտե գլխարկով ծերունու: -Դե իհարկե, այս ճանապարհով կարելի է Հաղարծին հասնել: Բայց ավելի լավ կլինի հարցնեք ավելի երիտասարդ մեկին: Օրինակ` կողքիս կանգնած հարևանիս: Հարևանը քառասունի մոտ կորովի տղամարդ է: Նա ռուսերեն բացատրում է, թե ինչպես գնալ, հետո նորից է բացատրում` շարունակ խոսելով ռուսերեն, այնուհետև նկարում է երթուղին Վիլիկի տված նոթատետրի պստլիկ թղթի վրա` բարեհոգի համբերատարությամբ: -Պետք է մագլցել մինչև գագաթը, -ասում է նա: Դուք պետք է հասնեք դեղնավուն, ժանգոտած երկաթե մի ծածկի: Այնուհետև շարունակեք դեպի կիրճ տանող ճանապարհը` ընտրելով աջ կողմի կածանը, որտեղից երևում են անգարանման կառույցներ, - շարունակում է նա, երկու ուղղանկյուն նկարելով: Այդտեղ էլ հարցրեք ճանապարհը: Մի խորհուրդ. եթե մոլորվեք, առանց վարանելու գնացեք դեպի աջ տանող ցանկացած ճանապարհով, որպեսզի հասնեք ձեզ ծանոթ այս ճանապարհին: Մենք փոխանակում ենք բջջային հեռախոսահամարներ: Այդպիսով, մոլորվելու դեպքում բավական կլինի զանգահարել Վիլիկին, իսկ նա` մոլոկանին, որը կգա մեզ օգնության: Այժմ մեր հերթն է մագլցել բլրի զառիվերը` կտրտված, դաժան, սայթաքուն, խոնավ` ողողված վայրի երիցուկներով ու կակաչներով: Որքան բարձրանում ենք դեպի վեր, այնքան շռայլորեն են մեր առջև բացվում հովտի բնապատկերը և մոլոկանների գյուղը: Ամենուր անարգել աճած ծաղիկների առատություն է: Ետկեսօր է, երեք անց կես, երկինքը ծածկվում է ամպերով` մոխրագույն ե61

րանգ հաղորդելով կանաչին, մշուշով պատելով բլուլների ստորոտները: Ահա շուտով այն գծի տակ ենք, որտեղով քսվելով անցնում են ամպերի որովայները: Հետո նրանց ամբողջությունը մասնատվում է: Մեր կողքով անցնում են փետրավոր և շարժուն ամպերը: Իսկ մեր ոտքերը թաղված են անվերջանալի բուսականության ծփանքի մեջ: Հանդիպում ենք բարակ և հոգնեցնող առաջին անձրևին: Անհրաժեշտ է անձրևաթիկնոցները հանել: Երևում են դեղնավուն ծածկն ու ճանապարհը: Հետո` կիրճը: Եվ մենք, այսպիսով, դժոխք ենք ընկնում: Մի դժոխք, ուր ճանապահները հոշոտվում են անզիջում կանաչ տարածքից: Մարդահասակ ծաղիկների մի դժոխք: Ոչ ոք չի կարող այդտեղով անցնել, քանի դեռ խոտաբույսերը ազատ և բոլոր ուղղություններով աճելու ժամանակ ու բերկրանքն ունենան: ԾԱղկԱԾ ԴժՈԽք Այն պահից, երբ կորոշենք հատել մարդաբնակ տարածքների սահմանները, որպեսզի մտնենք հազվադեպ այցելված առանձնավայրերը, մենք կրծքով կքանդենք պատերը, ինչպես նաև` բուսածածկույթի մեկը մյուսին հաջորդող պատնեշները: Փշրելով թվացյալ ներդաշնակ այս ճարտարապետությունները, որ կառուցում է յուրաքանչյուր բույս իր հարևան բուսականության հետ, որոնք բոլորն էլ կենդանություն են առնում դեպի նույն տրոպիզմը տանող լույսից: Դա մի փնտրտուք է, որի ժամանակ յուրաքանչյուրը վեր է խոյանում և սողոսկում է` արմունկով հրմշտելով իր մրցակիցներին: Այսպես են հյուսվում դեպի երկինք ձգտող խճողված կապակցումները: Բոլոր ցողունները, միաժամանակ անհրաժեշտ ու դյուրաբեկ համերաշխությամբ, հենարան են փնտրում մեկը մյուսի մեջ: Եվ այն պահին, երբ քայլ ես գցում` ոտքի տակ տրորելով մոտ տասը բույս, հարյուրավոր ուրիշներ նույնպես վնասվում են: Մարդը, որն առաջանում է ռիթմիկ ու ավերիչ քայլով, իր ճանապարհին գութ արթնացնող լքվածություն է միայն թողնում: Մինչև այն պահը, երբ նրա հայացքն ակամա կանգ է առնում բուսականության գերառատությունից գունային ելևէջներ ներկայացնող անսպասելի ծաղկազարդ հատվածների առջև, որոնց խորաթափանց ողորմածությունն է հավասարակշռության մեջ պահում օդային տարածքում: Օրինակ, մազմզուկապատ ցողուններով, գլխիկները դեռ փակ այս կակաչները, որոնք պար են բռնել այն մյուսի շուրջը, որը բոլորից առաջ է ընկել` ցուցադրելով իր նարնջագույն ու կարմիր երանգները: կամ այս վառ վարդագույն խոլորձը: Այս ողկույզներով զանգակածաղիկները, ավելի պայծառ, քան անամպ երկնքի կապույտն է: Այս փղոսկրագույն 62

ծաղիկները, որ բացվել են հովանոցի պես: Այս բամբակյա գնդիկները: Այս դեղին շուշանները… Եվ երբ անձրևի վերջին կաթիլները դեռ սպիտակ հովանոցակների վրա են, իսկ արևը նրանց է ուղարկում իր շռայլ լույսը, աչքդ որսում է աստվածային անակնկալը, որտեղ փայլփլում են այդ անհայտ մարգարիտահատիկները տիեզերական ներդաշնակության լռության մեջ: ԱՆձրԵՎՆԵր ԵՎ լռՈւթյԱՆ ՊԱՀԵր Սրճարաններին ու ասֆալտին սովոր քաղաքաբնակի համար քայլելը ենթադրում է, որ նա պատրաստ է դիմակայել երկնքի կտրուկ փոփոխություններին: Դա նշանակում է, որ եղանակը քայլքի բաղադրիչ մասերից է: լավ եղանակ լինի, թե վատ, քայլողը պարտավոր է պահպանել իր մարտական տրամադրությունը անձրևի ու քամու գրոհի առջև: Ի դեպ, այլ ընտրության հնարավորություն ունի՞: Ամենևին ո՜չ: Անձրևը նրան անակնկալի կբերի անտառի խորքում և կստիպի հնարավորինս արագ հանել անձրևաթիկնոցները, նրան կհարվածի նույնքան ուժեղ, որքան փոքրիկ մի տերևի, անձրևաջուրը կլցվի գուլպաների մեջ, նրա կոշիկները կսայթաքեն ցեխի մեջ կամ կմխրճվեն սպունգանման հողում, ահավասիք, նա հայտնվել է պարզունակ մարդու խոցելիության կարգավիճակում: Բանն այն է, որ նա փորձության է ենթարկում իր կյանքը որպես եղանակի դեմ փխրուն մի դիմադրություն: Հատկապես այն պահերին, երբ անտառը նրա առջև մաքրում է մարդուն հիշեցնող որևէ նշան: Որտեղ ճանապարհներն ամենակարող բուսականության իշխանության տակ են: Որտեղ ոչ մեկը չի գա նրան ընդառաջ` հանգստացնելու և, բարեբախտաբար, կենսական պոռթկումին լիարժեք դրսևորում տվող բնությանը քաղաքակրթելու: Չխոսելով պահերի մասին լռության, որոնք անձրևի աղմուկից ավելի ծանր են դառնում, սարսափելիորեն ավելի վայրի, ասես սպառնալիքի նախասկիզբ լինեն: լռության այդ խուլ պահերը, որոնք չեն խաթարվում ոչ մի շփումից, ոչ մի ռիթմից: Բուսականության անձայն շնչառության պահեր, այնքան անորսալի, որ բազում կյանքերը, որոնք ծաղկում են շուրջ բոլորդ, խոցված են թվում իրենց խորունկ նինջի մեջ և այնքան ամբասիր, որ, երբեմն, ցանկություն են առաջացնում մարդակային իրարանցման խռպոտ աղմուկի: Փաստորեն, եթե անձրևը կյանք է պարգևում բնության օրգանական գործունեությանը, այս մեկն իր գործը կատարում է բացարձակ զուսպ, կարծես թե համրությունն իր ֆիզիկական դրսևորումների մասն է կազմում, բոլոր բույսերը և դրանց ծաղիկները հնարամտորեն ցուցադրում են իրենց տարբերությունները` ի դեմս իրենց կառուցվածքային և հոտավետ առանձնահատկությունների: 63

քՆԵլ ԱՆտԱռՈւՄ Մենք քայլեցինք երկար, անորոշ, առանց ուղեցույցի` չզգալով թե ինչպես է անցնում ժամանակը, և հիմա կանգնած ենք գիշերամուտի փաստի առաջ, նույնիսկ հունիսյան այս օրը, երբ ուշ ժամին օրը դեռ բավականին լուսավոր է: Բայց պետք է մթությունից առաջ անցնենք: Ինչպես նաև անձրևից, որն ամեն րոպե կարող է ծիծաղել մեզ վրա: Ճանապարհի մի կեռմանում վրան կխփենք, այնտեղ ուր բարձր խոտերը հանպատրաստի գորգ հյուսած կլինեն: տարածքը համեմատաբար բաց է և՛ աջ, և՛ ձախ կողմից: Երկինքը լայնորեն տարածվել է մեր գլխավերևում: Ամպերը ծածկում են մեկը մյուսին` մուգ, մոխրագույն, փետրավոր: Որոնցից անդին երբեմն բացվում է երկնային անսահման քնքշությունը: Հազիվ-հազ խբած, չորս անկյուններից ամրացրած վրանն անմիջապես տիեզերքում, անծանոթ մի վայրում խարխսված կղզու զգացողություն է առաջացնում: Խոցելի գիշերային ձայներից: Անկարող մեզ պաշտպանել ամենաանշան պատահարներից: Բայց նա իր ձեռքում է պահում մեր անհաստատ առանձնությունը: Մենք նրան ենք ապավինում այն ամենն ինչը կարող է թրջվել, կամ գրավել գիշատիչներին: Ուսապարկերն անմիջապես դատարկեցինք` վրանի ներսը քաոսի վերածելով: կոշիկները կմնան դուրսը, կրկնակի ծածկի տակ: թաց գուլպաները` նույնպես: լապշան տաքացրեցինք և կերանք լոլիկի, վարունգի և բուսական խավիարի հետ: քնապարկերի շղթաները ետ ու առաջ են գնում իրենց մետաղե ճանապարհին: Գուլպաներով մտել ենք քնելապարկերի մեջ: Ցրտից դողում եմ: Անիծում եմ, որ հավատացել եմ այս ճանապարհը մատնանշող խորհրդատուի խոսքերին: Համոզիչ խոսքեր, ընկղմված քայլեր: Հիմա անձրևում է: Երկինքը` մեր գլխավերևում, անեծքի տարափ է թափում: Չկարողանալով զսպել միզելու ցանկությունս, բազմաթիվ անգամ վեր եմ կենալու, ամեն անգամ հանելով գուլպաներս, բացելով մուտքի շղթան` դիմանալով հոդացավերիս: Եվ այսպես, գիշերվա մեջ կանգնած, մերկ ոտքերս խոնավ խոտերի վրա, լսողությունս ու տեսողությունս սրած, ջուր եմ թափելու` մեկ ժամ ու մի քանի րոպե անց հարկադրված վերսկսելու համար: Ընդմիջումներին թաղվելու եմ քնի մեջ` լցված արջերով կամ ճանկեր ու ժանիքներ ունեցող կենդանիների կողմից` հուսալով, որ լույսը շուտ կբացվի, բերելով մեզ իր օրհնությունը գիշերվա մռայլ փորձություններից հետո:

64

թԱղՎԵլԸ Հաղարծի՜ն, Հաղարծի՜ն, Հաղարծի՜ն: Այդ անունն էի կրկնում, մինչ քայլում էի կուրորեն` միաժամանակ լարված ու հուսահատ: Ճանապարհին ոչ մի նշանի չէինք հանդիպում, որպեսզի ուղղորդեր մեր ընթացքը, ոչ մի ցուցանակի, միայն խճողված ճանապարհներ էին, որոնք անհետանում էին ոչ պարզորոշ բլուրների ետևում կամ թաղվում դաշտերի մեջ: Անտառից դուրս գալիս բուսածածկույթի մեջ եղած բացվածքներից ենթադրեցինք մարդու կողմից անցկացրած ճանապարհների մասին: Ճանապարհը երկու ուղղություն էր ցույց տալիս: թե՛ մեկը, թե՛ մյուսը նույն առեղծվածն էին: Մենք բռնեցինք աջ տանող ճանապարհը` համոզված, որ այն խորանալու է անտառի մեջ, որտեղ հաստատապես մեր աչքի առջև հայտվելու էին Հաղարծինի խորհրդավոր կտուրները: Եվ մենք համառորեն քայլեցինք` դեմքերս պարզած դեպի անհայտը: Իմ մոտենալուց մի սև օձ շտապեց հեռանալ ջրափոսից` թաքնվելու թեք ճանապարհի խոտերի մեջ: Հարյուր մետրի չափ առաջ էինք գնացել, երբ ստիպված եղանք հաղթահարել անկանոն աճած բուսածածկույթը: Որքան ջանասիրաբար էինք փնտրում մեր ճանապարհը, այնքան մեզ ավելի էր արհամարհում` տարրալուծվելով ծառակերպ արտասովոր ճյուղավորության մեջ: Շատ արագ հայտնվեցինք անտառի եզրում: Ծառերը կառչում էին անհրապույր ու մութ հովտի լանջից: Հողի վրա փռված կոճղերը խոնավության պատճառով նեխում էին: Առջևից էի գնում` բացելով ճանապարհը: Շուտով մի կածան նկատեցի: Հողը զավեշտորեն սև էր: Հազիվ էի ոտքս գցել, որ խրվեցի: Մինչև կոճս քաշվել էի փոսի մեջ: կարծեցի, որ մյուս ոտքս ավելի ամուր հողի վրա կկանգնի: Բայց սա էլ խրվեց: Անհնար է, չեմ կարողանում դուրս գալ: քայլելու համար նախատեսված ձեռնափայտերս ոչինչով չէին օգնում: Մեկը մեկնեցի ուղեկցիս, որպեսզի ինձ դեպի իրեն քաշի: Ցեխն այնպես էր կուլ տվել մի կոշիկս, որ մնաց մեջը: Ստիպված էի ձեռքով այն դուրս քաշել հրեշավոր երախից, որը ցանկանում էր ինձ իր զոհը դարձնել: Սայթաքեցի: Ընկա: Ինձ հաջողվեց ազատագրել մյուս ոտքս: կոշիկը նրան չէր լքել: Վերջապես զգացի հողի ամուրությունը: Եթե մենակ լինեի կխեղդվեի, իսկ ցեխը կմարսեր իմ դին: Իհարկե, օգնության կկանչեի: Բայց ու՞մ: Նորից բարձրացանք զառիվերը, գտանք սև օձի ճանապարհը: Պառկեցի խոտի վրա, կոշիկներս կապարի պես ծանր էին: Սրտնեղած գնացինք արահետի հակառակ ուղղությամբ: Մեզ վիճակված չէր նորից տեսնել Հաղարծինը:

65

ԻՆՉԻ՞ ՄԱՍԻՆ ԵՆ ԽՈՍՈւՄ ԱյՍ քԱրԵրԸ Անցնում եք անտառներով: Հաղթահարում եք ցեխածածկ հատվածներ: Դիմադրում եք անձրևներին: քայլում եք ներդնելով կամքի ուժը, մինչդեռ մարմինդ խռխռացնում է: Շնչարգելությունից, շատ կարճ ժամանակով մկաններդ թուլանում են: Եվ արշավի ավարտին, եթե ժամանակն ու բախտը ժպտում են, բախվում եք դիակի վերածված ինչ-որ եկեղեցու` նման դանդաղորեն ու աննկուն տարածվող բուսածածկույթի մեջ հայտնված մի հին, խորտակված նավի, որը կարող է նաև խորասուզվել հոգսերի մեջ թաղված բնակչության հազիվ գոյատևող գիտակցության մեջ: Այդժամ, ինքներդ ձեզ հարց եք ուղղում, թե ինչու համաձայնեցիք լինել այդ դժոխային վայրերում: Նույն հարցն եք տալիս վերադարձի ճանապարհին, երբ կրկին անցնում եք նույն անտառներով, դժվարությամբ քայլում եք նույն ցեխոտ հատվածների միջով, հանդիպում եք նույն անձրևներին... Փոքրիկ չարաբախտությունների այդ գերառատությունը չի օգնի իմաստ գտնել ձեր արշավի մեջ: Բայց ավելի ուշ, ձեր ննջարանի լռության մեջ, այդ միտքը կցցվի ձեր դիմաց: Եվ դուք, ի վերջո, կհասկանաք, որ եկեղեցիների այս ավերակները խոսում են ձեր իսկ պակասությունների մասին: կառուցված շատ բարձր` լեռներում կամ մեկուսի` քաշված անտառներում, մարդկային վարքի ապականությունից հեռու` ամենաանհասանելի վայրերում, թվում է, թե նրանք ստեղծված են մագնիսացնելու Աստվածությունը: Այսպիսով, այն համառները, ովքեր հրաժարվել էին անորոշության, կործանման, ցեխի մեջ թաղվելու դժոխքից, ճանապարհ էին բացում իրենց մեջ հոգևոր ծաղկման համար: Հարազատ կառույցի երևացող պատկերներ: Հեշտ չէ տաշել քարը` հարմարացնել այլ նույնքան ծանր քարի փոխարեն: Սակայն հոգին բարձրանում և թեթևանում է այդ գնով: Իսկ մարդն, ի վերջո, դիտում է իրեն կերտած շինության գեղեցկությունը: Եվ լցնելով այն իր երգով, ոգի է տալիս քարին: Եվ նրա երգը բարձրանում է երկրից որպես կաթիլ` խառնվելով երկնային խաղաղության անվերջությանը: Իսկ այնուհետև, ի՞նչ կատարվեց այդ մարդկանցից հետո` առանց հավատի ու օրենքի մի երկրում: Եկեղեցու այս մնացորդներն ավելի շատ այցելուներ ունեն, քան կարող են ներքին ուրախությամբ հրավիրել կյանքը: Եվ այդ մեկօրյա այցելուների համար պետությունը ասֆալտապատում է եկեղեցի տանող ճանապարհները և վերականգնում է խարխլված հատվածները: Հետո, Եկեղեցին մի կերպ տերտեր է տրամադրում այդ հոգևոր շինությանը, որի պարտականությունն է պատարագ մատուցել: Բայց մաքուր ձեռքերով որևէ քահանա անծանոթ է դանդաղընթաց այն 66

աշխատանքներին, երբ հավատը` ձգվելով դեպի երկինք, բարձրացնում էր քար առ քար ներքին կառույցը: Սովետական աթեիզմի մեծ տապալումից հետո, հայտնվեց փողը` իր հետ բերելով մասնավոր շահի տենդը և անհատապաշտության մղումները` խույս տալով ցանկացած միասնական գործունեությունից: Այպիսով, բոլոր նրանք, ովքեր քայլում են դեպի նույն եկեղեցիները, աննկատելիորեն զգում են, որ կյանքի ինչ-որ իմաստ կորել է: Եվ նրանք նայում են այդ հանգուցյալ գեղեցկությունները, որպես վկայություններ մի անհեթեթության, որը խաթարել է իրենց ծնունդը, լավագույնս նմանվելով պապակված մարդկանց, որոնք թերանում են նույնիսկ իրենց գոյությունն ապահովելու հարցում: ԵրկԻր, ՈրԸ ՄԱրԴկԱյԻՆ ՀԱՄ ՈւՆԻ Ի՞նչն է ինձ կապում Հայաստանի հետ: Ո՞րն է մոլագարության վերածված այդ այցելությունների պատճառն արդեն քառասուն տարի: Նրանից փախչելու ցանկության, երբ շատ երկար ժամանակ եմ այնտեղ խրված մնում, այն կրկին տեսնելու շտապողականության պատճառը, եթե երկար ու ձիգ ամիսներ հեռու եմ լինում նրանից: Ընդունել, որ նա ավելի մոտ է իմ հոգուն, քան մեկ ուրիշ երկիր, կնշանակի, թե ես այնտեղ ինձ ավելի քիչ եմ օտար զգում, քան որևէ այլ վայրում: Այնինչ, ես ոչ մի ընդհանուր բան չունեմ այնտեղ ապրող մարդկանց հետ, եթե ոչ` միայն պատմական մի կարճ ժամնակահատված և ողբերգական հիմքը: Նույնիսկ մշակույթը, իմը նույնքան պղտոր է, որքան լեռնային գետը, որը տարբեր վայրերից` պոկելով տարբեր մասնիկներ, ընթացքի ժամանակ, իր հունի մեջ քշում է բերում: Ուրեմն ի՞նչ: Այս Հայաստանի հետ, որն ինձ պահում է նման արտասովոր դրդապատճառի ուժով, վաղուց եմ մտերմացել, իսկ հիմա, երբ ավարտին են մոտենում օրերս, ես այն ընկալում եմ որպես անսպառ աղբյուր, որը մարդկության մասին պատմել կարող է անվերջ: Հայաստանն ինձ հետ խոսելու է անընդհատ: քանի որ իմ աչքերում այն միշտ հայտնվելու է ինչ-որ բանից ավելի ծանրաբեռնված, որը սնուցում է առատորեն, ավելի ուժգնորեն, քան ուրիշ այլ երկրները, որոնք ավելի քաղաքակիրթ են, ավելի կայուն: Իհարկե, մարդկայինը դրսևորվում է ամենուր, որտեղ կան մարդիկ: Բայց Հայաստանում այդ մարդկային ասածը յուրաքանչյուր ոք անդադար արտաթորում է: Հայացքով, դիմագծերով, խոսքով և վարքագծով: քառասնամյա ընդհատվող ներկայությանս ընթացքում երկրում, ինձ անդընդհատ հետապնդել է անհուն արհավիրքի, մշտական օտարության զգացման, անվրդով ու քաղցր կյանքի ծարավի տաղտուկ կրկներգը: Եվրոպական երկրներում դեմոկրատական 67

այդ ստերջությունը, թվում է հաղթահարված է այն աստիճան, որ կյանքի տնտեսական անհարթությունները կարող են եզրագծված թվալ, այնքանով որքանով դրանք հաղթահարված են: Բայց այստեղ քառասուն տարի է արդեն ժողովրդավարությունը անցնում է քարիբդիսի և Սկիլլայի կեղծ ժողովրդական մի հանրապետությունից վայրագորեն խեղված հանրապետության, կողոպտիչ մի նախագահից մի այլ կողոպտող նախագահի: Այդ ժամանակից սկսած, ամեն ոք, ով ձեզ խոսք է ուղղում ասում է, թե ինչպես են ամեն օր իրեն պոկում իր իսկ երազներից: Եթե ոչ երազներից, այլ սոցիալական իրականության իր ցանկությունից` ընդունակ իրեն հաշտեցնել հենց իր` կյանքի հետ: Ասածիս ապացույցն են այս գյուղական ճանապարհները, որոնք տանջանքի միտումնավոր վկայագիրն են` հետամուտ հային պահելու իր կսկիծի անհատակ ջրհորում: Որքան անբարենպաստ եղանակները խորացնում են փոսերը, որքան ժամանակն այն ավերում է, այդքան էլ մարդը հայոյում է իր ճակատագիրը: Հայերի աչքին ճանապարհները արտահայտում են իրենց խորը զառամյալության պատկերը: Նրանք ծերության վրա ծերություն են ավելացնում: Նրանք սպանում են ոգևորությունը: Նրանք անհամբերության պոռթկումները փոխակերպում են համակերպվածության: Ինչպես նաև, քանի որ յուրաքանչյուրը դրանց մեջ կարող է տեսնել իր դժբախտության քաղաքական արտահայտությունը, նրանք խուլ բողոքների պատճառ են դառնում: Այսպես խոսեց ինձ հետ կիրանց անտառում փայտ տեղափոխող մեքենավարը, որը հին սերնդի իր բեռնատարով` դանդաղ դեպի ձախ ու դեպի աջ ճոճվելով, թեթևակի ենթարկվելով գետը ընկնելու վտանգին, ամեն օր ,,Վախի աշխատավարձ,, է խաղում: կամ նույն այդ կիրանց անտառի մեղվապահը, որը պախարակում է հայի արյունը ծծողներին: կամ Աբովյան փողոցի հնագրավաճառը, որը առիթը բաց չի թողնում երկրի ինքնակործան վիճակի պատասխանատուներին համարել կառավարողներին: Նաև տաքսու այս վարորդը, որը նույն բառերով է արտահայտվում, ինչպես նախորդը: Եվ էլի շատ ուրիշներ, որոնք թողնում են չարության կաթսայի մեջ եռ եկողների տպավորություն: Պատճառն այն է, որ հայերը հնազանդություն դրսևորելու ժամանակահատվածում ականավոր փնթփնթան են: Եթե հավաքվեն, միավորվեն ըմբոստության դրոշի ներքո, պարապ ուժերը, հաճախ, հաղթում են իրենց իրավացիությամբ: Եթե կառչում են ձեզ, ապա իրենց ողջ ատելությունը ձեր հոգու մեջ լցնելու համար է: Հենց դա է, որ երկրին հաղորդում է ուժեղ արտահայտված մարդկության, տառապող մարդկության, ինքն իրեն փնտրող մարդկության համ:

68

ԴՈՆԱրԱյԻ ԲԱրձԵրԸ Շուտով երեք տարին կլրանա, որ իջևանում ենք Դոնարայի և իր ամուսնու տանը: Նրանք զբաղեցնում են մի մեծ շինության երկրորդ հարկը, իսկ առաջին հարկը առիթի դեպքում վարձով են տալիս: Այն մեր հանգրվանն է` ավելի գնահատված, քան մեկ ուրիշ օթևան: Այս անգամ ցանկացանք խախտել մեր սովորությունը և այլ կացարաններ փնտրել: Բայց անմիջապես հասկացանք, թե որն էր Դոնարայի տան առավելությունները: Նրա տուն հասանք փոշեթաթախ ու քրտնաթոր: Իսկ երբ իր երգեցիկ ձայնով Դոնարան հայտարարեց, որ սենյակը ազատ է, մեզ թվաց, որ այն երջանկության սկիզբն է` ապաշխարհանք դառնալով մեր մոլորություններին Դիլիջանի բարձունքներում: Բայց ես ինձ ավելի երջանիկ զգացի այն պահին, երբ նա իմ մահճակալին դրեց իր լայն ու հաստ բարձերից մեկը, որը թափ տվեց փորձառու ձեռքերով, որպեսզի փափկությունը նույնքան քնքուշ լինի, որքան մայրական կուրծքը: կարծես թե այդ հաստ ու փքուն բարձը նրա մեծահոգի կերպարի արտահայտությունը լիներ: Ի դեպ, երբ Դոնարան քայլում է փողոցով, նրբագեղություն է մտցնում լրջմիտ բաների մեջ: Նա այն կանանց լայնախոհությունն ունի, ով իր կյանքից շատ բան է տալիս: Խոսքի մեջ զուսպ է, որը սակայն դավաճանում է նրա բնական խոսելաձևը, երբ բաց է թողնում սուր նոտաներ` նման թռչնի ճիչերի: լինելով տան կին, նա երբեք չի մոռանում հանել իր անկրունկ կոշիկները դռան շեմին, որպեսզի սենյակ մտնի ոտաբոբիկ: կարևոր չէ, որ չեք հետևում նրա օրինակին: Նա, դրա համար, հոնքերը չի կիտի: Բայց եթե ստացվի այնպես, որ բարձրանաք նրա սենյակը ուր հատակը ծածկված է մեծ գորգով, դուք չեք համարձակվի գիծն անցնել, որից այն կողմ ամեն բան ապանեխված է թվում, նման խաղաղ ու մեղմ մի վայրի, երկնքից կախված դրախտի` կարգավորված մարդու կողմից: յՈթՆ ԱՆՑ ՀԻՍՈւՆՉՈրՍԻ ԾԻԾԵռՆԱկԸ Ծանր, դանդաղ անցավ գիշերը` պայմանավորված նախորդ օրերի հոգնությամբ: Դուռը բաց արեցի` ազատագրվելու համար այդ զգացողությունից: Եվ հանկարծ արշալույսը դուրս նետվեց իմ դիմաց: Բոլոր կողմերից կանաչ գույները շողարձակում էին: Իսկ 69

երկինքը մեղմորեն ներարկել սկսեց իր հանգստությունը ողջ մարմնիս մեջ: Դիլիջանը նոր-նոր էր սկսել օր տանող զարթոնքը: Մի քանի րոպե մնացի օդի տեղատարափի տակ: Աչքերս փորձում էին ամեն ինչ կլանել հիշելու համար բնության մատուցած այդ ուրախությունը, ուր ամեն ինչ գաղտնաբար թրթռում էր: Մի ծիծեռնակ, աչքիս տեսանելիության շրջանակում, արագորեն մի ծայրից մյուսը տեղափոխվեց: Նա իր թռիչքով գծագրում էր ազատ լինելու հաճույքը` իր ետևից թողնելով հնչեղ հետագիծ` ակոսելով եղանակի մեղմ զովությունը: Նա ճախրում էր, գահավիժում, կոր էր գծում, անհետանում, հետո հայտնվում էր ավելի աշխույժ, ավելի մտերմիկ, կարծես թե զվարժալի երաժշտության տակ ինձ էր ցուցադրում իր թռիչքից ստացած լիարժեք բավարարվածությունը: Ինչպիսի՞ն կլիներ Դիլիջանի երկինքն առանց նրա, մտածում էի ես: Դժգույն մի օր: տխրադեմ մի ապրելակերպ աշխարհում: Անզոր մի փայլատակում: ՀԻՇԱՉԱր ՎԱՉԻկԸ Վաչիկը քիչ է խոսում: Ի ծնե ունենալով ձեռքի շնորհք, նա միշտ գործի մեջ է: Աշնանը սեփական սարքավորումներով իր համար բազմատեսակ խմիչքներ է թորում: կամ ջանք չխնայելով, բարելավում է իր տան հարմարավետությունը: Այնպիսի տպավորություն է, որ զբաղվում է ազատելու համար միտքը դառնություններից, որոնք կրծում են նրան ներսից: Մտահոգ մարդ է, որը չի ծանրաբեռնում միտքը` վստահելով ձեռքերին տեխնիկական լուծումը ճիշտ վարելու գործը: Այդպիսին է նրա չխորտակվելու եղանակը: Իր կողակցի հետ չարքաշ աշխատանքի հեզաբարո ներդաշնակություն է կազմում: Երկուսով են վարում իրենց տունը` նույնքան խելամտորեն որքան մեղուները փեթակը: Եվ ահա մենք` Վաչիկն ու ես, քաղաք ենք գնում: Հեռախոսս վերալիցքավորելու համար պետք է լար ճարենք, և նա ուղեկցում է ինձ: Հարցս դեռ չավարտած բացում է սիրտը: Իսկական ցավը, որը չարաչար քայքայում է, դուրս է ժայթքում: Մտածում է ամեն ինչ թողնել և գնալ ռուսաստան իր երեխաների մոտ: Անկախությունից հետո, որքան ընտանիքներ են այդպես կացինահարվել: Ծերերը մնում են երկրում, երիտասարդները փախչում են` փորձելով ապագա ստեղծել, մտավոր ազատություն ձեռք բերել: Եվ անիծում են նման քաոսի ղեկավարներին, որը ոմանց կողմից որակվում է որպես սպիտակ եղեռն: Վաչիկն այնքան ծանր է տանում բաժանումը, որ թվում է հանդարտ մեռնում է: Պապիկի համար ապրել թոռնիկներից հեռու, նման է հոգու ծվատման: Նա տառապում է փոխանցողի իր պարտականությունից անդամահատված 70

լինելու պատճառով: Վաչիկն այդ մասին ոչինչ չի ասում, բայց բակում ընկած չնչին մի տերև գետնից վերցնելու ձևից կարելի է գուշակել, որ մեխանիկական շարժումներն են կառավարում մարմինը` փորձելով խեղդել նեղսրտությունը: տարիքի առաջանալու հետ կինն ու նա թվում են թելից կախված: տեսնելով նրանց իրենց միայնության մեջ այդպես երերուն, անբացատրելի անհավասակշռության սպառնալիք ես զգում: Այնուհանդերձ, Վաչիկը հեռու է խղճալի համարվելուց: Աշխատելով որպես կառավարիչ տեղական մի ձեռնարկության պահեստներում, կարողացել է ձեռք բերել մեկ թե երկու տուն: Այդուհանդերձ հայոյում է կառավարող ռեժիմը, որը նրանից խլել է ամեն ինչ. որդիները ստիպված հեռացել են, փողը կտրուկ արժեզրկվել է, հույսը գոյատևելու տխուր պարտականության զոհ է դարձել: Նման բոլոր նրանց, ովքեր ճամփորդությանս ընթացքում խոստովանելու են իրենց վիշտը, նրա անկեղծ խոսքերը նույն ցավն են արտահայտում, ինչպես հազարավոր ուրիշներինը, ովքեր արդեն այդ մասին պատմել են: Նրան հիշեցնում եմ, որ Դիլիջանն է ընտրված որպես ֆինանսական գլխավոր քաղաք: -Ո՞ւմ շահի համար,- պատասխանում է նա: Ոչ` մարդկանց: Նա բարձր ծառերի ետևում ցույց է տալիս մի վերամբարձ կռունկ` եռուն գործունեության մեջ: Հսկա մի շինություն է, ավելացնում է նա: Բանկ է թե հյուրանոց, հայտնի չի: Մի բան հաստատ է, որ նախագահի ձեռքը վրան է: կՈրԱԾ ՀԱՎԱտԻ ԵրկԻրԸ Անկախությունը սանձարձակ դարձրեց հայերին: Նրանց լեզվի կապանքները բացվում են ամեն առիթով: Բավականություն են ստանում` գործածելով անհարգալից բառեր, կարծես թե ցանկանում են ցույց տալ թե արձակ տարածքների մաքուր` ժողովրդավարության օդն են շնչում: քանզի որքան շատ են խոսում, այնքան իրենց ավելի քաղաքացի են զգում: կանխակալ քննադատությունը, նրանց աչքերում, համագոյ է քաղաքացիության զգացումին: Բայց քայլեք այդ երկրով, հանդիպեք այդ մարդկանց և նրանց բերանից կլսեք գրեթե միայն հուսախաբություն արտահայտող բառեր: կարծես թե բաց ծովերի քամին` վերածվելով փոթորկի, հարվածել է նրանց: Եթե, նույնիսկ, բացեիբաց չեն դժգոհում, ապա նրանց կենսապայմանները նույնքան անհեթեթ, որքան նվաստացուցիչ, բավարար են նրանց մասին խոսելու համար: Երկիրը գնահատվում է տնտեսական և քաղաքական ոլորտներում անկումների չափով, որը յուրաքանչյուր ոք զգում է իր վրա: լինելով, ինչպես հաճախ է պատահում, նույնիսկ իր տան սեփականատերը, հայն իրեն պակաս աղքատ չի զգում ամենօրյա հացը վաս71

տակելու հոգեմաշ հոգսի պատճառով: Բայց հնարամտության շնորհիվ, նա հազվադեպ է դրանից զուրկ լինում: Պատրաստվում են ձմռանը` պահածոներ փակելով, բանջարեղեն չորացնելով, պահեստավորելով շաքար, բրինձ, ծեծած ձավար... Այն ինչ սնուցում է քննադատությունը, հոգու ծվատումն է, ընդհուպ, տևական տագնապը` կապված գոյատևման կարիքների հետ: Փաստորեն, սխալ չի լինի ասել, որ Հայաստանը թողնում է խոր հոռետեության մեջ մխրճվածի տպավորություն, որով լիուլի լցված են մարդկանց ուղեղները և իրավունք է տալիս ցանկացած փախուստի` ֆիզիկական թե մտավոր: Անորոշ հուզմունքը, որն ընկած է սոցիալական կյանքի հիմքում, բխում է այն փաստից, որ յուրաքանչյուր քաղաքացի պետք է ներդնի իր գոյատևելու ուժը` նույն հոգսին միտված այլ ուժերի խճողված խմբի մեջ: քաղաքակիրթ կյանքի պատկերը, որ ներկայացնում է երկիրը, միայն պատրանք է: քանզի այն պահից, երբ ձեզ վստահում են, իսկ դուք ներթափանցում եք մարդկանց մտածելակերպի մեջ, բացահայտում եք անհատական պաշտպանության համար մղվող պայքարներ, գիշատիչ գզվռտոցներ և շահերի մակընթացություններ, որոնք հատվում են միմյանց և ջանում են մշտապես ունեցվածք ճանկել այսուայնտեղից, որտեղից հնարավոր է, հաճախ նույնիսկ ուրիշի ունեցվածքից: Գերիշխող մտավոր օրենքը կիրառում է այն գաղափարը, որ անհրաժեշտ է մերժել կամ շրջանցել կողոպտիչների սպառնալիքները, միայն եթե դու ինքդ դառնաս կողոպտիչ: Պետական ձեռնարկությունների ջախջախումը հայերին նետեց առևտրի բազմազան տեսակների մեջ, որոնք միավորում են թալանի ողջ ասպազենը` բացահայտ խաբեությունից մինչև շանտաժ փոխհատուցման դիմաց` մյուսին համարելով գրպան, որի պարունակությունը պետք է դատարկել: Այս իմաստով բոլոր միջոցներն էլ ընդունելի են: (Բայց ազնիվ առևտրականի համար վաճառքով զբաղվելը հավասարազnր է մուրացկանության:) Փաստորեն, ապրում են անխոս բռնության մշտատև մթնոլորտում` հիմնված ոչ պակաս մշտատև կասկածի զգացմունքի վրա: կարելի է առանց վարանքի ասել, որ Հայաստանի հանրապետության երեք նախագահներն էլ հավասարապես պատասխանատու են կործանիչ մթնոլորտի համար, որը մոլեգնում է մեր օրերում: Նրանք խախտել են կանոնները և զանց առել որոշումները, կամ արհամարհելով ընտրողների ձայները, կամ բացելով անսանձ կապիտալիզմի փականները` ճանապարհ տալով ամենավայրի բնազդներին: Նրանք քանդել են գործարանները և նպաստել են պետական ունեցվածքի առևանգմանը: Նրանք փողի գործունեությունը նախընտրել են մարդկանց գործունեությունից: Անշուշտ, ցանկացած պատերազմ մարդակերի ախորժակ ունի: Հայաստա72

նը ստիպված եղավ անհապաղ արձագանքել ինքնապաշտպանությանը և ղարաբաղում պայքարի օրինականությանը: Բայց այդ ժամանակից սկսած ինչպե՞ս հասկանալ այն իրողությունը, որ երբ երկիրը զոհաբերում էր իր զավակներին, բացարձակ անպատժելիության պայմաններում, երևան եկան հսկայական անձնական հարստություններ, իսկ նախագահները օրինակ էին ծառայում այդ հարցում: Ինչպե՞ս փակել աչքերը այս պալատների վրա, առավել ևս հրեշատեսք, որոնք մարտահրավեր են նետում երևակայությանը և վրդովում են սիրտը: Պատճառն այն է, որ քաղաքական այրերը կարծես մտահոգված են օրենքներ ստեղծելով, որոնք ավելի են նպաստում իրենց շահերին, քան աղքատության վերացմանը: Այսպիսով, սեփական շահի շուրջ ամուր ախպերություն ստեղծելով, ղեկավարները պահպանեցին իրենց գործունեության անվտանգությունը կամ սակարկելով, կամ ուժով, կամ ստով, կամ խաբեությամբ: Բավական է աչքեր ու ականջներ ունենալ ընկալելու համար անդունդը, որն առաջացել է իշխանությունների ու քաղաքացիների միջև: Անվստահության ու զզվանքի մի անդունդ: Սոցիալական կյանքը երկպառակությունների երկար շարան է, իսկ քաղաքական կյանքը` ոխերիմ պայքարների հոգնեցուցիչ կրկներգեր, որոնք սպանում են երազանքները: Այն պահից ինչ այցելում եմ հայաստանցիներին, նրանք միշտ արտահայտել են Հայաստանը լքելու իրեց ցանկությունը (մինչդեռ սփյուռքի հայերն այնտեղ հրաշք են փնտրում: Բանն այն է, որ Հայաստանը որքան վատ է ապրում, այնքան ավելի շատ են այցելում): Երեկ նրանք ցանկանում էին աշխարհում ըմբոշխնել երկիրը, այսօր զզվանքի զգացումը նրանց դուրս է մղում այնտեղից: Բազմաթիվ են այն մարդիկ, ովքեր փախուստն ընտրում են ով կարող է թող կաշին փրկի սկզբունքով` նախընտրելով արկածախնդիր արտագաղթի պատահականությունները երկրում տիրող խեղդուկից: Երեխաներից կտրված որքան ընտանիքների հանդիպելու հնարավորություն չունեցանք: Որքան ուրիշները կան, որոնք փախչում են ամբողջությամբ` խուսափելով պառակտումից: Երիտասարդները միահամուռ կերպով երազում են մեկնել հեռու և շուտափույթ: Օտար լեզու ուսումնասիրող բոլոր ուսանողուհիների մտքին միայն երկրից դուրս ամուսին գտնելն է, մինչ կընկրկեն ընտանիքի ճնշումին` դատապարտվելով ողջ կյանքի ընթացքում հանդուրժել հնադարյան հասարակության տառապանքը: Գերադասելի է արդիականություն մի այլ վայրում, քան ստորացում իրենց մոտ: Երբ այլևս լույսի չեն սպասում, փնտրում են մեկ այլ վայր ապրելու համար: Իրականում, կարելի է որոշ ժամանակ հանդուրժել թշնամանքը, անհնար է դրան շարունակ դիմանալ: 73

Մի պահ մտնենք հայ քաղաքացու կաշվի տակ: Չսիրված, չհարգված, անպաշտպան, անապահով: տարուբերված անօրինական նախագահի և շահախարդախ քաղաքական գործիչների արանքում, մի ոստիկանության, որը կարող է մարդ սպանել առանց էական պատճառի, հրահանգների ենթարկվող մի արդարադատության, ավելի ու ավելի սահմանափակ վիճակում հայտնված լրագրերի, կասկածելի մի բժշկության, անմարդկային հիվանդանոցների, ծախված կրթական համակարգի, հարուստ Եկեղեցու, մի բանակի, որը ստորացնում է շարքայինին, մի կախյալ անկախության և փոքրիկ, դարանակալ կողոպտիչների մի վխտացող բազմության փողոցներում և վարչական մարմիններում: Դե՛, ապրե՛ք այս ամենով հանդերձ: Որտեղից էլ ծագել են ժողովրդական հետևյալ արտահայտությունները` խուժան երկիր, ապրելու տեղ չի: ՎԱՆԱձՈր տԱՆՈղ ԳՆԱՑքԸ քայլում էինք երկաթգծի ճանապարհով թունելի ուղղությամբ, երբ հեռվում մի մարդ հայտնվեց: Մեզ ընդհառաջ էր գալիս: կարծես թե զայրանում էր մեզ վրա: Փոքրիկ, մեծացող մի կետ մութ երախի վրա: Իսկ մեզ հավասարվելով զգուշացրեց, որ Վանաձորի գնացքն էր շուտով անցնելու: Վերանորոգումից հետո, ճանապարհը պահպանել է կաղնեփայտե միջնաձողերը, չնայած սպասումի տարիների մաշվածությանը, նրանք դեռ բավականաչափ ամուր են իրենց դերին ծառայելու համար: Բուսականությունը, որը ծածկել էր ճանապարհը մութ տարիների ընթացքում, հավաբանար, հիմնովին արմատախիլ են արել` ազատելու համար երկաթգծերը: Եվ ահավասիք ժամանում է: Շոգեքարշը ազդարարում է իր գալը կապույտ ճակատամասով: Նրա արձակած երկաթե աղմուկը, անմիջապես գծում է այն մեռած տարիները, որոնք հաջորդեցին երկրի անկախացման դժվարին ընթացքին: Զվարճություններ են տարածվում այդ կենդանանման տարուբերումից: Մեքենավարներից մեկը շչակն է հնչեցնում մեր կողքով անցնելու ժամանակ և բարևում է ձեռքով: Մի ազդանիշ, որ նշանակում է կարգին է: Շչակի ճիչը բախվում է ժայռերին մինչև երկնքին ձուլվելը: Երկաթե անջվեները ճռնչում են միացման կետերում: ժանգոտած հեղուկատար և բեռնատար վագոններն են անցնում մեր աչքի առջևով: կեցցե~, ապագան: ՎԻլԻկԸ, տԱքՍԻ ԴԻլԻջԱՆՈւՄ Երբ տեսա Վիլիկին` խուլ ձայնով բարեհոգի հսկային` վանդակված տաքսու վերածված իր պստլիկ ժիգուլու մեջ, ինձ վրա կեն74

դանի օքսիմորի տպավորություն թողեց: Նրա խոշոր ձեռքերը բռնել են ղեկը, գլուխը դիպչում է մեքենայի առաստաղին, իսկ մարմինը հեշտորեն լցնում է վարորդին հատկացված տարածքը: Վեհերոտ մարդ է, որը սակայն գիտի, ինչպես ավելի արագ մոտենա հաճախորդին, քան իր համագործակիցները: Ոչ մի առևտրային ագրեսիվություն: Ամեն ինչ չափվածձևվված է թե՛ խոսքում, թե՛ շարժումներում: Նա ունի խնայողության և արժանապատվության զգացում: Նա չի մոտենում ողորմություն խնդրելու, այլ ներկայանում է որպես մի մարդ, որը ցանկանում է միմիայն իր հացը վաստակել մի ժամանակաշրջանում, ուր ամենուր աշխատանք չկա: Երբ իջնում էինք Երևանի ավտոբուսից, նա իր ծառայություններն առաջարկեց: Մեզ գրավեց նրա դեմքը, ազնիվ տեսքը, որն առանձնանում էր իր գործընկերների խորամանկ արտաքինից: Եվ քանի որ սիրում եմ խորամուխ լինել այս երկրի մարդու էության մեջ, իմանալ, թե ինչպես է իրեն դես ու դեն գցում` կերակրելու համար տնեցիներին, նրան ընտրեցինք մեզ տարբեր վայրեր` Հաղարծին, Գոշավանք, Վանաձոր և նույնիսկ Երևան ուղեկցելու համար: Սկզբում, նա խիստ վերապահ էր` բավարարվելով միայն հնարավորինս մեզ օգնություն ցուցադրելով: Հետո, քանի որ ստիպված էր դիմակայել իմ հարցերին, նա սահմանափակվում էր ընդունված պատասխաններով:

75

ԴԵՊԻ ԱՆԱՊԱտ քայլս խորհրդապաշտական չի: Ես ամենուր չեմ փնտրում Աստծուն, անկյուններում այս երկրի, որոնք ընդունակ են հոզմունք, վերազգային խանդավառություններ կամ բնապահպանի գերզարմանք արթնացնել: Երբ մեզ իր տրամադրության տակ վերցնելուց հետո, աշխույժ Արևիկը բացատրեց, որ անապատ նշանակում է անմարդաբնակ վայր, ապաստան` ճգնավորների համար, ես անհանգստացա: Ինչպիսի՞ Շառլ դը Ֆուկո, մտածեցի ես, այսպիսի շքեղ բնության մեջ: Խոր հովիտ, հսկայական ժայռաբեկորներ, խճճված անտառներ… Մի չարաճճի գետակ` հետույքդ թրջելու խորության, որի մասին կիմանամ ավելի ուշ: տաքսին մեզ իջացրեց, երբ անցանք Ենոքավան գյուղը, որն ինչպես ներկայացրեցին, ջերմեռանդորեն բնակեցված է դաշնակապաշտներով: Մեքենան հարյուր մետր էլ առաջացավ անմշակ ճանապարհով և մոտեցավ գյուղակին`ամբողջությամբ կառուցված ռուսաստան գաղթած մեծահարուստի կողմից: Հիրավի լեռնային տներ` հարմարված տեղանքին, որոնք մաքուր օդի սիրահարները գալիս են լցնելու տարվա գեղեցիկ եղանակների կամոք: Այժմ, մենք սահեցնում ենք մեր մարմինները անտառի որովայնի միջով: Արևիկը տեղաշարժվում է նույնքան արագ, որքան պատմում է տեղական վայրերի մասին իր սերտած դասերը: Բայց իմ ուշադրությունը միայն ճանապարհին է սևեռված, վախենալով, որ ոտքերս կուլ չգնան խոնավությամբ ներծծված զառիվայրերին: Այստեղ ոչ մի վստահություն չկա, այնքան ընկղմված ես զգում վայրի և անկանխատեսելի անհայտության մեջ: Սակայն մեր ուղեկցորդուհու զվարթ անհոգությունը մեզ առաջ է տանում: Շուտով ճանապարհը մեզ թափանցել է տալիս մի բացատ, քարափի առաջամասում, որտեղից համատեսիլային բնապատկեր է բացվում: Վայրեր, որտեղ մարդկային ոտքը չի դիպչում, բացի խորհրդավոր կենդանիներից: Եվ ընդարձակ երկնային մի տարածք, որտեղ ինչպես ասում են մեզ` ներխուժված է սպիտակ գլխով արծիվների կողմից: Որից հետո սկսվում է վերջին զառիվայրը: Խուլ, բայց արդեն մեզ են հասնում գետի արձակած կատաղի մռնչյունները: Դրանք ուժգնանում են, որքան իջնում ենք խորքը: Արևիկը ցույց է տալիս անցքեր հողի մեջ և նշում է, որ մամռապատ ժայռերի նախշավոր հյուսվածքի և փտած կոճղերի տակ ճգնավորի

76

անձավ է գտնվում: Ավելի ցածում նա կանոնավոր, մերթ ընդ մերթ կանչելու է Հովո՛, Հովո՛: Մինչև այն պահը, երբ որպես պատասխան կլսենք մի ոռնոց: Մարդկային, բայց այնքան տարօրինակ`մարդկանցից կտրված այս վայրերի համար: ԱՆԱՊԱտ Մի մարդ, միայնակ, փայտ է կոտրում: Երեսունի մոտ է, խոշորամարմին, որը կարծես իր մեջ է առել տեղանքի լռությունը: Այսպիսին է մեզ հայտնվում Հովհաննեսը կամ Հովոն բնության այս հատվածում, որը խնամել է` անաղարտ անտառների երկրպագուներին ընդունելու համար: Անհրաժեշտ ամեն բան կա: Մեծ վրաններ`քնելապարկերով, փոքրիկ խոհանոց, հղկված կոճղեր` սեղանների վերածված, իսկ մեջտեղում օջախ` երեկոները կրակի շուրջն անցկացնելու համար: Նույնիսկ դոմիկ են կառուցել չորացած ծառի հատված գագաթին: կարիք չկար, որ Արևիկը մեզ առաջարկեր սեփականատիրոջ ունեցվածքն այցելել: Մի հայացք շուրջ բոլորը բավական էր: Մի պահ և խենթերը չեն դիմանա գետում լողանալու գայթակղությանը: Սակայն չափազանց արագահոս ու պղտոր վերջին անձրևների պատճառով, այն նրանց կստիպի բավարարվել միայն հիանալու նրա վայրի եռքով, քան փորձության ենթարկվել: Առանց բառ արտասանելու, Հովոն միս է հանում և մեծ կտորների է բաժանում: Մենք կունենանք ավանդական խորովածի իրավունքը, որը մարդուն տանում է ետ դեպի իր նախնական վիճակը, բարեկամություններ է հաստատում, լեզուներ է բացում: Ամեն ինչ կա` լոլիկ, վարունգ, խմիչք, որն օղի են կոչում: Հովոյից, կամաց - կամաց ծանոթանում ենք դեպքերի ընթացքին: Արձակ բնության մեջ առանձնանալու գաղափարը նրա եղբայր` Վահագնինն է: Անձավների հայտնագործողը: Նա պատմում է, որ վերջին ճգնավորը պետք է ապրած լինի կարմիր ռեժիմի իշխանության գալուց առաջ: Եվ, որ չեկիստների կողմից հալածված դաշնակներն այնտեղ ապաստան էին գտել: Բայց սնունդ մատակարարող մարդը դավաճանել է թաքստոցում գտնվող ըմբոստներին: -Հանձնի՛ր մեզ նրանց, եթե ոչ այլևս չես տեսնի երեխաներիդ: Հեղափոխականների հավատն իրենց մարդասիրության հանդեպ անսահման էր: Եռօրյա մենակյացությունից հետո, Հովոն մեզ հետ կվերադառնա: Բայց միայն իր քարանձավները ցույց տալուց հետո: ՀԱրՍԱՆԵկԱ՞Ն ԴՈՄԻկ: ԽՈրՀրԴԱՎՈ՞ր ԴՈՄԻկ

77

Իհարկե, բարձր թառած այս տնակը չի դադարում իմ հետաքրքրասիրությունը շարժել: կոճղին ամրացրած երկաթե աստիճանները թույլ են տալիս հասնել նրան: կառուցված կլոր գերաններից, այն ավելի մեծ է, քան շան բույնը: Այնտեղ քնել երկուսով, այս միտքն է միայն գլխովդ անցնում: կինը` ոտքերը մահճակալից դուրս, իսկ տղամարդը` Պրոկուստեսի վերածված: Այնտեղ` վերևում, ծառերի երկնակամարում: Այլ կերպ բնակեցնել թառն այս ասկետ տերողորմիստի: կախված այն հանգամանքից սիրահարված եք, թե խորհրդապաշտ, դուք դոմիկը կհամարեք հարսանեկան կամ կրոնական: Բայց ինձ ծանոթ են մարդկային մտքի հակումները: Նրանք մեր գլխում սահեցնում են խելագար պատկերներ, որոնք քրքիջներ են ծնում, մի կողմ թողնելով ծառերը, որոնք իրենց ձգվածության լրջությունից կաշկանդված տեսք են ստացել: Ինչպիսի՜ քաղցրահունչ ճիչեր, ինչպիսի՜ հաճախացած շնչառություններ, փայտը փայտին քսելուց ինչպիսի՜ ծվծվոցեր, որոնք սասանելու են գիշերային լռությունները և անտառի թմբիրները: կարծես թե կոճղը իր վրա կրելով խրճիթը` աղաղակող, գամված, տրորված, անսպասելիորեն վերապրել էր սկսում` իր համար բացահայատելով անհայտ կոչում` ծառայել տղամարդուն և կնոջը նախնական ներդաշնակության խրախճանքին` զբաղված պորտը պորտին քսելով: Եվ, այնուամենայնիվ, եթե խրճիթը խնամված լիներ վանականի կողմից` բացարձակի ցավով տառապող, համառ իր որոնումի մեջ և անվրդով իր կոչման հարցում, պատճառ չէ՞ր ունենա նա արդյոք երջանիկ լինել նաև այնտեղ: Ծառ սիրո՜, ծառ աղոթքի՜, ամուր կանգուն մնա արմատներիդ վրա և թույլ մի տուր, որ միջատները մակաբուծեն քո մարմինը: Եվ իմ բառերը թող դեռ երկար տեսնեն քեզ քո անտառի վրա պիրկ կանգուն: ԽրՃԻթՆԵրԻ ԳԱղԱՓԱրԸ Մանկությունը կշարունակի խաղալ այն ժամանակահատվածները, որոնք մարդկանց առաջնորդել են դեպի այժմեականություն: Եթե այդպես է, իմ մանկությունը չի խուսափի ոչ մի հատվածից: Իմ խաղընկերների հետ մենք կարող էինք բնակվել քարանձավներում, ապրել հնդիկների նման, կովբոյ-կովբոյ խաղալ կամ ռոբին Հուդ, պաշտպանվել ֆեոդալական ամրոցներում, հանդերձավորվել հրացանակիրների նման, լաստեր պատրաստել, խորշեր փորել և, հատկապես, խրճիթներ կահավորել: Չխոսելով մնացածի մասին: Անապատում ճայթած ակընթարթային կայծակն աչքերիս առաջ բերեց մեր նախնինների քաջարի պահերը նմանակող մանկական միտքը: Մեր ընտանիքները չափազանց 78

խորասուզված լուրջ կյանքի մեջ, մեզ թողնում էին մեր երևակայությունների հետ: Ճյուղերից հյուղակներ էինք կառուցում և ապրում էինք տոհմային սկզբունքով: ջրաբերուկները իր հունի մի կեռմանում կուտակելով, ռոն գետը ստեղծել էր փոքրիկ լճակներից կազմված մի գոտի: Դա մեր երկիրն էր`կուսական, չվերահսկված: ռազմի դաշտ կամ շինարարական հրապարակ: Հնարավորությունների աշխարհ: Այնտեղ աճում էր խճողված մի բուսականություն, որն ամեն քայլափոխի մեզ անակնկալներ էր մատուցում: Բայց մեզ ծանոթ էին բոլոր արահետները: լքված մի տարածք` գետի և բարձրադիր հողապատնեշների միջև, ուր գտնվում էին առաջին բնակատեղիները: Ինչպես Անապատում: Մենք սիրում էին լճակների մերձավորությունը: Ամռանն այնտեղ ձուկ էինք որսում: ձմռանը սահում էինք սառցե շերտի վրա: Մնացած ժամանակը փորձարկում էինք ձեթի տակառներից պատրաստած մեր լաստերը: Մարդկային համայնքները նույնպես գետերի մերձավորությամբ էին հիմնում իրենց ապրելատեղերը: Դա ճշտել էինք հնդկացիների մասին պատմող ամերիկյան ֆիլմերից: Եվ ինչպես հնդկացիները, մենք ապրում էինք թշնամական մի աշխարհում: կլանը կլանի դեմ: Մի առավոտ, այ քեզ անակնկալ. քանդել էին մեր խրճիթը: Երկու չարագործներ, որոնք առանձին բանդա էին ստեղծել` մի վեճից հետո, այնքան էին խորացել իրենց անբարոյականության մեջ, որ քանդել էին նույնիսկ իրենց խրճիթը: Այդ միջոցով, կարծում էին կասկածից դուրս կլինեին: Բայց դավաճանության խարանը կպահպանեն ողջ կյանքում: Այսպիսին եմ միշտ նրանց ,,զգացել,,: Խորամանկ, տխմար, ստախոս: Երբ Հովոն ինձ ասաց, որ դոմիկ տանող փայտե սանդուղքն անհայտ մարդիկ կոտրել էին, ես վերագտա իմ պատմությունը: Մեր պատմությունը: ԱՆԱՊԱտԻ քԱրԱՆձԱՎՆԵրԸ Հովոն բնության մեջ քայլելու համար համապատասխան կոշիկ չի հագել: կաուչուկե պարզ ոտնամանների մեջ ազատ ոտքերով, նա մեծ քայլերով առաջանում է կավային զառիվերներով դեպի ժայռի բարձրապատերը: Նա անտառներում նույն հագուստով է, ինչպես իր տանը և մեզ հրավիրում է տանտիրոջ իրավունքով շուրջայց կատարել: Սպիտակ ժայռերը` կտրտված քարափների բարձրադիր մասերում խոռոչներ են թաքցնում, որոնք ապաստան են ծառայել խորհրդապաշտների և քաղաքական գործիչների համար: Ոմանք Աստծուն են փնտրել, մյուսները հետապնդվել են, երբ իշխանության գաղափարախոսությունները դարձել են թաքուն` նոր դոգմաներին ենթարկված: Պտտվում ենք նեղ հարթակների վրա, որոնք հայացքը տանում են ծառերից վեր, որտեղից 79

տեսանելի են նրանց գագաթները: Եվ շուտով անցնում ենք քարանձավի մեջ փորած արտասովոր երևույթների կողքով, որոնք մարդիկ շահագործել են` դարձնելով բնակելի: Պարզունակ մի շարժասանդուղքի ծայրին անցքի բացված բերանն է, որը ներսում ընդլայնվում է մինչև մյուս պատուհանի նմանվող բացվածքները` ընձեռելով շրջակայքը հսկելու հնարավորություն: Ներսում ժայռերի սևությունը տեսնելով, մտածում ես կրակից առաջացած մրի մասին: Ավելի հեռվում մեզ սպասում են միջնապատերի վրա փորված առեղծվածային պատկերներ: Առաջին հարկում անտառի վրա բացվող մի լայն փորվածք կա, որտեղից ներխուժածները կարող էին օգտվել կերուխումի մնացորդներից: Հայերն առանց ամաչելու ու կաշկանդվելու տիրապետում են բակը, շեմքը և սենյակն աղտոտելու արվեստին: Հովոն զարմացածի տեսք չի ընդունում: Նա գիտի, որ պետք է վերադառնա մաքրելու համար: Վերին հարկում, ուր հասնում ենք բռնվելով վտանգավոր բազրիքներից հայտնվում ենք քանդակված մարդկանց, կատուների գլուխների, արտասովոր պատկերների առջև: Մարդկային դիմանկարներն ունեն թագավորի նույն տխուր դիմագծերն, ինչ ցուցադրված է Երևանի պատմության թանգարանում: կոպտորեն տաշված, նրանք վկայությունն են մարդու երկարատև ներկայության: Այսօր լիցքավորված իրենց ստեղծողների կյանքերով` մինչ կհեռանային այս աշխարհից, այս փորագրությունները կարող են ժամանակակից արվեստի դասեր տալ` պարզունակ շարժումները դժվարությամբ արտահայտող արվեստագետներին: Դիմացի մեկ այլ պատի վրա, կարծես թե տեղանքի հեթանոսական շրջանի ավարտն է ցուցադրում: Դրանք բազում քարերի մեջ փորված խաչեր են, որոնք հաջորդում են մեկը մյուսին` խառնաշփոթի վրա ընդգծված խորհրդանշաններ և հավատ արտահայտող: Արտաքուստ նրանք նման են խաչքարերի` սակայն կրկնակումներ չեն: Հովոն հիշեցնում է, որ անձավը լցված է եղել հողով: Եղբոր հետ երկար ժամանակ են տրամադրել այն հողից ազատելու համար, մինչ կնշմարվեին այն ինչ տեսնում ենք այսօր` պատկերներով մի տեքստ առանց կոնկրետ հաղորդագրության: Այսպես անցնում են դարերն ու մարդիկ: ՎԱՀԱԳՆԻ ՀԱՎԱտԱՓՈԽՈւթյՈւՆԸ Վահագնին հանդիպեցինք Անապատ գնալու նախօրեին: Նոր էր վերադարձել Երևանից: Համալսարանում զբոսաշրջություն սովորած, ի դեպ, կայացած տղամարդ, ամուսնացած, երեխայի հայր: ջերմ, զուսպ, հողասեր, չի հանդուրժում քաղաքը: Այնքան վատ, որ այլ ցանկություն չունի, քան հնարավորինս արագ հասնել Անա80

պատ` իր արարչագործությանը: լինելով անտառի մարդ, նա անգիր գիտի Իջևանը շրջապատող բոլոր անտառները: - տասնհինգ տարեկանից անդամագրվեցի ղարաբաղի ազատագրման պատերազմին: Ամենուր հետախուզում էի` կյանքս վտագի ենթարկելու գնով, հետամտում էի թշնամուն: Աստիճանավոր սպաները գիտեին, թե ինչի էի ընդունակ: Պատերազմի ավարտից հետո ընտանիքի հայր դարձա: Նոր հավտքի դառնալու ժամանակն էր: Այս անձավների բացահայտումն ինձ դրա գաղափարը տվեց: Դրանք դիտարժան են: Եղբայրս և ես ձեռք բերեցինք քարանձավները ներառող անտառի մի մեծ հատված, որոշակի ժամանակահատվածով` այն պահպանելու պարտավորությամբ: Հեշտ չի: Պետք է միշտ հետևողական լինել բուսականության կամ անբարյացակամների հանդեպ: Այստեղ լինես միշտ կամ` գրեթե: Մեկս մյուսին փոխարինում ենք կարգ ու կանոն հաստատելու և մեր հյուրերին ընդունելու համար: Այն ինչ անում ենք, ավելի լավ բան չի կարող լինել… Մենք այն կարծիքին ենք, որ կանաչ զբոսաշրջությունը գեղեցիկ ապագա ունի: Որ եկեղեցու ավերակները, պարտադիր վազքուղիները և մայրաքաղաքի կեղծիքները սկսում են հոգնեցնել: Եվ որ Անապատը բոլոր ոտքերին և քսակներին հասանելի է: Վահագնը հյուսիսի Նորոն է: Ինչպես Նորոն տաթևում, նա պայքարում է իր շրջանի համար: Եվ ինչպես նա, նման է բոլոր այն մարդկանց, ովքեր ստեղծում են իրենց աշխատատեղը, սպասելու փոխարեն, որ նա գա իր մոտ: Եվ այնպես ինչպես պաշտպանել էր իր հողը, այժմ ի ցույց է հանում այն: Իսկ հագին, մշտապես, զինվորական հագուստն է: Հանդարտ հովազ: Երեկոյան Վահագնը մեզ իր տուն կտանի: Վարձակալած մի տուն քաղաքի բարձրադիր մասում: Հին, փայտե տուն է` այգիով: Եվ որպեսզի ինձ հաճույք պատճառի` կնվիրի ձայնապնակ դաշնակցական երգերով: Խազի թե կեղտի պատճառով` այն ինձ մոտ չի ցանականա հնչել: ԱՆԱՊԱտԻ ԴԱՍԵրԸ Անապատի մարդը չի քայլում: Նա տեղում իր ստորացումն է փորում: Մինչդեռ հեռավոր ճամփորդության գաղափարը քեզ չի լքում` դիպչելու համար այն հողին, որը քեզ օղակի մեջ է վերցրել: Ոչ թե մեծ հավատից մղված, ոչ: Ոչ էլ եկեղեցու մի խաչից եկեղեցու մի այլ խաչը այցելելու համար: Այլ, առանց խորապես գիտակցելու: Անդադար ընդլայնվող իրականության գրկում: Ներկայումս կորսված ճանապարհներին այն մարդկանց համար, ովքեր մենաստան էին գնում` լռությունից բոցավառվելու համար: Դու հար81

ցաքննում ես այս ավերակներն այն մարդու նման, ով հայրենաբաղձությունն է իր մեջ փնտրում: Բայց միշտ պահպանվում է այն դառը տպավորությունը, որ դու էլ մեռած ես նրանց նման: Նրանք` ավերակները, քո առջև են, երեկ` փառաբանված, այսօր` ժամանակի կողմից մոռացության մատնված: քո երթին իմաստ է հաղորդում միայն բնապատկերի շքեղությունը: Առաջանալու հետ այն բազմապատկվում է, բայց նաև` թուլանում: Դժվարանցանելի ճանապարհը քեզ ստիպում է ամեն քայլափոխի կռանալ մարմնով, որը ցավում է և ծալել ոտքերդ, որոնք վիրավոր են: Նվաստացում է` ոչ միայն ֆիզիկական: Անապատի մարդը մտմտում է իր խեղճուկության մասին` չփնտրելով այն ճամփաների վրա: Նրան բավական է իր ներսում ինքն իրենից ավելի ինքը լինել: Գիտակցելով, որ ,,չարիքի սկիզբը զվարճությունն է,, քայլում ես այսպես: Ցրվածորեն` առաջացած մարդկանց կողմից կանգնեցրած քարերին ականատես լինելու ոգեշնչումի` ի հակակշիռ անուշադրության և անիմատ թափառումի: Ընդհանրապես` ի հակակշիռ ցանկացած շարժման, որը հանգեցնում է մտքի փոշիացման: Ուրեմն ո՞վ գիտի, գուցե դու քայլում ես փնտրելով իրական ուղին մի երկրում, որն ըստ քեզ թույլ է տալիս ոգեկոչել իրեն առավել քան ուրիշ մեկը: Երբ կլռեն հոգու տվայտանքներն ու, երբ աչքդ կլինի համակ երախտիք ու աղոթք:

82

ՇՈւրջտԱրյԱ ՎԱՃԱռԱկԱՆԸ տաքսին մեզ իջեցրեց Աչաջուրի գյուղամեջ: Դեպի Մակարավանք մեր երթուղու շեմին: Բանջարեղենի և մրգի առևտրով զբաղվող մի կին իր փոքրիկ վաճառասեղանի առջև է: Նրանից դեղձ ենք գնում: Հարցեր եմ տալիս: -Այսպես եմ օրվա հացս վաստակում, ասում է նա: Ճիշտ այնքան, որ կարողանամ յոլա գնալ: ՄԱկԱրԱՎԱՆք տԱՆՈղ ՎԵրԵլքԸ Ճանապարհն ասֆալտապատ է: Այն տանելու էր դեպի վեր` մեզ դույզն¬իսկ դադարի հնարավորություն չտալով: Չգիտենք, թե որքան ժամանակ մեզանից կպահանջվի բարձրանալու համար Մակարավանքի զառիվերով: կարևոր չի: Եղանակն այնքան նպաստավոր է, որ հեռադիր համայնապատկերի հնարավորություն է ընձեռում: Գյուղից հետո, հարյուր մետրի չափ, ճանապարհը, երբ անցնում է գերեզմանոցի հատվածը, սթափեցնող է: Միթե՞ արևն այնտեղ այնքան բորբ է, որ ստիպված են եղել յուրաքանչյուր գերեզմանի վրա ծածկ կառուցել: (Եթե միայն, տեղատարափ անձրևի ժամանակ չի պատսպարելու ննջեցյալի հարազատներին): Մի փոքր ավելի հեռվում, դարավանդով մի բակում, ամառային արձակուրդները վայելող պատանիները ժամանակակից ռիթմերի տակ պարում են: Նրանք ինձ հիշեցնում են Սարյանի կտավներից մեկը, որտեղ գեղջկուհիները տանիքի վրա կրակոտ շուջպար են բռնել հրաշալի և խտացած մի բնապատկերի առաջին պլանում: Փաստորեն, բարձրանալուն զուգընթաց թափանցելու ենք դաշտերի ու անտառների գունագեղության մեջ, որոնք նույնքան տպավորիչ են, որքան նկարչի կտավը` վառ դեղին և հյութեղ կանաչ: Չմոռանալով չքնաղ ռելիեֆի մասին, որը միշտ արթուն է պահում միտքը և մոռացնել տալիս ոտքերի և թոքերի տանջանքի մասին: Երկու ձի և մի քուռակ խոթում են գլուխները հյութեղ խոտի մեջ, այդ ընթացքում պոչով մտրակելով օդը` իրենց արյունը տենչացող ճանճերին քշելու համար: Երկու ձի և մի քուռակ` անտեղյակ իրենց սեփական ազատությանը: Փայլող մաշկ, հզոր մկաններ` վայրի ծաղիկների երանության մեջ: Նրանք մուգ շագանակագույն կազմվածքով առանձնանում են հովտի և բլուրների մեջ խորացող մարգագետինների ֆոնի վրա` սուզվելով հովտի և բլուրների մեջ, 83

որոնք բարձրանում են անտառների փրփրադեզ խոշոր ալիքներով: կախարդված ենք: կարծես թե խաղաղությունը հենց այդտեղ է: Մինչդեռ, հորիզոնը հանդուրժում է հողերը, որոնք թշնամի են նրան, որը կոխկրտում ենք: Մյուս կողմում փայլփլում են գյուղերը, որ մեզ չեն պատկանում: Ամենուր ճնշող ատելություն է` այնքան սաստիկ, որ օդն էլ է թունավորված թվում… Բայց աչքը հաճույքին տրված մոռանում է սպառնալիքների մասին` այստեղից անորոշ, ինչի մասին հիշեցնում է սահմանը: Այսպես ենք բարձրանալու… Մի գյուղացի անցնում է ձիով ճանապարհից վերև ընկած մարգագետնով և ձեռքը թափահարելով բարևում է մեզ: Ստորոտում, թեք դաշտի մեջ կարմիր գույնի մի տրակտոր տեղաշարժվում է երևակայական գծի վրայով` ներկայացնելով շվեյցարական ոճի գյուղական կյանքի պատկեր: Հեռավորության պատճառով շատ փոքր երևացող տրակտոր, որ կարծես խաղալիք լինի: Մի պահ հայացքով հետևում ենք նրան, կարծես հիշեցներ մեր ծննդավայրը կամ ինչ-որ դրվագ մեր մանկությունից, որն այլ հանգամանքներում կանցներ աննկատ: Շուտով խիտ անտառի կատարին հայտնվում է Մակարավանքի գմբեթի վերին հատվածը: Այնտեղ հասնելու համար, դեռ երկար ճանապարհ ունենք անցնելու: Այնպիսի տպավորություն ենք ստանում, թե ճանապարհը խաղ է անում մեզ հետ: կարծես թե մեզ նետում է այլ ուղղության վրա: Եկեղեցին կորչում է մեր թիկուքում: Բայց ճանապարհի մի կեռման մեր առջև է բացում մի տարածք, ուր թվաց, թե թաքնվում էր: Եվ մինչ ծառերի գոտի ենք մտում, սկսում է անձրև մաղել: Այն կուժեղանա մինչև այն պահը, երբ ի վերջո… ՄԱկԱրԱՎԱՆքԻ ՊԱՀԱկԸ Հորդառատ անձրևը մեզ ստիպում է ներխուժել եկեղեցի: Անմիջապես մի մարդ է մոտենում: Պահակն է: Վայրը մռայլ տեսք ունի, մարդը` նույնպես: Փոքրամարմին, սև մորուքով` մթությունը լքած տառականի տեքով: կարծես օքսիմորի մեջ լինեմ ամբողջությամբ: Եվ դեռ չգիտեմ ինչու: Մոմեր ենք վառում և խավարի մեջ, ժամանակից ու մրից սևացած պատերին գաղտնի մաղթանքներ հղում: Անձրևը դադարեց: տուֆով հարդարված պատերի վրա կուրորեն կարդում ենք հավատով փորագրած գրություններ: Միջնորմները պատած նշաններ` պայքարելու համար մութ աշխարհների հանդեպ ունեցած վախի դեմ: Իսկ այդ մարդը՜: քչախոս, հետևում է մեզ հայացքով, երբ մեր ան84

գիտությունն ամենուր իմաստ է փնտրում: Իհարկե, տառեր կան, բայց բառերի իմաստը չենք հասկանում: Ինչպես նաև այս գլխատված աղավնու պատկերը մի պատուհանի տակ: Սֆինքսի և եզան պատկերաքանդակներ, վերջինիս վրա հարձակվել է մի վայրի կենդանի: Ուրիշ տեղ, երկու կատվազգի զարդարում են մեկ այլ բացվածք: Իսկ սա, ի՞նչ է անում այստեղ: Մի խաչքար` մաս-մաս կանգնեցրած, ցուցադրում է ժամանակի կողմից կրծոտված իր ժանյակները: Մի այլ տեղ լաբիրինթոսի նմանվող հյուսված զարդանախշեր` քանդակված քարի վրա շրջանակ են ծառայում դռան համար: Աչքը որքան էլ ցանկանա հետևել մանրաքանդակի ընթացքին, արագ կորցնում է թելը: Պահակը մեզ տեղեկացնում է, որ աչաջուրցի է: Նա ամեն օր անցնում է նույն կարճ ճանապարհը, որպեսզի հասնի աշխատավայր: Ամեն օր Աչաջուրից: Ամեն օր ետդարձ դեպի Աչաջուր: Շաբաթը մեկ անգամ պատարագ է լինում տասներեքերորդ դարի այս եկեղեցում: Վերջին անգամ եմ նայում նրան: Իմ մեջ փնտրում եմ նրա հայտնվելուց առաջացած ցնցումի պատճառը: Արդեն գիտեմ: Նա ամեն ինչով նման է Իրանի նախագահ`Մահմուդ Ահմադի Նեջադին:

85

ԴԵՊԻ կԻրԱՆՑ տեղակայված քաղաքակրթության ամենահեռավոր ծայրում, Աճարկուտ գյուղը, որտեղ իջեցնում է մեզ տաքսու վարորդը, մեր տրամադրությանն է հանձնում ձեռնափայտին հենված երկու թոշակառուների, որպեսզի գիտակի ինքնավստահությամբ մեզ համար արտասանեն երեք մենաստանների անունները` կորած ջունգլիի խորքում, ավերված վայրի կենդանիներից , որտեղ պատրաստվում ենք թափանցել: Սակայն ճանապարհի հեռավորության մասին տեղեկություն հաղորդելու համար վարձահատույց լինելուց հետո, նրանք դժվարությամբ իրենց հիշողությունից ինչ-որ բան կպեղեն: Արդեն մեր ոտքերը զգում են անտառի կանչը, որտեղ մեզ են սպասում սքանչելիություններ` ընդունակ փոխհատուցում տալու մեր ճիգերին: Անցնում ենք տեղանքի անունը նշող մի արգելափակոց, ետևում բուսական և կենդանական աշխարհի մասին տեղեկացնող ցուցանատախտակներն են, որոնց կարող էինք հանդիպել` արջի, լուսանի, աղվեսի, այծյամի, ինչպես նաև տերեփուկի, քոսաբույսի, պատկերներով… Չմոռանալով բազում թռչյունների մասին, որոնք երգելու էին մեր ականջների տակ և թեթևություն էին հաղորդելու մեր ընթացքին: Այս կենդանիներից ոչ մեկին չենք հանդիպի երթի ժամանակ, բացի ցեխից, ներխուժող ցեխից` ամբողջ ճանապարհի ընթացքում կպչուն, մուգ գույնի, հոգնեցուցիչ ցեխից: Հաստատ է, որ պետք է խուսանավենք ջրով լցված անվափոսերից, բարձրանանք զառիվերներով, սայթաքենք զառիվայրներին: Այսպես առաջ ենք գնալու, առանց որևէ նշանացույցի մի անծանոթ խտության մեջ` փնտրելով մեզ համար սևեռուն միտք դարձած մենաստանը, միակը, որ հույս ենք փայփայում գտնել ժամանակին` մինչ գիշերն ընկնելը վերադառնալու համար: ԵրջԱՆԻկ ԻՆՉՊԵՍ ՄԵղՎԱՊԱՀՆԵրԻ ԶՈւյԳ ժամեր շարունակ քայլելով գետի ուղղոթյամբ կավահողային արահետով, որը սողոսկելով անցնում է սաղարթախիտ ծառերի և անկանոն աճած բուսականության միջով, հանկարծ հայտվում է լուսավոր մի բացատ: Երկինքը մեր գլխավերևում դուրս է բերում մեզ փակվածքի անձկությունից: Վերջապես մարդուն հիշեցնող նշաններ` փեթակներ, հյուղակ: Հայտվում է մի կին` սպիտակած 86

մազերով: Մեզ հրավիրում է սուրճ խմելու: Մինչ նա զբաղված է իր ժամանակավոր խոհանոցում, նրա ամուսինը` դանդաղաշարժ, տարեց ինչպես կինը, մեզ է միանում: Նա մոտակայքից ջուր է բերում բիդոնով: (Մի փոքր ավելի ուշ, կտեսնենք այդ աղբյուրը, որը հոսում է առատորեն և, որի տարածքի մի մասը նախատեսված է հաց ուտելու համար): տարիներ շարունակ նրանք այստեղ մեղր են ստանում: Հանգիստ, անխռով, միաբան` բնության սուրբ գրկում: Հունիսին սկսում են իրենց չորսամսյա գեղջկական արձակուրդը` հեռու Իջևանի խլրտումից: Չնայած տարիքի հոգնությանը, նրանց աչքերը մանկական արտահայտություն ունեն, որը վերգտնում են ամառային արձակուրդի վայրերում: Սակայն նկատվում է մեղմ, անհանգիստ վախն այն օրերի հանդեպ, երբ այլևս ի վիճակի չեն լինելու այդտեղ գալ: տղամարդը խոստովանում է, որ յոթանասունհինգ տարեկան է, բայց, կարծես ուզում է ասել, որ այդքան չի երևում: Մինչդեռ երևում է: Նրա հայացքում մոլորություն կա, որը վկայում է այն մասին, թե որչափ է նրա մարմինը երբեմն սխալ արձագանքում իր կանչերին: Վիրավորված է թվում, տեսնելով, որ գետակը, իրեն շրջապատող ծառերը, բույսերը ինչպես են ցուցադրում անընդհատ թարմացող, շողարձակող իրենց երիտասարդությունը, մինչդեռ ինքը դաժանորեն խամրում է: կինն ունի խիտ մազեր, դեռևս աշխույժ հայացք, որի խորքում հազիվ կարելի է նշմարել այս դրախտը ընդմիշտ կորցնելու վախը: Նրանք մի փայտե խրճիթ են կառուցել հինումին իրեր հավելելով, որը նրանց պաշտպանում է անձրևներից և գիշատիչ կենդանիներից: Պարզագույն սեղանը, որի շուրջ սուրճ ենք խմում, ծածկի տակ է: ,, Սիրում ենք այստեղ գալ, ամեն ամառ ,-ասում է կինը: Մեր երեխաները մեզ են միանում որոշ կիրակիների: Երբեք մենակ չենք լինում: Եվ հետո, այստեղ ամեն ինչ այնքան մաքուր է: Առավելություն է լինել այստեղ, աշխատասեր մեղուների մերձավորությամբ: Մենք մեր մեղրը վաճառում ենք երեք հազար դրամով` մեկ կիլոգրամը,,: Դրախտային մեղր է, հաստատապես: ԱրՄԵՆԸ կԱՄ քԱղԱքԱկԱՆՈւթյՈւՆ ՈւղՆՈւԾՈւԾՈՎ Մարդիկ հաստատվում են աղբյուրների մերձավորությամբ: Այս մեկը գտնվում է ծերուկ մեղվապահների ճամբարից քսան մետր հեռավորության վրա: Փաստորեն, մի կղզյակ է հանգստի համար նախատեսված, բուսական օվկիանոսի սրտում` հարմարեցրած կիրակնօրյա զբոսասերների համար: Այնտեղ մենք ջրով լցրեցինք մեր տափակաշշերը` փութալով վերսկսել մեր ընթացքը` անտեղյակ թե քանի կիլոմետր դեռ պետք է անցնեինք մինչ կիրանցի ավերակներին հասնելը: Հարյուր քայլ անելուց հետո, բաց տարածության վրա 87

մի այլ հյուղակ և ուրիշ փեթակներ են հայտնվում: Երկու տղամարդ ցանցե պաշտպանիչ դիմակներով ծուխ էին անում մեղուների համար: Նրանք մեզ ստիպեցին կանգառ անել իրենց մոտ: Մերժելն անհնար էր: Նստարանների վրա դրեցինք ուսապայուակները և նստեցինք թիթեղյա ծածկով պաշտպանված սեղանի շուրջ: Ամենատարեցը` ճաղատ ու փոքրամարմին, երեխայի պես շարժուն, հայացքում մեծահոգություն, կարծես թե տերն էր: Մյուսը` խոշորամարմին, կորովի, առաջին անգամ անհետացավ` մի շիշ օղի բերելու, երկրորդ անգամ` ձվածեղ պատրաստելու համար: Հաց, զեյթուն, պանիր… Արդեն բուռն քննարկումների էինք անցել: Շատ արագ տարեց մարդը նախաձեռնությունն իր ձեռքը վերցրեց: Հազիվ էր ներկայացել, որ Արմենը սկսեց շաղակրատել գնդացրի արագությամբ: Ընդհուպ մինչև թևս բռնելը` ասածներն ընդգծելու միտումով: Որքան նախորդ զույգը հանդարտ էր, այնքան այս մարդը հորդեցնում էր կուտակված ողջ զայրույթն ու մաղձը կյանքի պայմանների հանդեպ: Իշխանավորներին մի՛ հավատա: Դրանք ավազակներ են: Իսկական ավազակներ: Ցիրուցան արեցին երկիրը, իսկ մեր նման խեղճերը ստիպված են անասունի պես բանել: Գործարաննե՞ր: Ի՞նչ ես ասում: Ոչինչ չի մնացել: Չեն աշխատում: Շրջանում բոլորը փակվեցին: Ճանապարհների վիճա՞կը: Ահա՛, նայի՛ր այս մեկը: Ողբալի՜: Ամոթալի՜: Գոնե խնամեին՜: Մարդիկ կգային հանգստանալու, կկարողանային բավականություն ստանալ անտառից: Բայց ոչ: Նրանք փողը պատուհաններից դուրս են նետում: Սփյուռքի փողը: Եվրոպայի փողը: Ամբողջը լցնում են իրենց գրպանները: Իսկ մենք, այստեղ ենք… Ինձ համար չեմ բողոքում: Ես գործ գտնում եմ: Ոչ: Ես տակից դուրս եմ գալիս: Բայց մեկ սրան եմ կաշառք տալիս, մեկ` նրան: Բոլորն իրար արժեն: Բնականոն ապրել չես կարող: կերանք ձվածեղը: Խմեցինք երկրի ապագայի կենացը: Ես միայն շրթունքներս կպցրեցի օղիին: Մարդը մեզ առաջարկեց մեքենայով տանել: Հրաժարվեցինք: Շնորհակալություն: Եվ ճանապարհ ընկանք դժոխային ցեխերի միջով, դեպի անգտանելի ավերակները… կԻրԱՆՑ` ՄԵՆԱՍտԱՆ, ՈրԻՆ ՊԵտք է ԱրժԱՆԱՆԱլ … Երեք ժամ է քայլում ենք: Եթե ոչ` չորս… Ցեխը, գետը, ծառերն` անվերջ: Եվ իրար հաջորդող անձրևները, որոնք թափվում են վրադ, առանց բղավելու` պաշտպանվի՛ր… Մինչդեռ որոնումները մեզ տանջում են այնչափ, որքան այն ավարտին հասցնելու շտապողականությունը… Հանկարծ մի ցուցանակ: Ո՜վ զարմանք: Եվ անմիջապես մի արահետ է երևում` բերելով մեզ թեթևացում: Խոտերի վրա հավաքված ջուրը ծանրացնում է անդրավարտիքս: քայլում ենք դժվարությամբ և կուպրի նման ծանր ոտքերով: Ինչ88

պիսի՞ մարդ պիտի լիներ, որ ցանկանար կորչել այս լքյալ աշխարհում, այնտեղ քարը քարի վրա դնելով եկեղեցի կառուցել: Առանձնացման խորությունը մեր քայլերով ենք չափում: Գլխապտույտ առաջացնող հեռավորություն, որի միջոցով խենթերը մեկուսացել են մարդկանց մոլությունից: Եվ ոչինչ չկա անելու, քան Աստծո մտասևեռումով ապրել: Մեզ սպասող ավերակները մյուս ավերակների պես այնքան ուժեղ կծանրանան մեր աչքերին, որ անկատար ձևով կպատմեն մեզ այն անհամբեր բերկրանքների մասին, որոնց դարեր շարունակ պետք է, որ պատսպարած լինեն: Եվ մեր երևակայությունը, որին իշխում է քաղաքակիրթ բազարը, դժվարությամբ կընկալի` պայծառացման ժամանակ զգացած հավատի այդ պահերը, որ ոգեշնչված մարդիկ կարող են հասունացնել նախաստեղծ բնության գրկում: Ահա թե ինչի համար եմ ատում ավերակները: Որոնք ցուցադրում են իմ խեղճությունն ու կորուստը: Դեմքիս են շպրտում իմ մոլորությունները, սնափառության արտահայտությունները, անիմաստ կապվածությունները… Եվ եթե թույլ տամ հայացքիս կատարել իր գործը, դա կլինի առանց հապաղելու: Իհարկե, խելամիտ փորձագետն ավելի լավ կկարողանա չափել տեխնիկական սխրանքները, գնահատել ճարտարապետության ինքնատիպությունը, քան ես: Բայց սրանից բխեցնելով կարելի է երևակայել հազվադեպ երջանկությունն այն մենակյացների, որոնք կտրվել էին աշխարհից բուսածածկույթի և ցեխի կիլոմետրերով ձգվող տարածքով` ներքին խռովքը հանձնելով Աստվածայնության փորձարկումին… Հանկարծ, կետավորելով երկինքը սաղարթախիտ գանգուրներից վեր` քարեղեն մի կոն: կիրանցն է: Սպասված նշանը: Վերջապես մեր աչքերի առջև է այն: տանիքը` վայրի խոտերով և ծաղիկներով մազապատված: Առանցքը ութանկյունաձև: Ինչպես կենդանի նրբագեղությամբ լուսարձակն է տարածում իր լույսը բաց ծովի վրա, այս անծայրածիր ծառերն էլ նույնը… Նրա պատերը պսպղում են հախճապակե աստղիկներով` կարմիր, կանաչ գույնի, նման երկրաչափական մարմինների, որ այլուր չենք տեսել: Աստղերն ուրիշ աստղերի մեջ` ստեղծելով տիեզերական խորությունների տպավորություն: ժամանակի ընթացքում ծեփը երևի թափվել է և արնագույն մերկ աղյուսներ է բացել: Շատ անսովոր տեխնիկա, հավանաբար ազդված մերձավոր Վրաստանից: Դարերի ընթացքում գունաթափված որմնաքանդակների տակ սրբերի և առաքյալների ուրվապատկերներ: Ինքնասիրահարված վանդալները դրանք ապականել են իրենց անունով: Մակագրությունների ջունգլիի է նման, որը տարիների ընթացքում, կնվաճի ամենաարժեքավոր պատերը, մինչդեռ դրսում անզուսպ բուսականությունը գրավում է մուտքերը և մագլցում է տանիքների վրա: 89

Չլիներ խավարը և ջրի պակասը, վայրի բույսերը, որ վխտում են շուրջ բոլորը, արդեն նվաճած կլինեին եկեղեցու ներսը, ինչպես այժմ նրանք քայքայում են լքյալ շինությունները: ՓԱյտԱՀԱտԵրԻ ՓԱյտԱՆյՈւթ տԵղԱՓՈԽՈղ ԲԵռՆԱտԱրՈւՄ Անզսպորեն շտապում էի վերադառնալ: Բայց ցեխը կպչում էր ներբաններիս` ինձ քաշում էին ցած ջրով հեղեղված ճանապարհի վրա: Բարակ անձրևը յուղի պես փայլեցնում էր տերևները` թրջելով կոշիկները, գուլպաները, անդրավարտիքը: Զայրացած երկինքը ծածկվում էր ամպերով: Մոխրագույն, սև, ծանր: Իսկ մենք քայլում էինք… Իմանալով, որ հյուրանոցում մեզ էր սպասում համեղ ճաշը` առավոտյան պատվիրած խոհարարուհուն, որի համակրելի տեսքից կարելի էր գուշակել խժռելու արժանի ճաշատեսակների մասին: քիչ առաջ ապավինել էինք զառիթափ ճանապարհին: Բայց այն գետի մեջ էր սուզվում: Ստիպված վերադարձանք` հիմնական ճանապարհը վերագտնելու համար: ժամանակ առ ժամանակ շարժիչի ձայներ էինք լսում: Նման մեխանիկական գվվոցի անտառի խորքում: Բեռնատար է: Միգուցե փայտ տեղափոխող բեռնատարներն են, որոնք այս առավոտ ցանկություն հայտնեցին մեզ վերցնել: Այս անգամ ցանկալի կլինեն: Գնալով ավելի լսելի էր դառնում մեքենայի ճայթյունը, որն իր զայրույթը թափում էր մեր ետևում: Օդը գլորվում էր ժայռերից` մեկից մյուսի դեմ: Անձրևն ուժգնացավ: Մեր ոտքերն ավելի էին մխրճվում ճանապարհների մեջ: Ավելի համառորեն էինք առաջ մղվում, քան բարձրանալիս: Բեռնատարը հավասարվելով մեզ կանգնեց` պարտադրված կանգառից խռմփոց արձակող շարժիչով: Այլևս վարանելու հարց չկար: Մագլցեցինք գազանի վրա, մեկը կոճղերի վրա նստեց, մյուսը` վարորդի խցիկում: Ես վարորդի կողքին էի: Երիտասարդ, թուխ մաշկով տղամարդ, բրդոտ` ծեր արջի նման, ծանր աշխատանքի պատճառով արտահայտված տարիքով, համառ մի մարդ, որը կառավարում է իր մեքենան` ամենաաննշան կամակորություններն իմացողի իրավազեկությամբ: ,,Հին ռուսական բեռնատար է` սարերը հաղթահարելու համար: Դիմացկուն: ,,Բառեր, որոնք ինձ ուղղեց վարորդը ձանձրացնող աղմուկի դադարի պահերին: Մեքենայի խցիկում նստած զգում էինք փայտի ծանրությունը: Այն ճնշում էր անիվները, մեղմիչները, մխոցները ճռնչացնում էին բեռի տակ: Հատկապես ստիպում էր հարմարվել ճանապարհի փոսերին ու ելուստներին, այն աստիճանի, որ երբեմն բեռնատարը թեքվում էր դեպի ներքևում ոռնացող գետը: Մարդը 90

գործի էր դնում իր լծակները: Չորսն էլ հատակից: կամ սեղմում է իր առեղծվածային կոճակները: Խնդրեց երիտասարդ գործընկերոջը բաց անել հետգցովի կափարիչը: Որպեսզի ջեռոցը օդափոխի: Ճանապարհին նա ողջյունեց մեղվապահ զույգին, հետո զգուշորեն շարունակեց ընթացքը մի անհարմար, փոսառատ ճանապարհով: Հանկարծ, երկնքի որովայնը պայթեց: Անձրևը հեղեղի նման թափվեց մեզ վրա: Բարեբախտաբար ճանապարը լայնացել էր: Նրանք, ովքեր ճանապարհն անցնում էին կոճղերի վրա նստած, շտապեցին պատսպարվել չգիտեմ որտեղից հայտնված ջիպի մեջ: Բայց անձրև չսիրող մեր շարժիչը, հրաժարվեց առաջանալ: Որոշ ժամանակ կծկված մնացինք խորը հուսահատության մեջ: ջրհեղեղից ճզմված սպասում: Մի բեռնատար, երջանիկ բեռնատար` ավելի նոր, ուզում էր մեզանից առաջ անցնել: տղամարդն անմիջապես շղթան տվեց` նախաքարշի համար: Պոկվեցինք: Ազատագրվեցինք: Շարունակեցինք առաջ ընթանալ: Սակայն շարունակ վտանգավոր Ճանապարհով: Անդունդի եզրով: Առատ անձրևը թափքի վրա: Եվ շարժիչի զառանցագին սարսափները: Վերջապես, հայտնվեց պատնեշը: Անձրևը մեղմացել էր: Ծանր օրն ավարտվում էր: տաքսին մեզ արդեն սպասում էր: Սլանում էինք դեպի մեր ճաշը, երբ ասֆալտապատ ճանապարհին հանդիպեցինք մյուս բեռնատարին` կանգնած ճամփեզրին: Երկու ոստիկան ստուգում էին վարորդի փաստաթղթերը: Հավանաբար, փող վերցնելու նպատակով, մինչ ապուր ուտելու համար տուն գնային: ԳՈյԱտԵՎԵլՈւ ԾԱՆր ԱրՀԵՍտԸ Ինչպե՞ս լռել: Իմ ընթերցողներից ամենաշրջահայացներն ինձ կշտամբում են սոցիալական մտասևեռումների համար: Վերջիններս ապականելու էին դեգերումի դիմած իմ գրվածքները: Այն կփչացնի իմ թփամուտ գրվածքների բանաստեղծական վազքուղին: Սակայն ինչպե՞ս լռության մատնել տրորված մարդկանց դժգոհությունը: Բազմաչարչար մարդկանց անզորությունը: Հիմարների կոպտությունը: Ես դաս տալու ցանկություն չունեմ: Ոչ էլ նպատակ` ստանձնել դատափետիչի դեր ո՛չ սրանց և ո՛չ էլ մյուսների համար: Սակայն ինչպե՞ս չունկընդրել այն մարդկանց ում բոլորովին չեն լսում: Եվ ինչպե՞ս նվազագույն հաստատակամություն չհաղորդել նրանց ձայնին: Վայելել հրաշալի բնապատկերները բավարար չեն իմ գրչի համար: Դա կնշանակեր ապամարդասիրական դարձնել այն: Նույնիսկ` հակասել: Նրանից խլել ընկերակցելու իր կարողությունը, բառերն ավելի բարձր դասել 91

տղամարդկանց և կանանց համակերպումից, որոնք քայքայվել են ժամանակի տրամաբանությունից նույնքան, որքան քաղաքականության անզուսպ դրսևորումներից: Գոյատևման գործընթացը սկսվում է այդ երկու հարձակումների միջանկյալ հատվածում: Ես այն զգացի, հանկարծ, փայտ տեղափոխող բեռնատարի մեջ: Ներքուստ արտասվում էի: Արտասվում էի այն մտքից, որ մարդն ամեն օր պետք է մտներ իր թունելը` այնտեղից դուրս գալու համար: Ամեն օր վարել իր հին բեռնատարը: Ամեն օր բեռի հետ գետն ընկնելու վտանգին ենթարկվել: Ամեն օր շնչել շարժիչի սև ծուխը: Ամեն օր ծերանալ ավելի շատ, քան տարիքի թելադրանքն է: Իսկ ես այնտեղ էի, նրան շատ մոտ նստած և մասնակցում էի երջանկության մասին երազանքի, համաչափ կյանքի, մտավոր շնչառության ամենօրյա ոճիրը ցուցադրող ներկայացմանը: Սարսափելի էր խցիկի սև գույնը, որի մեջ մարտնչում էր մարդը` ղեկին կպած, լծակները քաշելով` փայտի ողջ բեռը մեջքին ծանրացած: Ճնշված էի: Բայց` սոված: Այնքան սոված, որ թույլ չէր տալիս այլ բանի մասին մտածել քան անուշ ճաշի հեռանկարի, որը մեզ սպասում էր հյուրանոցում: ԱՆձրԵՎՆ ԱՆձրԵՎԻՑ ՀԵտՈ Երկնքի ջուրը չի հանդարտվում: Այն խորամանկում է` անցնելով հազարավոր լաբիրինթոսների միջով, որոնք նյարդավորում են անտառի տերևային խիտ ծածկույթը` ձեզ վրա կաթկթալու համար, մինչ հողին հասնելը: Եվ երբ հալածանքը թվում է հանդարտված, տերևների վրա մնացած ջուրը շարունակում է անողոքաբար թափվել, մինչդեռ այնտեղ վերևում ուրիշ ամպեր են գոռգոռում` ձեզ վրա մոլեգնելու համար: Անձրևը կիրանցի բնապատկերի բաղկացուցիր մասն է: լինում են օրեր, որ թվում է, թե չի ցանկանում ձեզ հանգիստ թողնել: Այն նյարդայնություն է հաղորդում քայլքին: Այն գործում է ի հեճուկս քայլողի, որպեսզի վերջինս հնազանդվի և ետ դառնա: Շարունակ ավելի է հեռացնում եկեղեցու ավերակները, որին ցանկանում է հասնել: Դա մի անձրև է, որը նենգորեն իր համար ուղիներ է բացում դեպի քայլողի ուղեղը, նախ` ջրելով մարմինը, հետո` սառեցնելով, այնուհետև` պահելով անվերջանալի ձանձրույթի մեջ, որպեսզի անձնատուր լինի: քանի անգամ եմ ցանկացել ետ դառնալ քանի դեռ կար դրա հնարավորությունը: Բայց նույնքան անգամ ցանկացել եմ հավատալ: Բացի այդ, քայլել խանդավառ ընկերակցի հետ, վստահություն է ներշնչում, որ գլուխ կհանեք` ընթանալով առաջ ի հեճուկս հորդառատ անձրևի հետևանքով առաջացած տհաճությունների: Ուստի, քայլում եք համառորեն: Այլևս չեք լսում ձեր ավյունը

աստիճանաբար թուլացնող կաթիլների ձայնը: Դուք արդեն միայն քայլող մեքենա եք` համոզված, որ միտքը, ի վերջո, կգտնի փառահեղ հանդիպման գանձը, լինի դա ծիծաղ կամ ավերակ:

93

ԱրԵՎԻկԸ` ԱԶԳԱյԻՆ ԱրՎԵՍԻ ԴԱՍԱԽՈՍԸ Արևիկ… Անուն` ծնված արև բառից: Փաստորեն, Արևիկը արևի մի կաթիլ է, հրե գունդ, շարժվող եռանդ: կրակի կտոր է այդ կինը, ինչպես կասեն մեզ մոտ: Սև աչքերում հրաբխային բոցկլտանքներ են անցնում, մայրական խանդաղատանք, ուրախ զմայլանք: Այդ ամենով հանդերձ, Արևիկն իսկական տեղացի կնոջ կերպար է: Սկզբում եկավ, որպեսզի մեզ առաջնորդի մինչև Անապատ: Ճանապարհին նա ցուցադրում էր երիտասարդ աղջկա ոգևորություն` ճանապարհ ընկած իր փեսացուին միանալու համար` այդչափ նա պաշտում էր տեղանքը: Ինչպես՜ էր քայլում: Ճանապարհը գիտեր անգիր: Ուրախ էր այն մտքից, որ կարող է մեզ օգնել ներթափանցել հրաշալիքների էության մեջ. այսպիսի բույս, այսպիսի տեսարան, այսպիսի առեղծվածային բառ` Անապատ` ամայի մի վայր` հետապնդված վայրի ֆաունայի գաղտնիքներով և երբեմն միստիկ, երբեմն ողբերգական պատմությամբ: Ինչպես մի գյուղացու, որը ստիպված դավաճանել էր իր դիմադրող ընկերներին: Ավելի ուշ, նրան կրկին կհանդիպենք իր աշխատավայրում: Համալսարան, որտեղ նա դասավանդում է գորգարվեստ: Նա մեզ ցույց է տալիս ուսանողների աշխատանքները: Զարմանալի բաներ կան: Նաև` այնպիսիք, որ ժպիտ են առաջացնում: թեմաներն ի ցույց են դնում ազգայինն ամեն ինչում: Որի համար դիտողություն եմ անում: Արևիկը չի հանձնվում: Ի՞նչ արած: Ինչպե՞ս խուսափել մեր մշակութային պատկանելությունից: Համաշխարհայինն, անշուշտ, բայց բոլորովին չմոռանալով ազգայինի մասին: Մնում է իմանալ Պիկասոն ցեղային է, թե՞ միջազգային: Նրան նկատել եմ տալիս, որ տեղային գեղագիտությունը ներփակվում է շրջանի մտածելակերպի մեջ, մինչդեռ արվեստի առաջնային խնդիրն է խմել արդիականության բոլոր աղբյուրներից: Նա ընդունում է, որ Իջևանը` մոռացված մի քաղաք աշխարհում, մտքին շունչ հաղորդելու դժվարություն ունի: Եվ երբ նայում եմ մի կողմում բարձր սարեր, մյուս կողմում նույնքան բարձր սարեր, ավելին` հետապնդված սատանայական պատերազմների կողմից, հասկանում եմ, թե որն է պատճառը, որ աշխարհի ձայնը չի հասնում այդտեղ: ՀյՈւրԱՆՈՑ ՄՈՇ ԻջևԱՆՈւՄ Մոշ հյուրանոցը դուր գա, թե` ոչ ծուռ միտք ունեցող ֆրանսիացի

94

զբոսաշրջիկին, այն ոչ վատն է, ոչ էլ հարմար է օնանիզմի համար: Ցուցանակի վրայի Օնան անունը հավանաբար պատկանել է նախկին սեփականատերերից մեկին: Նրան հարգանքի տուրք մատուցելով` փնտրել են նրա հովանավորությունը: կառուցված Իջևանի կենտրոնական փողոցի վրա, շուկայից երկու քայլ հեռու, Մոշ հյուրանոցը ուր նախապես խորհուդ տվեց իջևանել մեր տաքսու վարորդը, խուսափել է թանկարժեք հյուրանոցների բարձր դիրք գրավող իր եղբայրակիցների մերժելի ճաշակից: Նրանք բոլորը թշվառության օվկիանոսի մեջ գտնվող շքեղ կղզյակների տպավորություն էին թողնում: Մոշ հյուրանոցը, որն ի դեպ երեք տարվա պատմություն ունի, ճակատամասով ոտքից մինչև գլուխ իսկ և իսկ եկեղեցու է նման: Արշալույսի ուժգնացող արևի տակ այն շախմատի տախտակ է հիշեցնում` շնորհիվ տուֆի բազմաթիվ դեղին երանգների, որոնցով երեսպատված է: Սեփականատերերը հոտառություն են ունեցել` կանխազգալով երեկ հարևան, այսօր երդվյալ թշնամի Ադրբեջանի մինչև սահմանային գոտին շրջագայել ցանկացող ուղևորների աճող հոսքը: Դեռևս երեկ խաղաղ Դիլիջան քաղաքից` փառաբանված իր խճաքարով, որը Շվեյցարիայի մի բեկոր էր հիշեցնում, այն կողմ չէին գնում ամռանը հանգստանալու համար: Իջևան էին գնում միայն գորգերի համար: Այսօր հետաքրքրություն է ձևավորվում իր խորադիր եկեղեցիների, անծայրածիր տեսարանների, գաղտնախորհուրդ բնության մեկուսի վայրերի հանդեպ: Փոքրիկ առավելություն չի, երբ հյուրանոցից դուրս գալով, հովեկի ուշադրությունն անմիջապես լցվում է փողոց , որտեղ ոմանք ամեն օր խաղում են նույն դերը, ինչ նախորդ օրը, իսկ մյուսներն իրենց կյանքն ապրում են պատահական թելադրանքի ուժով` կարիքի հրամայականի կամ ցանկության կանչով, եթե այն ունեն: Այսօր, ինչպես ամեն օր, բերում են պաղպաղակի ցուցասառնարանը, դնում են մուտքի աջ կողմում, երևացող մասում` չմոռանալով ամպհովանին: Մի քանի քայլ հեռու ալյուրի մի մատակարար պատվեր է վերցնում պատվիրատուից, որը կառանել է ավտոմեքենան մոտակայքում, իսկ լայն բացած բեռնախցիկը նմանվում է ալյուր խժռող երախի: Ալրե պարկերի բեռնակիրը, Ֆելինիի կատվազգի կենդանու նման` ընդգծված գենետիկ շեղումների հետևանքով, փորի վրա դնելով պարկը վազում է նրանից ազատվելու համար` դնելով հաճախորդի այդ ակցանե ծամիչների մեջ: Որից հետո, թափ կտա իր հին անդրավարտիքը և խեթ հայացքով կնայի շուրջ բոլորը: կարծես մեծ ճանապարհների ավազակ լինի` պարկեշտության փակագծերից հենց նոր դուրս եկած: Նախօրեին, նրան տեսել էի չգիտեմ ում և ինչի համար մեկին բռունցքով հարվածելիս: Ինչպես նաև ամեն առավոտ, նույն մուտ95

քի ձախ կողմում, հյուրանոցի տերերից մեկը կլանում է իր սուրճը, ճակատամասին հարող բացօթյա սրճարան հիշեցնող վայրում: Նա մի հսկա է, որը միևնույն մարմնի մեջ ամփոփում է Սասունցի Դավթին և նրա ձի` քուռկիկ ջալալիին, այնպես ինչպես քանդակագործ քոչարն է նրանց պատկերել: (Նախօրեին պարզունակ աթոռի վրա թառած, ձեռքերը պարզած դեպի մեր ննջարանի լամպը, որը հրաժարվում էր վառվել, խոշոր մատներով բռնելով բարակ լարերն ու պտուտակները, նա մեզ առաջարկելու է մի հաստափոր և շունչը հազիվ առնող պարուհու սենյակի համարը): Մոշ հյուրանոցի ընտանեկան միջավայրը զգացվում է ամեն վայրկյան: կարծես տանը լինեք: կամովի կզիջեն տնրօենի աթոռը` ձեր նամակները համացանցով ստուգելու համար: Սուրճ կհյուրասիրեն, մինչ ընկերոջ եք սպասում: Իսկ սենյակների վերևում մի խոհանոց և մի սրահ կա ձեր տրամադրության տակ, որպեսզի պատրաստեք ձեր սեփական ուտելիքը և այն հանգիստ ուտեք: Մի կին` հատուկ այդ հատվածի համար, նույնիսկ կառաջարկի պատրաստել ձեր փոխարեն, մինչև դուք անհոգ կզբոսնեք: Եվ ինչպիսի երջանկություն կիրանցի անտառում զբոսանքի ընթացքում հորդառատ անձրևից և ցեխից հետո, նետվել առավոտյան պատվիրած տապակած հավի, կարտոֆիլի, աղցանի վրա: քաղցած մարմնի համար լավագույնը երազանքներից: ԻջԵՎԱՆԻ կԱՄ Այլ ՎԱյրԵրԻ կՈղՈՊտԻՉ տԱքՍԻՆԵրԸ Իջևանի գլխավոր փողոցի և՛ այս, և՛ մյուս կողմում դարան են մտել մարդ-տաքսիները: Իր կատարած աշխատանքի բնույթով նա եզակի տեսակ է: Հայ տաքսի-մարդն իր մեջ խտացրել է Հայաստանում ամրագրված հայ բոլոր տղամարդկանց հատկանիշները: Երբ խոսում է ձեզ հետ, հաճոյանում է կամ` խաբում, դա իր մեքենայից դուրս ապրող հայրենակիցներին նմանակելու համար է: Այսպես, հայաստանցի հայի համար սփյուռքում ապրող հայը սովորական հայ չի: Հաստատ է, երկուսն էլ նույն պատմության հատվածներն են, նաև նույն մշակույթի, բայց նրանք դադարում են եղբայրներ լինել այն պահից, երբ չեն ապրում նույն տնտեսական համակարգում: Սփյուռքի հայը բավականաչափ հարուստ կզգար իրեն, եթե հաճույքի համար աղքատ Հայաստանում ճանապարհորդեր: Եվ ինչպես Հայաստանում շրջագայող ցանկացած զբոսաշրջիկ, այդ թափառական հայը տեղացի հայաստանցու համար նույնքան տարաշխարհիկ է, որքան ցանկացած այլազգի, որը վայելում է ճանապարհորդելու առավելությունները: տեղացուն քիչ է հետաքրքրում ուսանող եք, թե թոշակառու, անկայուն աշխատանքի տեր եք, թե փոքրիկ սենյակի կենվոր, ցածր աշխատա96

վարձի պատճառով նեղության մեջ, թե ամուսնալուծությունից տառապած, թշվառ այրի կամ սեր փնտրող ամուրի: Անմիջապես զգացվում է, որ դրսից եք: քանի որ Հայաստանից դուրս` այլուր, ստիպված չեն լինում ապրել օրվա համար: Այսպես, անարդարությունը, որի համար բնիկ քաղաքացին ամենևին պատասխանատու չի, նրան առավել քան անբարոյական է թվում, քանի որ իրեն պահում է տնտեսապես ձեզանից ստորադաս վիճակում: Այդքանից հետո ի՞նչ ցավ կապրի նա ով ջանում է մասնակիորեն շտկել այդ դժվարությունը` ընթացքում ձեզնից դրամ շորթելով: Ի վերջո, երկուսդ էլ հայ չե՞ք: Եվ դուք էլ չե՞ք գալիս մի երկրից, որտեղ կապիտալիզմը լավ ապրելու արվեստին ավելացնում է հեռավոր վայրեր ճանապարհորդելու արվեստը: Ի դեպ, ո՞ր կապիտալիզմը կլիներ բավականին մաքուր, որպեսզի դրսևորվեր մյուսներից չգողանալու սկզբունքով: Ուրեմն, ինչու՞ Հայաստանի հայաստանցին իրեն պետք է զրկեր դրամի փոխարժեքը իրական արժեքից մի քիչ ավելի բարձրացնելուց: Նստեք հայկական տաքսի-մարդ մեքենայի մեջ, փակեք դռնակը, հանձնվեք մեքենային և ձեզ կթվա, թե վայրի գազանի վանդակ եք մտել: Ոչ այն պատճառով, որ վարորդը ցանկանալու է ձեզ հոշոտել` գործի դնելով բոլոր ատամները, այլ իր եռացող ուղեղի թաքուն անկյունում նա արդեն մտածում է ձեզանից պոկել ավելին, որը կավելացնի իր օրինական եկամուտին անձնական, լրացուցիչ եկամուտը: Ողջ ընթացքում, երբ կլինեք նրա հետ փակված մեքենայի մեջ, նա չի հանգստանա, մինչև չգտնի ձեր խոցելի տեղը, որպեսզի ընտրի ամենալավ միջոցը` ձեզանից պոկելու համար ավելին, քան ճանապարհի արժեքն է: քանի որ լռակյացի դեր եք խաղում, նա նմանակում է ձեզ: Բայց դա գործուն համրություն է: Նա ցանակացած պատճառ կգտնի ձեզանից խոսք կորզելու համար: քանի որ խոսելն ինքնադավաճանություն է: Հենց որ դուք ձեր օտար խոսելակերպը ներմուծեք նրա վանդակ, նա շախմատային քայլերի միջոցով կհաշվարկի այն պահը, երբ նետի իր գինը: Այսպես, հայ տաքսու վարորդը կարող է ձեզ բազմաթիվ հարմար հարցեր տալ, որպեսզի ձեզ հանի ընդունած կեցվածքից: Պետք է աջ թեքվեմ, թե՞ ձախ: Ո՞րն է փողոցի համարը: Ո՞ր երկրից եք գալիս: Փաստորեն, նա կարող է ձեզ հոտոտել այն պահից, երբ դուք արտասանում եք ձեր հանգրվանատեղի անունը: Դուք կարող եք մեծ ճիգերի գնով կիրառել ձեր տեղական լավագույն շեշտադրումը, նա կզգա ձեր ճիգը և կբացհայտի փոքրիկ մի սայթաքում այս կամ այն բաղաձայնի արտասանության ժամանակ, որը բավարար կլինի ձեր ծագումը շրջագծելու և ձեր թույլ կողմը արտահայտելու համար: Այդ պահից ձեր հարցը լուծված է: Նա 97

բավարարվում է մեքենան վարելով և արդեն գիտի, թե ինչպես է ձեզ թակարդը գցելու և որքան է ձեզանից վերցնելու: Բայց հայ տաքսու վարորդը կարող է բանեցնել ամեն տիպի խորամանկություն: Այդ առումով Երևանինը վստահորեն ավելի հնարամիտ է, քան իր գավառացի գործընկերը: Օրինակ, որպես տեղեկացված մարդ, մեկնելուց առաջ պայմանավորվել եք` խուսափելու համար վերջին հարձակումից, հազար հինգ հարյուր դրամ: թող այդպես լինի` հազար հինգ հարյուր դրամ: Որից հետո նստում եք մեքենան` միտքդ հանգիստ, դիտելու համար քաղաքը կամ, նույնիսկ, զրուցելու վարորդի հետ: - Իսկ ձեզ մոտ ինչպե՞ս է, հարցնում է նա` իմանալով, որ այստեղից ավելի վատ լինել չի կարող: Այդ ժամանակ արդեն հարմար է անվեհերորեն անցնել քննադատական տոնին: - Մե՞զ մոտ: Մի կարծեք, թե կյանքը հեշտ է: Ամեն ինչ շատ թանկ է, և շատ աղքատներ կան: տաքսու վարորդը լսում է Ազատություն ռադիոկայանը: Նրան չէ՛, որ կարող եք հեշտությամբ հավատացնել, թե աշխարհում չկա ավելի լավ երկիր քան իրենն է: - Իսկ դո՞ւ, - համառում է նա, -որքա՞ն ես ստանում: - Ա ՜խ, քոսոտի՜ մեկը: Նա ինձ դու-ով է դիմում կարծես եղբայրն եմ և չգիտի, որ անքաղաքավարություն է այդ չափ հետաքրքրասեր լինելը: Անպարկեշտությունը պատժելու համար, նրան խեղդում եք տնտեսական հազար ու մի նրբությունների խառնաշփոթի մեջ: -Այստեղ,- հակադրվում է նա,- հազիվ ես կարողանում ընտանիքդ կերակրել: Դե լսիր, տաքսի եմ քշում: Բայց բենզինն այնքան թանկ է, որ հինգ հարյուր դրամից ինձ ոչինչ չի մնա: Այսպես, այս տիպն ինձ բավականաչափ միամիտ կարծելով, մատուցում է իր սուտը: Դա այնքան ակնհայտ է, որ ես ինձ ստորացած եմ զգում: Այն բերանս կողպեց: Հասնում ենք վերջնակետին: Պայմանավորության համաձայն, նրան մեկնում եմ իր հազար հինգ հարյուր դրամը, բայց առանց հավելավճարի: Մարդը դժգոհ տեսք է ընդունում: Ոչ մի բառ, ոչ մի շնորհակալություն: Եվ այնքան ուժեղ է շրխկացնում մեքենայի դռնակը, որ կարծես նրան է վստահում կատաղությունից, հիասթափությունից ինձ հայոյելու հոգսը: Ավելի ճարպիկ ձև կա` շողոքորթությունը: տաքսու վարորդը, առաջին հայացքից ձեր մեջ կտեսնի օտարերկրացուն: Ինչի՞ց - Դե ձեր քաղաքավարությունից: Այստեղի մարդիկ,- խոստովանում է նա,բերանը բացում են միայն կոպտելու համար: Ես անմիջապես զգացի, որ եկել եք քաղաքակիրթ երկրից: Նա ձեզ կհամարի բարձրակարգ մարդ, բայց ոչ փողի պատճառով, այլ` քաղաքավարության: Մեթոդն այնքան լավ է աշխատում, որ լիովին մոռանում եք, որ դուք հազվադեպ հանդիպող կատվազգիի իշխանության տակ եք: Նման գովաբանություններից հետո ձեր զգոնությունն անմիջապես հալչում է: Ուռեցնում եք կուրծքը, հաճույքից հոգոց եք հանում և երբ 98

երթուղու ավարտին նա բարեկամաբար թփթփացնում է ուսիդ` ասելով, որ գինը թողնում է ձեր հայեցողությանը, ձեր պանիրն արդեն ցած եք գցել: Այսինքն հազար դրամ, յոթ հարյուրի փոխարեն: քանի որ գիտի, որ ազատ երկրի քաղաքացի եք, նա մեծահոգաբար ձեզ է թողնում դրամի չափի ընտրությունը: Իրականում, ձեզ բարձրացնելով նա, հիրավի, ձեզ իր իշխանության տակ է պահում: Իսկ դուք ոչ այլ ինչ եք, քան հիմար մի մարդ: Մեկ ուրիշ անգամ ցանկանալով Գառնի գնալ, հետո, ոտքով` Գեղարդ, տաքսի վարձեցի: Նախօրեին բանակցել էի այդ տիպի հետ: Չափազանց ուշ հասկացա, որ մեքենան իրենից խելոք էր: Բերանս չորացավ կրկնելով, որ ցանկանում եմ իջնել Գառնիում, որպեսզի ոտքով գնամ Գեղարդ: -Այո, դե իհարկե, գիտեմ Գառնին,- ասաց նա: Ճանապարհին կինը մեզ էր սպասում: Վերջին հաշվով ինչո՞ւ չօգտվել էքսկուրսիայից: Այսպես, որքան առաջ էինք գնում և զրուցում, այնքան տարակուսանքից եռ էի գալիս: Այդ ինչպե՞ս, մտածում էի, նման տհասը` դեմքին քնձռոտ ավել հիշեցնող ցից-ցից թրաշով կարողացել է իրեն հարմար կին գտնել: Եվ ինչպիսի՜ կին: Աշխույժ, մաքուր, երիտասարդ: Եվս մեկը, որը ստիպված պետք է աչքերը փակած լիեր` մայրանալու համար: Նման էր իր որջից դուրս եկած վայրի խոզի և քաղքենու տնից դուրս եկած կատվի հանդիպմանը: Չհաշված այն հանգամանքը, որ մարդը, որը կարծես թե օգտվում էր ծանոթությունից կամ վերադարձն ապահովող ծառայությունից, տաքսու ղեկին նստած անգործ բյուրոկրատ էր հիշեցնում, որին բահ են վստահել: Նա հարց ու փորձով փնտրում էր ճանապարհը և մեքենան վարում էր մոլագարի նման: Այնպես, որ շուտով պարզ դարձավ, որ մենք վաղուց անցել էինք Գառնին և մոտենում էինք Գեղարդին: Ի՞նչ էր հարցրել ճանապարհին, քանի որ այսչափ շեղվել էր: Հաստատ, նույն ճանապարհը, որով ոտքով Գեղարդից Գառնի են գնում: կորցրեցի ինքնատիրապետումս` նրան ասես մուրճի հարվածներ հասցնելով. Գառնիի՜ց եմ ուզում գնալ: Գառնիի՜ց: Գառնիի՜ց: Գառնիի՜ց: տհասությունն այնքան ակնհայտ էր, որ ես սկսել էի տարակուսել: Բայց այդ մասին չափազանց ուշ գլխի ընկա: Իսկ եթե անհասկացող էր ձևացե՞լ: Ճանապարհը երկարացնելու նկատառումով: Ուրեմն, ճանապարհը երկարացնելու համար էր և լավ էլ երկարացրել էր: Եվ այնքան էր երկարացրել, որ հանդգնություն ունեցավ հավելում պահանջել պայմանավորված գնից: էլ ավելի էի զայրացել, որ խղճում էի նրա կնոջը` համոզված, որ նա առնչություն չուներ այս ամենի հետ: Բայց ո՞վ գիտի: Ես լիառատ վճարեցի նրա զայրացնող ամուսնուն և դուրս թռա մեքենայից, որպեսզի հնարավորինս շուտ լվացվեմ` տխմար ստորությամբ ուղեկցված ընթացքից, որը ստիպված էի հանդուրժել: 99

Իջևանում, մի երթից վերադառնալիս, իր մեքենայում օտարերկրացու ներկայությունից մտավոր հաշվիչը գերծանրաբեռնելով, վարորդը սաստիկ ուռճացրած թիվ ասաց: Բայց նրան չհաջողվեց այն վերցնել, քանի որ ցանկացած հարձակումին նախապատրաստված լինելով, հաշվել էի գումարը, ըստ ընդունված կարգի` մեկ կիլոմետրը հարյուր դրամ: -Ի՞նչ,- ճչացի ես,- կարծես հարվածել էին ստամոքսիս: Գնալիս քեզ վճարեցի երկու հազար դրամ, քսան կիլոմետրի համար` նրան դու-ով դիմելով, ինչպես կխոսեի մի մտերիմ ընկերոջ հետ, որը դավաճանել է մեր եղբայրությունը: Գալով իմ ետևից, հինգ կիլոմետր ավել ես քշել, որն էլ կազմում է երկու հազար հինգ հարյուր դրամ: Իսկ դու ինձանից պահանջում ես երեք հազար հինգ հարյուր: Ես տեղացի չեմ, բայց հարիֆ էլ չեմ: Ավելի շատ վաստակելու համար, դու հաճախորդ կորցրեցիր: Եթե գոնե հարգալից վարվեիր, քեզ կդիմեի մյուս շրջագայությունների դեպքում: Իսկ դու ինձ խաբում ես: Մարդը կմկմում է, հավաստիացնում է իր շիտակության մասին, բայց իմ փաստարկների ճնշման տակ զիջում է և իջեցնում է գինը երեք հազար դրամի: Այս անգամ կարողացա դիմակայել: Ինքնասիրությունս փրկված էր: Հաջորդ օրերին, անցնում էի նրա քթի տակով և ուրիշ տաքսի փնտրում: Նա այլևս չփորձեց ինձ հետ առնչվել: Հեռու եմ այդ խղճուկ հայերին մեղադրելու միտումից: Նրանք անում են շատ ավելի փոքր չափերով, քան քաղաքականության մեջ գտնվող խոշոր ձկները` մեծ չափերով: Մի ողջ երկիր է, որն ապրում է շորթելու հաշվին: Բայց անպատժելիությունը դաշն կազմած ճարպկության հետ, մարդկային հարաբերությունները անընդմեջ բռնության է ենթարկում: Այն պահից, երբ քաղաքացին փողոց է դուրս գալիս, նա պետք է զգոն լինի: Սակայն բազմապիսի հարձակումներից` ամենաթաքուններից մինչև նյութականները, ամենաանորոշներից մինչև ամենաբացահայտները` լինեն բարոյական թե լոկ խոսքային, տնտեսական թե քաղաքաքան, որոնք հետապնդում են մարդուն, նա ինքնաբերաբար դառնում է համընդհանուր տոնավաճառում յուրաքանչյուրի պես իր շահը պաշտպանող դերակատար: Եվ երբ հասկանում է` հագեցած իրեն ատող աշխարհից, որտեղ չկա հարգանք ոչ օրենքների հանդեպ, ոչ` մեկ ուրիշի, նա այլ ելք չունի, քան անցնել սահմանը, ատել սեփական անձը կամ ընդունել այդ անհեթեթությունները, որոնք, ի վերջո, ինչպեսև զգում է, նրան սպանելու են:

100

Պատահում է, որ երթուղիներն ավելի արժեքավոր են լինում ճանապարհորդի համար, քան նպատակավայրը: Հիասթափութունը կարող է հաջորդել զմայլանքին: ձեզ գովերգել են տեղանքի բնական գեղեցկությունը, որին արժի ուշադրության արժանացնել, այդ իսկ պատճառով այնտեղ հասնելու համար դուք երկար թափառում եք ճշմարիտ հրաշալիքի գրկում, որի արժանիքները հնարավոր է թերացած լինեն ձեզ ներկայացնել: Բարեբախտաբար, տաքսին չի համարձակվի անցնել ցեխապատ անտառային ճանապարհի մի հատվածը: Պետք է ոտքով գնամ երկու կիլոմետր` հասնելու համար Պարզ լիճ: Հենց առաջին քայլերից լողում եմ հազարավոր կանաչապատումների միջով: Շուրջ բոլորս լույսի հոսանքներ են ծառերի կատարներին: Զգույշ քայլերով մտնում եմ տեղանքի ջինջության մեջ: Ճանապարհ եմ բացում խոտի միջով, մինչ կգտնեմ այն ուղին, որը ոլորապտույտ, հանդարտ ներքև է տանում` մերկ, հեռու մեքենաների արձակած խռխռոցներից, որոնք պարուրում են քաղաքները: Դա համեստ մի ճանապարհ է բնության գրկում, շատ վաղուց ասֆալտապատած, որը ճաքճքել է եղանակի անընդմեջ խոնավությունից: քայլում եմ, լողում…և հանկարծ ծառերը լցվում են գլխիս մեջ, որպեսզի բռնեն այս անծանոթ լճի տեղը, որն ինձ խորհուրդ են տվել այցելել: կամաց - կամաց ճյուղերի խաղաղ անշարժությունը երկնքից իջնող ոսկեգույն օդում, գրավեց ինձ և մոռացնել տվեց իմ լիճը: Ոչ խորհրդավորություն, ոչ ուժ, միմյայն բուսականության առկայություն, բոլոր տարրերի ներդաշնակություն և հատկապես այդ համառ և ամեն ինչում գաղտնաբար առկա կյանքը, որը կենդանություն է հաղորդում ամեն ինչին` տերևների, ծաղիկների, խոտերի, կոճղերի բաղադրությանը, հոգևոր շողարձակմանը, որը շրջանառվում է նրանց միջև և իրար կապում այնպես, որ ես հազիվ թե կռահեմ: Ինձ թվում է ժամանել եմ փթթումի և հավասարակշռության բարձրագույն պահին: Չլինեին հագուստս, կոշիկներս, ինչպես նաև հիշողությունս և լիճը շուտափույթ գտնելու ցանկությունը, ես ինձ նախամարդ կզգայի անապակ բնության գրկում: Իրականում, անտառն ապրում է իմ շուրջը` առանց ատելության, առանց հարձակաղոկանության, ժամանակի և դարերի մերձավորությամբ: Դա հայկական անտառ չի, խնամված էլ չի, միայն աշխարհի մի անկյուն է` ինքնահոսի մատնված, որն այնքան քիչ է մարդկանց հետաքրքրում և փթթում է ազատորեն` ըստ ճամփուղիների ինքնասիրահարվածության սկզբունքի, ինքնին նման արգասավոր գեղեցկի հավասարակշռության: 101

քայլերս վերջապես հանդիպեցրին լճի հետ: ջուրը կանաչավուն էր: Մերձավորությամբ ռեստորան էին կառուցում:

Դուք բարձրանում եք դժվար մի ճանապարհով, երբ հանկարծ, թույլ շնչառությունը, հոգնությունը ձեզ մեխում են տեղում: քանի անգամ պետք է կանգ առնեք` մինչ գեղեցիկ բարձունքներին հասնելը, որտեղից աչքը կկարողանա, ի վերջո, ամբողջությամբ ընդգրկել ընդարձակությունները, որոնք պարում էին ձեր գլխի վերևում, երբ դեռ թափառում էիք հովտի խորքում: քանի որ դժվարությամբ եք քայլ գցում, գլուխը հակած, աստիճանաբար համայնապատկերը, որը չեք տեսնում, ընդարձակվում է ձեր ետևում: Իսկ այժմ, երբ փլվում եք խոտի վրա` բառացիորեն տապալված պայուսակի և մարմնի ծանրությունից, օգտվում եք դադարից` վայելելու համար ձեր ջանքերի պտուղները: Այդ ժամանակ է, որ ամեն բան սկսում է պարզ դառնալ, և ձեր առջև բացվում է չլսված լռության և խաղաղության խորությունը: Վերջապես բնապատկերը հայտնվելու է ամբողջությամբ: Անսահմանություն, մերձակա առատություն, այնքան ամեն ինչ կարծես իր տեղում է պարզության անընդգրկելի համերգում, որ ստեղծում է երկինքը լեռների հետ, իսկ լեռները բուսականության հետ, իսկ բուսականությունը գետերի հետ` չմոռանալով բազմաթիվ ծալքերը` նկարված ստվերների կողմից հողի մաշկի վրա: Բայց գեղեցկությունն անձկություն է: Մինչ նա շողարձակում է բոլոր կողմերից, ծավալվում է աչքերիդ դիմաց, շուրջդ ուժգնացնելով անապատի այդ տեսակը`ստեղծված մարդկանցից առաջ, բաց է անում իր երախը որպես անդունդ: Եվ քանի որ այն ինչ ձեր առջև չի համապատասխանում մարդկային չափանիշին, քանի որ համայնապատկերի հզորությունը խույս է տալիս ձեր անձնական զորությունից, զգում եք, որ ձեր դատողությունը ճզմված է և, որ ձեր կյանքն անցնում է ողբերգականորեն ծիծաղելի ռիթմով` համեմատած այս բլուրների և կատարների հետ, որոնք կարծես սպասում են, որ ձեզ կլանեն: Եվ ինչ չափով ընդունակ եք մնալ շլացած` տարածքի իշխանությունից, այնքան դուք այն լցնում եք խորհրդավորությամբ, ձեր մարմինը վերածվելով իրի նրա ձեռքերում, մի իրի, որ ժամանակը ճզմում է անդադար: Այսպես, ճոճվելով վախի և ապշանքի միջև, դուք ինքներդ ձեզ համոզում եք, որ պետք է թաքցնել վախը և տրվել հմայքին: Երբ զմայլանքը ուռչում է ձեր մեջ և հեղեղում է ձեր սիրտը, զգում եք,

103

որ անհնարին է այդ ուրախությունը մենակ ապրել, անբավարարվածություն եք զգում` այն միայնակ վայելելու պատճառով: կիսելու համար բնապատկերի ուժգնությունը, կարիք եք զգում մեկ ուրիշ էակի: Մեկ ուրիշ, որն ինչպես դուք հագենում է իր տեսածով, այդ միջոցով հաստատելով, որ ներկայացման փորձը կատարվում է միմիայն մարդու կողմից, որ հոյակերտության բացարձակության գնահատումը կատարվում է միայն մտքի կողմից, որն ստեղծում է և կենդանություն հաղորդում նրան: Առանց մարդկանց` այն ըմպելու և կիսելու համար, պատկերը մնում է պարփակված երկրաբանական լռության մեջ: Մենակ քայլելուց ավելի լավ է քայլել նույն հոգևոր մակարդակն ունեցող մեկի հետ, որն ընտրված է երկրի հետ արձագանքելու համար, նա ով կընդունի ձեր հայեցումի արձագանքը այնպես, ինչպես դուք կընդունեք նրանը: Այդ միջոցով աշխարհի անուրջը կշրջանառվի այս աշխարհում և ձեր երկուսի միջև լիարժեքորեն:

104

քանզի քայլել երկրի վրա, լինի դա աշխարհում ամենաքիչ անծանոթը, միևնույնն է աքսորավայրի զգացողություն է առաջացնում: Մեր անցած ճանապարհի զգացողությունն է: Այլուր, ուր պատմության թելադրանքով ծնունդ ենք առել, գիտեինք, որ աքսորված էինք: Մեր մեջ զգալով համառորեն գոյատևող ժառանգությունը մի բեկորի և կարոտախտը մի երկրի հանդեպ` հորինված որպես պատրանք: Այնուամենայնիվ, այս Հայաստանում ուր ճանապարհորդում եմ այսօր, խոսում են մի լեզվով, որը վերապրել է մյուս բոլոր հայերենները, որոնք վայրագորեն ոչնչացրել են: Այն տարօրինակ հնչողություն ունի իմ ականջում: Բանն այն է, որ մեր ազգականների մեծ մասը ապրել են մերձակա տարածքներում, հայկական գյուղերի միգամածության մեջ` դանդաղորեն կուլ տրված նվաճողների կողմից, որոնք ավարտին հասցրեցին իրենց ներխուժումը ցեղասպանություն կազմակերպելով: Այսօր արգելված այս վայրերում, մեր բազմազան հայերեններն այլևս չեն հնչում: Այն ինչ մնում է հայկական հողից, որտեղով քայլում եմ ներկայումս ամենևին չի մտնում իմ մտավոր քարտեզագրության մեջ: Եվ իմ միտքն այլ ցավ չունի, քան նորից ներթափանցել մի ժամանակահատվածի մեջ, որը հոսում էր իր երկրի հետ համահունչ: Հենց այդպես են իրենց զգում հայերը: Վտարանդու խրոնիկ զգացողության մեջ: լինեն նրանք այս երկրում սահմանված կամ այլ, ավելի հարուստ երկրներում հաստատված, նրանք անվերջ քոչվորության մեջ են: Մշտապես թափառումի և տառապանքի ճանապարհին: Անհաստատության և անցումայնության փորձություն: Այս առումով քայլելն ինձ դարձնում է խելազուրկ միակ վայրում, որտեղ ես կարող եմ հաստատվել: Անընդհատ դեպի առաջ եմ գցում քայլս, որը ենթարկվում է անհայտին: Չեմ խորանում պատմության մեջ Պատմության գրկում. - այս երկիրը, որը փորձում է ինքն իրեն պատկանել և գոյատևել -, բայց որևէ խարսխումից ձեռբազատված գիտակցության փակագծերում: Այդ պահից այս երկիրը դադարում է հայկական լինել, որպեսզի ջերմություն դառնա իմ կույր և անհանգիստ մաշկի վրա:

105

ԴԵՊԻ ՈրՈտԱՆ Դա մեր ուժերից վեր էր: տավուշում կատարած զբոսանքներից հետո, կարիք ունեինք վերադառնալ այն վայրերը, որոնք մեզ տվել էին երկրի ներաշխարհի բանալիները: Մեկ անգամ ևս վայելել Սիսիանից տաթև տանող ճանապարհը: Մեր խորհրդավոր ճանապարհը` ամենագեղեցիկը աշխարհում, որ երբևէ տեսել ենք, ամենանպաստավոր միությունը հաղորդություն ընդունելու համար, այդչափ մեր հոգիները տարրալուծված թվացին երկնքի այդ մասի հետ, որն իր գիրկն էր առել երկիր մոլորակի այս կորած անկյունը: Հյուրանոցից դուս եկանք այն շտապողականությամբ, երբ զգում են կայարանում երջանկությունը վերագտնելու համար գնացքին սպասելիս: քայլելով նույն ծառերի տակով, ինչ անցյալ տարի, մեջքներիս քարշ տալով նույն ուսապարկի ծանրությունը, բայց քայլերն արդեն երազկոտ, սիրտը` նվաճված: Այս հոգեվիճակով մխրճվեցինք մի ճանապարհի մեջ, որը փակուղի էր տանում, որի ծայրը չէր երևում` պարտադրված լինելով վերադառնալ փշրված եռանդով, փութկոտությունը հասցնելով ավելի խելամիտ ռիթմի: Գիտեինք, որ ռոբերտն ու իր կինը մեզ սպասում էին Որոտանում և, որ նորից հանդիպելու էինք լցենի մեր փոքրամարմին տատիկներին, իսկ ավելի հեռվում` լեռան երկարաձիգ արահետից հետո, մեր բարեկամ Նորոյին: Բայց այս անգամ մեզ հետ վերցրել էինք այս նույն ճանապարհից ներշնչված գրքի օրինակները: Մեզ հյուրընկալողներին այն նվիրելու հեռանկարը եռանդ էր հաղորդում մեր քայլերին: Անծանոթ ոչինչ չկար մեր առջև, միայն արդեն հարազատ դարձած բնապատկերներ, որոնք խոստանում էին էլի զարմացնել, տղամարդիկ և կանայք` մոռացված իրենց երկրի և աշխարհի կողմից, որոնց ցանկանում էինք հաղորդել մեր կապվածությունը, թեկույզ լիներ դա կարճատև այցելություն: Բայց այս անգամ ի՞նչ էինք իմանալու կամ տեսնելու, որ չէինք իմացել անցյալ տարի: Որ այս գյուղերն ինչպես Ագիտուն կամ Որոտանը, իրոք, բնակեցված են եղել ազերիներով, ղարաբաղյան պատերազմը նրանց վռնդել էր այդ վայրերից: Դա էին վկայելու մուսուլմանական գերեզմանների մնացորդները կամ խորշանման ընդգծված աչքերով դրոշմանկարները: Որոտանում, մի մարդու խոսեցրի: Նախկինում, ամեն ամառ, նա մշակում էր մի ադրբեջանցու հողը: Ներ106

կայումս, ձեռք բերված այդ հողը, միգուցե, չնչին գնով, մշակում էր` ձմեռային պաշարի համար, որը Սիսիան էր տանելու ուր ապրում էր տարվա մնացած մասը: Ո՞վ գիտե, արդյոք, մյուսներն էլ նրա նման չէին օգտվել միջանկյալ ժամանակահատվածից, որպեսզի ձեռք գցեն ավելի ընդարձակ տարածքներ, քան տնամերձ այգին է: Այդպիսին էին պատմության խաղերը:

107

կրկԻՆ ՈրՈտՆԱՎԱՆքԻ ԱռջԵՎ

Հունիս 2010 Ճանապարհն, այս երկրորդ անգամ, մեզ ավելի ընդարձակ և աշխույժ թվաց: Ծաղիկներով, անսահման բարությամբ լցված, լայնահուն`այնքանով, որքանով դա թույլ էին տալիս տեսնել ընդարձակ համայնապատկերները: Ոլորմոլոր անցնելով բոլոր կողմերից հղկված ռելեֆի միջով, սեթևեթելով շարունակ հայտնվող խորունկ և գլխապտույտ առաջացնող տեսարաններում: Մեր քայլերից դեպի մեզ էին բարձրանում դանդաղ արբեցումներ: Որքան նվաստ էինք հնադարյան սարերի կմախքի տակ` փշրված մարդկությունից ավելի վաղ տեղի ունեցած ցնցումներից: Հատկապես դա ավելի զգալի էր այն պահին, երբ ճանապարհը տեսանելի դարձավ մի քանի հարյուր մետի վրա և մեջտեղում հայտնվեց մի կին` ճզմված տարիների ու երկնքի բեռան տակ, դեպի մեր կողմը գալով մանր քայլերով: Հանկարծ այդ ճանապարհը հնամաշությունից և միայնակությունից անմարդկային, բայց այնքան լուսավոր, ողբերգական խտություն ստացավ: Մինչ քայլում էինք նրան ընդառաջ` վստահ, ոգեշնչված և մաքրագործված, այդ համբերատար ստվերը աստիճանաբար ծամծմում էր տարածությունը` չմատածելով ոչ այլ ինչի մասին, քան հնարավորինս քիչ ընդդիմանալ ցավերին և դժգոհություններին, որոնց ենթարկվում էր իր մարմինը: Շուտով եկավ այն պահը, որ նրա հետ խոսելը դարձավ հնարավոր: Նա Սիսիան էր գնում: Այսպես, ոտքով…Հենց նոր տնից դուրս եկած` գոգնոցով և չստերով, կարծես հացի էր գնում: Նա կարճ դադար արեց, մեզ թեթևակի հայացքի արժանացրեց և նորից ճամփա ընկավ: Ինչպե՞ս չպատկերացնել այն կիլոմետրերը, որ նրա հիվանդագին քայլերը դեռ պետք է անցնեին: Ես վայր էի դրել պայուսակս: Եվ սրտնեղությունից միզել սկսեցի մի ժայռի վրա: Հետո եկավ ճանապարհը շարունակելու, գլուխդ այնտեղ, բլուրների ստորոտում գտնվող մենաստանի պատկերով լցնելու պահը: Իր տիրոջը սպասող շան հավատարմության նման, անձեռակերտ հուշարձանի, եթե միայն իրար հաջորդող երկրային խաթարումներից, որի գոյության մասին երկրի վրա ես գիտեի, այնտեղ ուր այն կառուցել էին` փխրուն նույնքան, որքան` հզոր: քայլում էի մի տեսակ նյարդայնացած: Մինչդեռ լարվածությունս կարծես թեթևացնում էր ընթացքս` տպավորություն ստեղծելով, թե ավելի լավ էի տանում, քան անցյալ տարի, բլրալանջերը, երկար ճանապարհները, այս անվահետքերը, որ ստիպում են փնտրել այն հատվածները, որոնք դիմակայել են ժամանակի և մեքենաների ավերածությանը: կանգ առնել Ագիտուում մուսուլմանական գերեզմանները կամ 108

նույնիսկ ենթադրաբար շատ հին խաչքարները տեսնելու համար, այլ արդյունք չունեցավ, քան բորբոքել անհամբերությունը: Նույնիսկ շրջակայքի մանուշակագույն ծաղիկներն` արծաթագույնի ճառագումներով, չկարողացան լուսանկարելու ակընթարթից ավելի երկար պահել: Անմիջապես համակեց ինձ չոր ճանապարհը: Առաջ էի շարժվում եզան պես` տարված թաքուն տրոպիզմով: Այդպես հասանք վերջին աջակողմյան գծին: Մաքուր և հանդիսավոր, հզոր և պարզ, աղքատության և լիության խառնուրդ: Եվ ահա, ոտքերդ դողում են, աչքդ պատրաստվում է մեծ խաղաղության և այստեղ ենք վեհերոտ` կարևոր սպասումից, որի ավարտին լայնորեն բացվելու է բնապատկերի ծաղկունքը` ամենահարազատը, որ կա աշխարհում: Եվ երբ ոլորանը բացվում է, համայնապատկերը դանդաղորեն շրջում է իր էջը, մարմինը մեղմորեն թափանցում է անշարժ օդի մեջ` թեթևակի դեղնահողի և խոտի գույն ստացած, ինչ-որ բան է քեզանից տարածվում, ինչ-որ վեհ, թավշային բան, նման աշխարհը գրկելու ցանկությանը` երախտապարտ լինելով նրբագեղությանն այդպես ներկայանալու համար: Եվ սև եկեղեցին, որի առջև մերձակա և հեռավոր բլուրները խոնարհվում են, սկսում է ձեր վրա տարածել իր ողորմածությունը` նուրբ ինչպես խունկի կախարդանքը: Այդժամ դուք լսում եք ձեր երազը` բաղկացած ծանոթ բաներից և, սակայն այնքան տարօրինակ:

Հոկտեմբեր 2010 տաթևի ճոպանուղին տեսնելու հետաքրքրությունից մղված, զարմիկիս խնդրել էի ինձ այնտեղ տանել ավտոմեքենայով: Վերադարձին կտրեցինք Նորավանքը` գնալու համար այն գյուղը, որտեղ պետք է հանդիպեի ռոբերտին և իր կնոջը` լաուրային, այս տարի երկրորդ անգամ, հունիս ամսվա հանդիպումից հետո: Ես վախենում էի այն պահից, երբ հայտնվելու էր Որոտնավանքը` նախորդ երկու ճանապարհորդություններից արմատապես տարբեր պայմաններում: Երկինքը նույնպես հրաշալի էր: Բայց եղանակն արդեն թեքվել էր դեպի տերևաթափը և ցուրտը: Իմ բնապատկերն այնքան գունագեղ և խորհրդապաշտ, դիակ էր հիշեցնում: Եկեղեցին, ասես, կուչ էր եկել: Գույները խամրել էին: Իսկ բլուրները կորցրել էին ամառային շռայլ ժպիտը: Ես կոպտորեն մտնում էի տրտում, հիվանդագին իրականության մեջ, մռայլ միայնակությունների իրականության, որը ճզմում է գյուղը և իր բնակիչներին: Ոգևորությունը, որ ուղեկցել էր քայլերս, ի չիք էր եղել: Եվ կանացի ուրվագիծը, որ առաջնորդել էր քայլերս, միավորվել էր վաղանցիկության մեջ բոլոր այդ կյանքերի, որոնք հմայել էին 109

հայացքս: կյանքերն այդ բոլոր, որոնք վերածնվելու էին բարեպատեհ ժամանակին` հար և նման նրանց, բայց նույնքան նոր: ռՈԲԵրտԻ ՄՈտ

Հունիսյան հանդիպում 2010 ռոբերտը մեզ սպասում էր իր դռան առջև: Հեռվից մենք զանազանեցինք նրա խստաշունչ ուրվագիծը և առանձնահատուկ տեսքը: Հագնված այնպես, ինչպես քաղաք կգնար, միայն գեղջկական տեսարանի վրա: Նա մեր հոգնածությունն ընդունեց ամբողջ սրտով, որով հայը փորձում է հանգստացնել օտարին: Որպես ցանկալի հյուր, նրա կինը` լաուրան մեր առաջին հանդիպման սառը ջրից բերեց: Այն, որը հիմք դրեց մեր բարեկամությանը: Հետո հաջորդեցին բազմատեսակ մրգեր, խմիչքներ, բառեր, գիրքը, որտեղ ռոբերտի դիմանկարն էր` Նուվել դԱրմենի (Նորություններ Հայաստանից) ամսագրի մի օրինակ, որտեղ գյուղի ծայրում գտնվող կամրջի վրա իշխող բազալտե ժայռերի լուսանկարի տակ վերարտադրված էր նրա մարդկային նկարագիրը` ուղեկցված լուսանկարով` օվալաձև շրջանակի մեջ ներառնված… քնքուշ մի հուզում էր հաստատվում մեր միջև: Այն պետք է շարունակվեր մեր մեկնելու հաջորդ օրը ևս: Չափազանց հոգնաբեկ էի խոսելու համար: Բայց ռոբերտը բավական խելացի գտնվեց և չսպասեց իմ հարցերին: Նրա արտասանած բառերից` մկաններիս գերլարվածության պատճառով, պատառիկներ էին ինձ հասնում: Իզուր էի փորձում տպավորություն թողնել, թե լսում եմ, նա անդադար ինքն իր համար պատմում էր: Ավելի քիչ տեղի տալով իր պատմողական նարցիսիզմին, քան բավարարելու պարզ պահանջը` Որոտանում իր մնալու պատճառների պատմության շարադրանքը: Այն էլ ինչպիսի՜ պատմություն: Նրանցից, որոնք սովորական կյանքը վեր են ածում հրաշքի: Ամեն ինչ սկսվում է ռուսաստանի մի քաղաքից, որտեղով ռոբերտը անցնելիս է եղել: Մի մարդ` նրան վրացի կարծելով, մոտենում է: Ասում է, թե գողացել են ողջ գումարը և չգիտի, թե ինչպես պետք է վերադառնա Մոսկվա կնոջ և երեխայի հետ: Այդ մասին պետք չի մտածել: ռոբերտը նրանց հյուրասիրում է և հոգում է ճանապարհածախսը: Իսկ նա երդվում է վերադարձնել գումարը տուն հասնելուն պես: Անցնում է հինգ տարի և ռոբերտն այդ մասին այլևս չի հիշում: Բայց մի օր պարտքը նրան վերադարձվեց: Նամակագրություն է հաստատվում երկու տղամարդկանց միջև: Նաև փոխադարձ հետաքրքրության սկիզբ: ռոբերտը հրավիրում է ռուս ընկերոջը այցելել Հայաստան: Մասնագիտությամբ ձկնաբույծ է: Գալիս է, փորձագետի հայացք է գցում երկրի վրա և զմայլվում է…

110

Եվ ահա մի օր էլ նրանք երկուսով Որոտանում են` զննում են լեռներից թափվող ջրերը: Արտակարգ մաքու՜ր: ռոբերտն ընդգրկեց իր ընտանիքի բոլոր անդամներին` ընդարձակ տարածքներ ձեռք բերելու համար: Նա կառուցում է բազմաթիվ ջրավազաններ և այնտեղ է ուղղորդում գյուղի շրջակա բարձունքներից իջնող ջուրը: Առատ և եզակի ջուր: Հենց այսպես ռոբերտը իրավաբանից դարձավ ձկան մարդ: Գյուղի բարձրադիր մասում նա կառուցեց մի ընդարձակ տուն: Սպասումի տուն: Բոլոր հարմարություններով… Բայց բացարձակապես դատարկ: Ստվարաթղթե տուփեր, գրքեր, ուրիշ այլ բաներ դեմքը կոկելու համար: Ուրիշ ոչինչ: Մի սպիտակ, խոշոր շուն հաչում է կասկածելի որևէ աղմուկ լսելիս: Շղթայով կապված, նա հսկում է այն շինության մուտքը, որտեղ սիրամարգեր կան փակված: Հավանաբար, այդ տանը նա և իր կինը կանցկացնեն իրենց ծերությունը, երբ նրանց որդին, ներկայումս զինվորական, կշարունակի իրեց գործը: Այս պահին, ռոբերտը նախընտրում է ներքևում գտնվող հողամասը, որտեղ իր ձկներն են, փեթակները, հավերը, խայտահավերը և ճագարները: եվ ճանապարհի մյուս կողմում տաք ջրի ակունքն է, որը սնուցում է ջրավազանը և, որից օգտվում են ցանկացողները: Սեղանին մեղր կունենանք: Անարատ, -ասելու է նա: Ոչինչով նման չի քաղաքում վաճառվող մեղրին: Այստեղ ամեն ինչ մաքուր է: Հաջորդ առավոտ, ոտքերս քոր էր գալիս: Հրաժեշտ տալով լաուրային, մենք ռոբերտի հետ քայլեցինք մինչև կամուրջ: Այնուհետև, միմյանց հրաժեշտ տալով, բաժանվեցինք: Եվ մենք սահեցրեցինք մեր քայլերը բազալտե երգեհոնների լռության մեջ, որոնց ներքևում Որոտանի հանդարտ ջրերը` լցված հեշտասեր բույսերով, ողորկ են դարձնում: ՀՈկտԵՄԲԵրյԱՆ ՀԱՆԴԻՊՈւՄ 2010 ռոբերտին խոստացել էի տաթևից հետո Որոտանով շրջերթ կատարել: Նա մեզ սպասում էր: Ամենապակասը երեք օր չէր սափրվել ու չնայած հանդիպման պարգևած ուրախությանը, նրա աչքերում աշնանային մռայլություն կար: Ինչ- որ հոգնություն էր լցված մթնոլորտում: Այնպիսին, որ հայտնվում է, երբ ապագան կորցնում է ողջ մտավոր հաստատակամությունը: Բոռերն անամոթաբար ներքնաբակ էին մտնում: Ճնճղուկները կտցահարում էին սեղանի վրա: Հավերն ու հնդկահավերը կռթկռթում և կչկչում էին մեր խոսելու ընթացքում` ստիպելով լաուրային փայտով հեռու քշել նրանց: “Ցանկանում եմ այստեղից մեկնել,-ասաց ռոբերտը հենց սկզբից: Ո՞վ գիտի եկող տարի ինձ կգտնես իմ տանը: Միգուցե 111

Ամերիկայում լինեմ կամ ռուսաստանում”: Իր պատրաստած թույլ գինուց լցրեց բաժակս: լաուրան սեղանի վրա դրեց մեղր, պանիր, ընկույզ և լավաշ: Հազիվ էր նստել, որ սկսեց թերթել Ֆրանսիայից բերած թերթը` ցուցադրելով հեգնական անտարբերություն ամուսնու խոսքերի հանդեպ: կարծես ցանկանում էր ասել. “Որքան ուզում ես խոսիր”: Հարցրեցի նրանց որդու մասին: Նա զինվորական ծառայությունն անցնում էր գյուղից ոչ շատ հեռու, երկրորդ որդին զոհվել էր ռազմաճակատում: Ավագը ապրում էր Մոսկվայում և կարծես հաջողությունների էր հասել: Հանկարծ անսպասելի հայտնված մի երիտասարդ հարցրեց զարմիկիս, թե կարող էր քարշակել իր անսարք մեքենան: ռոբերտը ոտքից գլուխ սառը հայացքով չափեց այդ տիպին: “Որտեղի՞ց ես,- հարցրեց նրան: - Մեղրիի՞ց: - Մեղրիից: Գիտեմ, որ մեզ այնքան էլ չեք սիրում: - Նախ, ով քեզ թույլ տվեց իմ տուն մտնես, ասես ջրաղաց ես մտնում: Դու ընդհատում ես մեր զրույցն առանց բարև տալու և ներողություն խնդրելու: Հարգելով հյուրերիս, քեզ դուրս չեմ շպրտում: Գնա գյուղի ճանապարհով, դու այնտեղ մեկին կգտնես, որը կնորոգի մեքենադ”: Նոր էր դուրս եկնել, որ ռոբերտը պայթեց: -“տեսնում ես, այսպիսի բթամիտներն են մեզ կառավարում: Նրանք կարծում են, որ իրենց ամեն ինչ կարելի է: Նույնիսկ օտարի տուն մտնել` առանց թակելու: Այդ է պատճառը, որ այս երկիրը չի գործում ինչպես հարկն է: Վերին օղակներում դրել են հիմարների և տգետների”: Ես նկատել տվեցի, որ հայերը ավելի արևելյան, քան արևմտյան ուղղվածություն ունեն: “Անկասկած,- պատասխանեց նա: Հայերն անկախ մտածելակերպ ունեցող մարդիկ են, որոնք պատմության բերումով ձեռք են բերել հնազանդության կուլտուրա: Հնազանդություն պարսիկներին, արաբներին, թուրքերին, ռուսներին… Նրանք այլ կերպ չեն կարող ապրել, քան խոնարհել գլուխը…” Նա կարող էր ավելացնել, որ այդ ենթարկվածությունը շարունակվում էր նույնիսկ ժողովրդի ներսում: Որ երեկ մարդիկ նվաստանում էին աղաների կրնկի տակ, այսօր նրանք թույլ են տալիս, որ իրենց գնեն օլիգարխները ընտրությունների ժամանակ: ռոբերտն Ամերիկայում… Չէի կարողանում դա ընդունել: Նույնիսկ նա, մտածեցի ես: Նրանից հեռանալով, մտածում էի արդյոք եկող տարի նրան նորից կտեսնեմ: Եվ արդյո՞ք կանցնեմ Որոտանով: ԴԵՊԻ լՑԵՆ տԱՆՈղ ՎԵրԵլքԸ Այս անգամ մենք կշրջանցենք Շամբ գյուղը: Բայց մի քանի վայր112

կյան դադար կտանք` դիտելու համար լիճը բարձրադիր տարածքից, ուր ճամբարել էինք: Ամեն ինչ նույնն է, ոչինչ չի փոխվել: Պարզ հանդարտությունը լուսապսակի նման իշխում էր բնապատկերի վրա, նույն լուրջ և պայծառ հանդարտությունը` լեռների և ջրերի պատկերով: Երկինքը կապույտով էր ներկել մարդկանց և նրանց արձակած աղմուկի պաշտպանության տակ գտնվող այս փոքրիկ, պարապ - սարապ թրև եկող աշխարհը: Հետո նորից ճանապարհ ընկանք: լցեն տանող ճանապարհը ճամփորդողների մեր աչքերը ողողեց բերկրանքով և խորիմաստությամբ: Ամբողջ բնությունն ինքնազոհաբերվում էր անընդմեջ նորացող վեհանձնությամբ: Իսկ դաշտերում հողագործ մարդիկ են, որոնք մեզ ողջունում են: Մենք խմում էինք հովվերգական օդը մի ճանապարհի, որը բարձրանում էր մեղմորեն` խնայելով մեր թոքերը: Առաջին հարթ հատվածին հաջորդեց բլրալանջը: Արդեն մարմնիս մեջ ներխուժեցին անցյալ տարի, տաթև տանող անտառային կածանի վրա կրած տառապանքների հիշողությունները: Առաջին շրջադարձին, ստիպված եղանք հանգիստ տալ սրտին` Շամբի առաջին դիտումի առիթով: լճի երկար լեզուն եզրագծող կանաչ գույն: Բազմաթիվ անգամներ շնչահեղձության հետևանքով դադարեցնելով ընթացքը, շրջվելու ենք նույն ուղղությամբ` հիշողության մեջ կուտակելու համար ամեն անգամ նոր տեսարաններ: Աքաղաղը, որն ինձ լցենի մուտքի մոտ խեթ-խեթ չափել էր անցյալ տարի, այլևս այնտեղ չէր: Միգուցե կերակուր էր դարձել: Չենք տեսնում նաև փոքրամարմին մամիկին, ոչ էլ նրա երկու հարևանուհիներին: Բայց երեխաները նրանց տեղեկացրին: Նրանք վազելով եկան մի կուժ թանով` մեզ բարի գալուստ մախթելու: Աշխույժ և մեղմ, ուժը տեղը, ինչպես երեկ, բարձրունքների մաքուր օդից մաշկը արևահարված, ծիծաղն`անփոփոխ: Նրանց տեսնելը բավական է, որ մոռանանք հոգնությունը: Գիրք և լուսանկարներ նվիրեցինք` ասելով. “տեսնում եք, մենք մեր խոստումը պահում ենք…” Բայց դեռ երկար պետք է քայլեինք մինչև տաթև հասնելը: կարիք զգացվեց վերադարձի և այս մարդկանց մեկ անգամ ևս իրենց մենության մեջ այցելելու երդում տալ: ՎԵրջԻՆ ՍտՎԵրՆԵրԸ ՄԻՆՉԵՎ տԱթԵՎ ՀԱՍՆԵլԸ կածանը` լեռան լանջին, ազդարարում էր վերջին կիլոմետրը մինչ կհասնեինք տաթև տանող թեքվածքը: Հատված բազմաթիվ աղբյուրներով, այն իր մասին ազդարարում է այն ակոսով, որն ուրվագծվում է առատ բուսականության մեջ: Մի սպիտակ ձի` հեծյալով, անսպասելի հայտնվեց կանաչի մեջ և եկավ ինձ ընդառաջ: Հիշեցնելով, որ մինչ կկառուցեին ճանապարհներ, անտառային 113

ուղիներով էին գյուղից գյուղ գնում, հովտից հովիտ: Այժմ, երբ մոտեցել էին, ձիու կուրացած աչքի մեջ զգացի անսահման համակերպվածություն անհաղթահարելի ցավի հանդեպ: Իսկ մարդ գիշատիչը կառչած իր կենդանուն, իր կողմից միայն ավելացնում էր նվաստացումը` երկարաճիտ կոշիկներով հարվածելով նրա կողերին` ստիպելով վարգել, մշտապես վարգել, վարգել չնայած իր տանջանքին: Ես չէի տեսնի, եթե ինձ ցույց չտային կատաղի շնաճանճերի կողմից արյունաթաթախ եղած վիզն ու մարմինը, որոնք շարունակում էին ծակծկել ձիու կաշին: Անմիջապես հետո, մնալով մենակ, դեմ առ դեմ՝ ձիու տառապող հոգին տեսնելուց ընկճված, զգացի թիքունքումս անասելի թախիծ, որն ուժասպառ քայլերով հեռանում էր` մինչ կեսգիշեր լցեն հասնելու համար: տաթևին մոտենալիս մենք ականատես եղանք լույսի սկսվող թեքումներին: Ամպերի գցած ստվերները ալիքվում էին բլուրների ծածկույթի վրա: Այնքան քնքուշ, այնքան հոգեթով հետքեր, անսպասելի կոչ էին անում կարծես հրավիրում էին լսել իրենց: Այդժամ, ինչպես թատրոնում տեղավորվեցինք ճանապարհի խոտի վրա` աչքերով խմելու համար ավերջանալի սրբապատկերները բնության, որը բացվում է սիրահար քայլողի առջև: Խոսքը կխաթարեր այդ փխրուն ձևերը, որոնք թափանցում էին լռության խորքերը: Ամենախուլ վայրկյանին, երբ տեղանքի անխռովությունը հասել էր գագաթնակետին, մկանները հանդարտված, միտքը կորած ունայնության մեջ, մենք ապրում էինք աշխարհի հետ պարզ հաղորդության համը: Ինքն իր հետ հաղորդակցման: Խորաթափանց մտերմության մեկ ուրիշի հետ, ավելի տաք, քան կրակը մարմինների` մոլեգնորեն միմյանց տենչացող, ավելի հզոր, քան սերերն այս երկրում, նույնքան ձանձրալի, քան` բնական: ՆՈրԻՑ ՀԱՆԴԻՊՈւՄ ՆՈրՈյԻ ՀԵտ Հազիվ էինք գյուղ մտել, որ հանդիպեցինք Արայիկին: Նա թարմ օդ էր շնչում իր դռան առջև: Զարմացած էր մեզ տեսնելու և իր անունը հիշելու փաստից: Եվ առիթը` ոչ անհիմն: Բայց ոչինչ նրան չի հուշի գրքում լինելու մասին: Մի քանի րոպե անց արդեն Նորոյի խանութում էինք: Արամը շրջակայքում էր, մոլորված ինչպես միշտ, անորոշ ինչպես միշտ: Մենք տեղական գարեջուր խմեցինք մեր հանդիպման կապակցությամբ: Նորոն առաջարկեց Որոտան գնալ` ձկնորսության: Հոգնությունը թուլացրել էր մտածելու կարողությունս: Միտքս լողում էր գարեջրի, հոգնության, քնի ընդարմության մեջ: ձուկ որսալ այսքան ու՜շ ժամի: Սակայն ի՞նչպես չընդառաջել ընկերոջը: Նրա սովետական ջիպն ենք նստում, որպեսզի մութ գիշերով գազ տանք դեպի հովիտ Հայաստանի 114

ամենախավարչտին ճանապարհով: Պատկերացրեք նույնքան թանձր մի մթություն, ինչպես թունելի խոռոչում է և չորս անիվներ, բոլոր լուսարձակները վառած շարժվելիս քսանամյա անձեռահասության պատճառով ավերված ճանապարհի փոսերի և ճեղքերի միջով: Այնուամենայնիվ, հասնում ենք Սատանայի կամրջին: Չափազանց անուժ մտածելու համար, ես հասունացնում եմ միտքս մեքենայի մեջ: Շուտով Նորոն խոստովանում է, որ սխալ գործ է բռնել: Ավելին, նա զանգ ստացավ: տեղ փնտրող այցելուները սպասում են բարձրադիր մասում: Նորից ճանապարհ ենք ընկնում` հնարավորինս շուտ նրանց հասնելու համար: Մեկ ժամ հետո, մենք մեր քնելապարկերի մեջ էինք: Հաջորդ օրը Նորոն մեզ առաջնորդելու է մինչև Անապատ: Հազվադեպ այցելվող վանքի ավերակների մոտ: Այդ ընթացքում, նա կնետի ցանցերը և կհանի ձկներին: Նա մեզ տանում է իր այգին` սաստիկ չորությունից խանձված ծառերի հանդեպ խղճահարությունից մղված: լեռներից իջնող ջուրը հսկայական խողովակներով գալիս է լցվելու ակոսների մեջ, որոնք տարածվում են թթենիների, ծիրանենիների և մյուս ծառերի միջև: Հին մահճակալները հանգստանալու համար են: Բավարար է միայն ծածկոց գցել: Խրվում ես երկաթե օղակներով ցանցի մեջ: Երեկվա հոգնությունից մեր մկաները դեռևս ցավում էին: Հայացք գցեցի երկնքի ուղղությամբ: Ծառերը թեթևակի պարում էին, մինչդեռ կաթսան բլթբլթում էր քնիս խորքում` տարածելով վայրի խոտի և ձկան անուշահոտությունները: (Հունիս2010) ՄԵկ ՈւրԻՇ ԱՆԱՊԱտ Անապատ: Ամայություն: Այդպես են անվանում վանքը` չորս կողմից քառակուսու մեջ առնված պատերով, մարդկանց կողմից լքված, առատ բուսականության ճանկերում: Այն նկատում ես Սատանի կամուրջ իջեցնող ճանապարհի սկզբից: Անցյալ տարի ժամանակը չբավարարեց այն այցելելու համար: Այդ ժամանակից միտքը չէր դադարում մեզ հետապնդել: Նորոն և նրա տասներեքամյա զարմիկը մեզ այնտեղ առաջնորդեցին: Բռնեցինք Սատանի կամուրջի մերձավորությամբ գտնվող լքված կրպակի ետնամասով անցնող ճանապարհը, որը զառիվայր իջնում է դեպի Որոտան: Ճանապարհը սկզբում քարքարոտ է, այնուհետև մոշի թփերն են այն գրավել: Նորոն մեզ համար բաց է անում ճանապարհը թրաձև գերանդու ուժգին հարվածներով: Այնուհետև պետք է անցնել գետը: Սառած ջուրն անզգայացնում է մեր սրունքները, իսկ ոտքերը սահում են մամռակալած քարերի վրա: Մենք բարձրանում ենք մի երկար ճանապարհով: Ավելի քան 115

պատեր, իսկական պարիսպներ են, որոնք Անապատը վեր են ածել մի կղզու` երգին ու աղոթքին նվիրված: Պարիսպների ներքևում, ենթադրում ենք, որ խցեր կան: Մի սև թթենի կա բակի մեջտեղում: Նորոն խոստովանում է, որ փորձել է նրանից իր այգում պատվաստել: Անօգուտ: Եկեղեցու ներսը թույլ է տալիս պատկերացնել, թե ինչպիսի կենտրոնացումով են այստեղ ապրել հոգևորականները: Մի հզոր որմանցք սյունների վրա, մի կամար, որը սավառնում է վերևներում, ուր պետք է, որ երգն ավելի լուսավոր դառնար, որպեսզի թափվեր մարդկանց վրա որպես շնորհ: Ո՞րքան կորած հավատ: Այդքան շռայլ, զուլալ ուրախություն: Իսկ, ներկայումս, այս ոչինչ չասող ավերակներն ու ամենուր սփռված մոշի թփերը… Որքան բնությունը գրոհում է պատերի ուղղությամբ` հեղեղելու համար, այնքան նրանք համառորեն պահպանում են իրենց հիշողության մեջ այն աղոթքները, որոնցով ներծծված են: Դեռ որքա՞ն տարիներ: Գոնե գան սիրտը կենդանացնեն, որն արտասվում է անտեսանելի` չափանզանց երկար ժամանակ ամայացած լինելուց: Բայց ո՞վ է դա անելու: Իսկապես ո՞վ: Öàä²ÜàôÔ²ÚÆÜ ÐºÔ²ÞðæàôØ î²ÂºìàôØ 2010 ÃíÇ ÑáÏï»Ùµ»ñÇ 16¬ÇÝ î³Ã¨Á ×áå³ÝáõÕ³ÛÇÝ Ñ»Õ³÷áËáõÃÛáõÝ ¿ñ ϳï³ñ»Éáõ£ ºñÏáõ ³ÙÇë ³é³ç, ï»ë³ î³Ã¨ ·ÛáõÕÁ ¨ î³Ã¨Ç í³ÝùÁª ³Û¹ ï»ëùáí ³Ûɨë ÇÝãå»ë »ñµ»ù ã¿ÇÝ ÉÇÝ»Éáõ: ²Õù³ïÇÏ î³Ã¨Á ¨ ÏñáÝ³Ï³Ý î³Ã¨Á ѳݹÇë³íáñ Ùáõïù ·áñÍ»óÇÝ ýáÉÏÉáñ³Ï³Ý ïáõñǽÙÇó Ý»ñë£ ì³ÝùÝ ³ñ¹»Ý å³ñåí»É ¿ñ ³Ù»Ý ï»ë³ÏÇ Ñá·¨áñ ÏÛ³ÝùÇó£ ä³ï³ñ³·Ý»ñÁ ¨ ¾çÙdzÍÝÇ í³ñӳϳÉáÕÇ ÏáÕÙÇó áõÕ³ñÏí³Í ù³Ñ³Ý³Ý»ñÁ ϳñÍ»ë ³ÝßáõÝã ù³ñ»ñÇÝ ³Ýû·áõï ¹»Õ³ÙÇçáóÝ»ñ ÉÇÝ»ÇÝ£ ¸³éݳÉáí Ñ»ï³ùñùñáõÃÛ³Ý ÝÛáõê î³Ã¨Ç í³ÝùÁ ëïÇåí³Í ¿ñ í»ñ³÷áËí»É ³é³ïáõÃÛ³Ý »ÕçÛáõñÇ£ Îáñ³Í ѳí³ïùÇ ·³Õïݳï»ëÝ»ñÁ ³ÛÅÙ Ù»Í ù³Ý³ÏáõÃÛ³Ùµ ·³Éáõ »Ý ÑdzݳÉáõ Çñ»Ýó ë»÷³Ï³Ý ¹³ï³ñÏáõÃÛ³Ùµ£ ²Ûë Ï»ÝïñáÝÇ ïáõñÇëï³Ï³Ý ïñáåǽÙÁ, áñ ݳËÏÇÝáõÙ ·Çï³Ï³Ý áõ ÙÇëïÇÏ³Ï³Ý Ï»ÝïñáÝ ¿ñ ѳëï³ï³å»ë ÃáõÛÉ Ïï³ ÷áß»å³ï»É µÝ³ÏÇãÝ»ñÇ ÙáÉáñÛ³É Ñá·ÇÝ»ñÁ ÷áÕáí áõ Ýß˳ñùáí£ ²ÛëåÇëÇÝ ¿ ³ß˳ñÑÁ£ γé³í³ñáõÃÛ³Ý »Ýóϳ Ñ»éáõëï³ï»ë³ÛÇÝ Éáõñ»ñÁ ³ÝÙݳóáñ¹ Ï»ñåáí ÑÇß»óñÇÝ, áñ ËáëùÁ í»ñ³µ»ñáõÙ ¿ñ ÙÇÝã ³Ûëûñ ϳéáõóí³Í ×áå³ÝáõÕÇÝ»ñÇó ³Ù»Ý³»ñϳñÇÝ£ 5 ÏÇÉáÙ»ïñ 700 Ù»ïñ£ ºí ù³ÝÇ áñ ³Ûë ×áå³ÝáõÕÇÝ ·ïÝíáõÙ ¿ñ г۳ëï³ÝáõÙ, ³ÛÝ ½áõï ѳÛÏ³Ï³Ý ¿ñ£ (ÆÝãå»ë г۳ëï³ÝÁ, áñå»ë ³é³çÇÝ ùñÇëïáÝ»³Ï³Ý å»ïáõÃÛáõÝ, ¨ ³ÛÉÝ, ÇÝãå»ë ѳۻñÇ ó»Õ³ëå³ÝáõÃÛáõÝÁ áñå»ë ³é³çÇÝÁ ¨ ³ÛÉÝ, ÇÝãå»ë »ñµ¨¿ ѳÛïݳµ»ñí³Í 116

³Ù»Ý³ÑÇÝ ³é³çÇÝ ÏáßÇÏÁ, áñ ѳ·»É ¿ ѳÛÇ ÙÇ áïùÁ ¨ ³ÛÝ, ¨ ³ÛÉÝ, ¨ ³ÛÉÝ)£ ´³óÙ³Ý Çñ Ëáëùáõ٠ܳ˳·³ÑÝ ÑÇß»óñ»ó, áñ §ØÇç³½·³ÛÇÝ ³ëå³ñ»½áõÙ ÙñóáõÝ³Ï ÉÇÝ»Éáõ ѳٳñ Ù»Ýù »ñµ»ÙÝ Ñ»é³íáñ »ñÏñÝ»ñ ·Ý³Éáõ ¨ ëáíáñ»Éáõ ϳñÇùÝ »Ýù áõÝ»ÝáõÙ, ¨ ¹³ ûñÇݳã³÷ ¿£ ´³Ûó Ï³Ý ¹³ë»ñ, áñáÝù Ù»Ýù å»ïù ¿ ù³Õ»Ýù ³ëï»Õ£ î³Ã¨Ç ѳٳÉÇñÁ ϳéáõóáÕÝ»ñÁ Çñ»Ýó ųٳݳÏÇ ³Ù»Ý³ÙñóáõÝ³Ï ×³ñï³ñ³å»ïÝ»ñÇó ¿ÇÝ£ î³Ã¨Ç ѳٳÉë³ñ³ÝÝ Çñ ųٳݳÏÇ ³Ù»Ý³ÙñóáõÝ³Ï ÏñÃûç³ËÝ»ñÇó ¿ñ, ÇëÏ êáõñµ ¶ñÇ·áñ î³Ã¨³óÇÝ ÙÇÝã ûñë ¿É ³ß˳ñÑÇ ³Ù»Ý³ÙñóáõÝ³Ï Ùï³ÍáÕÝ»ñÇó ¿¦£ ²Ûë ³Ù»ÝÇó Ñ»ïá ³Ûëûñí³ Ð³Û³ëï³ÝÁ ã¿ñ ϳñáÕ ãáõÝ»Ý³É ³ß˳ñÑÇ ³Ù»Ý³»ñϳñ ×áå³ÝáõÕÇÝ, áñÁ ß³ï Ù»Í ·áõÙ³ñÝ»ñ ¿ µ»ñ»Éáõ£ Úáõñ³ù³ÝãÛáõñ áù ϳñáÕ ¿ñ Ýϳï»É, û Ó»éݳÍáõÇ ÇÝãåÇëÇ ×³ñåÏáõÃÛ³Ùµ ܳ˳·³ÑÝ ³é³Ýó ³Ù³ã»Éáõ áõÕÕáñ¹»Éáõ ¿ ÏñáÝÁ ¹»åÇ ïÝï»ëáõÃÛáõÝ, Ñá·¨áñ³Ï³ÝÇݪ ¹»åÇ µÇ½Ý»ë£ ÆëÏ áõñÇß ÇÝã ϳñ»ÉÇ ¿ ëå³ë»É ½ÇÝíáñ³Ï³Ý åïï³ÝÇíÇó, áñ í»ñ³÷áËí»É ¿ ù³Õ³ù³Ï³Ý ³Õí»ëÇ, »Ã» áã í³ñ³Ïí³ÍáõÃÛ³Ý ×³Ý³å³ñÑáí í»ñëï»ÕÍí³Í ¹Ç³É»ÏïÇÏ³Ï³Ý ³ÛÝ Ó¨Á, áñÁ Ñá·¨áñ³Ï³ÝÇÝ ¹³ñÓÝáõÙ ¿ ïÝï»ë³Ï³Ý µ³Ý³Ï³ÝáõÃÛ³Ý å³ïí³Ý¹³Ý£ ºí ù³ÝÇ áñ ³Û¹ ݳ˳·³ÑÁ ³½·³ÛÇÝ ·³Õ³÷³ñ³ËáëáõÃÛ³Ý ËÙµ³í³ñÝ ¿, ÉÛ³ Ýáï³Ý Ïï³, áñå»ë½Ç ËáõñÓ»ñáí »Ï³Í Çñ Éñ³·ñáÕÝ»ñÁ ×ßÙ³ñÇï ËáëùÁ ˻չ»Ý ·»ñ³·áõÛÝ áõ í»ñ³Ùµ³ñÓ µ³é»ñÇ åÕå׳ÏÝ»ñÇ Ù»ç£ Ð³ñÏ ¿ ÇٳݳÉ, áñ ³é³Ýó Çï³É³Ï³Ý ï»ËÝáÉá·Ç³ÛÇ ¨ ßí»Ûó³ñ³Ï³Ý ϳñáÕáõÃÛáõÝÝ»ñǪ ѳÛÏ³Ï³Ý ¹ñ³ÙÁ ã¿ñ ϳñáÕ ÉáõÛë ³ß˳ñÑ µ»ñ»É Ù³ñ¹ÏáõÃÛ³Ý å³ïÙáõÃÛ³Ý Ù»ç »Õ³Í ³Ù»Ý³»ñϳñ Ññ³ß³ÉÇ ×áå³ÝáõÕÇÝ£ î³Ã¨áõÙ 2010 ÃíÇ ÑáÏï»Ùµ»ñÇ 16¬Ç ܳ˳·³ÑÇ »ÉáõÛÃÁ, Çñ ÅáÕáíñ¹Ç ¨ ѳÝáõñ ÅáÕáíáõñ¹Ý»ñÇ ³éç¨, å³ñë³í»ÉÇ ¿ñ£ ²í»ÉÇ ßáõï, Ù³ñ¹áõ ѳÕóݳÏÝ ¿ µÝáõÃÛ³Ý Ñ³Ý¹»å. ݳ ׳ñåÏáñ»Ý í»ñ³÷áË»ó ³Ûë ×áå³ÝáõÕÇÝ Ñ³ÛÏ³Ï³Ý ëï»Õͳ·áñÍáõÃ۳ݣ öáË³Ý³Ï î³Ã¨Ç ¹³ëÁ Ý»ñϳ۳óÝ»ñ Ñû·áõï ѳٳÛÝáõÃÛ³Ý, ݳ ³Ù»Ý³Ý»Õ ³½·³ÛݳÙáÉáõÃÛ³Ý Ù»ç ³Ù÷á÷»ó ³Û¹ ѳñóÁ£ ²Ýï»ë»Éáí Çï³É³óÇÝ»ñÇ ¨ ßí»Ûó³ñdzóÇÝ»ñÇ Ù³ëݳÏóáõÃÛáõÝÁ, ݳ íÇñ³íáñ³Ýù ѳëóñ»ó Ù³ñ¹Ï³ÛÇÝ ÙïùÇÝ, ѳëóÝ»Éáí ·ÇïáõÃÛáõÝÁ ³é¨ïñÇ, ³Ûɳå»ëª ѳñëï³óÙ³Ý ³ÕµÛáõñÇ£ ¸³ Ý߳ݳÏáõÙ ¿, áñ ѳۻñÁ ϳñáÕ »Ý í׳ñ»É Çñ»Ýó ÷áÕ»ñáí ¨ ·Ý»É ºíñáå³Ý£ ²ÝÑ»ñù»ÉÇ ¿, áñ ѳۻñÁ, ÇÝãå»ë Ýñ³Ýó Ó¨³íáñ»É ¿ г۳ëï³ÝÁ, ÙÇ Ùï³Í»É³Ï»ñå áõÝ»Ý, áñ Ýñ³Ýó ³í»ÉÇ áõÝ³Ï ¿ ¹³ñÓÝáõÙ ÑáñÇÝ»É ³Ù»Ý³ëá÷»ëï³Ï³Ý ϳéáõÛóÝ»ñª ëï»ÕÍ»Éáõ Ñ ³Ù³ñ ýÇݳÝë³Ï³Ý ³ñ¹Ûáõݳµ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñ, ù³Ý ϳï³ñ»É³·áñÍ»É ³é³ç³ï³ñ ï»ËÝáÉá·Ç³Ý»ñ£ Üñ³Ýù ³ÛÝù³Ý É³í »Ý Ï³ñáÕ³Ýáõ٠ϳåÇï³Éǽ٠ÝٳݳϻÉ, áñ ³Ù»Ý¨ÇÝ ó³í ã»Ý ½·áõÙ ûñÇݳϳÝáõÃÛ³Ý ë³ÑÙ³ÝÝ»ñÇó ¹áõñë 117

Ñ³Ý»É ¹ñ³Ù³·ÉáõËÁ, ùÇã Ùï³Ñá·í»Éáí Ûáõñ³óÝ»É Å³Ù³Ý³Ï³ÏÇó ·ÇïáõÃÛ³Ý Ýí³×áõÙÝ»ñÁ` Ýñ³Ýó ϳճå³ñÁ ·»ñ³½³Ýó»Éáõ ѳí³ÏÝáõÃÛ³Ùµ: àñù³Ý ¿É áõ½Ç, ³Ù»Ý Ù»ÏÁ ãÇ Ï³ñáÕ ×³åáݳóÇ ÉÇݻɣ àã ¿É Ñ³Ûª ó³ÝÏáõÃÛ³Ý ¹»åùáõÙ£ â·áѳݳÉáí ÷ï³ËïÇ í»ñ³Í»É ë»÷³Ï³Ý »ñÏÇñÁ, ѳÛÏ³Ï³Ý Ù³ýÇ³Ý ¹áõñë ¿ ·³ÉÇë ³ëå³ñ»½` Ù³ñï³Ññ³í»ñ Ý»ï»Éáõ ³Ù»Ý³Ñ³ñáõëï ³½·»ñÇÝ ¨ ¹³ë»ñ ï³Éáõ Ù³ýÇá½Ý»ñÇÝ Çñ ë»÷³Ï³Ý ÑáÕÇ íñ³: γ½Ù³Ï»ñå³Í ѳÝó³·áñÍáõÃÛ³Ý ¹³ë»ñ ¿ ï³ÉÇë Ýñ³Ýó£ §Î»óó»¯, Ï»ó󻯦 ݳ˳ÝÓ»Éáí åÇïÇ µ³ó³Ï³Ýã»ÇÝ ²Ù»ñÇϳÛÇ ÏÝù³Ñ³Ûñ»ñÁ Ø»¹ÇϳñÇ ·áñÍÇ ³éÇÃáí£ ²Ûë ·³Õ³÷³ñÇ ûñÇݳã³÷áõÃÛ³Ùµ ¿É ݳ˳·³Ñ³Ï³Ý Ñ»éáõëï³³ÉÇùÇ Éñ³µ»ñÇ Ý»ñϳ۳óáõóÇãÝ»ñÁ ã¿ÇÝ ¹³¹³ñáõÙ ÑÇß»óÝ»É ³Ûë ×áå³ÝáõÕáõ µ³ó³éÇÏáõÃÛ³Ý Ù³ëÇÝ, áñÁ å»ïù ¿ »ñÏñÇÝ ß³ï û·áõï µ»ñÇ£ (гëϳó»°ù Ýñ³Ýó ¿É, áíù»ñ ûɻñÝ »Ý Ó·áõÙ, µ³Ûó áã Çñ»Ýó Ù³ñÇáÝ»ïÝ»ñÇ)£ àñå»ë ³å³óáõÛó,¬ ³ëáõÙ »Ý Ýñ³Ýù,¬ ¾ý»ÉÛ³Ý ³ßï³ñ³ÏÝ ¿ ¨ ÐáÉÇíáõ¹Ç àõÝÇí»ñë³É ëïáõ¹Ç³Ý, áñï»Õ ³Ûó»ÉáõÙ »Ý ³ß˳ñÑÇ µáÉáñ ͳÛñ»ñÇó ¨ ³é³ëå»É³Ï³Ý ·áõÙ³ñÝ»ñ »Ý µ»ñáõÙ£ ´³óÇ ¹ñ³ÝÇó î³Ã¨Á á°ã ö³ñǽ ¿, á°ã Èáë ²ÝŻɻë, ³ÛÉ Ïáñ³Í ÙÇ ³ÝÏÛáõÝ ³ÛÝ »ñÏñáõÙ, áñÇ Ù³ëÇÝ áã áù áãÇÝã ã·ÇïÇ ¨ áã Ù»ÏÇÝ ãÇ Ñ»ï³ùñùñáõÙ£ ´³ó³éáõÃÛ³Ùµ, ÇѳñÏ», ÙÇ µáõé ׳åáݳóÇÝ»ñÇ£ ÆÝã í»ñ³µ»ñáõÙ ¿ ãÇݳóÇÝ»ñÇÝ, Ýñ³Ýó å³ïÁ, áñÁ ïÇ»½»ñùÇó ¿É ¿ »ñ¨áõÙ, µ³í³Ï³Ý ¿ Çñ»Ýó£ ²Ûë ÷³ëïÁ óáõÛó ¿ ï³ÉÇë, áñ ѳۻñÇ Ùß³ÏáõóÛÇÝ »ëÁ (¿·áÝ) áñå»ë ³Õ³í³ÕáÕ Ñ³Û»ÉÇ ¿ ѳݹ»ë ·³ÉÇë£ Ö³Ù÷áñ¹áÕ Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñ ³½·³ÛݳÙáÉ Ëáõë³÷áõÙ ¿ Çñ »ñÏñÇ §Ññ³ßùÝ»ñÁ¦ ûñ³·Ý³Ñ³ï»Éáõ ѳñóáõÙ` ³ñï³ë³ÑÙ³Ýáõ٠ѳݹÇå³ÍÝ»ñÇ Ý»ñϳÛáõÃÛ³Ùµ£ ܳ ³ÛÝï»Õ ÏÏáñóÝÇ ·ÛáõÕ³Ï³Ý ³ùÉáñÇÏÇ Çñ ÷»ïáõñÝ»ñÁ ¨ ϳñÇù Ïáõݻݳ Ó³ÛÝÁ ÷áñÁ ·ó³Í ϳï³ñ»É ѳÕÃ³Ï³Ý »ñ·»ñÁ£ ä³ï׳éÝ ³ÛÝ ¿, áñ ó³ÝϳݳÉáí ÉdzñÅ»ùáõÃÛ³Ý Ñ³ëóÝ»É ó»Õ³ëå³ÝáõÃÛ³Ý ÏáñáõëïÝ»ñÁ, ³ÏÝѳÛï ¿ ¹³ñÓÝáõÙ ³Ù»Ý³÷áùñ ¹³ÏáõÙÝ»ñÁª ¹ñ³Ýó µ³ó³éÇÏ µÝáõÛà ï³Éáõ ѳٳñ, ³é³Ýó »ñÏÝã»Éáõ ÍÇͳջÉÇ íÇ׳Ïáõ٠ѳÛïÝí»Éáõó, ã³÷Ç ½·³óáõÙÁ ÏáñóÝ»Éáõó ¨ íï³Ý·³íáñ ïÝï»ë³Ï³Ý ·ñ³íÝ»ñÇ ¹ÇÙ»Éáõó£ ø³ÝÇ áñ î³Ã¨Á ϳñáÕ ¿ ¹³éݳÉ, áã ³í»É, áã å³Ï³ë »ñÏñáñ¹ ¶»Õ³ñ¹, »ñÏñáñ¹ ¶³éÝÇ` Ñ»Ýó ³Û¹å»ë, ï»Õ³Ï³Ý ·³Ã³ í³×³éáÕ ·ÛáõÕ³Ï³Ý ÙÇ áÕç µ³Ý³Ï£ ØÇßï ¿É µ³ñÓÇÃáÕáõÃÛ³Ý ¨ ³Ýí³ñÅáõÃÛ³Ý µÝ³·³í³éáõ٠ѳۻñÁ ѳëÝáõÙ »Ý É³í³·áõÛÝ ³ñ¹ÛáõÝùÝ»ñÇ£ ²ëïí³Í ·ÇïÇ, ÇÝã íÇ׳ÏáõÙ ÏѳÛïÝí»ñ ³ß˳ñÑÇ ³Ù»Ý³»ñϳñ ×áå³ÝáõÕÇÝ, »Ã» ßí»Ûó³ñ³Ï³Ý ϳ٠Çï³É³Ï³Ý Ñáí³Ý³íáñáõÃÛáõÝÁ ß³ï »ñϳñ ³ß˳ï»ñ ³ÛÉ »ñÏñÝ»ñáõÙ` Ùï³Ñá·í³Í »ñϳñáõÃÛ³Ý é»Ïáñ¹Ý»ñ ë³ÑٳݻÉáí£ Ð³ñϳíáñ ¿ ÑÇÝ· ï³ñÇ Ñ»ïá í»ñ³¹³éݳÉ, 118

ï»ëÝ»Éáõ ³ñ¹Ûáù µáÉáñ ËóÇÏÝ»ñÁ ß³ñáõݳÏáõÙ »Ý »ñè»Ï»É, û ó÷ »Ý ï³ÉÇë è»ñÁ£ ²ÝíÇ×»ÉÇ ¿£ ìëï³Ñ»óÝáõÙ »Ý Ù»½, áñ ×áå³ÝáõÕÇÝ ÙdzÛÝ ÙÇ Å³Ù³Ý³Ï³Ñ³ïí³Í ¿ ³ÙµáÕç ï³ñ³Í³ßñç³ÝÇ í»ñ³Ï³Ý·ÝÙ³Ý Ýáñ³ÙáõÍáõÃÛ³Ý Ù»ç£ Üñ³ ϳéáõóáõÙÝ ³ñ¹»Ý ÃáõÛÉ Ïï³ í»ñ³Ýáñá·»É ·ÛáõÕ µ³ñÓñ³óáÕ ×³Ý³å³ñÑÁ£ ÆëÏ Ùáï ųٳݳÏÝ»ñáõ٠ϳñ»ÉÇ ÏÉÇÝÇ ÑÛáõñ³ÝáóÝ»ñ ϳéáõó»É ٻݳëï³ÝÇó áã Ñ»éáõ: ØÇ ÑÝ¿³µ³Ý ó³í³Ïó»Éáõ ¿ ÇÙ Ý»ñϳÛáõÃÛ³Ùµ ϳéáõÛóÝ»ñÇ í»ñ³÷áËÙ³Ý Ñ³Ù³ñ£ ¸ñ³Ýù ³Ýí»ñ³å³Ñáñ»Ý ˻չ»Éáõ »Ý í³ÝùÇ ³é³ÝÓݳѳïÏáõÃÛáõÝÁ£ ÆÝãå»ë ·ÛáõÕ³óÇÝ»ñÇ ÏáÕÙÇó í³×³éùÇ ¹ñí³Í Çñ»ñÁ, áñáÝù Ó¨³íáñí³Í »Ý Çñ»Ýó µÇ½Ý»ëÙ»Ý Ý³Ë³·³ÑÇ ¹åñáóáõÙ, Ç í»ñçá Ï˻չ»Ý û° á·áõ ÇÙ³ëïÁ, û° ˳ãÇ ÇÙ³ëïÁ£ ²ÛÝ Ë³ãÇ, áñ ѳۻñÁ áÕµ³óÇݪ ãï»ëÝ»Éáí Ãáõñù»ñÇ ÏáÕÙÇó í»ñ³Ýáñá·í³Í ²ÕóٳñÇ ·Ùµ»ÃÇÝ: ²ÛëåÇëáí, ³Ñ³ ÙÇÝ㨠áõñ »Ý ³é³çÝáñ¹áõÙ Ëáßáñ ïÝï»ëáõÃÛ³Ý Ñ³ëÝ»Éáõ »ñ³½³ÝùÝ»ñÁ, ³ÛÝ Å³Ù³Ý³Ï, »ñµ Çñ³Ï³ÝáõÃÛáõÝÝ ³Õ³í³Õí³Í ¿ ³½·³ÛݳÙáÉ³Ï³Ý Ññ³ÛñùÇó£ ²é³Ýó ³Ûɨ³ÛÉáõÃÛ³Ý Ñ³ëï³ïáõÙ »Ýù, áñ ³Ûëûñí³ ù³Õ³ù³Ï³Ý ³Ûñ»ñÁ ¨ Ñá·¨áñ³Ï³Ý ·áñÍÇãÝ»ñÝ ³Ù»Ý³ùÇã ϳñáÕáõÃÛáõÝ áõÝ»óáÕÝ»ñÝ »Ý î³Ã¨Ç á·ÇÝ µ³ñÓñ³óÝ»Éáõ ѳñóáõÙ£ öáË³Ý³Ï Ýñ³Ý ï³Éáõ 컽»É»Ç ÏáãáõÙ, î³Ã¨Á í»ñ³Í»óÇÝ ¾ý»ÉÛ³Ý ³ßï³ñ³ÏǪ ùë³ÏÇ ï»ëùáí£ àñáíÑ»ï¨ Í³Ýáà »Ý ¾ý»ÉÛ³Ý ³ßï³ñ³ÏÇ µ»ñ³Í û·áõïÝ»ñÇÝ, ѳϳé³Ï ¹ñ³, áãÇÝã ã·Çï»Ý 컽»É»Ç Ù³ëÇÝ ¨ ϳñÍ»ë ã»Ý ¿É Ñ»ï³ùñùñíáõÙ Çñ»Ýó ãÇÙ³óáõÃÛáõÝÇó ³ÛÝ ÏáÕÙ ³Ýóݻɣ öáË³Ý³Ï Ý»ñÝã³ÝùÇ µÉáõñÇ, áñ ßáÕ³ñÓ³ÏáõÙ ¿ Ù³ñ¹ÏáõÃÛ³Ý íñ³, Ýñ³Ýù ݳËÁÝïñ»óÇÝ ÙÇ ï»ë³Ï ȳë ì»·³ëÇ í»ñ³Í»É ³ÛÝ Ëáßáñ ¹ñ³Ù³ßáñûñÇ Ñ³Ù³ñ, ÷áõã ¹»½»ñáí ³å³Ñáí»Éáí ·»ÕçáõÏÝ»ñÇÝ, áñáÝù ëå³ëáõÙ ¿ÇÝ ÙdzÛÝ åïïíáÕ ×áå³ÝáõÕáõݪ Çñ»Ýó ãù³íáñ íÇ׳ÏÁ µ³ñ»É³í»Éáõ ѳٳñ£ àÙ³Ýù Ïáõ½»Ý³ÛÇÝ î³Ã¨Á í»ñ³Í»É ÙÇ ³ÛÉ ²Ãáë¬É»é³Ý£ Øáé³Ý³Éáí, áñ »ñ»Ïí³ Ñ³Û í³Ý³Ï³ÝÝ»ñÝ Çñ»Ýó ï»ÕÁ ½Çç»óÇÝ µ³ÝÏÇñÝ»ñÇÝ, ÇëÏ ýÇݳÝë³Ï³Ý ѳëï³ïáõÃÛáõÝÝ»ñÝ ³í»ÉÇ ³ñ³· »Ý ³×áõÙ, ù³Ý í³Ýù»ñÝ ³í»ñ³ÏÇ »Ý í»ñ³ÍíáõÙ£ ºñ»Ï ï»ÝãáõÙ ¿ÇÝ Ù»ñÏ øñÇëïáëÇ Ù»ñÏáõÃÛáõÝÁ, ×·ÝáõÙ ¿ÇÝ ³½³ïí»É ¹³ñÇ Ï»ÕÍÇùÝ»ñÇó, Ñ³Ý»É Çñ»Ýó íñ³ÛÇó£ ²Ûëûñ Ýñ³ Ù³ñÙÇÝÁ ѳ·óÝáõÙ »Ý ϻݹ³ÝÇÝ»ñÇ ×³ñåáí, µ³ñÓñ³Ï³ñ· ѳ·áõëïÝ»ñáí, Ññ³ß³÷³é ³Ù³é³ÝáóÝ»ñáí, D ½³ñ¹³ÝϳñÝ»ñáí, ßù»Õ ³íïáÙ»ù»Ý³Ý»ñáí£ Ðá·¨áñ³Ï³ÝÝ»ñÁª ³í»ï³ñ³ÝÝ ³ÝÙïáñ»Ý ÏñáÕÝ»ñÁ, ÝáõÛÝå»ë í³ñ³Ïí»É »Ý ßù»ÕáõÃÛ³Ý ¨ µ»ñÏñáõÃÛ³Ý ³Û¹ ÁݹѳÝáõñ Ùñó³í³½ùáí, áñáÝó óáõó³ÙáÉáõÃÛ³Ý Ñ³ëÝáÕ ï»ë³ñ³ÝÝ»ñÁ µ³í³Ï³Ý »Ý ³ãùÁ ¨ ÝáõÛÝù³Ý µ³Ý³Ï³ÝáõÃÛáõÝÁ µéݳµ³ñ»Éáõ ѳٳñ£ ²ÛëåÇëáí, »Ã» г۳ëï³ÝÁ ßÝã³Ñ»ÕÓ ¿ ÉÇÝáõÙ, å³ï׳éÝ 119

³ÛÝ ¿, áñ å³Ï³ëáõÙ ¿ Ýñ³Ý ÙÇ ï»Õ, áñÁ ϻݹ³ÝÇ Ï»ñåáí Ïå³Ñå³ÝÇ Ýñ³ ÇÙ³ëïÇ áõ ϳñ»Ïó³ÝùÇ ³å³·³Ý, áñÁ Ë»Õ× Ù³ñ¹áõÝ Ïí»ñ³¹³ñÓÝÇ Ýñ³ ³ñųݳå³ïíáõÃÛáõÝÁ ¨ áñÁ Ïë³ë³ÝÇ ³Ùµ³ñï³í³ÝÝ»ñǪ í³ÛñÇ Éǵ»ñ³ÉǽÙÇ ÏáÕÙݳÏÇóÝ»ñÇ ·³½³ÝáõÃÛáõÝÁ, áñ ÷Éáõ½áõÙ ¿ ѳë³ñ³ÏáõÃÛáõÝÁ£ ƱÝã ϳñáÕ ¿ñ ÉÇÝ»É î³Ã¨Ç í³ÝùÁ, ³é³Ýó Ññ³Å³ñí»Éáõ ·ÛáõÕÇó ϳ٠³é³Ýó Ù³ïÝ»Éáõ Ýñ³Ý Ñáõë³Ñ³ïáõÃ۳ݣ ØïùÇ ¨ ÏñáÝÇ Ù»Í Ï»ÝïñáÝ£ ´³Ý³ËáëáõÃÛ³Ý ¨ ³ÕáÃùÇ í³Ûñ£ ÄáÕáíÙ³Ý ¨ ³å³íÇÝÙ³Ý ï»Õ, áõñ ¿ÏáÉá·Ç³Ý Çñ µ³ÅÇÝÁ Ïáõݻݳñ Ùï³ÍáÕáõÃÛ³Ý Ù»ç ïÝï»ë³Ï³Ý Ýáñ³ñ³ñáõÃÛ³Ý áñáÝÙ³Ý, Ûáõñ³ï»ë³ÏáõÃÛ³Ý ¨ ×ßÙ³ñïáõÃÛ³Ý ³ëå³ñ»½áõÙ, áñ ÝáõÛÝù³Ý ɳí ÏÝå³ëï»ñ ÇÝãå»ë г۳ë³ï³ÝÇ, ³ÛÝå»ë ¿É Ù³ñ¹ÏáõÃÛ³Ý ß³Ñ»ñÇÝ£ ø³ÝÇ áñ ÙÇïùÁ ÙÇßï ³í»ÉÇ ß³ï ׳鳷³ÛÃÝ»ñ ¿ ßáÕ³ñÓ³ÏáõÙ, ù³Ý ÷áÕÁ£ àñù³Ý ¿É ³ë»Ý... ԳրԵլ, քԱյլԵլ, ԳրԵլ… Հայաստանից հեռու գրված նյութերը ինձ ստիպում են ետ նայել: Բառերից հետո, մշտապես, երկրի պատկերն է անցնում տողերիս միջով: եվ ես պտտվում եմ անվերջ անց ու դարձի մեջ: Պտտվում եմ: Այնքան որքան ոտքերիս մեջ ուժ կա, այնքան որքան դեռ զգում եմ երկրի համը: Այլապես ի՞նչ անել: Ես ինձ երջանիկ եմ զգում այդ տարօրինակ կանչերի միջով ընթանալու համար, որոնք օրերից մի օր խամրելու են տեսողությանս հիշողության մեջ և, որոնցից մնալու են միայն անձրևի կաթիլներ, միմյայն թաց կաթիլներ` էջերի վրա բառերի տեսքով: Այժմ աշուն է, և ես գրում եմ մի երկրում, այս նույն երկրում, որն ինձ ծնկի է բերում` երջանկությունից, հոգնությունից, նողկանքից: Զարմուհուս տանն եմ: Գրում եմ մի ննջարանում, որը լուսավորվում է պատշգամբից ներթափանցող լույսով, հեռուստացույցը չեզոք ագրեսիվությամբ լուրեր է հաղորդում. խոսում են առտնի բաներից, իսկ փողոցից շաբաթվա ավարտին հատուկ թալկացած աղմուկներն են վեր բարձրանում: Անցյալ տարի, նույն ժամանակահատվածում ճանապարհին էի: Առաջնորդված իր պոետին դեպի Դրախտ տանող երջանիկ և արկածախնդիր Բեատրիսի ուրվագծով: Բառերիցս հետո ով է գալու: Ինձ համակելու, կրակս հանգցնելու կամ լիացնելու: քայլում եմ, որ փախչեմ իմ քայլերից: Ցավոք չափազանց խռովահույզ եմ երկրայինի համար, սակայն ոչ բավականաչափ՝ դրա ծպտյալ իմաստն ընկալելու: Այս եկեղեցիների պես, որ ձեզ ստիպում են կանգ առնել իրենց ավերակների ծուղակի առջև: Նայում եմ դրանց՝ առանց ինքս ինձ հարցեր տալու: Նույնիսկ եթե երբեմն զգում եմ, որ ֆիզիկական մահից ան120

դին դեռ կենդանի է նրանց զորության նախկին լույսը: կուզեի ըմպել այն: Բայց ես կողմնակի դիտորդ եմ սոսկ՝ անխորհուրդ ու անհավատ: Ընդամենը քայլող մարմին, որ կորցրել է իր ծարավի առարկան: քայլող ունայնություն, որ չի համարձակվում գնալ դեպի էականը: Առ ոգեղենություն:

121