De grote vragen - Evolutie

Wat is ‘survival of the fittest’?

Wat is evolutie?

Had Darwin gelijk?

Blijven we evolueren?

Wat is een soort?

Is intelligentie erfelijk?

Waar komt de moraal vandaan?

Wat zijn chromosomen, genen en DNA?

Is creationisme waar?

Is taal een unieke menselijke eigenschap?

Wat is moleculaire evolutie?

Hoe maken genen een lichaam?

Wie was onze gemeenschappelijke voorouder?

Wat vertellen de fossielen ons?

Is ontwerp mogelijk zonder ontwerper?

Ben ik echt een aap?

Is evolutie een kwestie van toeval?

Wat is de ‘missing link’?

Kan ik mezelf klonen?

Evolutie Francisco J. Ayala

Hoe is het leven ontstaan?

DE G ROTE V RAG EN

De reeks ‘DE Grote Vragen’ behandelt de fundamentele problemen uit wetenschap en filosofie die nieuwsgierige geesten eeuwenlang versteld hebben doen staan. In De Grote Vragen – Evolutie verkent Francisco J. Ayala het ontstaan en de ontwikkeling van het leven zoals wij dat kennen.

Van de basisprincipes van aanpassing en natuurlijke selectie tot het laatste onderzoek over klonen en bewustzijn laat professor Ayala zien hoe de levende natuur tot stand is gekomen en geeft hij het definitieve antwoord op de controversiële vraag van de evolutie.

DE GROTE VRAGEN Evolutie

Francisco J. Ayala

Francisco J. Ayala is hoogleraar biologische wetenschappen en hoogleraar filosofie aan de Universiteit van Californië in Irvine in de Verenigde Staten. Hij is lid van de Nationale Academie van Wetenschappen. In 2001 kreeg hij de National Medal of Science.

cover_Grote vragen_evolutie.indd 1

www.veenmedia.nl

De reeks staat onder redactie van

Simon Blackburn

15-11-12 10:57

Wat is ‘survival of the fittest’?

Wat is evolutie?

Had Darwin gelijk?

Blijven we evolueren?

Wat is een soort?

Is intelligentie erfelijk?

Waar komt de moraal vandaan?

Wat zijn chromosomen, genen en DNA?

Is creationisme waar?

Is taal een unieke menselijke eigenschap?

Wat is moleculaire evolutie?

Hoe maken genen een lichaam?

Wie was onze gemeenschappelijke voorouder?

Wat vertellen de fossielen ons?

Is ontwerp mogelijk zonder ontwerper?

Ben ik echt een aap?

Is evolutie een kwestie van toeval?

Wat is de ‘missing link’?

Kan ik mezelf klonen?

Evolutie Francisco J. Ayala

Hoe is het leven ontstaan?

DE G ROTE V RAG EN

De reeks ‘DE Grote Vragen’ behandelt de fundamentele problemen uit wetenschap en filosofie die nieuwsgierige geesten eeuwenlang versteld hebben doen staan. In De Grote Vragen – Evolutie verkent Francisco J. Ayala het ontstaan en de ontwikkeling van het leven zoals wij dat kennen.

Van de basisprincipes van aanpassing en natuurlijke selectie tot het laatste onderzoek over klonen en bewustzijn laat professor Ayala zien hoe de levende natuur tot stand is gekomen en geeft hij het definitieve antwoord op de controversiële vraag van de evolutie.

DE GROTE VRAGEN Evolutie

Francisco J. Ayala

Francisco J. Ayala is hoogleraar biologische wetenschappen en hoogleraar filosofie aan de Universiteit van Californië in Irvine in de Verenigde Staten. Hij is lid van de Nationale Academie van Wetenschappen. In 2001 kreeg hij de National Medal of Science.

cover_Grote vragen_evolutie.indd 1

www.veenmedia.nl

De reeks staat onder redactie van

Simon Blackburn

15-11-12 10:57

de grote vragen

Evolutie

Francisco J. Ayala is universiteitshoogleraar, hoogleraar biologische wetenschappen en hoogleraar filosofie aan de Universiteit van CaliforniĂŤ in Irvine. Hij is lid van de NAS (Nationale Academie van Wetenschappen). In 2001 kreeg hij de National Medal of Science. Hij was voorzitter van de auteurscommissie van Science, Evolution, and Creationism, dat in 2008 gezamenlijk werd uitgegeven door de NAS en het Institute of Medicine.

Hij heeft talloze boeken en artikelen geschreven over het raakvlak van wetenschap en religie, waaronder Darwin’s Gift to Science and Religion en Am I a Monkey? Professor Ayala heeft een groot aantal eredoctoraten en eerbewijzen gekregen, waaronder, in 2010, de Templetonprijs voor zijn buitengewone bijdrage aan het bekrachtigen van de spirituele dimensie van het leven.

binnenwerk_Grote_vragen_evolutie.indd 1

01-10-12 16:58

De Grote Vragen behandelt de fundamentele problemen uit wetenschap en filosofie die nieuwsgierige geesten eeuwenlang versteld hebben doen staan en beantwoordt en verklaart de vragen van de grootste denkers. Deze ambitieuze reeks is een uniek, toegankelijk en beknopt relaas van onze diepzinnigste gedachten.

De redacteur van deze reeks, Simon Blackburn, is hoogleraar in de filosofie aan de Universiteit van Cambridge in Groot-BrittanniÍ, onderzoeks­ hoogleraar aan de Universiteit van North Carolina in de Verenigde Staten en een van de meest eminente filosofen.

De Grote Vragen omvat de volgende titels: Filosofie Natuurkunde Het heelal Wiskunde Evolutie

binnenwerk_Grote_vragen_evolutie.indd 2

01-10-12 16:58

de grote vragen

Evolutie Francisco J. Ayala

De reeks staat onder redactie van

Simon Blackburn

binnenwerk_Grote_vragen_evolutie.indd 3

01-10-12 16:58

Inhoud Voorwoord

6

Wat is evolutie?

8

Het centrale, allesomvattende concept binnen de biologie Had Darwin gelijk?

17

Evolutie is een feit Wat is natuurlijke selectie?

28

Ontwerp zonder ontwerper Wat is ‘survival of the fittest’?

38

De evolutionaire synthese Is evolutie een willekeurig proces?

46

Toeval en onvermijdelijkheid Wat is een soort?

55

Gescheiden blijven Wat zijn chromosomen, genen en DNA?

62

De dubbele helix Hoe maken genen een lichaam?

71

Van ei naar volwassene, van brein naar geest Wat is moleculaire evolutie?

79

De moleculaire klok Hoe is het leven ontstaan?

88

De vraag van de kip en het ei

binnenwerk_Grote_vragen_evolutie.indd 4

01-10-12 16:58

inhoud

Wat is de stamboom van het leven?

97

De laatste universele gemeenschappelijke voorouder Ben ik echt een aap?

107

Van biologie naar cultuur Wat vertellen de fossielen ons?

119

Er was al snel leven op aarde Wat is de ‘missing link’?

129

Het verhaal van de menselijke voorouder Is intelligentie erfelijk?

139

Individuele intelligentie hangt deels van de genen af Blijven mensen evolueren?

149

Biologische en culturele evolutie Kan ik mezelf klonen?

158

Genen kunnen worden gekloond; een mens niet Waar komt de moraal vandaan?

167

Biologie versus cultuur Is taal een unieke menselijke eigenschap?

178

Mensen praten; mieren en bijen communiceren Is creationisme waar?

189

Wetenschap en religie hoeven niet strijdig te zijn Noten Verklarende woordenlijst Register

binnenwerk_Grote_vragen_evolutie.indd 5

201 202 204

01-10-12 16:58

Wat is evolutie?

Het centrale, allesomvattende concept binnen de biologie

D

e evolutie van organismen vormt het middelpunt van biologische vakgebieden als genetica, moleculaire biologie, biochemie, neurobiologie, fysiologie en ecologie. Zij geeft een verklaring voor het ontstaan van nieuwe ziekten, het optreden van resistentie tegen antibiotica in bacteriën en andere kwesties uit de volksgezondheid. Evolutie verklaart de landbouwkundige samenhang tussen wilde en gedomesticeerde planten en dieren.

Evolutietheorie wordt gebruikt in de informatica en de computerwetenschappen, bij het ontwikkelen van chemische verbindingen en in diverse andere bedrijfstakken.

De term ‘evolutie’ betekent verandering in de loop der tijd. Hij heeft gewoonlijk betrekking op de evolutie van levende dingen, maar de term wordt ook gebruikt in ander wetenschappelijk verband, met name in de sterrenkunde, waar hij verwijst naar de processen waarin het heelal als geheel (sterrenstelsels, sterren en planeten) zich vormt en verandert.

In tegenstelling tot wat algemeen wordt aangenomen, is noch de term noch de idee van biologische evolutie afkomstig van Charles Darwin en zijn belangrijkste werk, On the Origin of Species by Means of Natural Selection (Over het ontstaan van soorten door middel van natuurlijke selectie), gepubliceerd in 1859. De Oxford English Dictionary (1933) vermeldt dat het woord ‘evolutie’, wat ‘zich ontvouwen’ of ‘zich ontrollen’ betekent, is 8

binnenwerk_Grote_vragen_evolutie.indd 8

01-10-12 16:58

wat is evolutie?

afgeleid van het Latijnse ‘evolvere’, wat betrekking had op het ‘uitrollen van een boek’. Het woord verscheen in 1647 voor het eerst in de Engelse taal, in een niet-biologische context, en werd in het Engels veelvuldig gebruikt voor allerlei vormen van vooruitgang, uitgaande van een eenvoudig begin.

‘Evolutie’ werd voor het eerst als een biologische term gebruikt in 1670, om de veranderingen te beschrijven die bij het volwassen worden van insecten werden waargenomen. Pas in de uitgave van 1873 van de Origin of Species gebruikte Darwin de term als verwijzing naar biologische evolutie.

Daarvoor had hij de uitdrukking ‘afstamming met verandering’ gebruikt, wat nog steeds een goede, korte definitie van het proces is.

Het heelal Algemeen wordt aangenomen dat het heelal circa 15 miljard jaar geleden is ontstaan met de oerknal, een kolossale explosie waarbij materie en energie in alle richtingen werden verspreid. Terwijl het heelal uitdijde, verzamelde de materie zich in wolken die langzamerhand tot sterrenstelsels, zoals onze Melkweg, condenseerden. Het materiaal werd in deze sterrenstelsels samengedrukt en er vonden kernreacties plaats. In onze zon botsten gas en stof met elkaar en klonterden samen. Hieruit ontstonden zeer kleine planeten, die in fasen samengroeiden tot de acht (of negen, als je Pluto meetelt) planeten en de talloze manen van ons zonnestelsel.

De leeftijd van de aarde wordt geschat op 4,54 miljard jaar. De oudst bekende gesteenten, gedateerd op 3,96 miljard jaar, zijn in het noordwesten van Canada gevonden, hoewel gesteenten uit andere plaatsen, zoals WestAustralië, zirkoonkristallen omsluiten van 4,3 miljard jaar oud, ouder dan het gesteente zelf. Het ontstaan van het leven op aarde kan al zo’n vier miljard jaar geleden hebben plaatsgevonden. Er is bewijs dat er al 3,5 miljard jaar geleden organismen leefden die leken op de bacteriën van nu. Alle soorten die tegenwoordig leven, een aantal dat op minstens tien miljoen wordt geschat, zijn door evolutie uit die eenvoudige organismen ontstaan.

Biologische evolutie Evolutie is het proces van ‘afstamming met verandering’, zoals Charles Darwin het noemde, waaruit alle huidige soorten en de uitgestorven soorten (waarvan er nog meer zijn) zijn voortgekomen.

De nagenoeg ontelbare variaties van het leven zijn de vrucht van de evolutie. Alle levende wezens zijn door afstamming uit gemeenschappelijke 9

binnenwerk_Grote_vragen_evolutie.indd 9

01-10-12 16:58

wat is evolutie?

voorouders met elkaar verbonden. Mensen en andere zoogdieren stammen af van spitsmuisachtige wezens die meer dan 150 miljoen jaar geleden leefden. Zoogdieren, vogels, reptielen, amfibieën en vissen hebben wormen als voorouders die 600 miljoen jaar geleden in het water leefden; alle planten en dieren zijn uit op micro-organismen gelijkende bacteriën voortgekomen, die meer dan drie miljard jaar geleden zijn ontstaan. De nageslachten van de organismen veranderen door de generaties heen; diversiteit ontstaat omdat de nageslachten die uit de gemeenschappelijke voorouders voortkomen in de loop der tijd uiteen gaan lopen als ze zich aan verschillende milieus aanpassen.

Evolutie is het proces van ‘afstamming met verandering’ waaruit alle huidige soorten en de uitgestorven soorten (waarvan er nog meer zijn) zijn voortgekomen.

Het evolutieonderzoek omvat hoofdzakelijk drie verschillende, maar verwante, aspecten: (1) evolutie als feit; dat wil zeggen dat organismen met elkaar verwant zijn door gemeenschappelijke afstamming met verandering; (2) evolutiegeschiedenis; dat wil zeggen: de details van wanneer de nageslachten zich van elkaar afsplitsten en van de veranderingen die in elke afstammingslijn optraden; en (3) de mechanismen of processen waardoor evolutionaire veranderingen plaatsvinden.

Evolutie als feit is het meest fundamentele punt en dit is met de hoogste mate van zekerheid vastgesteld. Darwin heeft veel bewijzen verzameld ter ondersteuning ervan, maar de bewijzen, afkomstig uit allerlei biologische vakgebieden, hebben zich sindsdien alleen maar opgestapeld. De evolutionaire oorsprong van organismen is tegenwoordig een wetenschappelijke conclusie die met dezelfde zekerheid is vastgesteld als het feit dat de aarde rond is, dat de planeten draaien en dat materie uit moleculen is opgebouwd.

Deze mate van boven elke twijfel verheven zekerheid wordt bedoeld wanneer biologen zeggen dat evolutie een ‘feit’ is; de evolutionaire oorsprong van organismen wordt door vrijwel iedere bioloog aangenomen.

Punten twee en drie gaan veel verder dan de bevestiging dat organismen evolueren. De evolutietheorie wil de onderlinge relaties vaststellen tussen bepaalde organismen en de gebeurtenissen van de evolutiegeschiedenis, en tevens verklaren hoe en waarom evolutie plaatsvindt. Dit zijn terreinen van actief wetenschappelijk onderzoek. Er zijn al vele conclusies als feit 10

binnenwerk_Grote_vragen_evolutie.indd 10

01-10-12 16:58

wat is evolutie?

aanvaard: bijvoorbeeld dat chimpansees en gorilla’s nauwer verwant zijn aan de mens dan een van deze drie soorten verwant is met bavianen of andere apen, of dat met natuurlijke selectie de aangepaste vorm van bijvoorbeeld het menselijk oog of de vogelvleugel kan worden verklaard. Van sommige andere zaken is men minder zeker, andere zijn hypothetisch en nog weer andere zijn nog grotendeels onopgelost, zoals wanneer het leven op aarde en de eigenschappen van de eerste levende wezens precies zijn ontstaan.

De onzekerheid over deze kwesties laat echter geen twijfel bestaan over het feit van de evolutie. Evenmin kennen we alle details over de samenstelling van het heelal en het ontstaan van sterrenstelsels, maar dat is nog geen reden te twijfelen aan het bestaan van sterrenstelsels en al onze kennis over hun kenmerken terzijde te leggen. Biologische evolutie is vandaag de dag een van de meest actieve terreinen van wetenschappelijk onderzoek en belangrijke ontdekkingen vinden voortdurend plaats, voor een groot deel ondersteund door de vooruitgang op andere vakgebieden.

Het evolutionair onderzoek heeft ons begrip van het leven op onze planeet drasEvolutie biedt een tisch gewijzigd. Evolutie biedt een wetenwetenschappelijke schappelijke verklaring voor waarom er zo verklaring voor waarom veel verschillende soorten organismen op aarde zijn en hoe ze allemaal deel uitmaken er zo veel verschillende van een evolutionaire afstammingslijn. Zij soorten organismen op toont aan waarom sommige organismen die aarde zijn en hoe ze er heel verschillend uitzien in feite nauw verwant zijn, terwijl andere, die op elkaar allemaal deel uitmaken lijken, weinig verwantschap hebben. Het van een evolutionaire onderzoek verklaart het verschijnen van de afstammingslijn. mens op aarde en legt de biologische verbanden bloot tussen ons en andere levende wezens. Het legt uit hoe verschillende groepen mensen met elkaar verwant zijn en hoe we aan veel van onze functies zijn gekomen. Het maakt de ontwikkeling mogelijk van efficiĂŤnte, nieuwe manieren om onszelf te beschermen tegen de zich voortdurend evoluerende bacteriĂŤn en virussen.

Korte geschiedenis Verklaringen voor het ontstaan van de aarde, de mens en andere wezens komen we in allerlei culturen tegen. Het traditionele joodse geloof, het 11

binnenwerk_Grote_vragen_evolutie.indd 11

01-10-12 16:58

wat is evolutie?

christendom en de islam verklaren het leven en zijn aanpassingen aan de omgeving (vleugels, kieuwen, handen, bloemen) als het werk van een alwetende God. De filosofen van het oude Griekenland bezaten hun eigen scheppingsmythen. Anaximander opperde dat dieren van de ene soort in de andere konden worden omgezet en Empedocles speculeerde dat ze konden worden opgebouwd uit verschillende combinaties van reeds bestaande onderdelen. De ideeën van de vroege christelijke kerkvaders, zoals Nazianzus en Augustinus lagen dichter bij de moderne evolutiegedachte.

Zij beweerden dat niet planten en dieren als zodanig door God waren geschapen, maar dat sommige zich in vroeger tijden hadden ontwikkeld uit andere scheppingen van God. Hun motivering was niet van biologische maar van religieuze aard. Sommige soorten moeten wel na de zondvloed zijn ontstaan omdat het onmogelijk zou zijn geweest om een exemplaar van elke soort op één boot, de ark van Noach, te hebben.

De middeleeuwse christelijke theologen deden geen rechtstreeks onderzoek naar het idee dat organismen door natuurlijke processen konden veranderen, maar de zaak werd door velen (gewoonlijk als een bijkomstigheid) beschouwd als een mogelijkheid, bijvoorbeeld door Albertus Magnus en zijn leerling Thomas van Aquino.

In de achttiende eeuw stelde Pierre-Louis Moreau de Maupertuis spontane generatie en uitsterven voor als onderdeel van zijn ontstaanstheorie, maar hij heeft geen theorie ontwikkeld over de mogelijke transformatie van de ene soort in de andere via bekende natuurlijke oorzaken. Een van de grootste natuurwetenschappers van die tijd, Georges-Louis Leclerc, graaf de Buffon, beschouwde (en verwierp) expliciet de mogelijke afstamming van diverse van elkaar verschillende organismen uit een gemeenschappelijke voorouder. Hij beweerde echter dat organismen via spontane generatie uit organische moleculen ontstaan, zodat er net zo veel planten en dieren kunnen voorkomen als er levensvatbare combinaties van moleculen zijn.

De Zweedse botanicus Carolus Linnaeus ontwierp het hiërarchische systeem voor de classificatie van planten en dieren dat in moderne vorm nog steeds wordt gebruikt. Hoewel hij eraan vasthield dat soorten niet veranderden, heeft zijn classificatiesysteem uiteindelijk veel bijgedragen tot de acceptatie van het begrip gemeenschappelijke afstamming. Erasmus Darwin, de grootvader van Charles, kwam met enkele speculaties over evolutie in zijn Zoonomia; or, The Laws of Organic Life (Zoonomia, of, de Wet van 12

binnenwerk_Grote_vragen_evolutie.indd 12

01-10-12 16:58

wat is evolutie?

Organisch Leven), maar ze waren niet systematisch ontwikkeld en waren niet echt van invloed op de theorieën die volgden.

De grote Franse natuurwetenschapper Jean-Baptiste Lamarck was van mening dat organismen een vooruitgang te zien gaven, met de mens als hoogste vorm. In zijn Philosophie zoologique, gepubliceerd in 1809, het jaar waarin Charles Darwin werd geboren, kwam hij met de eerste grote theorie over biologische evolutie. Organismen evolueren in de loop van lange tijd van een lagere naar een hogere vorm, een proces dat nog steeds aan de gang is en altijd de mens als hoogtepunt heeft. Terwijl ze via hun gewoonten aan hun omgeving aangepast raken, treden er veranderingen op. Door het gebruik van organen of structuren worden deze sterker, door onbruik raken ze in verval. We zien bijvoorbeeld dat atleten sterke spieren ontwikkelen, terwijl niet-gebruikte organen, zoals het wormvormig aanhangsel, langzamerhand verloren gaan. De kenmerken die door gebruik en onbruik worden verkregen, zijn volgens de evolutietheorie van Lamarck erfelijk.

Deze aanname, die later de overerving van verworven eigenschappen zou worden genoemd, werd in de twintigste eeuw volledig weerlegd. Andere lamarckiaanse theorieën, zoals de idee dat dezelfde organismen herhaaldelijk evolueren via een vaste reeks overgangen, zodat bijvoorbeeld de hedendaagse primaten in de toekomst de mens als hun nazaat zullen hebben, zijn eveneens weerlegd.

Charles Darwin De grondlegger van de moderne evolutietheorie is Charles Darwin. Op 27 december 1831, enkele maanden na zijn afstuderen aan de Universiteit van Cambridge, ging hij als natuurwetenschapper scheep aan boord van het

Het was Darwins grootste verdienste te hebben aangetoond dat de complexe organisatie en functionaliteit van levende organismen kan worden verklaard als resultaat van een natuurlijk proces – natuurlijke selectie – zonder op een Schepper of ander middel van buitenaf te hoeven terugvallen.

13

binnenwerk_Grote_vragen_evolutie.indd 13

01-10-12 16:58

wat is evolutie?

zeilschip de Beagle voor een tocht rond de wereld die tot oktober 1836 zou duren. Hij ging vaak van boord voor lange tochten door het land om de lokale fauna en flora te onderzoeken en om exemplaren ervan te verzamelen.

In ArgentiniĂŤ bestudeerde hij de fossiele botten van grote uitgestorven zoogdieren. Op de Galapagos-eilanden observeerde hij talloze soorten vinken, evenals de reuzenschildpadden waarnaar de eilanden zijn genoemd.

Dit zijn onder andere de gebeurtenissen waarvan wordt gezegd dat ze zijn interesse hebben aangewakkerd naar het ontstaan van verschillende soorten op verschillende plaatsen en in verschillende tijden, en waarom sommige soorten uitsterven. In 1859 publiceerde hij On the Origin of Species, een verhandeling die uitgebreide bewijzen gaf voor de evolutie van organismen en waarin natuurlijke selectie werd voorgesteld als het belangrijkste proces voor het verloop ervan. Hij publiceerde nog vele andere boeken, met name The Descent of Man, and Selection in Relation to Sex (De afstamming van de mens - en selectie in relatie tot sekse) uit 1871, dat de ontstaansgeschiedenis van de mens weergeeft als een evolutionair gebeuren.

Twee revoluties: Copernicus en Darwin De zogenaamde copernicaanse revolutie ving in 1543, het jaar waarin Copernicus stierf, aan met de publicatie van zijn De revolutionibus orbium celestium (Over de omwentelingen der hemellichamen) en kwam in 1687 tot volle bloei met de publicatie van Isaac Newtons Philosophiae naturalis principia mathematica (De wiskundige beginselen van de natuurfilosofie). De ontdekkingen van Copernicus, Kepler, Galileo, Newton en anderen in de zestiende en zeventiende eeuw hadden geleidelijk aan een voorstelling ingeluid over het heelal als materie in beweging en aan wetten onderworpen.

Er was aangetoond dat de aarde niet het middelpunt van het heelal is maar een kleine planeet die rond een ster van gemiddelde grootte draait; dat het heelal zowel in ruimte als tijd enorm uitgebreid is; en dat de bewegingen van de planeten rond de zon kunnen worden verklaard met dezelfde eenvoudige wetten die de beweging van fysieke objecten op aarde verklaren.

Deze en andere ontdekkingen hebben de menselijke kennis enorm uitgebreid. De conceptuele revolutie die ze hebben teweeggebracht was nog fundamenteler: een verplichting tegenover het postulaat dat het heelal gehoorzaamt aan immanente wetten waarmee de natuurlijke verschijnselen kunnen worden verklaard. Het reilen en zeilen van het heelal kwam binnen 14

binnenwerk_Grote_vragen_evolutie.indd 14

01-10-12 16:58

wat is evolutie?

het bereik van de wetenschap: verklaring via natuurwetten. Alle natuurkundige verschijnselen konden worden verklaard, zolang de oorzaken voldoende bekend waren.

De vooruitgang van de natuurwetenschap die door de copernicaanse revolutie in gang was gezet, had van de menselijke voorstelling over het heelal een soort tweeledige toestand gemaakt die tot ver in de negentiende eeuw aanhield. Wetenschappelijke verklaringen, afgeleid uit natuurwetten, bepaalden de wereld van de levenloze stof, zowel op aarde als in de kosmos. Bovennatuurlijke verklaringen die afhingen van de ondoorgrondelijke daden van de Schepper boden een verklaring voor het ontstaan en de configuratie van levende wezens, de meest gevarieerde, complexe en interessantste fenomenen ter wereld.

Voor de oplossing van deze conceptuele schizofrenie was een genie als Darwin verantwoordelijk. Hij voltooide de copernicaanse revolutie door voor de biologie de idee uit te werken van de natuur als een wettig systeem van materie in beweging dat door de menselijke rede kan worden verklaard zonder te hoeven terugvallen op bovennatuurlijke zaken. Het raadsel waar Darwin tegenover kwam te staan kan nauwelijks worden overschat.

De kracht van het goddelijke ontwerpbewijs om de rol van de Schepper mee aan te tonen was met kracht uiteengezet door theologische en andere religieuze auteurs. Waar een ontwerp is, zoeken we de maker. Het was Darwins grootste verdienste te hebben aangetoond dat de complexe organisatie en functionaliteit van levende organismen kan worden verklaard als resultaat van een natuurlijk proces, natuurlijke selectie, zonder op een Schepper of ander middel van buitenaf te hoeven terugvallen. Het ontstaan en de aanpassingen van soorten in al hun overvloed en wonderbaarlijke variaties werd dus het rijk van de wetenschap binnengehaald.

Darwin accepteerde dat organismen ‘ontworpen’ zijn voor een bepaald doel. Dat wil zeggen: ze zijn functioneel georganiseerd. Organismen zijn aangepast aan een bepaalde levenswijze en hun onderdelen zijn ontworpen om bepaalde functies uit te voeren. Vogels hebben vleugels om te vliegen, vissen hebben kieuwen om onder water adem te halen en bomen hebben bladeren om zonlicht op te vangen. Maar Darwin ging verder en gaf een natuurlijke verklaring voor het ontwerp. De functionele kenmerken van levende wezens konden nu, net zoals de verschijnselen uit de levenloze wereld, worden verklaard via wetenschappelijke methoden, als het resultaat 15

binnenwerk_Grote_vragen_evolutie.indd 15

01-10-12 16:58

wat is evolutie?

van natuurwetten die in de natuurlijke processen tot uitdrukking kwamen, en die door middel van waarneming en experiment aan proeven konden worden onderworpen.

Alfred Russel Wallace heeft zoals bekend de eer gekregen dat hij, onafhankelijk van Darwin, natuurlijke selectie heeft ontdekt als het proces waarmee de evolutie van de soorten kan worden verklaard. Hoewel zijn onafhankelijke ontdekking van de natuurlijke selectie opmerkelijk is, was hij niet op zoek naar een verklaring voor het ontwerp, maar wilde hij de evolutie van soorten verklaren, zoals de titel van zijn artikel uit 1858 zegt: On the Tendency of Varieties to Depart Indefinitely from the Original Type (Over de neiging van variëteiten onbeperkt af te wijken van het oorspronkelijke type). Wallace dacht dat evolutie eeuwig doorgaat en progressief is. Darwin daarentegen accepteerde niet dat evolutie noodzakelijkerwijs progressie of vooruitgang inhield. Hij geloofde evenmin dat ze na verloop van tijd altijd zou leiden tot morfologische veranderingen. Hij was namelijk op de hoogte van het bestaan van ‘levende fossielen’, organismen die gedurende miljoenen jaren onveranderd waren gebleven. Bijvoorbeeld: ‘sommige van de oudste dieren uit het Siluur, zoals Nautilus, Lingula enz. verschillen niet veel van de huidige levende soorten’.

In 1858 werkte Darwin aan een meerdelige verhandeling die de titel On Natural Selection moest krijgen. Het artikel van Wallace zette hem ertoe aan On the Origin of Species te schrijven, dat het jaar erop zou worden gepubliceerd. Darwin had zowel in de Origin als in ander werk zijn aandacht gevestigd op de verklaring van het ontwerp, waarbij de evolutie de aanvullende rol als ondersteunend bewijs kreeg.

16

binnenwerk_Grote_vragen_evolutie.indd 16

01-10-12 16:58